Қазақстан экономикасындағы фискалдық саясат
1. ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Фискалдық саясаттың мәні мен мазмұны
1.2 Фискалдық саясаттың халықаралық тәжірибесі
2. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТ
2.1 Қазақстан Республикасының фискальдық саясатының ерекшеліктер заңы
2.2 Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ұлттық банкінің экономикалық саясаттың 2015 жылға арналған негізгі бағыттары туралы мәлімдемесі
2.3 Бюджет жүйесін жетілдіру
2.4 Елбасының «Дағдарыстан . жаңаруға және дамуға» Жолдауының фискалдық саясатқа қатысты негізгі бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1. Фискалдық саясаттың мәні мен мазмұны
1.2 Фискалдық саясаттың халықаралық тәжірибесі
2. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТ
2.1 Қазақстан Республикасының фискальдық саясатының ерекшеліктер заңы
2.2 Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ұлттық банкінің экономикалық саясаттың 2015 жылға арналған негізгі бағыттары туралы мәлімдемесі
2.3 Бюджет жүйесін жетілдіру
2.4 Елбасының «Дағдарыстан . жаңаруға және дамуға» Жолдауының фискалдық саясатқа қатысты негізгі бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Экономиканың мемлекеттік органдар мен қалған барлық шаруашылық қызмет субъектілерінің өзара іс-қимылымен байланысты саласын осылай атау Дж. М. Кейстің еңбектерінен бастау алды. Ал бұл өзара іс-қимылдар мемлекеттік тапсырыстар, салық салу және трансферттік төлемдер арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік шығыстарды жүзеге асыру мемлекеттік бюджет қаражатын жұмсауды білдіреді, ал салықтар мемлекеттік бюджетті толтырудың негізгі көзі болып табылады, демек фискалдық саясат мемлекеттік бюджетті толықтыру тәсілдеріне әкеп саяды екен.
Міне, егер нақты анықтамалық сипатта айтар болсақ, фискалдық саясат – бұл мемлекеттік шығыстар мен салықтардың жоспарланған өзгерістері арқылы тұтас сұранымның қажетсіз өзгерістерінің алдын алу және оны реттеуге бағытталған бюджет саясаты.
Фискалдық саясат өте күшті қару болап табылады. Кейбір экономистер бұл атом бомбасы сияқты аса қуатты қару, сондықтан жеке адамдар мен үкіметтің мұндай қарумен ойнауына болмайды, яғни бұл бюджеттің орындалуын реттеуді басқарудың кешенді тәсілі – тиімді тетігі деп есептейді.
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында реформалардың басты бір міндеттері болып нәтижелі салықтың механизімін нарықтық экономиканың инстументтерінің бірі болып құрылатын және әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің табысының көбею мәселесін шешуді рұқсат етеді, сондай-ақ бөлек шаруашылық субъектілер мен барлық эканомиканың тұтасымен түсімдік дамуына қызмет етеді.
Салық объективті қажеттілік болып табылады, олар қоғамның дамуының қажеттіліктерімен анықталады. Салықтар жалпы қиындықта бюджетке басқа қалған түсімдердің арасында көптік салмақты мөлшер алады. Сондықтан салықтық заң шығаруда сәйкес қызметтердің тәжірибелік қызметі де, салықты алу механизімінің нәтижелігі де, яғни барлығы тікелей және аса сезімді елдің экономикасының ауқатына әсері қолайлы балансты қолдайды. Қазақстан Республикасының салықтық саясатын жетілдіру жөнінде үлкен жұмыс жүргізіліп жатыр. Осыған орай, салықтық теоретикалық сұрақтар кешенді зеттеу және республикадағы жүргізілетін салық саясатының тәжірбиелік жақтарын зертеуге арналған.
Мемлекеттік шығыстарды жүзеге асыру мемлекеттік бюджет қаражатын жұмсауды білдіреді, ал салықтар мемлекеттік бюджетті толтырудың негізгі көзі болып табылады, демек фискалдық саясат мемлекеттік бюджетті толықтыру тәсілдеріне әкеп саяды екен.
Міне, егер нақты анықтамалық сипатта айтар болсақ, фискалдық саясат – бұл мемлекеттік шығыстар мен салықтардың жоспарланған өзгерістері арқылы тұтас сұранымның қажетсіз өзгерістерінің алдын алу және оны реттеуге бағытталған бюджет саясаты.
Фискалдық саясат өте күшті қару болап табылады. Кейбір экономистер бұл атом бомбасы сияқты аса қуатты қару, сондықтан жеке адамдар мен үкіметтің мұндай қарумен ойнауына болмайды, яғни бұл бюджеттің орындалуын реттеуді басқарудың кешенді тәсілі – тиімді тетігі деп есептейді.
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында реформалардың басты бір міндеттері болып нәтижелі салықтың механизімін нарықтық экономиканың инстументтерінің бірі болып құрылатын және әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің табысының көбею мәселесін шешуді рұқсат етеді, сондай-ақ бөлек шаруашылық субъектілер мен барлық эканомиканың тұтасымен түсімдік дамуына қызмет етеді.
Салық объективті қажеттілік болып табылады, олар қоғамның дамуының қажеттіліктерімен анықталады. Салықтар жалпы қиындықта бюджетке басқа қалған түсімдердің арасында көптік салмақты мөлшер алады. Сондықтан салықтық заң шығаруда сәйкес қызметтердің тәжірибелік қызметі де, салықты алу механизімінің нәтижелігі де, яғни барлығы тікелей және аса сезімді елдің экономикасының ауқатына әсері қолайлы балансты қолдайды. Қазақстан Республикасының салықтық саясатын жетілдіру жөнінде үлкен жұмыс жүргізіліп жатыр. Осыған орай, салықтық теоретикалық сұрақтар кешенді зеттеу және республикадағы жүргізілетін салық саясатының тәжірбиелік жақтарын зертеуге арналған.
1. «2008 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.
2 . Е.А. Киселева «Макроэкономика», Мәскеу, 2007 ж.
3. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған фискалдық саясаты» (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 тамыздағы № 754 қаулысымен бекітілген).
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 6 ақпандағы № 310 Жарлығымен бекітілген.
5. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 6 наурыздағы. 6. Қазақстан халқына «Дағдарыстан – жаңаруға және дамуға» Жолдауы. 7. Қазақстан Республикасы кодексі (Салық кодексі) («Егемен Қазақстан» газетінің 2008 жылғы 13 желтоқсандағы № 385-390 (125359) нөмірі), («Ана тілі» газетінің 2009 жылғы 12 наурыздағы № 10 (951) нөмірі).
8. "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы"
9. www.enbek.kz мекен-жайы
10. www.kaz-inform.kz мекен-жайы
2 . Е.А. Киселева «Макроэкономика», Мәскеу, 2007 ж.
3. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған фискалдық саясаты» (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 тамыздағы № 754 қаулысымен бекітілген).
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 6 ақпандағы № 310 Жарлығымен бекітілген.
5. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 6 наурыздағы. 6. Қазақстан халқына «Дағдарыстан – жаңаруға және дамуға» Жолдауы. 7. Қазақстан Республикасы кодексі (Салық кодексі) («Егемен Қазақстан» газетінің 2008 жылғы 13 желтоқсандағы № 385-390 (125359) нөмірі), («Ана тілі» газетінің 2009 жылғы 12 наурыздағы № 10 (951) нөмірі).
8. "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы"
9. www.enbek.kz мекен-жайы
10. www.kaz-inform.kz мекен-жайы
Жосапр
1. ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Фискалдық саясаттың мәні мен мазмұны
1.2 Фискалдық саясаттың халықаралық тәжірибесі
2. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТ
2.1 Қазақстан Республикасының фискальдық саясатының ерекшеліктер
заңы
2.2 Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ұлттық банкінің экономикалық
саясаттың 2015 жылға арналған негізгі бағыттары
туралы мәлімдемесі
2.3 Бюджет жүйесін жетілдіру
2.4 Елбасының Дағдарыстан – жаңаруға және дамуға Жолдауының
фискалдық саясатқа қатысты негізгі бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Экономиканың мемлекеттік органдар мен қалған барлық шаруашылық
қызмет субъектілерінің өзара іс-қимылымен байланысты саласын осылай атау
Дж. М. Кейстің еңбектерінен бастау алды. Ал бұл өзара іс-қимылдар
мемлекеттік тапсырыстар, салық салу және трансферттік төлемдер арқылы
жүзеге асырылады.
Мемлекеттік шығыстарды жүзеге асыру мемлекеттік бюджет қаражатын
жұмсауды білдіреді, ал салықтар мемлекеттік бюджетті толтырудың негізгі
көзі болып табылады, демек фискалдық саясат мемлекеттік бюджетті толықтыру
тәсілдеріне әкеп саяды екен.
Міне, егер нақты анықтамалық сипатта айтар болсақ, фискалдық саясат
– бұл мемлекеттік шығыстар мен салықтардың жоспарланған өзгерістері арқылы
тұтас сұранымның қажетсіз өзгерістерінің алдын алу және оны реттеуге
бағытталған бюджет саясаты.
Фискалдық саясат өте күшті қару болап табылады. Кейбір экономистер
бұл атом бомбасы сияқты аса қуатты қару, сондықтан жеке адамдар мен
үкіметтің мұндай қарумен ойнауына болмайды, яғни бұл бюджеттің орындалуын
реттеуді басқарудың кешенді тәсілі – тиімді тетігі деп есептейді.
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында реформалардың басты бір
міндеттері болып нәтижелі салықтың механизімін нарықтық экономиканың
инстументтерінің бірі болып құрылатын және әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің
табысының көбею мәселесін шешуді рұқсат етеді, сондай-ақ бөлек шаруашылық
субъектілер мен барлық эканомиканың тұтасымен түсімдік дамуына қызмет
етеді.
Салық объективті қажеттілік болып табылады, олар қоғамның дамуының
қажеттіліктерімен анықталады. Салықтар жалпы қиындықта бюджетке басқа
қалған түсімдердің арасында көптік салмақты мөлшер алады. Сондықтан
салықтық заң шығаруда сәйкес қызметтердің тәжірибелік қызметі де, салықты
алу механизімінің нәтижелігі де, яғни барлығы тікелей және аса сезімді
елдің экономикасының ауқатына әсері қолайлы балансты қолдайды. Қазақстан
Республикасының салықтық саясатын жетілдіру жөнінде үлкен жұмыс жүргізіліп
жатыр. Осыған орай, салықтық теоретикалық сұрақтар кешенді зеттеу және
республикадағы жүргізілетін салық саясатының тәжірбиелік жақтарын зертеуге
арналған.
Мақсаты: Еліміздегі фискалдық саясаттың алғашқы бастауын, қалыптасу
кезіңдерін, бүгінгі ел экономикасын жетілдіру жолында қол жеткізген
жетістіктеріміз бен алдымыздағы міндеттерді сындарлы саралау тұрғысынан
шынайы баяндау.
Міндеті: Берілген мәселеге шетел өкілдерінің қызығушылығы кездейсоқ
емес, Қазақстан капиталды салымдар мен жер қойнауының байлықтары сияқты
және жұмысшы күштер ресурстарымен бай аймақтардың инвестициялары болып
табылады. Алайда, потенциалды инвесторлардың қызығушылығының болуы
салымдардың қауіпсіздк кепілдемесін қамтамасыз ететін және адамдардың
құқығы сияқты және жеке пайдалылық ынтықмақтастылықтың принциптерін
қадағалау.
Өзектілігі: Кездейсоқ емес, берілген мәселенің оптималды нәтижесіне
жету үшін әр-түрлі құралдардан, бұған қоса: халықаралық салық және
инвестициялық орталық, Халықаралық Валюта Қоры, Еуропалық одақ және тағы
басқа халықаралық институттардан мамандар қатары қатысқан.
Әдіс-тәсілдері: Мен осы курс жұмысында фискалдық саясаттың ел
экономикасындағы мәні мен рөліне қатысты өзекті мәселелерге жан-жақты
тоқталып, тақырыпқа қатысты өзімнің көзқарасым мен пікірімді ашық та
дәлелді білдіруге ұмтылдым.
Құрылымы: Жалпы кустық жұмыс 32 беттен тұрады. Бірінші бөлім 13 беттен
тұрады.Екінші бөлім 12 беттен тұрады.
Бірінші бөлімде искалдық саясаттың тарихына, пәні мен мазмұнына
тоқталып кеттім. Сонымен қатар, оның негізгі түрлері және әлемдік фискалдық
саясаттың қалыптасу кезеңдері мен халықаралық тәжірибесі туралы жаздым. Бұл
бөлімде оның қайда және қалай қалыптасқаны туралы ақпарат бар.
Екінші бөлімде отандық фискалдық саясаттың қалыптасу барысы мен
Қазақстандағы фискалдық саясаттың ерекшеліктері мен маңыздылығы осы бөлімде
орыналасқаны дұрыс деп есептедім. Сонымен қатар, бөлімде қазіргі кездегі
өзекті мәселеге айналған экономикалық дағдарыс жөнінде тұжырымдар
келтірілді. Мұнда Елбасымыздың Дағдарыстан – жаңаруға және дамуға
Жолдауындағы қазіргі заманауи фискалдық саясатты жетілдіруге қатысты нақты
бағыттары көрініс тапқан.
1. ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Фискалдық саясаттың мәні мен мазмұны
Салықтар, белгілі болғандай, мемлекеттің қызметінің барлық
бағыттарының қаржыландыру көздерінің бірі және мемлекеттік басымдықтарды
өтеудің экономикалық құралы.
Салықтар - мемлекеттік егемендіктің қаржы жүйесіндегі бір қыры болып
табылады. Осынысымен олар мемлекеттік мүліктер мен қарыздардан алынатын
табыстардан ерекшеленеді. Мемлекеттің егемен құқығы болып әрқашанда салықты
өндіріп алудың құқығы тиынды шығару және әділ сотты атқару сияқты, осыған
орай, салықтар біржақты тәртіпте белгіленген. Салықтар және олардың
қызметтері нақты базисті көрсетеді, яғни салықтық саясатта мемлекет
қолданатын салықтық қатынастардың объективті заңдылықтары елеулі орын
алады.
Салық заңнамасын шығарудың мақсаты бағытталуын, қолданылуын, үкімет
анықтайтын билік органдарының және құқықтық басқару қызметтері кешенін
ұсыну болып есептеледі. Бұл көзқарастан мемлекеттік табысты реттеу,
жоспарлау және бақылау кезінде салықтық техниканы жүзеге асырудағы құқықтық
нормалар туындайды.
Қазіргі экономистердің анықтауы бойынша, салықтық саясат қаржылық
саясаттың бөлігі болып табылады. Салық саясатының мазмұны мен мақсаты
қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылым мен үкімет басындағы тұрған
әлеуметтік топтармен шарттасылған. Экономикалық тұрғыдан негізделген
салықтық саясат салық жүйесі арқылы орталықтанған құралдарды оптимизациялау
мақсатын көздейді. Батыс экономистері салық саясатын бөліп алып
қарастырмайды және мемлекеттің өзінің қызметтері мен міндеттерін орындауын
салықтар арқылы жүзеге асыруды қаржыландыруын түсіндіре отырып, салық
әсерін мемлекеттік шығындардың жағдайларын зерттемей жекедара
қарастырмайды.
Жұмыспен қамту, өндіру көлемдерінің және инфляция қарқынының өзгеру
деңгейіне бағытталған үкіметтің арнайы шешімдерінің нәтижесінде мемлекеттік
шығындардың, мемлекеттік бюджеттің, салықтарының және сальдо мөлшерлерінің
мақсатты бағытталған өзгерулері ретінде анықталатын бұндай саясатты
дикрециялы фискалды саясат деп атайды.
Дискрециялық емес фискалды саясат - бұл сондай-ақ жалпы табыстың
циклдік ауытқудың нәтижесінде айтылған мөлшерлердің автоматикалық өзгеруі.
Мұндай саясат тұрақтандырылған ықпал көрсететін ЖҰӨ өсу мерзіміндегі
мемлекеттік бюджетке таза салықтық түсімдердің автоматикалық көбеюін
болжайды.
Нақты жағдайда таза салық түсімдері ретінде бюджетке салықтық
түсімдердің мөлшерінің және үкіметтің төленген трансферттер сомасының
арасындағы айырманы айтады.
Мысалы, Юткина Т.Ф. салық саясатын салық заңнамасының мақсатты
бағытталуын айқындайтын үкімет органдарының және басқарманың құқықтық
қызметінің кешені деп анықтайды.
Салық саясаты үкімет органдары мен басқарманың ғылыми негізделген
және экономикалық мақсатқа сай тактикалық және стратегиялық құқықтық
қызметтерінің жиынтығы ретінде анықталады.
Салық саясатын жүргізудегі басты нұсқама тек қана құқықтық тәртіпті
қамтамасыз ету, салық төлеушілерден салықтық төлемдерді төлету емес,
сонымен қатар салық ықпалының астында жиналған шаруашылық - экономикалық
қатынастарды жанжақты бүкілжақты бағалау. Сондықтан, салық саясаты - бұл
салық заңдары ұйғарымының автоматты түрде орындалуға тиіс айқын мақсатты,
әрі ұдайы жетілдіріліп отыратын кешенді шара болып табылады.
Салық саясаты келешекке болжам есеп жүргізілетін салық стратегиясы,
ал нақты мерзімде - салық тактикасының ұштасқан жиынтығын білдіреді.
Тактика және стратегия айырылмас арналар, ал мемлекет қоғамдық,
корпоративтік және жеке экономикалық ынта мүдделерді келістіре отырып
ұштастыруға ұмтылады. Жиі, мемлекеттің басқарушысымен әрекет қылған нақты
кезеңде салық салудың координациясы бойынша тактикалық қадамдар
экономикалық дәлелденбеген. Бұл тек қана салықтық стратегиян өткізуге кері
әсер келтіріп қана қоймай, сонымен қоса мемлекеттің экономикалық бағытын
деформациялайды. Салық саласындағы Ресейдің әйгілі экономисті Черник Д.Г.
салық саясаты экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып
табылады және жеке кәсіпкерліктің дамуына қаржылық ықпалын көрсетеді деп
бағалайды.
Салық саясатының қаржы құралдары алымының формалары мен әдістерінің
жиынтығы - қиын жағдай. Онда терең қарама - қайшылық бар: бір жағынан,
экономика субъетілерін жеткілікті қаржы ресурстарынан айыруды қамтамасыз
ету, екінші жағынан - бұл жағдайда олардың іскерлік активтілігінің
төмендемеуін ескеру. Бұл парадоксты шешу орынды компромисс есебінен
қамтамасыз етіледі - деп, өз жұмыстарында Соколинский В.М. белгіледі1,596.
Экономикалық сөздіктерде берілген анықтама былайша тұжырымдалған:
салық саясаты - салық салуда тікелей немесе жанама қатынасқа ие, қандай да
бір мемлекеттің конституциясымен салық заңдарының жиынтығы және басқа заңды
актілерде анықталған салықтық қатынастардың қатысушылардың өздерінің
құқықтары мен міндеттерінің орындалуындағы стратегиялық бағыт және
тактикалық іс - әрекет.
Бірақ ең қысқа анықтама салық саясатын дамыған елдердің салық
жүйесі сөздігінде берілген, ол салықтар аймағында мемлекет жүргізетін
шаралар жүйесі ретінде сипаттайды.
Жоғары дамыған нарықтық қатынастар жағдайында өндірістің құрылымының
өзгеруін, территориалды экономикалық дамуды, халықтың табыстылық деңгейін
өзгерту мақсатымен ұлттық табысты қайта тарату үшін мемлекет өзіндік салық
саясатын қолданады. Салық саясатының міндеттері мынаған бағытталады:
1. мемлекет өзінің қызметтері мен міндеттерін орындауы үшін, оны
қажетті қаржы ресурстармен қамтамасыз ету;
2.жалпы елдің шаруашылығын реттеу үшін жағдай жасау;
3.нарықтық қатынастар процессінде пайда болған халықтық табыс
деңгейіндегі тепе-теңсіздікті тегістеу.
Халықаралық тәжірибеде салық саясатының үш үлгісі қарастырылады.
Бірінші үлгі - алуға болатынның бәрін алу принципімен сипатталатын
максималды салық саясаты. Бірақ салықтардың көбеюі кезінде мемлекеттік
табыстың өсімі жүктелмесе, бұл жағдайда мемлекетке салықтық қапқан дайын
тұрады. Ставкалар шектеулері анықталған және әр берілген жағдайда көптеген
факторларға тәуелді болады. Шетел ғалымдары бұл шектеулі ставканы 50%
анықтайды.
Екінші үлгі - орынды салық саясаты. Ол кәсіпкерліктің дамуын және оны
сәтті салықтық климатпен қамтамасыз етеді. Кәсіпкер максималды салық
салудан шығарылады, бірақ бұл мемлекеттік түсімдердің қысқару салдарынан
әлеуметтік шаралардың шектелуіне әкеледі.
Үшінші үлгі - салық салудың тым жоғары деңгейін қарастыратын салық
саясаты, бірақ мұндай салық табыстары әр түрлі әлеуметтік қорлардың
көбеюіне бағытталады. Мұндай саясат инфляциялық спиральды тарқатылмаға
әкеледі.
Салық саясаты екі өзара байланысты әдістермен өткізіледі:
1) салықтық жоспарлау және болжау;
2) салықтық есептеме.
Салықтық жоспарлау мен болжаудың негізгі міндеттері - бюджеттік
тапсырмалардың сапалы және санды параметрлерін экономикалық негізделумен
қамтамасыз ету және салықтық концепциясының заңды тәртіппен өңделген және
қабылданған шығатын елдің әлеуметтік-экономикалық дамудың болашақты
бағдарламасы. Берілген міндет бір қаржылық жылға (ағымдық салықтық
жоспарлау), сондай - ақ тым алыс болашаққа (салықтық болжау) есеп айырысу
болып орындалады. Соған орай салықтық жоспарлаудың тактикасы және оның
стратегиясы болып бөлінеді.
Салықтық жоспар және болжауды қаржы мемлекеттерінің базистік
элементтерінің бірі ретінде қарастыру толығымен заңды. Берілген жағдайда
қаржы менеджменті ел дамуының әлеуметтік-экономикалық басқару позициясынан
жалпы мағынада қарастырылады.
Жоғарыда айтылғандай, салық саясаты болашақты болжайтын салық
стратегиясы, ал ағымды мемлекетте салық тактикасы болып бөлінеді. Бұдан,
экономикалық дамудың тенденциясына орай ғылымдардың болжамын есепке ала
отырып, объективті өмір шындығынан, қоғамдағы әлеуметтік ахуалдың жағдайы,
мемлекет жетілдіріп отыратын салық стратегиясының мыналдай міндеттері
туындайды:
1) экономикалық - экономикалық өсуді қамтамасыз ету,
өндірістің циклін дамыту, дамудағы сәйкессіздіктерді жою,
инфляциялық процесстерді жеңу;
2) әлеуметтік - пайданың өсімін ынталандыруды және
халықтың табысының төмендеуінің алдын алу жолдарымен белгілі әлеуметтік
топтардың мүддесі үшіна ұлттық табысты қайта бөлу;
3) қазыналық - мемлекет табысын көбейту;
4) халықаралық - төлем балансының қолайсыз жағдайларын жеңу
үшін басқа елдермен экономикалық байланыстарды күшейту. Басқарушы
құрылымдардың тактикалық іс-әрекеттері мен мемлекеттің конституциялық
құқықтық актілерімен бекітілген салық салудың жалпы стратегиясы
арасындағы қарама - қайшылықтар бюджеттің қайта теңгеруге,
шаруашылық механизмде бірізділіктің болмауына, қайта өндіру процесінің
тежелуіне, яғни жалпы - экономикалық дағдарысқа әкеп соғады.
Салық тактикасының бюджеттік сыныпталу бөлігіндегі табыстылық
салықтық реттеу және бақылауды өткізу кезінде үкімет пен басқару
органдарының тәжірибелік іс - әрекеттері кешенін көрсетеді. Тактикалық
қадамдардың сапалы мазмұны барлық бюджет деңгейлерінің орындалу
толықтығын және уақтылығын алдын - ала анықтайды.
Салық саясаты бойынша тактикалық іс - әрекеттердің негізделуі бюджет
табыстары құрылымында үлкен рөл атқарады. Нақты тапсырмалардың орындалуы
бойынша салықтардың барабар жоспарлы кезеңі өзара іс-әрекеттерден
құрылады:
- өткен кезеңде экономикадағы пайда болған тенденцияны есепке ала
отырып салық шаралары жүйесінің нұсқауларын іздеу;
- оптималды салық салудың нұсқауларын бағалау, олардың салықтық сынып
қаржы - шаруашылық қызмет тұрпаттарын, салық төлеушілер сыныбын, бөлек
территориялар және басқа факторлар бөлігіндегі олардың ранжированиесі;
- болашақ салықтық тәртіптердің артықшылықты варианттарын негіздеу;
- өткен жылғы бюджеттің орындалуының жүргізілген экспертизаның
нәтижесін есепке ала отырып салықтық табыс жобаларын ескеру;
- бюджеттік сыныпталудың сәйкес статьялары бойынша үкімет және
парламент қабылдаған салықтық міндеттемелерді талқылау, сәйкес заңдардың
бюджеттік табыстарын нақтылау және қабылдау.
Салық төлеушілерден, сондай-ақ мемлекеттік және мемлекеттік емес ресми
органдардан түсетін басқарушылық шешімдерді өндіру үшін бұл іс-әрекеттерде
ақпаратты жинау және өңдеу талдау сатысында негізгі рөл атқарады. Дұрыс
және толық жиналған және өңделген ақпарат бюджетті-салықтық нормалар мен
ережелерді әрі қарай жетілдіруде негізгі базаны құрайды.
Мықты экономикада салық саясаты үйлесімді болады. Қазақстан үшін
салық саясатының бірінші үлгісі үшіншісімен үйлесімді сипатталады.
Қазіргі уақытта салықтық есеп түсінігі Салық Кодексіне енгізілген,
бұл есеп берудің ерекше үлгісі заңды тұрғыдан негіздеген, сондықтан
мұндай ерекше есептілікті қызметті ғалымдар мен тәжірибелі
мамандар қашанда оң бағалайды.
Алайда, бұл қажеттілік те жетілдірілді, өйткені Қазақстан
Республикасы Президентінің Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы заң күші бар Жарлығымен Қазақстанда
екі есепке алу жолдары енгізілген: бухгалтерлік және салықты есептеу
бойынша есеп беру, бөлек салықтар бойынша салық салу базасын есептеуге
қажетті арнайы ұйымдастырылған мәліметтерді есептеу талаптары, дәстүрлі
бухгалтерлік есеппен қатар есеп беру жөніндегі жеке заңмен бекітілмеген.
Экономистердің белгілеуі бойынша салықтық заң шығару норма
қатынасында командно-таратушылық тоны бар кәсіпорын бухгалтерлеріне нақты
талаптарды бекітті, бухгалтерлік есептің ұйымдастыруын регламентациялайды.
Бөлек салықтық талаптар қаржылық-шаруашылық кызмет көрсеткіштерін шектеулі
шамалаған әдістемелік ережелер мен нұсқаулар бойынша салықтық төлемдерді
есептейді. Алайда, салық салу емес, керісінше бухгалтерлік есептің жүйесі
ақша ағынының қозғалысын белгілейді. Сондықтан, бухгалтерлік тәжірибе
салықтық өндірістің ерекшелігін айқындауы керек және салықтық есепті
жүргізудің негізі болуы керек, керісінше емес.
Салықтық басқару елдің шаруашылық дамуын ынталандырады, өйткені
салықтық шаралар базистік қатынастарға ықпал ететін жан-жақты құрал.
Елбасы Тәуелсіздік бастауында қабылданған ұзақ мерзімдік стратегия мен
он жылдық жоспардың ойдағыдай жүзеге асырылып жатқанын хабарлай келіп,
2004 жылғы бірқатар салық ставкаларын төмендету мен халық тұрмысын
жақсартудың мәдениет, білім жөне жалпы руханият салаларын дәйекті түрде
дамытудың негізгі бағыттарын саралап, баяндап берді.
Қазақстан Республикасының нарық жағдайындағы экономикалық дамуы,
мемлекеттің экономикалық саясатының құрылымдық және қаржы саясаттарының
шешуші шараларына байланысты.
Қаржы саясаты еліміздің қаржы заңдылықтары негізінде қаржы ресурстарын
жұмылдыру, оларды бөлу, пайдалану тәсілдері мен формалары жүйесінен түрады.
Қаржы саясатының негізі - фискалдық саясат, яғни үкіметтің салық салу
жүйесіндегі және мемлекеттік шығындарды реттеуі төңірегінде жүргізетін
бюджеттік - салық саясаты саналады.
Салық - экономикалық қатынастардың бір бөлігі болып табылатындықтан,
қаржы қатынасы арқылы оны экономикалық базиске жатқыза аламыз. Салықтың
объективті қажеттілігі қоғам дамуы мен игіліктерді тұтынуына байланысты.
Мемлекет салықтың осы объективті қажеттілігіне сәйкес салық жүйесін
қалыптастырады, қаржы жүйесіндегі оның құрылымы мен әрекет ету механизмін
жетілдіреді. Салықтың әлеуметтік-экономикалық мәні мен атқаратын рөлі,
қоғамның саяси және экономикалық құрылысына, мемлекеттің мақсаты мен
алдында тұрған міндеттеріне байланысты анықталады. Сондықтан да, мемлекет
пен қаржы жайлы ілім, салық ұғымының мәні мен салық салу механизмінің
теориялық негізі болып табылады.
Салықтың экономикалык мәні - шаруашылық субъектілері мен жеке
тұлғалардан, міндетті жарна түрінде жалпы ішкі өнімдерінің белгілі бір
үлесін алатын экономикалық қатынастардың бір белігі болып табылуында.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық
қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар.
Әлеуметтік қолдау дегеніміз — қоғамның табысы аз мүшелеріне қаржылай көмек
ретінде көрсететін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссыздық бойынша
жәрдемақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты
нашар отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен 2002 жылдың І
қаңтарынан қолданысқа енгізілген атаулы әлеуметтік көмек және басқа да
әлеуметтік қолдау түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға мемлекеттің тегін
медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз
отбасыларына әлеуметтік қызметтер көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік
қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты қайта бөлумен көрсетіледі.
Осылардың негізінде біреулерден салық өндіріліп алынып, екінші біреулеріне
жәрдемақы ретінде беріледі. Қазіргі қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын
камтамасыз ететін салық құралдарын негізгісі ретінде: жұмыс берушілер мен
жалданып жұмыс істеушілер, еңбекақы қорынан төленетін әлеуметтік салық пен
жеке тұлғалардың табыс салығы бойынша салықтық жеңілдіктер жүйесі
есептеледі.
Кез келген елдің экономикалық жүйесінің функциясын қамтамасыз етуде
басты ролді мемлекет атқарады. Мемлекет өзінің барлық өмір сүру тарихында
ішкі тәртіпті, заңды сақтау, ұлттық қорғанысты ұйымдастыру сияқты, бірқатар
міндеттемелермен бірге экономика саласында да белгілі бір қызметтер
атқарады, яғни ақша айналымын реттеу, салық жинағын ұйымдастыру және т.б.
Ал қазіргі жағдайда кез келген дамыған нарықтық экономика мәні бойынша,
аралас экономика - мемлекеттік сектордағы еркін кәсіпкерлікпен қатар,
мемлекеттің ұлттық шаруашылықты реттеуі де жатады. Мемлекеттің экономиканы
реттеу теориясының пайда болуы, XX ғасырдың ортасында болған экономикалық
дағдарыс көлеміне тікелей байланысты болды. Әлемге аты әйгілі, ағылшын
экономисі Дж.М. Кейнстің концепциясы нарық көлемін кеңейту, жаппай тұтынуды
арттыру, циклдік ауытқуларды жеңілдету, міне осылардың нәтижесінде —
экономикалық өсудің тұрақты, жоғары қарқынын қамтамасыз етуді қарастырған.
Шаруашылықты реттеу фискалдық және қаржы саясаттарының көмегімен сұранысты
икемдеуге ынғайласқан. Арада біраз уақыт өткеннен соң, мемлекеттің
тәуелсіз, еркін тауар өндірушілердің шаруашылық қызметін реттеуге мүмкіндік
беретін, А.Лаффердің бюджеттік концепциясы пайда бодды. XX ғасырдың екінші
жартысындағы нарықтық экономиканық дамуы, мемлекет кызметінін кеңеюіне және
оның экономикалық саладағы рөлінің артуына әкеп соқты. Осының нөтижесінде
экономикалық тиімділікке, көп жағдайда, бәсекелестік нарық механизмінің
әрекет етуі жағдайында ғана қол жеткізуге болады. Әйткенмен, нарықтық
экономикадағы мемлекеттің мақсаты - нарық механизмін түзету емес, тиісінше,
оның еркін әрекет етуіне жағдай жасау, яғни мүмкіншілігінше бәсекені,
қажеттілігінше мемлекеттің реттеуші әсерін қамтамасыз ету. Осы аталған
мәселелердің бәрін шешу үшін, мемлекеттің қол астында барлық құралдар
жиынтығы бар. Солардық ең негізгілері: фискалдық саясат, әлеуметгік және
табысты реттеу саясаттары.
Фискалдық саясатқа мемлекеттің бюджет қорын бөлу қызметі де жатады,
яғни бір жағынан салық салу жүйесі арқылы бюджеттің кіріс қорын толтыратын
болса, ал екінші жағынан — оларды жұмсау қызметімен айналысады. Мемлекет
дәл осы қорлардың есебінен ұлттық қауіпсіздікті, халықтың қоғамдық
игіліктері мен қызметтерін тұтынуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ саяси,
әлеуметтік, экологиялық және басқа да көптеген мәселелерді шешеді.
Мемлекет халықтың әл-ауқатын, тұрмыс денгейін жақсарту мақсатында
белгілі бір әлеуметтік саясат жүргізеді. Ал мемлекеттің кірісті қайта бөлу
функциясы, біз жоғарыда айтьп өткеніміздей, мемлекеттің салық жүйесі
арқылы, сондай-ақ әртүрлі мемлекеттік бағдарламалары нәтижесінде тұрмыс
деңгейі нашарларға — мемлекеттік көмек көрсету, жұмыспен қамту саласында да
белгілі саясаттар жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттің фискалдық саясатының басты міндеті - салық ставкаларын
үкіметтің мақсатына сәйкес өзгерту. Фискалдық саясатты жүргізу - еліміздің
занды органдарының айрықша құқы, себебі бұлар мемлекеттік бюджетті қысқарту
және бекіту арқылы салық салуды және олардың жұмсалуын бақылайды.
Экономикалық саясатты жүргізудің барлық құралдары бір-бірімен тығыз
байланыста. Бірақ бұлардың ешқайсысы бір-бірінен бөлек жекедара әрекет
етпейді. Сөйте тұра, бұларды нақты бір салада пайдалану кезінде, олардың
басқаларына тигізетін әсерін ескерген жөн.
Мемлекет өз елінің қаржы жағдайының тұрақтылығына, қоғамдық өндірістің
тұрақты өсуі негізінде, қаржы ресурстарын үнемі арттыруы нәтижесінде қол
жеткізеді. Экономикалық дағдарыс жағдайында, әлеуметтік-экономикалық даму
кажеттілігіне арналған қаржы ресурстарының көлемі азаяды. Осының салдарынан
көптеген қажеттілік қанағаттандырылмай қалады. Мемлекет бірінші кезекте
тұрған тактикалық және стратегиялық міндеттерді бұза отырып, шектелген
қаржы көлемін бірінші қажеттіліктегі шығындарды жабуға қарай бағыттайды,
ғни алдағы мақсаттарын таңдауда ектеу қойылады. Ал мұндай әрекет жағдайды
одан да бетер тұрақсыздандыра түседі.
Сондықтан да, қаржы тұрақтылығының жалпы ережесі бойынша, дағдарыс
кезінде де және экономикалық өсу кезінде де, қаржы ресурстары мен тиісінше
қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктері осыған сәйкес болуы керек.
Біздің қоғамымыздың өтпелі кезеңінің дамуына, әлеуметтік саладағы
өтпелі жағдай сәйкес келеді. Бұрынғы халықты әлеуметтік қорғау моделі мен
әлеуметтік салаларды қаржыландыру жүйесі бүгінгі күні қолданылмайды, ал
жаңа қаржыландыру механизмі әлі де тәжірибелік кезеңде және оны дамытудың
ұтымды жолдары іздестірілуде.
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі,
өндірілген жалпы қоғамдык өнімнің көлеміне байланысты. Ұлттық табыстағы
әлеуметтік қажеттілік көлеміне шектеу енгізу ең төмен күнкөріс минимумын;
минималды тұтыну бюджеті; тұтыну корзинасының құны; еңбекақы, зейнетақы,
жәрдемақы және стипендия төлеудің минималды мөлшері сияқты тұтынудың
әлеуметтік нормативтерін пайдалануға мәжбүр етеді. Инфляциялық жағдайда
халықтың өмір сүруінің қажетті әлеуметтік деңгейін сақтап тұру үшін
еңбекақы мен әлеуметтік төлемдерге индексация жүргізіледі, өтемақылар,
үстемақылар ұсынылады. Мұнымен қатар, халықтың әлеуметтік қажеттілігі мен
оны қанағаттандырудың негізі, еңбекақы төлеу түрлері мен жүйелері, табыс
және әлеуметтік салықтардың ставкасы арқылы еңбек қыны салықтық реттеу,
тұтынуға бағытталған қордың өсімін немесе еңбекақы төлеудің жалпы қорын
реттеу болып саналады.
Фискалдық саясаттың түрлері. Перспективалық мақсатына орай фискалдық
саясат: орта мерзімді және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Бұл жерде, нақты
тәжірибеде негізінен орта мерзімді фискалдық саясат басым қолданылатынын
атап көрсету қажет.
Орта мерзімді фискалдық саясат әлеуметтік-экономикалық дамудың
негізгі бағыттарын іске асырудың мынадай негізгі тетіктерін
(мүмкіндіктерін) қамтиды:
• кіріс және шығыс саясаты;
• бюджетті несиелендіру,
• қаржы активтерін басқару;
• мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борышты
басқару.
Орта мерзімді фискалдық саясаттың негізгі мақсаты шығыстардың
деңгейін ұлғайтпай, оның тиімділігін арттыру есебінен мемлекеттің қаржы
мүмкіндіктерін кеңейтетін мемлекеттік басқарудың институционалдық негізін
нығайту және жаңғырту жолымен ұлттық экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз
ету, елдің тұрақты экономикалық өсуіне ықпал ету болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу мынадай негізгі міндеттерді шешуге
ықпал ететін болады:
нәтижеге бағдарланған бюджеттеу әдісін енгізу мақсатында бюджет
заңнамасын жетілдіру, бұл мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен
нәтижелілігін арттыруға, бюджеттік жоспарларды стратегиялық, орта мерзімді
даму жоспарларымен үйлестіре жүргізуге мүмкіндік береді;
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарға өтуіне байланысты
салық заңнамасын жетілдіру және бухгалтерлік заңнаманы үндестіру;
адами капиталдың, инфрақұрылымның, мемлекеттік басқарудың,
инновациялардың өсуінің барынша жоғары көрсеткіштерін ынталандыру есебінен
бәсекеге қабілеттілікті орнықты түрде арттыру;
аралық (жылдың қорытындысы бойынша) нәтижелерді және орта мерзімді
(кезең өткеннен кейінгі нәтижелерді қарастыра отырып) нақтылы нәтижеге қол
жеткізудегі жауапкершілікті күшейте отырып, мемлекеттік органдарда
стратегиялық жоспарлауды жетілдіру;
қадағаланбайтын экономиканың деңгейін, оның барлық құраушылары
бойынша жасырын және заңсыз қызметті тудыратын және оны ынталандыратын
экономикалық жағдайларды жою, құқықтық тетіктер арқылы "көлеңкелі" қызмет
түрлерінің жолын кесу арқылы төмендету;
макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, экономиканың өсу
қарқынының күрт төмендеуі мен қаржылық жүйе дағдарысының шиеленісуін
болдырмау.
1.2 Фискалдық саясаттың халықаралық тәжірибесі
Бізге белгілі болып отырғанындай, салық - бұл бюджетке міндетті жарна,
заңды тәртіппен жүзеге асырылатын және заң шығарумен анықталатын жағдай.
Ең ескі салықтық жүйенің бірі болып Пальмира (Рим империясы) қала-
базисінің жүйесі 137 жылы б. ғ. д. өңделген. Бұл жүйенің тексті тасқа
(тарифте) қашалған, қазіргі кезде Эрмитажда сақтаулы.
Әр мемлекет өзінің тарихи дамуында салықтарды бекітудің өз ережелері
мен процедураларын және салықтың енгізілетін құқықтық актісін қабылдау
тәртібін әзірлеп шығарды. Көпшілік елдерде монархтың жекеменшік жарлығымен
салық енгізуі әлдеқашан өткен және салықты белгілегенде берілген елде
қабылданған парламенттік институттарды қоса алғанда, басқару билігі
формасында айқындалады. Салық ережесі бойынша заң нысанындағы құқықтық
акті, яғни парламенттік акт ретінде енгізіледі.
Батыстың дамыған елдерінің заң шығару қызметімен танысқан кезде,
ондағы қолданылатын салықтар мемлекеттік саясаттың маңызды рычагі ретінде
нарықтық жағдайда экономиканың дамуына бағыттауға мүмкіндік беретінін
байқадық. Басқа әдістермен қатар салықтық жүйе мемлекет пен экономиканың
дамуына әсер ретінде қолданылады.
Бизнестің корпоративтік секторына арналған салық салудың арнайы жүйесі
пайда болды. Барлық капиталистік кәсіпорындар акционерлік бірлестік (АҚШ-да
-корпорация) нысанында құрылған, арнайы корпоративтік салық режимін
ұстанады (corporate іncome tax), оның ставкасы әдетте 45-60% құрайды және
салық салу базасы ретінде таза пайда қызмет атқарады.
Корпорациялық емес сектордың пайдалары (көптеген елдерде 25-30%
коммерциялық қызметтің барлық сферасында) жеке табысқа салынатын салықтың
ережелері мен оның ставкалары бойынша (әдетте аванстық төлемдер түрінде
және жылдық балансты ақырғы есеп берумен) есптеледі.
Салық кезеңі аяғында әрбір салық төлеуші сол жылы алынған жеке табыс
салығының декларациясын және бүкіл ұсталған аванстық салықтарды ұсынады.
Салық төлеушінің бүкіл табыс жиынтығынан түскен салық сомасын салық
органдары есептеп, ол сомадан ұсталған аванс салығын алып тастайды. Салық
төлеушіден қалған салық сомасы өндіріп алынады.
Сонымен, аванстың салықтарды қосып ақырғы салық сомасынан шегеріледі.
Кейінгі уақыттарда бұл тенденция кең ауқым алып отыр. Көпшілік елдерде жеке
табыс салығына басқа да мүліктік салық қосып есептеледі, ал кейбір елдерде
барлық табысының 75-80%-на салық есептеуге шектеу қойылған. Нәтижесінде,
ақырғы шектеуліктер аса маңызды болмады, себебі 70-80% шектеулік болса да,
салық ставкасы қолайлы жағдайда 45-50% -дан аспайды, сол себепті салық
ұйымдары көрсеткендей ірі бай салық төлеушілер қаншама жеңілдіктер
пайдаланса да, қолайлы ставкада, 30% артық салықты сирек төлейді.
Қазіргі жағдайда салықты есептеу белгілі бір шкалада, табыстың өсуіне
қарай жүргізіледі. Жоғары ставкамен кірістің барлық мөлшері есептелмейді,
тек қана белгілі бір артық мөлшері ғана есептеледі. Біріншіден, кірістің
үлесіне салық төменгі ставка бойынша алынады, салық ставкасы тек қана
белгілі бір үлесіне, жоғарылайды. Сонымен, егер кірістің ең жоғарғы
үлесіне 75% ставка есептелсе, қалғаны төменгі ставкалы салық ауыртпалығына
кіреді. Осылай есептелген табыстың сомасы барлық табыс мөлшеріне қолайлы
болады.
Аванстық салықтардың жеке табыс салығынан айырмашылығы:
- бірінші салықтар табыс түскен уақытта төленеді, ал екіншісі салық
кезеңінің аяғында төленеді;
- аванстық салықты табыс алушы төлемейді, тек табыс төлеушілер
төлейді;
- бірінші салық табыстың толық мөлшерінен төленеді, ал жеке табыс
салығы ақыр соңында барлық берешек сомалары ұсталған соң барып төленеді.
Өзге салықтар - акциздер, айналым салығы, кеден бажы және т.б.
Ішкі коммерциялық қызмет (берілген елдің аймағындағы қызмет) заң
тұрғысынан қарастырылмаған. Бірақ та мұндай қызметтің нақты белгілерін
соттың шешімімен шетелдік немесе атқарушы органдардың нұсқауымен (Франция
және т.б.) қызметін анықтау үшін салық тәжірибесін қарастыру қажет. Заңда
бұл толық қарастырылмаған және резидент, нерезидент, табыс көзі,
компанияны басқаратын орын деген ұғымдардың мазмұны толық анықталмаған.
Белгілі бір жағдайда ғана коммерциялық қызметтің мағынасы шартты түрде
белгіленеді. Мысалы, АҚШ-да бүл - іс белсенділігі, Үлыбританияда - кез
келген сауда (кәсіпшілік) сауда қызметінің фирмасындағы өндіріс,
кәсіпорын.
Екі жақты салық келісімінің кең тарапына байланысты бұл жағдайдың
шешімі тәжірибеде дамыған елдер қатынасында белгілі деңгейде ресімделеді.
Осы келісім бойынша коммерциялық қызметтің ең төменгі бөлінбейтін
бөлегіне тұрақты іскер мекеме (истэблшимент, баз жикс) жатады,
қазіргі кезде ол өзге елдің аймағында орналасқан шетелдік компаниялардың
нақты қызмет көрсеткіші болып саналады.
Салық келісімінің әртүрлі моделінде тұрақты іскер мекеме түсінігі
терең қарастырылған: мысалы ОЭСР (Экономикалық Ынтымақтастылық пен Дамуды
Ұйымдастыру) моделінде іс қызметінің күнделікті орны болып есептелінеді,
мұнда кәсіпорынның қызметін атқарады, цех, фабрика, құрылыс учаскесін,
шахтаны және т.б. қосқанда. Кез келген пайда табумен байланысты қызметті
іс қызметі деп түсінеміз, ал кәсіпорын - бұл қаржы немесе өндіріс
қатынасында іс қызметі немесе бөлек қызметтің бөлшегі. Компания - салық
төлеуші өзіне бірнеше осындай іс бөлшектерін қамти алады. Осымен,
анықтайтынымыз, тұрақты іскер кәсіпорындар іс қызметінің жеке бөлшегі
ретінде міндетті түрде белгіленбейді, керісінше мұндай қызметтің кейбір
құрама бөлігі басқа елдерде орналасса, салық үшін тұрақты іскер кәсіпорын
ретінде көрсетіледі.
Көпшілік елдер (Бельгия, Нидерланды, Дания) бұл концепцияны терең
қабылдағаны соншалық, тұрақты іскер мекеме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Фискалдық саясаттың мәні мен мазмұны
1.2 Фискалдық саясаттың халықаралық тәжірибесі
2. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТ
2.1 Қазақстан Республикасының фискальдық саясатының ерекшеліктер
заңы
2.2 Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ұлттық банкінің экономикалық
саясаттың 2015 жылға арналған негізгі бағыттары
туралы мәлімдемесі
2.3 Бюджет жүйесін жетілдіру
2.4 Елбасының Дағдарыстан – жаңаруға және дамуға Жолдауының
фискалдық саясатқа қатысты негізгі бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Экономиканың мемлекеттік органдар мен қалған барлық шаруашылық
қызмет субъектілерінің өзара іс-қимылымен байланысты саласын осылай атау
Дж. М. Кейстің еңбектерінен бастау алды. Ал бұл өзара іс-қимылдар
мемлекеттік тапсырыстар, салық салу және трансферттік төлемдер арқылы
жүзеге асырылады.
Мемлекеттік шығыстарды жүзеге асыру мемлекеттік бюджет қаражатын
жұмсауды білдіреді, ал салықтар мемлекеттік бюджетті толтырудың негізгі
көзі болып табылады, демек фискалдық саясат мемлекеттік бюджетті толықтыру
тәсілдеріне әкеп саяды екен.
Міне, егер нақты анықтамалық сипатта айтар болсақ, фискалдық саясат
– бұл мемлекеттік шығыстар мен салықтардың жоспарланған өзгерістері арқылы
тұтас сұранымның қажетсіз өзгерістерінің алдын алу және оны реттеуге
бағытталған бюджет саясаты.
Фискалдық саясат өте күшті қару болап табылады. Кейбір экономистер
бұл атом бомбасы сияқты аса қуатты қару, сондықтан жеке адамдар мен
үкіметтің мұндай қарумен ойнауына болмайды, яғни бұл бюджеттің орындалуын
реттеуді басқарудың кешенді тәсілі – тиімді тетігі деп есептейді.
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында реформалардың басты бір
міндеттері болып нәтижелі салықтың механизімін нарықтық экономиканың
инстументтерінің бірі болып құрылатын және әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің
табысының көбею мәселесін шешуді рұқсат етеді, сондай-ақ бөлек шаруашылық
субъектілер мен барлық эканомиканың тұтасымен түсімдік дамуына қызмет
етеді.
Салық объективті қажеттілік болып табылады, олар қоғамның дамуының
қажеттіліктерімен анықталады. Салықтар жалпы қиындықта бюджетке басқа
қалған түсімдердің арасында көптік салмақты мөлшер алады. Сондықтан
салықтық заң шығаруда сәйкес қызметтердің тәжірибелік қызметі де, салықты
алу механизімінің нәтижелігі де, яғни барлығы тікелей және аса сезімді
елдің экономикасының ауқатына әсері қолайлы балансты қолдайды. Қазақстан
Республикасының салықтық саясатын жетілдіру жөнінде үлкен жұмыс жүргізіліп
жатыр. Осыған орай, салықтық теоретикалық сұрақтар кешенді зеттеу және
республикадағы жүргізілетін салық саясатының тәжірбиелік жақтарын зертеуге
арналған.
Мақсаты: Еліміздегі фискалдық саясаттың алғашқы бастауын, қалыптасу
кезіңдерін, бүгінгі ел экономикасын жетілдіру жолында қол жеткізген
жетістіктеріміз бен алдымыздағы міндеттерді сындарлы саралау тұрғысынан
шынайы баяндау.
Міндеті: Берілген мәселеге шетел өкілдерінің қызығушылығы кездейсоқ
емес, Қазақстан капиталды салымдар мен жер қойнауының байлықтары сияқты
және жұмысшы күштер ресурстарымен бай аймақтардың инвестициялары болып
табылады. Алайда, потенциалды инвесторлардың қызығушылығының болуы
салымдардың қауіпсіздк кепілдемесін қамтамасыз ететін және адамдардың
құқығы сияқты және жеке пайдалылық ынтықмақтастылықтың принциптерін
қадағалау.
Өзектілігі: Кездейсоқ емес, берілген мәселенің оптималды нәтижесіне
жету үшін әр-түрлі құралдардан, бұған қоса: халықаралық салық және
инвестициялық орталық, Халықаралық Валюта Қоры, Еуропалық одақ және тағы
басқа халықаралық институттардан мамандар қатары қатысқан.
Әдіс-тәсілдері: Мен осы курс жұмысында фискалдық саясаттың ел
экономикасындағы мәні мен рөліне қатысты өзекті мәселелерге жан-жақты
тоқталып, тақырыпқа қатысты өзімнің көзқарасым мен пікірімді ашық та
дәлелді білдіруге ұмтылдым.
Құрылымы: Жалпы кустық жұмыс 32 беттен тұрады. Бірінші бөлім 13 беттен
тұрады.Екінші бөлім 12 беттен тұрады.
Бірінші бөлімде искалдық саясаттың тарихына, пәні мен мазмұнына
тоқталып кеттім. Сонымен қатар, оның негізгі түрлері және әлемдік фискалдық
саясаттың қалыптасу кезеңдері мен халықаралық тәжірибесі туралы жаздым. Бұл
бөлімде оның қайда және қалай қалыптасқаны туралы ақпарат бар.
Екінші бөлімде отандық фискалдық саясаттың қалыптасу барысы мен
Қазақстандағы фискалдық саясаттың ерекшеліктері мен маңыздылығы осы бөлімде
орыналасқаны дұрыс деп есептедім. Сонымен қатар, бөлімде қазіргі кездегі
өзекті мәселеге айналған экономикалық дағдарыс жөнінде тұжырымдар
келтірілді. Мұнда Елбасымыздың Дағдарыстан – жаңаруға және дамуға
Жолдауындағы қазіргі заманауи фискалдық саясатты жетілдіруге қатысты нақты
бағыттары көрініс тапқан.
1. ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Фискалдық саясаттың мәні мен мазмұны
Салықтар, белгілі болғандай, мемлекеттің қызметінің барлық
бағыттарының қаржыландыру көздерінің бірі және мемлекеттік басымдықтарды
өтеудің экономикалық құралы.
Салықтар - мемлекеттік егемендіктің қаржы жүйесіндегі бір қыры болып
табылады. Осынысымен олар мемлекеттік мүліктер мен қарыздардан алынатын
табыстардан ерекшеленеді. Мемлекеттің егемен құқығы болып әрқашанда салықты
өндіріп алудың құқығы тиынды шығару және әділ сотты атқару сияқты, осыған
орай, салықтар біржақты тәртіпте белгіленген. Салықтар және олардың
қызметтері нақты базисті көрсетеді, яғни салықтық саясатта мемлекет
қолданатын салықтық қатынастардың объективті заңдылықтары елеулі орын
алады.
Салық заңнамасын шығарудың мақсаты бағытталуын, қолданылуын, үкімет
анықтайтын билік органдарының және құқықтық басқару қызметтері кешенін
ұсыну болып есептеледі. Бұл көзқарастан мемлекеттік табысты реттеу,
жоспарлау және бақылау кезінде салықтық техниканы жүзеге асырудағы құқықтық
нормалар туындайды.
Қазіргі экономистердің анықтауы бойынша, салықтық саясат қаржылық
саясаттың бөлігі болып табылады. Салық саясатының мазмұны мен мақсаты
қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылым мен үкімет басындағы тұрған
әлеуметтік топтармен шарттасылған. Экономикалық тұрғыдан негізделген
салықтық саясат салық жүйесі арқылы орталықтанған құралдарды оптимизациялау
мақсатын көздейді. Батыс экономистері салық саясатын бөліп алып
қарастырмайды және мемлекеттің өзінің қызметтері мен міндеттерін орындауын
салықтар арқылы жүзеге асыруды қаржыландыруын түсіндіре отырып, салық
әсерін мемлекеттік шығындардың жағдайларын зерттемей жекедара
қарастырмайды.
Жұмыспен қамту, өндіру көлемдерінің және инфляция қарқынының өзгеру
деңгейіне бағытталған үкіметтің арнайы шешімдерінің нәтижесінде мемлекеттік
шығындардың, мемлекеттік бюджеттің, салықтарының және сальдо мөлшерлерінің
мақсатты бағытталған өзгерулері ретінде анықталатын бұндай саясатты
дикрециялы фискалды саясат деп атайды.
Дискрециялық емес фискалды саясат - бұл сондай-ақ жалпы табыстың
циклдік ауытқудың нәтижесінде айтылған мөлшерлердің автоматикалық өзгеруі.
Мұндай саясат тұрақтандырылған ықпал көрсететін ЖҰӨ өсу мерзіміндегі
мемлекеттік бюджетке таза салықтық түсімдердің автоматикалық көбеюін
болжайды.
Нақты жағдайда таза салық түсімдері ретінде бюджетке салықтық
түсімдердің мөлшерінің және үкіметтің төленген трансферттер сомасының
арасындағы айырманы айтады.
Мысалы, Юткина Т.Ф. салық саясатын салық заңнамасының мақсатты
бағытталуын айқындайтын үкімет органдарының және басқарманың құқықтық
қызметінің кешені деп анықтайды.
Салық саясаты үкімет органдары мен басқарманың ғылыми негізделген
және экономикалық мақсатқа сай тактикалық және стратегиялық құқықтық
қызметтерінің жиынтығы ретінде анықталады.
Салық саясатын жүргізудегі басты нұсқама тек қана құқықтық тәртіпті
қамтамасыз ету, салық төлеушілерден салықтық төлемдерді төлету емес,
сонымен қатар салық ықпалының астында жиналған шаруашылық - экономикалық
қатынастарды жанжақты бүкілжақты бағалау. Сондықтан, салық саясаты - бұл
салық заңдары ұйғарымының автоматты түрде орындалуға тиіс айқын мақсатты,
әрі ұдайы жетілдіріліп отыратын кешенді шара болып табылады.
Салық саясаты келешекке болжам есеп жүргізілетін салық стратегиясы,
ал нақты мерзімде - салық тактикасының ұштасқан жиынтығын білдіреді.
Тактика және стратегия айырылмас арналар, ал мемлекет қоғамдық,
корпоративтік және жеке экономикалық ынта мүдделерді келістіре отырып
ұштастыруға ұмтылады. Жиі, мемлекеттің басқарушысымен әрекет қылған нақты
кезеңде салық салудың координациясы бойынша тактикалық қадамдар
экономикалық дәлелденбеген. Бұл тек қана салықтық стратегиян өткізуге кері
әсер келтіріп қана қоймай, сонымен қоса мемлекеттің экономикалық бағытын
деформациялайды. Салық саласындағы Ресейдің әйгілі экономисті Черник Д.Г.
салық саясаты экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып
табылады және жеке кәсіпкерліктің дамуына қаржылық ықпалын көрсетеді деп
бағалайды.
Салық саясатының қаржы құралдары алымының формалары мен әдістерінің
жиынтығы - қиын жағдай. Онда терең қарама - қайшылық бар: бір жағынан,
экономика субъетілерін жеткілікті қаржы ресурстарынан айыруды қамтамасыз
ету, екінші жағынан - бұл жағдайда олардың іскерлік активтілігінің
төмендемеуін ескеру. Бұл парадоксты шешу орынды компромисс есебінен
қамтамасыз етіледі - деп, өз жұмыстарында Соколинский В.М. белгіледі1,596.
Экономикалық сөздіктерде берілген анықтама былайша тұжырымдалған:
салық саясаты - салық салуда тікелей немесе жанама қатынасқа ие, қандай да
бір мемлекеттің конституциясымен салық заңдарының жиынтығы және басқа заңды
актілерде анықталған салықтық қатынастардың қатысушылардың өздерінің
құқықтары мен міндеттерінің орындалуындағы стратегиялық бағыт және
тактикалық іс - әрекет.
Бірақ ең қысқа анықтама салық саясатын дамыған елдердің салық
жүйесі сөздігінде берілген, ол салықтар аймағында мемлекет жүргізетін
шаралар жүйесі ретінде сипаттайды.
Жоғары дамыған нарықтық қатынастар жағдайында өндірістің құрылымының
өзгеруін, территориалды экономикалық дамуды, халықтың табыстылық деңгейін
өзгерту мақсатымен ұлттық табысты қайта тарату үшін мемлекет өзіндік салық
саясатын қолданады. Салық саясатының міндеттері мынаған бағытталады:
1. мемлекет өзінің қызметтері мен міндеттерін орындауы үшін, оны
қажетті қаржы ресурстармен қамтамасыз ету;
2.жалпы елдің шаруашылығын реттеу үшін жағдай жасау;
3.нарықтық қатынастар процессінде пайда болған халықтық табыс
деңгейіндегі тепе-теңсіздікті тегістеу.
Халықаралық тәжірибеде салық саясатының үш үлгісі қарастырылады.
Бірінші үлгі - алуға болатынның бәрін алу принципімен сипатталатын
максималды салық саясаты. Бірақ салықтардың көбеюі кезінде мемлекеттік
табыстың өсімі жүктелмесе, бұл жағдайда мемлекетке салықтық қапқан дайын
тұрады. Ставкалар шектеулері анықталған және әр берілген жағдайда көптеген
факторларға тәуелді болады. Шетел ғалымдары бұл шектеулі ставканы 50%
анықтайды.
Екінші үлгі - орынды салық саясаты. Ол кәсіпкерліктің дамуын және оны
сәтті салықтық климатпен қамтамасыз етеді. Кәсіпкер максималды салық
салудан шығарылады, бірақ бұл мемлекеттік түсімдердің қысқару салдарынан
әлеуметтік шаралардың шектелуіне әкеледі.
Үшінші үлгі - салық салудың тым жоғары деңгейін қарастыратын салық
саясаты, бірақ мұндай салық табыстары әр түрлі әлеуметтік қорлардың
көбеюіне бағытталады. Мұндай саясат инфляциялық спиральды тарқатылмаға
әкеледі.
Салық саясаты екі өзара байланысты әдістермен өткізіледі:
1) салықтық жоспарлау және болжау;
2) салықтық есептеме.
Салықтық жоспарлау мен болжаудың негізгі міндеттері - бюджеттік
тапсырмалардың сапалы және санды параметрлерін экономикалық негізделумен
қамтамасыз ету және салықтық концепциясының заңды тәртіппен өңделген және
қабылданған шығатын елдің әлеуметтік-экономикалық дамудың болашақты
бағдарламасы. Берілген міндет бір қаржылық жылға (ағымдық салықтық
жоспарлау), сондай - ақ тым алыс болашаққа (салықтық болжау) есеп айырысу
болып орындалады. Соған орай салықтық жоспарлаудың тактикасы және оның
стратегиясы болып бөлінеді.
Салықтық жоспар және болжауды қаржы мемлекеттерінің базистік
элементтерінің бірі ретінде қарастыру толығымен заңды. Берілген жағдайда
қаржы менеджменті ел дамуының әлеуметтік-экономикалық басқару позициясынан
жалпы мағынада қарастырылады.
Жоғарыда айтылғандай, салық саясаты болашақты болжайтын салық
стратегиясы, ал ағымды мемлекетте салық тактикасы болып бөлінеді. Бұдан,
экономикалық дамудың тенденциясына орай ғылымдардың болжамын есепке ала
отырып, объективті өмір шындығынан, қоғамдағы әлеуметтік ахуалдың жағдайы,
мемлекет жетілдіріп отыратын салық стратегиясының мыналдай міндеттері
туындайды:
1) экономикалық - экономикалық өсуді қамтамасыз ету,
өндірістің циклін дамыту, дамудағы сәйкессіздіктерді жою,
инфляциялық процесстерді жеңу;
2) әлеуметтік - пайданың өсімін ынталандыруды және
халықтың табысының төмендеуінің алдын алу жолдарымен белгілі әлеуметтік
топтардың мүддесі үшіна ұлттық табысты қайта бөлу;
3) қазыналық - мемлекет табысын көбейту;
4) халықаралық - төлем балансының қолайсыз жағдайларын жеңу
үшін басқа елдермен экономикалық байланыстарды күшейту. Басқарушы
құрылымдардың тактикалық іс-әрекеттері мен мемлекеттің конституциялық
құқықтық актілерімен бекітілген салық салудың жалпы стратегиясы
арасындағы қарама - қайшылықтар бюджеттің қайта теңгеруге,
шаруашылық механизмде бірізділіктің болмауына, қайта өндіру процесінің
тежелуіне, яғни жалпы - экономикалық дағдарысқа әкеп соғады.
Салық тактикасының бюджеттік сыныпталу бөлігіндегі табыстылық
салықтық реттеу және бақылауды өткізу кезінде үкімет пен басқару
органдарының тәжірибелік іс - әрекеттері кешенін көрсетеді. Тактикалық
қадамдардың сапалы мазмұны барлық бюджет деңгейлерінің орындалу
толықтығын және уақтылығын алдын - ала анықтайды.
Салық саясаты бойынша тактикалық іс - әрекеттердің негізделуі бюджет
табыстары құрылымында үлкен рөл атқарады. Нақты тапсырмалардың орындалуы
бойынша салықтардың барабар жоспарлы кезеңі өзара іс-әрекеттерден
құрылады:
- өткен кезеңде экономикадағы пайда болған тенденцияны есепке ала
отырып салық шаралары жүйесінің нұсқауларын іздеу;
- оптималды салық салудың нұсқауларын бағалау, олардың салықтық сынып
қаржы - шаруашылық қызмет тұрпаттарын, салық төлеушілер сыныбын, бөлек
территориялар және басқа факторлар бөлігіндегі олардың ранжированиесі;
- болашақ салықтық тәртіптердің артықшылықты варианттарын негіздеу;
- өткен жылғы бюджеттің орындалуының жүргізілген экспертизаның
нәтижесін есепке ала отырып салықтық табыс жобаларын ескеру;
- бюджеттік сыныпталудың сәйкес статьялары бойынша үкімет және
парламент қабылдаған салықтық міндеттемелерді талқылау, сәйкес заңдардың
бюджеттік табыстарын нақтылау және қабылдау.
Салық төлеушілерден, сондай-ақ мемлекеттік және мемлекеттік емес ресми
органдардан түсетін басқарушылық шешімдерді өндіру үшін бұл іс-әрекеттерде
ақпаратты жинау және өңдеу талдау сатысында негізгі рөл атқарады. Дұрыс
және толық жиналған және өңделген ақпарат бюджетті-салықтық нормалар мен
ережелерді әрі қарай жетілдіруде негізгі базаны құрайды.
Мықты экономикада салық саясаты үйлесімді болады. Қазақстан үшін
салық саясатының бірінші үлгісі үшіншісімен үйлесімді сипатталады.
Қазіргі уақытта салықтық есеп түсінігі Салық Кодексіне енгізілген,
бұл есеп берудің ерекше үлгісі заңды тұрғыдан негіздеген, сондықтан
мұндай ерекше есептілікті қызметті ғалымдар мен тәжірибелі
мамандар қашанда оң бағалайды.
Алайда, бұл қажеттілік те жетілдірілді, өйткені Қазақстан
Республикасы Президентінің Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы заң күші бар Жарлығымен Қазақстанда
екі есепке алу жолдары енгізілген: бухгалтерлік және салықты есептеу
бойынша есеп беру, бөлек салықтар бойынша салық салу базасын есептеуге
қажетті арнайы ұйымдастырылған мәліметтерді есептеу талаптары, дәстүрлі
бухгалтерлік есеппен қатар есеп беру жөніндегі жеке заңмен бекітілмеген.
Экономистердің белгілеуі бойынша салықтық заң шығару норма
қатынасында командно-таратушылық тоны бар кәсіпорын бухгалтерлеріне нақты
талаптарды бекітті, бухгалтерлік есептің ұйымдастыруын регламентациялайды.
Бөлек салықтық талаптар қаржылық-шаруашылық кызмет көрсеткіштерін шектеулі
шамалаған әдістемелік ережелер мен нұсқаулар бойынша салықтық төлемдерді
есептейді. Алайда, салық салу емес, керісінше бухгалтерлік есептің жүйесі
ақша ағынының қозғалысын белгілейді. Сондықтан, бухгалтерлік тәжірибе
салықтық өндірістің ерекшелігін айқындауы керек және салықтық есепті
жүргізудің негізі болуы керек, керісінше емес.
Салықтық басқару елдің шаруашылық дамуын ынталандырады, өйткені
салықтық шаралар базистік қатынастарға ықпал ететін жан-жақты құрал.
Елбасы Тәуелсіздік бастауында қабылданған ұзақ мерзімдік стратегия мен
он жылдық жоспардың ойдағыдай жүзеге асырылып жатқанын хабарлай келіп,
2004 жылғы бірқатар салық ставкаларын төмендету мен халық тұрмысын
жақсартудың мәдениет, білім жөне жалпы руханият салаларын дәйекті түрде
дамытудың негізгі бағыттарын саралап, баяндап берді.
Қазақстан Республикасының нарық жағдайындағы экономикалық дамуы,
мемлекеттің экономикалық саясатының құрылымдық және қаржы саясаттарының
шешуші шараларына байланысты.
Қаржы саясаты еліміздің қаржы заңдылықтары негізінде қаржы ресурстарын
жұмылдыру, оларды бөлу, пайдалану тәсілдері мен формалары жүйесінен түрады.
Қаржы саясатының негізі - фискалдық саясат, яғни үкіметтің салық салу
жүйесіндегі және мемлекеттік шығындарды реттеуі төңірегінде жүргізетін
бюджеттік - салық саясаты саналады.
Салық - экономикалық қатынастардың бір бөлігі болып табылатындықтан,
қаржы қатынасы арқылы оны экономикалық базиске жатқыза аламыз. Салықтың
объективті қажеттілігі қоғам дамуы мен игіліктерді тұтынуына байланысты.
Мемлекет салықтың осы объективті қажеттілігіне сәйкес салық жүйесін
қалыптастырады, қаржы жүйесіндегі оның құрылымы мен әрекет ету механизмін
жетілдіреді. Салықтың әлеуметтік-экономикалық мәні мен атқаратын рөлі,
қоғамның саяси және экономикалық құрылысына, мемлекеттің мақсаты мен
алдында тұрған міндеттеріне байланысты анықталады. Сондықтан да, мемлекет
пен қаржы жайлы ілім, салық ұғымының мәні мен салық салу механизмінің
теориялық негізі болып табылады.
Салықтың экономикалык мәні - шаруашылық субъектілері мен жеке
тұлғалардан, міндетті жарна түрінде жалпы ішкі өнімдерінің белгілі бір
үлесін алатын экономикалық қатынастардың бір белігі болып табылуында.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық
қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар.
Әлеуметтік қолдау дегеніміз — қоғамның табысы аз мүшелеріне қаржылай көмек
ретінде көрсететін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссыздық бойынша
жәрдемақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты
нашар отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен 2002 жылдың І
қаңтарынан қолданысқа енгізілген атаулы әлеуметтік көмек және басқа да
әлеуметтік қолдау түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға мемлекеттің тегін
медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз
отбасыларына әлеуметтік қызметтер көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік
қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты қайта бөлумен көрсетіледі.
Осылардың негізінде біреулерден салық өндіріліп алынып, екінші біреулеріне
жәрдемақы ретінде беріледі. Қазіргі қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын
камтамасыз ететін салық құралдарын негізгісі ретінде: жұмыс берушілер мен
жалданып жұмыс істеушілер, еңбекақы қорынан төленетін әлеуметтік салық пен
жеке тұлғалардың табыс салығы бойынша салықтық жеңілдіктер жүйесі
есептеледі.
Кез келген елдің экономикалық жүйесінің функциясын қамтамасыз етуде
басты ролді мемлекет атқарады. Мемлекет өзінің барлық өмір сүру тарихында
ішкі тәртіпті, заңды сақтау, ұлттық қорғанысты ұйымдастыру сияқты, бірқатар
міндеттемелермен бірге экономика саласында да белгілі бір қызметтер
атқарады, яғни ақша айналымын реттеу, салық жинағын ұйымдастыру және т.б.
Ал қазіргі жағдайда кез келген дамыған нарықтық экономика мәні бойынша,
аралас экономика - мемлекеттік сектордағы еркін кәсіпкерлікпен қатар,
мемлекеттің ұлттық шаруашылықты реттеуі де жатады. Мемлекеттің экономиканы
реттеу теориясының пайда болуы, XX ғасырдың ортасында болған экономикалық
дағдарыс көлеміне тікелей байланысты болды. Әлемге аты әйгілі, ағылшын
экономисі Дж.М. Кейнстің концепциясы нарық көлемін кеңейту, жаппай тұтынуды
арттыру, циклдік ауытқуларды жеңілдету, міне осылардың нәтижесінде —
экономикалық өсудің тұрақты, жоғары қарқынын қамтамасыз етуді қарастырған.
Шаруашылықты реттеу фискалдық және қаржы саясаттарының көмегімен сұранысты
икемдеуге ынғайласқан. Арада біраз уақыт өткеннен соң, мемлекеттің
тәуелсіз, еркін тауар өндірушілердің шаруашылық қызметін реттеуге мүмкіндік
беретін, А.Лаффердің бюджеттік концепциясы пайда бодды. XX ғасырдың екінші
жартысындағы нарықтық экономиканық дамуы, мемлекет кызметінін кеңеюіне және
оның экономикалық саладағы рөлінің артуына әкеп соқты. Осының нөтижесінде
экономикалық тиімділікке, көп жағдайда, бәсекелестік нарық механизмінің
әрекет етуі жағдайында ғана қол жеткізуге болады. Әйткенмен, нарықтық
экономикадағы мемлекеттің мақсаты - нарық механизмін түзету емес, тиісінше,
оның еркін әрекет етуіне жағдай жасау, яғни мүмкіншілігінше бәсекені,
қажеттілігінше мемлекеттің реттеуші әсерін қамтамасыз ету. Осы аталған
мәселелердің бәрін шешу үшін, мемлекеттің қол астында барлық құралдар
жиынтығы бар. Солардық ең негізгілері: фискалдық саясат, әлеуметгік және
табысты реттеу саясаттары.
Фискалдық саясатқа мемлекеттің бюджет қорын бөлу қызметі де жатады,
яғни бір жағынан салық салу жүйесі арқылы бюджеттің кіріс қорын толтыратын
болса, ал екінші жағынан — оларды жұмсау қызметімен айналысады. Мемлекет
дәл осы қорлардың есебінен ұлттық қауіпсіздікті, халықтың қоғамдық
игіліктері мен қызметтерін тұтынуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ саяси,
әлеуметтік, экологиялық және басқа да көптеген мәселелерді шешеді.
Мемлекет халықтың әл-ауқатын, тұрмыс денгейін жақсарту мақсатында
белгілі бір әлеуметтік саясат жүргізеді. Ал мемлекеттің кірісті қайта бөлу
функциясы, біз жоғарыда айтьп өткеніміздей, мемлекеттің салық жүйесі
арқылы, сондай-ақ әртүрлі мемлекеттік бағдарламалары нәтижесінде тұрмыс
деңгейі нашарларға — мемлекеттік көмек көрсету, жұмыспен қамту саласында да
белгілі саясаттар жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттің фискалдық саясатының басты міндеті - салық ставкаларын
үкіметтің мақсатына сәйкес өзгерту. Фискалдық саясатты жүргізу - еліміздің
занды органдарының айрықша құқы, себебі бұлар мемлекеттік бюджетті қысқарту
және бекіту арқылы салық салуды және олардың жұмсалуын бақылайды.
Экономикалық саясатты жүргізудің барлық құралдары бір-бірімен тығыз
байланыста. Бірақ бұлардың ешқайсысы бір-бірінен бөлек жекедара әрекет
етпейді. Сөйте тұра, бұларды нақты бір салада пайдалану кезінде, олардың
басқаларына тигізетін әсерін ескерген жөн.
Мемлекет өз елінің қаржы жағдайының тұрақтылығына, қоғамдық өндірістің
тұрақты өсуі негізінде, қаржы ресурстарын үнемі арттыруы нәтижесінде қол
жеткізеді. Экономикалық дағдарыс жағдайында, әлеуметтік-экономикалық даму
кажеттілігіне арналған қаржы ресурстарының көлемі азаяды. Осының салдарынан
көптеген қажеттілік қанағаттандырылмай қалады. Мемлекет бірінші кезекте
тұрған тактикалық және стратегиялық міндеттерді бұза отырып, шектелген
қаржы көлемін бірінші қажеттіліктегі шығындарды жабуға қарай бағыттайды,
ғни алдағы мақсаттарын таңдауда ектеу қойылады. Ал мұндай әрекет жағдайды
одан да бетер тұрақсыздандыра түседі.
Сондықтан да, қаржы тұрақтылығының жалпы ережесі бойынша, дағдарыс
кезінде де және экономикалық өсу кезінде де, қаржы ресурстары мен тиісінше
қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктері осыған сәйкес болуы керек.
Біздің қоғамымыздың өтпелі кезеңінің дамуына, әлеуметтік саладағы
өтпелі жағдай сәйкес келеді. Бұрынғы халықты әлеуметтік қорғау моделі мен
әлеуметтік салаларды қаржыландыру жүйесі бүгінгі күні қолданылмайды, ал
жаңа қаржыландыру механизмі әлі де тәжірибелік кезеңде және оны дамытудың
ұтымды жолдары іздестірілуде.
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі,
өндірілген жалпы қоғамдык өнімнің көлеміне байланысты. Ұлттық табыстағы
әлеуметтік қажеттілік көлеміне шектеу енгізу ең төмен күнкөріс минимумын;
минималды тұтыну бюджеті; тұтыну корзинасының құны; еңбекақы, зейнетақы,
жәрдемақы және стипендия төлеудің минималды мөлшері сияқты тұтынудың
әлеуметтік нормативтерін пайдалануға мәжбүр етеді. Инфляциялық жағдайда
халықтың өмір сүруінің қажетті әлеуметтік деңгейін сақтап тұру үшін
еңбекақы мен әлеуметтік төлемдерге индексация жүргізіледі, өтемақылар,
үстемақылар ұсынылады. Мұнымен қатар, халықтың әлеуметтік қажеттілігі мен
оны қанағаттандырудың негізі, еңбекақы төлеу түрлері мен жүйелері, табыс
және әлеуметтік салықтардың ставкасы арқылы еңбек қыны салықтық реттеу,
тұтынуға бағытталған қордың өсімін немесе еңбекақы төлеудің жалпы қорын
реттеу болып саналады.
Фискалдық саясаттың түрлері. Перспективалық мақсатына орай фискалдық
саясат: орта мерзімді және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Бұл жерде, нақты
тәжірибеде негізінен орта мерзімді фискалдық саясат басым қолданылатынын
атап көрсету қажет.
Орта мерзімді фискалдық саясат әлеуметтік-экономикалық дамудың
негізгі бағыттарын іске асырудың мынадай негізгі тетіктерін
(мүмкіндіктерін) қамтиды:
• кіріс және шығыс саясаты;
• бюджетті несиелендіру,
• қаржы активтерін басқару;
• мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борышты
басқару.
Орта мерзімді фискалдық саясаттың негізгі мақсаты шығыстардың
деңгейін ұлғайтпай, оның тиімділігін арттыру есебінен мемлекеттің қаржы
мүмкіндіктерін кеңейтетін мемлекеттік басқарудың институционалдық негізін
нығайту және жаңғырту жолымен ұлттық экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз
ету, елдің тұрақты экономикалық өсуіне ықпал ету болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу мынадай негізгі міндеттерді шешуге
ықпал ететін болады:
нәтижеге бағдарланған бюджеттеу әдісін енгізу мақсатында бюджет
заңнамасын жетілдіру, бұл мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен
нәтижелілігін арттыруға, бюджеттік жоспарларды стратегиялық, орта мерзімді
даму жоспарларымен үйлестіре жүргізуге мүмкіндік береді;
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарға өтуіне байланысты
салық заңнамасын жетілдіру және бухгалтерлік заңнаманы үндестіру;
адами капиталдың, инфрақұрылымның, мемлекеттік басқарудың,
инновациялардың өсуінің барынша жоғары көрсеткіштерін ынталандыру есебінен
бәсекеге қабілеттілікті орнықты түрде арттыру;
аралық (жылдың қорытындысы бойынша) нәтижелерді және орта мерзімді
(кезең өткеннен кейінгі нәтижелерді қарастыра отырып) нақтылы нәтижеге қол
жеткізудегі жауапкершілікті күшейте отырып, мемлекеттік органдарда
стратегиялық жоспарлауды жетілдіру;
қадағаланбайтын экономиканың деңгейін, оның барлық құраушылары
бойынша жасырын және заңсыз қызметті тудыратын және оны ынталандыратын
экономикалық жағдайларды жою, құқықтық тетіктер арқылы "көлеңкелі" қызмет
түрлерінің жолын кесу арқылы төмендету;
макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, экономиканың өсу
қарқынының күрт төмендеуі мен қаржылық жүйе дағдарысының шиеленісуін
болдырмау.
1.2 Фискалдық саясаттың халықаралық тәжірибесі
Бізге белгілі болып отырғанындай, салық - бұл бюджетке міндетті жарна,
заңды тәртіппен жүзеге асырылатын және заң шығарумен анықталатын жағдай.
Ең ескі салықтық жүйенің бірі болып Пальмира (Рим империясы) қала-
базисінің жүйесі 137 жылы б. ғ. д. өңделген. Бұл жүйенің тексті тасқа
(тарифте) қашалған, қазіргі кезде Эрмитажда сақтаулы.
Әр мемлекет өзінің тарихи дамуында салықтарды бекітудің өз ережелері
мен процедураларын және салықтың енгізілетін құқықтық актісін қабылдау
тәртібін әзірлеп шығарды. Көпшілік елдерде монархтың жекеменшік жарлығымен
салық енгізуі әлдеқашан өткен және салықты белгілегенде берілген елде
қабылданған парламенттік институттарды қоса алғанда, басқару билігі
формасында айқындалады. Салық ережесі бойынша заң нысанындағы құқықтық
акті, яғни парламенттік акт ретінде енгізіледі.
Батыстың дамыған елдерінің заң шығару қызметімен танысқан кезде,
ондағы қолданылатын салықтар мемлекеттік саясаттың маңызды рычагі ретінде
нарықтық жағдайда экономиканың дамуына бағыттауға мүмкіндік беретінін
байқадық. Басқа әдістермен қатар салықтық жүйе мемлекет пен экономиканың
дамуына әсер ретінде қолданылады.
Бизнестің корпоративтік секторына арналған салық салудың арнайы жүйесі
пайда болды. Барлық капиталистік кәсіпорындар акционерлік бірлестік (АҚШ-да
-корпорация) нысанында құрылған, арнайы корпоративтік салық режимін
ұстанады (corporate іncome tax), оның ставкасы әдетте 45-60% құрайды және
салық салу базасы ретінде таза пайда қызмет атқарады.
Корпорациялық емес сектордың пайдалары (көптеген елдерде 25-30%
коммерциялық қызметтің барлық сферасында) жеке табысқа салынатын салықтың
ережелері мен оның ставкалары бойынша (әдетте аванстық төлемдер түрінде
және жылдық балансты ақырғы есеп берумен) есптеледі.
Салық кезеңі аяғында әрбір салық төлеуші сол жылы алынған жеке табыс
салығының декларациясын және бүкіл ұсталған аванстық салықтарды ұсынады.
Салық төлеушінің бүкіл табыс жиынтығынан түскен салық сомасын салық
органдары есептеп, ол сомадан ұсталған аванс салығын алып тастайды. Салық
төлеушіден қалған салық сомасы өндіріп алынады.
Сонымен, аванстың салықтарды қосып ақырғы салық сомасынан шегеріледі.
Кейінгі уақыттарда бұл тенденция кең ауқым алып отыр. Көпшілік елдерде жеке
табыс салығына басқа да мүліктік салық қосып есептеледі, ал кейбір елдерде
барлық табысының 75-80%-на салық есептеуге шектеу қойылған. Нәтижесінде,
ақырғы шектеуліктер аса маңызды болмады, себебі 70-80% шектеулік болса да,
салық ставкасы қолайлы жағдайда 45-50% -дан аспайды, сол себепті салық
ұйымдары көрсеткендей ірі бай салық төлеушілер қаншама жеңілдіктер
пайдаланса да, қолайлы ставкада, 30% артық салықты сирек төлейді.
Қазіргі жағдайда салықты есептеу белгілі бір шкалада, табыстың өсуіне
қарай жүргізіледі. Жоғары ставкамен кірістің барлық мөлшері есептелмейді,
тек қана белгілі бір артық мөлшері ғана есептеледі. Біріншіден, кірістің
үлесіне салық төменгі ставка бойынша алынады, салық ставкасы тек қана
белгілі бір үлесіне, жоғарылайды. Сонымен, егер кірістің ең жоғарғы
үлесіне 75% ставка есептелсе, қалғаны төменгі ставкалы салық ауыртпалығына
кіреді. Осылай есептелген табыстың сомасы барлық табыс мөлшеріне қолайлы
болады.
Аванстық салықтардың жеке табыс салығынан айырмашылығы:
- бірінші салықтар табыс түскен уақытта төленеді, ал екіншісі салық
кезеңінің аяғында төленеді;
- аванстық салықты табыс алушы төлемейді, тек табыс төлеушілер
төлейді;
- бірінші салық табыстың толық мөлшерінен төленеді, ал жеке табыс
салығы ақыр соңында барлық берешек сомалары ұсталған соң барып төленеді.
Өзге салықтар - акциздер, айналым салығы, кеден бажы және т.б.
Ішкі коммерциялық қызмет (берілген елдің аймағындағы қызмет) заң
тұрғысынан қарастырылмаған. Бірақ та мұндай қызметтің нақты белгілерін
соттың шешімімен шетелдік немесе атқарушы органдардың нұсқауымен (Франция
және т.б.) қызметін анықтау үшін салық тәжірибесін қарастыру қажет. Заңда
бұл толық қарастырылмаған және резидент, нерезидент, табыс көзі,
компанияны басқаратын орын деген ұғымдардың мазмұны толық анықталмаған.
Белгілі бір жағдайда ғана коммерциялық қызметтің мағынасы шартты түрде
белгіленеді. Мысалы, АҚШ-да бүл - іс белсенділігі, Үлыбританияда - кез
келген сауда (кәсіпшілік) сауда қызметінің фирмасындағы өндіріс,
кәсіпорын.
Екі жақты салық келісімінің кең тарапына байланысты бұл жағдайдың
шешімі тәжірибеде дамыған елдер қатынасында белгілі деңгейде ресімделеді.
Осы келісім бойынша коммерциялық қызметтің ең төменгі бөлінбейтін
бөлегіне тұрақты іскер мекеме (истэблшимент, баз жикс) жатады,
қазіргі кезде ол өзге елдің аймағында орналасқан шетелдік компаниялардың
нақты қызмет көрсеткіші болып саналады.
Салық келісімінің әртүрлі моделінде тұрақты іскер мекеме түсінігі
терең қарастырылған: мысалы ОЭСР (Экономикалық Ынтымақтастылық пен Дамуды
Ұйымдастыру) моделінде іс қызметінің күнделікті орны болып есептелінеді,
мұнда кәсіпорынның қызметін атқарады, цех, фабрика, құрылыс учаскесін,
шахтаны және т.б. қосқанда. Кез келген пайда табумен байланысты қызметті
іс қызметі деп түсінеміз, ал кәсіпорын - бұл қаржы немесе өндіріс
қатынасында іс қызметі немесе бөлек қызметтің бөлшегі. Компания - салық
төлеуші өзіне бірнеше осындай іс бөлшектерін қамти алады. Осымен,
анықтайтынымыз, тұрақты іскер кәсіпорындар іс қызметінің жеке бөлшегі
ретінде міндетті түрде белгіленбейді, керісінше мұндай қызметтің кейбір
құрама бөлігі басқа елдерде орналасса, салық үшін тұрақты іскер кәсіпорын
ретінде көрсетіледі.
Көпшілік елдер (Бельгия, Нидерланды, Дания) бұл концепцияны терең
қабылдағаны соншалық, тұрақты іскер мекеме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz