Әлеуметтік институт

Белгілі бір әлеуметтік мұқтаждықтар қанағаттандыруға арналған рөлдер мен мәртебелердің ірі бірлестігі әлеуметтік институттар деп аталады. Оларға - отбасы, дін білім беру, экономикалық саяси жүйелер сияқтылыры жатады. Арнайы институттар (латынша institutum -нұсқама , мекеме ) мен ұйымдар құра отырып , қоғам сол арқылы өзінің өмір сүруінің маңызды салалары мен мәселелерін әлеуметтік өзара қарым қатынас түрлерін нақтылап, бекітеді, оны берілген қоғамның әр мүшесі үшін тұрақты және міндетті етеді. Әлеуметтік институттар негізіне жататын әлеуметтік байланыстар институционалды деп аталады, ал бұл байланыстарға тәртіптелген, нормативті сипат беру процесі институттандыру деп аталады.
Әлеуметтік институт ол - ұйымшылдықпен біріккен ұйымдастырылған жүйе және әлеуметтік нормалармен ерекшеленеді. Олар белгілі бір құндылықтар мен процедураларды біріктіріп, қауымның қажеттілігін қамтамасыз етеді. Институт адамның іс әрекеттерінің белгілі бір жобасы ,ол нақтылы идеалогия түрінде, нормалар мен ережелер жүйені қарастырады.
Институционализация - әлеуметтік нормалардың дамуын және нақтылануын қадағалайды. Институционализация бұл - тәжірибиелі,спонтанды тәртіптің, белгілі бір қадағалайтын тұрақты тепе теңдікті сақтайтын тәртіпке айналдыру. Институционалды жағдайдың туу қауымдастықта белгілі бір ережелер мен нормалардың дамуы басталады.
Институционализация процесі ол, яғни әлеуметік институттардың құрылуы. Ол келесі бірнеше этаптардан тұрады:
1. Ұйымдардың белгілі бір талаптарын қамтамасыздандыру;
2. Жалпы мақсаттарды қалыптастыру;
3. Әлеуметтік ережелер мен нормалардың қауіпті әлеуметтік жағдайды, еш қателіксіз қрастырады;
4. Ережелер мен нормалармен байланысты процедуралардың туу;
5. Ережелер мен нормалардың институцонализациясы, яғни оны тәжірибеде қолдану;
6. Ережелер мен нормаларды қалыпты ұстау үшін санкция жүйесін қолдану;
7. Институттардың мүшелерімен бірге статус пен рөлдер жүйесін құру:
Әлеуметтік институт қандай да бір салада қызмет ететін адамдардың жиынтығы және нақты заңдар, басқару шешімдері және практикалық кешендер жүйесі болып табылады. Әлеуметтік институттар индивидтің, топтардың, тұтас қоғамның сұраныстарын, қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталады. Әлеуметтік институтты біздің түсінуімізге батыс социологтарының анықтамалары қайшы келмейді. Әлеуметтік институттың социологиялық сипаттамасы американдық А. және Дж. Теодорсондардың «Қазіргі социологиялық сөздігінде» берілген. Онда ол маңызды әлеуметтік қажеттіліктер мен функцияларды қамтамасыз ету үшін қалыптастырылған және қызмет ететін әлеуметтік рольдер мен нормалардың өзара байланысты жүйесі ретінде қарастырылады. Әлеуметтану бойынша ағылшын сөздігінде «институт» термині әлеуметтік нормалар арқылы тұрақты қайталанатын және санкцияланатын әлеуметтік тәжірибені бейнелеу үшін пайдаланатындығы аталып өтілген. Ол әлеуметтік құрылымда маңызды орынға ие болады. Әлеуметтік институттардың әртүрлісіне қарамастан, олар ортақ типологиялық сипаттарға және ең алдымен іс-әрекетінің мақсатына ие. Мақсатты әлеуметтік институттар атқаратын функциялар анықтайды. Институттар монофункционалды (яғни 1 функция атқаратын) және полифункционалды (яғни бірқатар негізгі және негізгі емес) болуы мүмкін. Институттың қоғамдық ортамен өзара қарым-қатынасының негізі болып оның негізгі функциясының – нақты әлеуметтік қажеттіліктерді қамтамасыз ету үшін барлық жағдай туғызуды жүзеге асыру табылады.
Әлеуметтану үшін ғылым ретінде әлеуметтік қажеттіліктер институттың іс-әрекетінде бейнеленбейтін, яғни институт қоғамдық қажеттіліктерге сәйкес келмейтін жағдайды талдау маңызды. Әлеуметтік институттар пайда болатын қарама-қайшылықтың бастауларын, көріну формаларын және оларды шешу жолдарын табады.