Әлеуметтану пәнінен дәрістер кешені
І. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ
1. Әлеуметтанудың объектісі, пәні мен әдістері.
2. Әлеуметтанудың құрылымы мен білім деңгейлері.
3. Әлеуметтанудың атқаратын қызметі (функциясы).
4. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық және гуманитарлық ғылымдармен байланысы.
ІІ. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗГІ ТАРИХИ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1. Әлеуметтанудың пайда болуының алғашқы кезеңі .ХІХ ғасырдың 40. жылдары.
2. Әлеуметтану дамуындағы классикалық кезең.
3. XIX ғасырдың әлеуметтануы.
4. XX ғасырдаң екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанда әлеуметтік ой.пікірлердің дамуы.
ІІІ. ҚОҒАМ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ, ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ, ЖІКТЕЛУІ
1. «Қоғам» деген ұғымның мәні мен түсінігі, анықтамалары
2. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
3. Қоғамдардың жіктелуі
І. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ
1. Әлеуметтанудың объектісі, пәні мен әдістері.
2. Әлеуметтанудың құрылымы мен білім деңгейлері.
3. Әлеуметтанудың атқаратын қызметі (функциясы).
4. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық және гуманитарлық ғылымдармен байланысы.
ІІ. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗГІ ТАРИХИ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1. Әлеуметтанудың пайда болуының алғашқы кезеңі .ХІХ ғасырдың 40. жылдары.
2. Әлеуметтану дамуындағы классикалық кезең.
3. XIX ғасырдың әлеуметтануы.
4. XX ғасырдаң екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанда әлеуметтік ой.пікірлердің дамуы.
ІІІ. ҚОҒАМ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ, ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ, ЖІКТЕЛУІ
1. «Қоғам» деген ұғымның мәні мен түсінігі, анықтамалары
2. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
3. Қоғамдардың жіктелуі
IV. ТҰЛҒА . ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІСІ ЖӘНЕ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1. Тұлға ұғымының мәні мен түсінігі
2. Тұлға туралы теориялар. Әлеуметтік статус және әлеуметтік рөлдер
3. Тұлғаның әлеуметтену процесі
4. Тұлға . әлеуметтік қатынастарлың субъектісі және объектісі ретінде
V. ӘЛЕУМЕТТІК СТРАТИФИКАЦИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МОБИЛЬДІК ТЕОРИЯСЫ
1. Әлеуметтік стратификацияның теориясы және оның мәні.
2. Әлеуметтік мобильдік және оның түрлері.
3. Қазіргі Қазақстандағы әлеуметтік стратификация мен әлеуметтік мобильдік процесі.
VI. ҚОҒАМНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
1. Демография ұғымы туралы түсінік.
2. Қоғамның демографиялық құрылымы.
3. Қазақстандағы демографиялық құбылыстарының кейбір даму жағдайлары.
VII. ҚОҒАМНЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ.
1. Қоғамның этникалық бірлігі туралы ұғым.
Олардың түрлері. Адамдарды ұлтқа біріктірудің негізгі факторлары.
2. Нарықтық қатынастар жағдайында Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
VIII. ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ТЕРИИТОРИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
1.Елді мекен. адам қоғамдасуының тұрақты ортасы ретінде.
2.Қала мен село . әлеуметтік.территориялық негізгі бірлік.
3.Қазіргі Қазақстандағы қала мен селоның әлеуметтік көкейтесті мәселелері.
ХIІ. ОТБАСЫ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ.
1. Отбасы және қатынастары әлеуметтік зерттеу объектісі ретінде.
2. Отбасының әлеуметтік мәні.
1. Әлеуметтанудың объектісі, пәні мен әдістері.
2. Әлеуметтанудың құрылымы мен білім деңгейлері.
3. Әлеуметтанудың атқаратын қызметі (функциясы).
4. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық және гуманитарлық ғылымдармен байланысы.
ІІ. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗГІ ТАРИХИ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1. Әлеуметтанудың пайда болуының алғашқы кезеңі .ХІХ ғасырдың 40. жылдары.
2. Әлеуметтану дамуындағы классикалық кезең.
3. XIX ғасырдың әлеуметтануы.
4. XX ғасырдаң екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанда әлеуметтік ой.пікірлердің дамуы.
ІІІ. ҚОҒАМ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ, ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ, ЖІКТЕЛУІ
1. «Қоғам» деген ұғымның мәні мен түсінігі, анықтамалары
2. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
3. Қоғамдардың жіктелуі
І. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ
1. Әлеуметтанудың объектісі, пәні мен әдістері.
2. Әлеуметтанудың құрылымы мен білім деңгейлері.
3. Әлеуметтанудың атқаратын қызметі (функциясы).
4. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық және гуманитарлық ғылымдармен байланысы.
ІІ. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗГІ ТАРИХИ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1. Әлеуметтанудың пайда болуының алғашқы кезеңі .ХІХ ғасырдың 40. жылдары.
2. Әлеуметтану дамуындағы классикалық кезең.
3. XIX ғасырдың әлеуметтануы.
4. XX ғасырдаң екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанда әлеуметтік ой.пікірлердің дамуы.
ІІІ. ҚОҒАМ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ, ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ, ЖІКТЕЛУІ
1. «Қоғам» деген ұғымның мәні мен түсінігі, анықтамалары
2. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
3. Қоғамдардың жіктелуі
IV. ТҰЛҒА . ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІСІ ЖӘНЕ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1. Тұлға ұғымының мәні мен түсінігі
2. Тұлға туралы теориялар. Әлеуметтік статус және әлеуметтік рөлдер
3. Тұлғаның әлеуметтену процесі
4. Тұлға . әлеуметтік қатынастарлың субъектісі және объектісі ретінде
V. ӘЛЕУМЕТТІК СТРАТИФИКАЦИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МОБИЛЬДІК ТЕОРИЯСЫ
1. Әлеуметтік стратификацияның теориясы және оның мәні.
2. Әлеуметтік мобильдік және оның түрлері.
3. Қазіргі Қазақстандағы әлеуметтік стратификация мен әлеуметтік мобильдік процесі.
VI. ҚОҒАМНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
1. Демография ұғымы туралы түсінік.
2. Қоғамның демографиялық құрылымы.
3. Қазақстандағы демографиялық құбылыстарының кейбір даму жағдайлары.
VII. ҚОҒАМНЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ.
1. Қоғамның этникалық бірлігі туралы ұғым.
Олардың түрлері. Адамдарды ұлтқа біріктірудің негізгі факторлары.
2. Нарықтық қатынастар жағдайында Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
VIII. ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ТЕРИИТОРИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
1.Елді мекен. адам қоғамдасуының тұрақты ортасы ретінде.
2.Қала мен село . әлеуметтік.территориялық негізгі бірлік.
3.Қазіргі Қазақстандағы қала мен селоның әлеуметтік көкейтесті мәселелері.
ХIІ. ОТБАСЫ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ.
1. Отбасы және қатынастары әлеуметтік зерттеу объектісі ретінде.
2. Отбасының әлеуметтік мәні.
Жоспарға сәйкес тақырыптың бірінші сұрауына жауап беру үшін біз әлеуметтану деген не, ол нені зерттейді, оның бъектісі мен пәнін бір-бірінен ажыратып, шатастырмауымыз керек. «Әлеуметтану» ұғымы латын тілінің «Societas» қоғам және гректің logos – ілім, ұғым деген сөзінен шығады.Социология, яғни әлеуметтану қоғамның пайда болуының, ондағы әлеуметтік байланыс, қатынастардың, алуан түрлі әлеуметтік адам бірліктерінің, ұйым, мекемелерінің, институттардың, құбылыстардың, процестердің дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Әлеуметтану ұғымын XIX ғасырдың ортасында атақты француз әлееументтанушысы Огюст Конт енгізді. Оның алғашқы мазмұны қоғамтану болатын. Тек қана кейіннен, әлеуметтану пәнінің осы ғасыр ішінде рет ауысына байланысты ол өзінің дұрыс, дәл атын тапты. Ендігі жерде біз әлеуметтанудың объектісі мен пәнінің орындарының бір-бірімен алмастырып алудан сақ болуымыз керек.Бұл екі мәселе бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен, олардың айырмашылығы бар.
Объект дегеніміз – бізді қоршап тұрған объективтік нақтылы өмір, ол қоғам, адамдар, оның алуан түрлі бірліктері (отбасы, топ, тап, әлеуметтік мекемелер, институттар, мемлекет, т.б.), тіпті адамның өзі, оның барлық іс-әрекеті, қызметі, санасы, тәртібі, т.б. Бұлар зерттелетін объекті болғаннан кейін субъектіден тәуелсіз, тыс өмір сүреді. Оларды адам өзінің теориялық немесе практикалық мәселелерін шешу арқылы алға қойған мақсатына жету үшін пайдаланады. Осыдан әлеуметтанудың пәні шығады. Әрбір ғылымның пәні зерттеушінің қалауы мен таңдауының негізінде алынған кез келген қоғамдағы құбылыс. Процесс немесе көкейкесті мәселесінің артықшылығын, қасиеттерін, сапасын, логикалық тұрғыдан жан-жақты талдау негізінде адамдардың немесе әлеуметтік ұйымдардың бірігіп, ұйымдасып еңбек етуін, қызмет атқаруын, жұмыс істеуін, жалпы материалдық, рухани іс-әрекеттердің, олардың арасындағы алуан түрлі қатынастардың бір-біріне әрекетін, түрлерін жан-жақты терең танып, білуді әлеуметтанудың пәні деп айтады. Бұл зерттеулердің басты мақсаты – объект, құбылыс, процесс және мәселелер арасындағы басты, қажетті, тұрақты, қайталанатын, мәнді, маңызды байланыс, қатынастарды логикалық тұрғыдан зерттеу. Бұл байланыс-қатынастардың сапалық жағынан өзгешелігін көрсету. Әлеуметтану пәнінің байланыс, қатынастар жиынтығы «әлеуметтік» қоғамның біртұтас жүйесін құрайтын нақтылы ұғымдарға кіреді. Олар әрбір объектіде, құбылыста, процесте ерекше ұйымдастырылған белгілі бір әлеуметтік жүйе ретінде болады. Ал, әлеуметтану пәнінің қалыптасуы объектінің қасиеті мен зерттеушінің алдына қойған мәселелерінің мақсаты мен сипатына, оның ғылыми білімінің деңгейіне және өз дүние – танымында қолданатын құрал-тәсілдеріне байланысты. Зерттеу пәні әр уақытта зерттеу объектісін қажет етеді, бірақ, оған кірмейді, онымен тең емес,өйткені бір ғана әлеуметтік объект өмірдің алуан түрлі мәселелерін шешу үшін зерттелуі мүмкін. Осыған орай әлеуметтанудың пәні зерттелетін объектінің шекарасын белгілейді. Сондықтан әлеумттану пәнінің басты міндеті - әлеуметтік жүйелерді типологизациялау (яғни, ортақ белгілеріне қарай жіктеу, топтау – А.И.), әрбір әлеуметтік объектінің байланысы мен қатынастарын заңдар деңгейінде зерттеу – бұл заңдылықтардың әрбір әлеуметтік жүйесін басқару, оның тәртібін реттеу, оның іс-әрекет, қызмет ету тетіктерін анықтау болып табылады. Сонымен, әлеуметтік - әлеуметтік байланыс пен қатынастарды ұйымдастырудың негізгі бастамасы ретінде болса, ал, әлеуметтік заңдылықтар бұлардың мәні мен мазмұнын түсінудің негізі болып есептеледі.
Объект дегеніміз – бізді қоршап тұрған объективтік нақтылы өмір, ол қоғам, адамдар, оның алуан түрлі бірліктері (отбасы, топ, тап, әлеуметтік мекемелер, институттар, мемлекет, т.б.), тіпті адамның өзі, оның барлық іс-әрекеті, қызметі, санасы, тәртібі, т.б. Бұлар зерттелетін объекті болғаннан кейін субъектіден тәуелсіз, тыс өмір сүреді. Оларды адам өзінің теориялық немесе практикалық мәселелерін шешу арқылы алға қойған мақсатына жету үшін пайдаланады. Осыдан әлеуметтанудың пәні шығады. Әрбір ғылымның пәні зерттеушінің қалауы мен таңдауының негізінде алынған кез келген қоғамдағы құбылыс. Процесс немесе көкейкесті мәселесінің артықшылығын, қасиеттерін, сапасын, логикалық тұрғыдан жан-жақты талдау негізінде адамдардың немесе әлеуметтік ұйымдардың бірігіп, ұйымдасып еңбек етуін, қызмет атқаруын, жұмыс істеуін, жалпы материалдық, рухани іс-әрекеттердің, олардың арасындағы алуан түрлі қатынастардың бір-біріне әрекетін, түрлерін жан-жақты терең танып, білуді әлеуметтанудың пәні деп айтады. Бұл зерттеулердің басты мақсаты – объект, құбылыс, процесс және мәселелер арасындағы басты, қажетті, тұрақты, қайталанатын, мәнді, маңызды байланыс, қатынастарды логикалық тұрғыдан зерттеу. Бұл байланыс-қатынастардың сапалық жағынан өзгешелігін көрсету. Әлеуметтану пәнінің байланыс, қатынастар жиынтығы «әлеуметтік» қоғамның біртұтас жүйесін құрайтын нақтылы ұғымдарға кіреді. Олар әрбір объектіде, құбылыста, процесте ерекше ұйымдастырылған белгілі бір әлеуметтік жүйе ретінде болады. Ал, әлеуметтану пәнінің қалыптасуы объектінің қасиеті мен зерттеушінің алдына қойған мәселелерінің мақсаты мен сипатына, оның ғылыми білімінің деңгейіне және өз дүние – танымында қолданатын құрал-тәсілдеріне байланысты. Зерттеу пәні әр уақытта зерттеу объектісін қажет етеді, бірақ, оған кірмейді, онымен тең емес,өйткені бір ғана әлеуметтік объект өмірдің алуан түрлі мәселелерін шешу үшін зерттелуі мүмкін. Осыған орай әлеуметтанудың пәні зерттелетін объектінің шекарасын белгілейді. Сондықтан әлеумттану пәнінің басты міндеті - әлеуметтік жүйелерді типологизациялау (яғни, ортақ белгілеріне қарай жіктеу, топтау – А.И.), әрбір әлеуметтік объектінің байланысы мен қатынастарын заңдар деңгейінде зерттеу – бұл заңдылықтардың әрбір әлеуметтік жүйесін басқару, оның тәртібін реттеу, оның іс-әрекет, қызмет ету тетіктерін анықтау болып табылады. Сонымен, әлеуметтік - әлеуметтік байланыс пен қатынастарды ұйымдастырудың негізгі бастамасы ретінде болса, ал, әлеуметтік заңдылықтар бұлардың мәні мен мазмұнын түсінудің негізі болып есептеледі.
1.Абай Құнанбаев. Екі томдық шығармалары. – Алматы, 1986
2.Арон Раймон. Этапы развития социологической мысли. – М., 1986
3.Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Конфилоктология: теория, история, библиография.-М., 1986
4Бергер П.Л. Приглашение в социологию –М; Аспект пресс.1996
5.Бородкин Ф.М. Коряк Н.М. Внимание конфликт! Новосибирск 1983
6.Валиханов Ч. Записки о судебной реформе. Соч. т. 1 Алма-ата, 1961
7.Вебер Макс. Избранныепроизведения и статьи. М 1980
8.Гидденс Э.Стратификация и классовая структура // Социологические исследование 1992 №11
9.Гумилев Л:Н Этногенезис и биосфера землиЛ.1989
10 ДарендорфР.Элементы теории социального конфликта // Социологические исследование 1994№5
11. ДюркгеймЭ.О разделенииобщественного труда. Методы социологииМ, 1990
12. Дорин А.В Экономическая социология – Минск 1997
13. Икенов А.И. Социолого-правовые взгляды Абая Кунанбаева. Издательство КАзГЮИ, Алматы, 1996
14. Ионин Л.Г. Понимающая социология.Историки – критеческий анализ. М.1978
15. Здравосмыслов А.Г. Социология кофликта – М 1996
16. Здравосмыслов А.Г. Межнациональные конфликты в постсоветском пространстве. М,. 1997
17 Куликов Л.М. Основы социологии и политологии. М,.2000
18. Конфликтология / Под. Ред. А.С.Кармина. СПб, 1999
19. Парсонс Т. Современное состояние и перспективы систематической теории анализ современной социологии. В кн; Структурно-функциональный анализ современной социологии М. 1968
20. Сорокин П.А Человек. Цивилизация. Общество М:1992
21. Социология /Под.ред.роф. В.Н Лавриенко М.1998
22. Социологичкский словарь. Минск, 1991
23. Социологичкский энциклопедический словарь / Под.ред.Г.В.Осипова. М, 1998
24. Социология наукаоб обществе; Уч.пос.-Харьков, 1996
25. Тощенко Ж.Т. Социология –М.1998
26. Фролов С.С Основы социологии – М,.1997
2.Арон Раймон. Этапы развития социологической мысли. – М., 1986
3.Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Конфилоктология: теория, история, библиография.-М., 1986
4Бергер П.Л. Приглашение в социологию –М; Аспект пресс.1996
5.Бородкин Ф.М. Коряк Н.М. Внимание конфликт! Новосибирск 1983
6.Валиханов Ч. Записки о судебной реформе. Соч. т. 1 Алма-ата, 1961
7.Вебер Макс. Избранныепроизведения и статьи. М 1980
8.Гидденс Э.Стратификация и классовая структура // Социологические исследование 1992 №11
9.Гумилев Л:Н Этногенезис и биосфера землиЛ.1989
10 ДарендорфР.Элементы теории социального конфликта // Социологические исследование 1994№5
11. ДюркгеймЭ.О разделенииобщественного труда. Методы социологииМ, 1990
12. Дорин А.В Экономическая социология – Минск 1997
13. Икенов А.И. Социолого-правовые взгляды Абая Кунанбаева. Издательство КАзГЮИ, Алматы, 1996
14. Ионин Л.Г. Понимающая социология.Историки – критеческий анализ. М.1978
15. Здравосмыслов А.Г. Социология кофликта – М 1996
16. Здравосмыслов А.Г. Межнациональные конфликты в постсоветском пространстве. М,. 1997
17 Куликов Л.М. Основы социологии и политологии. М,.2000
18. Конфликтология / Под. Ред. А.С.Кармина. СПб, 1999
19. Парсонс Т. Современное состояние и перспективы систематической теории анализ современной социологии. В кн; Структурно-функциональный анализ современной социологии М. 1968
20. Сорокин П.А Человек. Цивилизация. Общество М:1992
21. Социология /Под.ред.роф. В.Н Лавриенко М.1998
22. Социологичкский словарь. Минск, 1991
23. Социологичкский энциклопедический словарь / Под.ред.Г.В.Осипова. М, 1998
24. Социология наукаоб обществе; Уч.пос.-Харьков, 1996
25. Тощенко Ж.Т. Социология –М.1998
26. Фролов С.С Основы социологии – М,.1997
І. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ
1. Әлеуметтанудың объектісі, пәні мен әдістері.
2. Әлеуметтанудың құрылымы мен білім деңгейлері.
3. Әлеуметтанудың атқаратын қызметі (функциясы).
4. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық және гуманитарлық ғылымдармен байланысы.
1. ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ ОБЪЕКТІСІ, ПӘНІ МЕН ӘДІСТЕРІ
Жоспарға сәйкес тақырыптың бірінші сұрауына жауап беру үшін біз
әлеуметтану деген не, ол нені зерттейді, оның бъектісі мен пәнін бір-
бірінен ажыратып, шатастырмауымыз керек. Әлеуметтану ұғымы латын тілінің
Societas қоғам және гректің logos – ілім, ұғым деген сөзінен
шығады.Социология, яғни әлеуметтану қоғамның пайда болуының, ондағы
әлеуметтік байланыс, қатынастардың, алуан түрлі әлеуметтік адам
бірліктерінің, ұйым, мекемелерінің, институттардың, құбылыстардың,
процестердің дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Әлеуметтану
ұғымын XIX ғасырдың ортасында атақты француз әлееументтанушысы Огюст Конт
енгізді. Оның алғашқы мазмұны қоғамтану болатын. Тек қана кейіннен,
әлеуметтану пәнінің осы ғасыр ішінде рет ауысына байланысты ол өзінің
дұрыс, дәл атын тапты. Ендігі жерде біз әлеуметтанудың объектісі мен
пәнінің орындарының бір-бірімен алмастырып алудан сақ болуымыз керек.Бұл
екі мәселе бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен, олардың айырмашылығы
бар.
Объект дегеніміз – бізді қоршап тұрған объективтік нақтылы өмір, ол
қоғам, адамдар, оның алуан түрлі бірліктері (отбасы, топ, тап, әлеуметтік
мекемелер, институттар, мемлекет, т.б.), тіпті адамның өзі, оның барлық іс-
әрекеті, қызметі, санасы, тәртібі, т.б. Бұлар зерттелетін объекті болғаннан
кейін субъектіден тәуелсіз, тыс өмір сүреді. Оларды адам өзінің теориялық
немесе практикалық мәселелерін шешу арқылы алға қойған мақсатына жету үшін
пайдаланады. Осыдан әлеуметтанудың пәні шығады. Әрбір ғылымның пәні
зерттеушінің қалауы мен таңдауының негізінде алынған кез келген қоғамдағы
құбылыс. Процесс немесе көкейкесті мәселесінің артықшылығын, қасиеттерін,
сапасын, логикалық тұрғыдан жан-жақты талдау негізінде адамдардың немесе
әлеуметтік ұйымдардың бірігіп, ұйымдасып еңбек етуін, қызмет атқаруын,
жұмыс істеуін, жалпы материалдық, рухани іс-әрекеттердің, олардың
арасындағы алуан түрлі қатынастардың бір-біріне әрекетін, түрлерін жан-
жақты терең танып, білуді әлеуметтанудың пәні деп айтады. Бұл зерттеулердің
басты мақсаты – объект, құбылыс, процесс және мәселелер арасындағы басты,
қажетті, тұрақты, қайталанатын, мәнді, маңызды байланыс, қатынастарды
логикалық тұрғыдан зерттеу. Бұл байланыс-қатынастардың сапалық жағынан
өзгешелігін көрсету. Әлеуметтану пәнінің байланыс, қатынастар жиынтығы
әлеуметтік қоғамның біртұтас жүйесін құрайтын нақтылы ұғымдарға кіреді.
Олар әрбір объектіде, құбылыста, процесте ерекше ұйымдастырылған белгілі
бір әлеуметтік жүйе ретінде болады. Ал, әлеуметтану пәнінің қалыптасуы
объектінің қасиеті мен зерттеушінің алдына қойған мәселелерінің мақсаты мен
сипатына, оның ғылыми білімінің деңгейіне және өз дүние – танымында
қолданатын құрал-тәсілдеріне байланысты. Зерттеу пәні әр уақытта зерттеу
объектісін қажет етеді, бірақ, оған кірмейді, онымен тең емес,өйткені бір
ғана әлеуметтік объект өмірдің алуан түрлі мәселелерін шешу үшін зерттелуі
мүмкін. Осыған орай әлеуметтанудың пәні зерттелетін объектінің шекарасын
белгілейді. Сондықтан әлеумттану пәнінің басты міндеті - әлеуметтік
жүйелерді типологизациялау (яғни, ортақ белгілеріне қарай жіктеу, топтау –
А.И.), әрбір әлеуметтік объектінің байланысы мен қатынастарын заңдар
деңгейінде зерттеу – бұл заңдылықтардың әрбір әлеуметтік жүйесін басқару,
оның тәртібін реттеу, оның іс-әрекет, қызмет ету тетіктерін анықтау болып
табылады. Сонымен, әлеуметтік - әлеуметтік байланыс пен қатынастарды
ұйымдастырудың негізгі бастамасы ретінде болса, ал, әлеуметтік заңдылықтар
бұлардың мәні мен мазмұнын түсінудің негізі болып есептеледі.
Әлеуметтік деген ұғымға ғылыми терең анықтама, түсінік берген
К.Маркс пен Ф. Энгельс болды. Олар қоғамды, ондағы үдірістер мен
қатынастарды зерттегенде екі ұғымды қолданды. Бірі – қоғамдық , екіншісі
– әлеуметтік, Маркс пен Энгельс қоғамның әр салаларының байланысы туралы
әңгіме еткенде қоғамдық, қоғадық қатынастар ұғымдарын, ал, адамдардың
бір-бірімен қатынастарының табиғатын, мазмұны мен мәнін, олардың қоғамдағы
жағдайын, ондағы оның алатын орнын, рөлін меңзегенде әлеуметтік ұғымын
кең қолданып, осыған, сәйкес Әлеуметтік қатынастар ұғымы туралы айтқан.
Маркс пен Энгельс еңбектерінде кейде әлеуметтік ұғымы азаматтық
ұғымымен алмастырылған. Азаматтық деген ұғымды олар қоғамдағы адамдардың
белгілі бір байланыс пен қатынастарын зерттеуде қолданып отырған.
Батыс елдерінде Маркс пен Энгельстің жолын ұстаушылар қоғамдық,
әлеуметтік, азаматтық ұғымдарын одан әрі шатыстырды. Бұл жерде біз
әлеуметтік ұғымының мазмұнын терең түсінуіміз керек.
Әлеуметтік дегеніміз, нақтылы қоғамдағы қоғамдық жиынтығы. Бұл
қатынастардың жиынтығы жеке тұлғалар мен олардың белгілі бір тобының
белгілі бір кеңістікте, уақытта іс - әрекеттерінде атқарған қызметтерінде
байқалады.
Қандай да бір қоғамдық қатынастардың жүйесі (мысалы, экономикалық,
саяси, т.б.) әр уақытта адамдардың өзара қарым – қатынасынан және қоғамға
қатынасынан көрінеді. Сондықтан әрбір қоғамдық жүйенің әлеуметтік жағы
болады.
Қорыта айтқанда, әлеуметтілік - әр түрлі жеке тұлғалардың бірігіп
істеген қызметінің жемісі, нәтижесі. Бұл олардың бір-бірімен байланыс-
қатынастарынан тікелей көрінеді. Ал, олардың қоғамдық құрылымындағы алатын
орны, атқаратын рөлі және әр түрлі жағдайлары бір – бірінен өзгеше
қоғамдық үдірістерге қатынасынан көрінеді.
Әлеуметтану пәнінің қалыптасуы әруақытта оның категориялары арқылы
жүзеге асырылады. Категориялар (яғни, жалпы ұғымдар) өмірдің нақтылы
шындығын, әлеуметтік құрылымның дамуындағы маңызды жақтарды, ондағы
қатынастар мен байланыстарды бейнелейді. Олар осы қатынас байланыстардың
тұрақты, қайталанын, маңызды түрлерін және құбылыстар мен процестердің
өзара іс-қимылын көрсетеді. Бұл категориялар (яғни, жалпы ұғымдар) бір-
бірімен тығыз байланыста, қатынаста болады, олар ешуақытта бір-бірінен
бөлек, оқшау тұрмайды.
Категориялардың негізінде әлеуметтанудың заңдары қалыптасады.
Әлеуметтанудың категориялары алуан түрлі болады. Бұған адам қоғамына тән
қасиеттердің бәрі кіреді: әлеуметтік жүйе; әлеуметтік байланыс;
әлеуметтік қатынас; әлеуметтік процесс; әлеуметтік тұлға; әлеуме
әлеуметтікттік бірлік; әлеуметтік құрылым; әлеуметтік ұйым;
әлеуметтік институт; әлеуметтік бақылау; әлеуметтік басқару;
әлеуметтік ережелер(бұған құқықтық ережелер, оның жартылай бөлігі);
стратификация, әлеуметтік рөл, әлеуметтік статус, әлеуметтік
тәртіп, әлеуметтік сана, әлеуметтік талап-тілек, әлеуметтік топ,
әлеуметтік мүдде, әлеуметтік тұтыну, әлеуметтік қауіпсіздік,
әлеуметтік қорғау, әлеуметтік белсенділік, т.б.
Осыған орай кейбір категорияларға жеке тоқталайық.
Негізінде әлеуметтану екі үлкен категорияға басты назар аударды. Ол –
қоғам және тұлға. Ал, қоғам туралы әлеуметтану мәселесі қозғалғанда
төмендегі категориялар арқылы (жалпы ұғымдармен) зерттеу жүргізеді. Ол -
әлеуметтік бірлік. Бұл адамдардың арасындағы әр түрлі қарым-қатынастар.
Осы қарым-қатынас, байланыстардың негізінде олардың күнделікті өмірі мен
іс-әрекетінің мұң-мұқтажын, талап-тілектерінің бірлігі жатыр.
Әлеуметтік бірлестіктер қоғамды қайта құру, өзгерту субъектісі болып
саналады және бұл - әлеуметтік субъектінің өзін-өзі ұйымдастыруның тұрақты
түрі. Әлеуметтік бірлестіктің түрлеріне: отбасы, адамдардың әлеуметтік –
таптық, топтық, әлеуметтік – демографикалық, ұлттық, территориялық,
мемлекеттік және бүкіл адамзаттық қоғам бірліктері, қозғалыстары, т.б.
жатады.
Әлеуметтік құрылым. Бұл өндірістегі қоғамдық еңбектің бөлінуінің
реттелген жүйесі және осыған сәйкес меншікке, билікке, басқаруға, қоғамдағы
адамдардың құқық және міндеттеріне қатынастарының жүйесі.
Қоғамдық сана. Бұл қоғамның рухани құрылымның жиынтығы. Қоғамдық
сана әруақытта тікелей немесе күрделі болып, қоғамдық сипатта болады. Яғни,
ол жалпы қоғамға тән қасиет. Әлеуметтік топ - бұл қоғамның құрылымы,
оның жікке бөлінуі, әлеуметтік теңсіздік; тұлға - бұл адамның әлеуметтік
сапасы, оның мәні. Әлеуметтану тұлғаны талдап, зерттегенде әр түрлі
ұғымдарды қолданады.
Әлеуметтік құндылық. Бұлар қоғамдық қатынастарды, мұң-мұқтажды, талап-
тілектерді анықтайтын тұлғалық құнды нұсқаулар. Бұлар адамдардың тәртібінің
іштей реттелуі, басқарылуы арқылы белгіленеді.
Әлеуметтік нормалар (ережелер) қоғамда қалыптасып, реттеліп отыратын
ережелердің жиынтығы.
Тұлғалық ынта, көңіл, назар, ықылас, қалау, тілек, т.б. – бұлар
адамдардың әлеуметтік белсенділіктердің қозғаушы күштері (стимулдері);
әлеуметтік рөл,яғни атқарылатын қызмет; әлеуметтік статус - адамның
қоғамдағы орны мен жағдайы, т.б.
Айта кететін тағы бір жайт, әлеуметтанудың көптеген категориялары
басқа ғылымдарда да кездеседі. Әсіресе, мұңы құқық ғылымында байқауға
болады. Мысалы, әлеуметтік норма, әлеуметтік ұйым , әлеуметтік институт,
әлеуметтіу жауапкершілік, әлеуметтік бақылау, әлеуметтік белсенділік, т.б.
Әлеуметтануда әлеуметтік құбылыстар мен процестердің бес –негізгі заңы
тұжырымдалған:
1. Әлеуметтік құбылыстардың қатар өмір сүру заңы. Мысалы, егер А
құбылысы болса, ол әруақытта Б құбылысын қажет етеді.
2. Әлеуметтік құбылыстардың даму тенденцияларын (яғни, бағыттарын)
анықтайтын заң. Мысалы, өндіргіш күштердің өзгеруі өндірістік
қатынастардың өзгеруін талап етеді.
3. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы алуан түрлі байланыстарды,
қатынастарды анықтау заңы. Бұл заң іс-қимыл, атқаратын қызмет деп
аталады. Ол әлеуметтік объектінің әрбір элементінің, бөлігінің
арасындағы байланысын, қатынасын бейнелейді.
4. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы себепті байланыстарды
бейнелейтін заң. Мысалы, әлеуметтік бірліктің негізгі, қажетті
шарты – ол қоғамдық және жеке мүддені сәйкестендіру, үйлестіру
болып саналады.
5. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы байланыстардың болу мүмкіндігін
білдіретін ықтималдық заңы.
Әлеуметтік құбылыстар мен процестерді және олардың арасындағы
байланыстарды, қатынастарды біліп-тануда әлеуметтану жалпы теориялық ғылыми
зерттеу әдістеріне сүйенеді.
Әлеуметтанудың басқа қоғамдық және гуманитарлдық ғылымдардан ең басты
айырмашылығы – оның өзіне ғана тән әлеуметтік – экономикалық,саяси, рухани,
құбылыс, процестерді зерттейтін арнаулы әдістерінің болуында. Олар:
сұрыптау, бақылау, сұрау, құжаттарды талдау, сараптау, модель (үлгілеу),
тест, т.б.
Жоғарыда көрсетілген алуан түрлі әдістерді кеңінен қолдана отырып,
әлеуметтану білімнің жаңа қайнар көздерін ашып, әрбір адамның қоғамдық
құбылыстар, процестер туралы танымын, білімін толықтырып отырады. Мұндай
танудың, білімнің өзгеше құрылымы, түрі және деңгейлері болады.
2.Әлеуметтанудың құрылымы мен білім деңгейлері
Бұл мәселе жөніндегі әзірше әлеуметтанушылардың арсында белгілі бір
ортақ пікір әлі қалыптаспаған.
Меніңше, әлеуметтанудың құрылымына, оның таным білім деңгейлеріне
анықтама беру үшін алдымен құрылым, деңгей деген ұғымдарға анықтама
берген жөн. Құрылым дегеніміз – біртұтас әлеуметтік құбылыстар мен
процестердің элементтері мен бөліктерінің іштей өзара орналасуын айтамыз.
Қандай да бір ғылым болмасын,оның белгілі бір құрылымы болады. Бұл
құрылым сол ғылымның қоғамда алдына қойған міндеті мен атқаратын қызметіне
байланысты анықталады. Әлеуметтану ғылымы да осындай. Оның құрылымы екі
үлкен жағдаймен түсіндіріледі:
Біріншіден, әлеуметтану әлеуметтік өмірді бейнелеу, түсіндіру,
ұғындыру білімдерін қалыптастырып, әлеуметтік зерттеу теориясын,
әдістемесін, әдісін, талдау тәсілін жасап, қоғамның даму мәселелерін
шешеді. Әлеуметтік өмір туралы әр түрлі деңгейде теориялық қорытындылар
жасалады.
Екіншіден, әлеуметтану қоғамдық және әлеуметтік құбылыстар мен
үдерістерді өзгерту, қайта құру үшін оларға жоспарлы, әрі тиімді жолдар,
құралдар арқылы ықпал етіп әлеуметтік мәселелерді талдап зерттейді. Бұл
әлеуметтанудың қолданбалы саласын құрайды.
Сонымен, әлеуметтанудың теориялық және қолданбалы салаларының
айырмашылығы олардың зерттейтін объектісі мен зерттеу әдісі арқылы емес,
жалпы әлеуметтанудың алдына қойған мақсаты мен міндеті арқылы ғылыми немесе
пратикалық мәселелерді шешуіне байланысты ажыратылады.
Теориялық немесе фундаменталды әлеуметтану барлық қоғамдық,
гуманитарлық ғылымдардың ілгері дамуына жол ашады. Ол әлеметтік зерттеулер
арқылы зерттелетін құбылыс пен үдерістер туралы білімнің онан әрі дамуын,
жетілуін мақсат етеді. Қолданбалы зерттеулер арқылы теориялық негізгі
мәселелерді нақтылап шешуге тырысады. Бұлардың негізінде бағалы, құнды
кеңес, нұсқаулар, ұсыныстар, болжаулар жасалады.
Әлеуметтік білім –теория мен практиканың бірлігінде қалыптасады.
Теориялық зерттеулер әлеуметтік болмысты, өмір жалпы және арнаулы
бағыттардың деңгейінде түсіндіріп, оның дамуын және қандай қызмет
атқаратынын анықтайды. Оның одан әру даму заңдарының бағытын, көрінісін
белгілеп отырады. Ал, эмпирикалық (яғни, практикалық, тәжірибелік)
әлеуметтік зерттеулер- нақтылы құбылыстар пен процестер туралы жаңа
мағлұмат, хабарлар статистикалық талдау, нақты әлеуметтік әдістерді (яғни,
сауалнама, сұрыптау, бақылау, құжаттарды талдау, сараптау, үлгілеу,
тестілеу, т.б.) қолдану арқылы іске асырылады. Ал, теориялық зерттеулер
абстрактілі философиялық әдістерді (яғни, талдау мен синтез, логикалық пен
тарихи, индукция және дедукция, абстратыліден нақтылққа шығу, т.б.) арқылы
іске асырылады.
Теориялық білім- жан-жақты, әмбебапты, ал, эмпирикалық – ақиқатты,
шындықты белгілеуші білім. Теориялық білім эмпирикалық білімнің негізінде
сүйенеді, ал, эмпирикалық ғылым теориялық білімнен біршама басым
болғанымен, ғылымның жоғары даму деңгейін көрсете алмайды. Ғылымның дамуы
әр уақытта теориялық білім деңгейінің эмпирикалық білім деңгейінен басым
болуын қажет етеді.
Теориялық және қолданбалы әлеуметтану нақтылы әлеуметтік зерттеулерге
сүйене отырып, бір-біріне қарсы тұрмайды, олар әр уақытта бірлікте болып,
бір-бірінің одан әрі дамуының әсер етеді.
Теориялық әлеуметтану – ол алуан түрлі теория мен тұжырымдардың
жиынтығы. Бұлар қоғамның әлеуметтік дамуын тұжырымдап, оларға терең, жан-
жақты түсінік береді.
Бұрынғы КСРО-да әлеумет тануды тарихи материализммен шатастырып келді.
Бұл дұрыс емес. Тарихи материализм- бұл әлеуметтік философия. Ол қоғамды
тек абстратылы түрде қарап, оны нақтыламады. Ал, әлеуметтану нақтылы
әдістермен қоғамды, оның дамуын жан-жақты зерттеп, ғылыми теорияны
қалыптастырды. Адам өзінің даму өркениетінде әлеуметтік дамудың алуан түрлі
теориясын ашып тұжырымдады. Мысалы, XX ғасырдың ортасында әлеуметтік
стратификация (яғни, жіктелу), индустриялы қоғам, конвергенция, жалпы
әлеуметтік теориялардың арнаулы түрлерін тұжырымдады. Әлеуметтанудың
арнаулы теориялары әлеуметтанудың жеке қоғамдық және гуманитарлық
ғылымдармен тығыз байланыс, қатынастарының негізінде пайда болды.
Әлеуметтануда бұларды орта деңгейдегі теориялар деп атайды. Қазіргі уақытта
мұндай арнаулы орта деңгейдегі теориялардың саны 100-ден астам. Бұл
теориялардың негізін салушылар М.Вебер, Э.Дюркгейм, К.Маннгейм, Т.Парсонс.
Әсіресе, американдық әлеуметтанушы Роберт Мертонның есімін ілтипатпен
айтуға болады. Бұл орта деңгейдегі арнаулы теориялардың пайда болуының тағы
бір басты себебі мынада: жалпы теориялақ әлеуметтану қоғамның жалпы
заңдылықтарын зерттей отырып, оның кейбір жақтарының дамуына көңіл
аудармауы мүмкін. Ал, әлеуметтану құрамында орта деңгейдегі теориялардың
болуы қажет. Орта деңгейдегі теориялар, мысалы, отбасы, әлеуметтік топтар,
жіктер, т.б. қоғамның біртұтас жүйесімен өзара байланыс, қатынастарын, даму
заңдарын ашып, анықтайды. Қазіргі уақытта орта деңгей теориялары қоғам
дамуының өзекті мәселелерін шешуде дұрыс, нақтылы жауап бере алады.
Сонымен, әлеуметтік білімнің құрылымы деп қоғамның әлеуметтік
жүйесінің серпінді дамуы, іс-әрекет, қызмет жүргізілуі туралы әр түрлі
жиналған фактілерді, ақпараттарды, хабар-мәліметтерді ғылыми дұрыс
түсіндіруді және ғылыми ұғымдардың жиынтығының реттелуін, тәртіпке
келтірілуін айтамыз. Әлеуметтік білімнің негізгі құрылымы, тұжырымы,
қағида, бағыттары мыналар:
1. Қоғам біртұтас әлеуметтік жүйе. Бұл тұжырым, қағида өзінің зерттеу
объектісінде қоғамдық қатынастар жүйесін, олардың мазмұнын зерттейді.
2. Қоғамның жеке салаларының дамуын, атқаратын қызметі туралы түсініктердің
байланысын- экономикалық, саяси, рухани, т.б. салаларын, әрбір салада жеке
тұлғанын немесе әлеуметтік топтардың қызметінің әлеуметтік қалыптасу
мүмкіндігін зерттейді.
3. Қоғамның әлеуметтік құрылымы немесе жалпы әлеуметтік құрылым туралы
білімді қалыптастыру үшін әлеуметтік топтардың экономикалық, әлеуметтік,
саяси, рухани қатынастар жүйесіндк алатын орны мен байланысы туралы
білімдер болуы керек. Әлеуметтік топтар деп отырғанымыз – үлкен топтар,
кішігірім топтар, кәсіби мамандандырылған топтар, демографиялық және
этникалық топтар.
4. Саяси әлеуметтануға кіретін алуан түрлі ғылыми түсініктер, ой-пікірлер,
теориялар. Бұған жататын зертеу объектілері:
а) әлеуметтік топтардың саяси қатынастар жүйесіндегі алатын орны;
ә) қоғам субъектілерінің әлеуметтік – саяси құқық және бостандықты,
тәуелсіздікті алудың жолдары мен тәсілдері туралы;
б) қоғамның саяси жүйесінің құрылымы, қызметі және функциясы туралы;
5. Әлеуметтік институттардың (мемлекет, құқық, ғылым, мәдениет, отбасы,
т.б.) қызметтері туралы ғылыми түсініктер мен қортындылар;
6. Қоғамның жеке салаларының және кішігірім жүйесінің қызметтері туралы
теория. Оны мынандай объектілерді зерттеу арқылы түсінуге болады:
өндірістік ұжымдар, ресми емес топтар мен ұйымдар, адамдар арасындағы
кішігірім топтар, жеке тұлғалар, т.б. кіреді.
Әлеуметтік білімнің деңгейлері қоғамдағы құбылыстар мен процесттерді
терең талдап, кең қортынды жасау арқылы анықталады. Жоғарыда көрсетілгендей
әлеуметтік үш негізгі деңгейі бар:
а) жалпы әлеуметтану теориясы;
ә) эмпирикалық (тәжірибелік) әлеуметтану;
б) орта деңгей теориялар.
Осыларға сәйкес әлеуметтік зерттеулерді теориялық және эмпирикалық
зерттеулер деп екіге бөледі.
3. ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ
Әлеуметтанудың қоғам өмірімен тығыз, жан-жақты байланысы, қатынасы
оның атқаратын қызметінің айқын көрінеді.
Әлеуметтану да басқа ғылымдар сияқты, ең алдымен таным функциясын
атқарады. Әлеуметтану қандай да бір деңгейде болмасын, ол әр уақытта жаңа
білімнің, көкжиегін кеңейтіп, оның деңгеймен дәрежесін өсіріп отырады,
қоғамның әлеуметтік даму заңдылықтарын болашағын ашып береді. Әрине, бұл
бағытта іргелі және қолданбалы эмпирикалық зерттеу теориялары,
тұжырымдамалары оған барынша қызмет етеді.
Әлеуметтанудың атқаратын қызметінің бір ерекшелігі, мұнда тұжырым мен
іс әруақытта бірлікте болады. Осыдан барып әлеуметтік теория мен
тұжырымдамалар көбіне тәжірибелік мәселелерді шешуге бағытталады. Бұл
тұрғыдан қарағанда әлеуметтанудың тәжірибелік қызметі алдыңғы қатарға
шығып, атқарылатын қызметтің басқа жаңа түрлері белгіленеді. Нақтылы
әлеуметтік құбылыстар мен үдерістердің үстінен әлеуметтік бақылауды
күшейтуде жаңа ақпараттардың маңызы зор. Ол болмаса әлеуметтік қысым,
әлеуметтік дағдарыс және катаклизмдер көбейіп кетуі мүмкін. Көптеген
елдерде атқарушы мекемелер мен билік өкілдері, саяси партиялар және алуан
түрлі бірліктер өздерінің мақсатты саясаттарын жүргізуде әлеуметтанудың
барлық мүмкіншіліктерін пайдаланып отырады. Бұл тұрғыдан алғанда
әлеуметтану әлеуметтік бақылау функциясын атқарады.
Әлеуметтанудың тәжірибелік бағыты – оның әлеуметтік құбылыстар мен
процесттердің болашақ дамуының бағытын анықтауында. Бұл жерде біз
әлеумметтанудың болжайтын қызметін байқаймыз. Еліміздің жаңа, нарықтық
қатынастарға көшуіне байланысты болуы мүмкін кері қүбылыстар мен
апаттардың болашаққа болжам жасап отыру арқылы ғана алдын алуға болады.
Мысалы, мынандай мәселелерді болжап шешуде оның маңызы зор, атап айтқанда,
жаңа нарықтық қатынастардың еңбекші бұқара халыққа беретін мүмкіншілігін
ауқымы қандай? Әлеуметтік құбылыс пен процесстердің дамуындағы оның
баламалы түрлері қандай? Баламалы құбылыс пен процесттердің оң және теріс
жақтарының тиімділік және тиімсіздік арасалмағы мен арақатынастары қандай?
т.б.
Әлеуметтану қоғамның қай саласында болмасын (экономика, саяси, рухани
т.б.), әлеуметтік даму жоспарын жасау қызметін атқарады. Ал, аймақтық,
аудандық, тіпті еңбек ұжымдарының әлеуметтік жоспарларын жасағанда, ол
нақтылы әлеуметтік зерттеуден алынған жаңа деректерді, фактілерді, кеңес-
ұсыныстарды, т.б. кеңінен пайдаланады.
Әлеуметтік қоғамда идеологиялық функцияны да атқарады. Нақты
әлеуметтік зерттеуден алынған нәтижелер қоғамдағы белгілі бір жік немесе
топтардың талап-тілегіне, мұң-мұқтажын шешуге, сөйтіп, олардың белгілі бір
әлеуметтік мақсатқа жеткізу, сендіру үшін пайдаланылады. Әлеуметтану
адамдардың арасындағы қарым-қатынастарды, байланыстарды одан әрі
жетілдіріп, олардың саны-сезімдерін, мінез-құлықтарын, тәртібін жақсартады.
Сөйтіп ол қоғамдық қатынастарды жетілдіріп, гуманистік (адамгершілік)
функцияны да атқарады.
4. ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ БАСҚА ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР МЕН
БАЙЛАНЫСЫ МЕН АРАҚАТЫНАСЫ
Әлеуметтанудың басқа ғылымдар мен байланыстыратын негізгі нәрсе – ол
қоғам туралы жалпы ғылым бола отырып, оның жалпы даму заңдарын ашып,
тұжырымдайды. Ал, қоғамның жалпы даму заңдарына әрбір нақтылы қоғамдық және
гуманитарлық ғылымдар сүйенеді. Сондықтан әлеуметтанудың жалпы қоғам даму
заңдары бұл ғылымдардың әдістемесі мен теориясы ретінде саналады.
Әлееуметтанудың басқа ғылымдар мен байланысынң екінші түрі, ол адам
туралы, оның іс-әрекетін қызметін оқып үйренудің, оны жан-жақты талдаудың,
өлшеудің әдістері мен техникасын тұжырымдап қалыптастырды. Бұлар нақтылы
қоғамдық және гуманисттік ғылымдарда кеңінен қолданылады.
Әлеуметтанудың басқа ғылымдар мен байланысының үшінші негізгі түрі- ол
нақтылы ғылымдар мен тығыз жақындасып, байланысу арқылы ғылыми арнайы
тұжырымдық база қалыптастырады. Мысалы, экономикалық ғылымымен тығыз
байланыста болып, экономикалық құбылыспен процесттерге бірігіп зерттеу
жүргізудің нәтижесінде әлеуметтік экономиканың арнауы теориясы жасалды.
Құқық ғылыммен бірігіп зерттеу жүргізудің нәтижесінде- құқықтық
әлеуметтану; саяси теориямен бірге отырып, саяси әлеуметтану; педагогикамен
бірге отырып, педагогикалық әлеуметтану, тәрбие әлеуметтануы; әдебиет, тіл,
көркем өнер ғылымдарымен біріге отырып, әдебиет әлеуметтануы, тіл
әлеуметтану, көркемөнер әлеуметтануы, т.б. әлеуметтанудың арнаулы
теориялары (барлығы 100-ге тарта) пайда болды.
Бұл ғылымдардың арнаулы теориялары, басқаша айтқанда, әлеуметтік
теориялар немесе деңгейдегі теориялар деп аталады. Басқа ғылымдардың
әлеуметтанумен тығыз байланысы олардың әрқайсысының әлеуметтанудың ғылыми
категорияларының (жалпы ғылымдарын) қағидаларын, заңдарын нақтылы әдістерін
кеңінен пайдалануынан байқаймыз.
Екінші жағынан, әлеуметтану өзінің ой-пікірлерін, теорияларының
тұжырымдамаларын, т.б. толық дәлелдеу және одан әрі дамыту үшін нақтылы
ғылымдардың фактілеріне, деректеріне, тұжырымдарына, т.б. сүйенеді, осылар
арқылы ол жаңа қорытындылар жасап, орын алып отырған қайшылықтарды жұмсарту
немесе жою жолдарын, жалпы қоғамның даму тенденцияларын (бет алысын)
анықтайды. Сөйтіп қоғамды басқарудың тиімділігін арттырады.
ІІ. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗГІ ТАРИХИ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1. Әлеуметтанудың пайда болуының алғашқы кезеңі –ХІХ ғасырдың 40-
жылдары.
2. Әлеуметтану дамуындағы классикалық кезең.
3. XIX ғасырдың әлеуметтануы.
4. XX ғасырдаң екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы
Қазақстанда әлеуметтік ой-пікірлердің дамуы.
1. ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ
АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ –ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 40- ЖЫЛДАРЫ
Қандай да бір ғылым белгілі бір объективтік қажеттілікте, өмір
сұранысына байланысты пайда болады. Өмір, тәжірибе қажеттілігі, сұранысы
болмаса, ғылым пайда болмаған болар еді. Осыған орай әрбір ғылымның, тіпті
теорияның өзіне тән шығу, пайда болу тарихы бар. Сондықтан әрбір ғылымның
шығу, пайда болу тарихын білу қажет, өйткені бұларды білмейінше біздің
нақтылы ғылым туралы біліміміз шектеулі, біржақты, үстірт болады.
Бұл шарттардың да әлеуметтану ғылымына тікелей қатысы бар және біз
оның әрбір теориясына, тұжырымдамасына тарихи тұрғыдан қарасақ, біз ондағы
ескі, кертартпа ой-пікірлерді, қателерді жағымсыз тәжірибені болдырмауға,
қайталамауға тырысып, болашағы зор теорияны, тұжырымдарды тәжірибені кең
қолдануға мүмкіндік тудыратын процестерге жол ашамыз. Олардың ілгерілеп
дамуына мүмкіндік жасалады. Сөйтіп қоғамның, адамның жан-жақты дамуына
тікелей ықпалын тигізеді.
Әлеуметтану қалай пайда болды, оның алғы шарттары, шығу себептері
қандай, оның ғылым болып қалыптасуына қандай қозғаушы күштер түрткі болды?
Бұл сұрақтарға бірден жауап беру емес оңай емес. Өйткені
әлеуметтанудың шығуының түп-тамыры көне заманға ұласады. Қоғам, қоғамдық
өмірдің болғанын біз антикалық философиядан, біздің жыл санауымыздан
бұрынғы VI ғасырда өмір сүрген ұлы ойшылдары Платонның “Заңдар”, “Мемлекет
туралы” еңбектері мен Аристотельдің “Саясат”, т.б. еңбектерінен
кездестіреміз. Бұл мәселелер жаңа дәуірде Макиавелли, Руссо, Гоббс, т.б.
еңбектерінде де өткір тұжырымдалған.
Осы тұрғыдан алғанда әлеуметтану ғылым ретінде көне немесе қайта өрлеу
дәуірлерінде қалыптасты деп айтуға бола ма деген заңды сұрақ туады. Әрине,
жоқ. Бұл жерде әлеуметтанудың жетекшісі -әлеуметтік философия өмір сүріп,
онда қоғам, адам, осылардың дамуы туралы мәселелер қойылып, өзінше шешілді
десек орынды болар еді.
Әлеуметтану қалай пайда болды, қай уақытта, оның өмірге келуіне қандай
алғышарттар себеп болды, т.с.с. сұрақтарға ғылыми дұрыс жауап беру үшін біз
ғылымдардың шығуы мен дамуы зертейтін “Науковедение” атты кітаптың
деректеріне сүйенеміз.
Бұл ғылымның ұйғарымы бойынша, әлеуметтану ХІХ ғасырдың 40-жылдары,
оның негізін салушы француз оқымыстысы Огюст Конттың 1839 жылы “Позитивтік
философия курсы” атты еңбегі шыққанан кейін пайда болған. О.Конт бұл 6
томдық еңбегінің 3-ші томында “Социология” деген ұғымды бірінші рет
қолданып, қоғамды ғылыми негізінде зерттеп білуді міндет қойды.
Ұоғамды ғылыми негізінде зерттеу қажеттілігі - әлеуметтану ғылымының
пайда болуының және қалыптасуының басты себебі болды.
Өзінің даму кезеңінде әлеуметтану төрт негізгі кезеңнен өтті.
1-кезең. Әлеуметтану ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың 20-30
жылдарының басында қоғамдық құбылыстарды баяндай сипатында болды. Бұл
кезеңде әлеуметтану философиядан бөлініп шығып, қоғамды зерттеудің,
түсіндірудің жаңа ғылыми, әдістемелік тұжырымдарын іздестіре бастады.
Әлеуметтану дамуының алғашқы кезеңінің өзінде-ақ осы ғылымның пайда
болуын, дамуын түсіндірмекші болған бірнеше мектептер, бағыттар, ілімдер
қалыптасты. Бұл кезеңде әлеуметтанудың қолданбалы саласы қалыптаса бастады.
2-кезең. Қолданбалы әлеуметтану ХХ ғасырдың 30-60 жылдарын қамтиды.
Бұл кезеңде әлеуметтанудың әдістемелік және әдістік аппаратын дайындау
басталды, әлеуметтану эксперименталды (практикалық) ғылымға айналды. Оның
әр түрлі ақпарат құралдары қалыптасып, математикалық аппаратты кеңінен
қолдана бастады.
3-кезең. ХХ ғасырдың 60-90 жылдарын қамтиды. Бұл кезеңде әлеуметтану
өткен кездегі әлеуметтанудың теорияларын, алуан түрлі ой-тұжырымдарын өміре
қолдана бастады. Қазіргі кезде Батыс елдерінде парламентті және
президенттерді сайлаулардың қарсаңында нақтылы әлеуметтік зерттеулер
жүргізіліп, саяси серіктестердің сайлауын қамтамасыз етіп отырды.
4-кезең. Бүгінгі таңда әлеуметтану әлемдік шеңберде жүйелі білімге
айналды. Бұл кезеңде әлеуметтану ғылымында алуан түрлі тұжырымдамалар,
көптеген теориялар пайда болды.
Әлеуметтану тарихына үңілсек, бұдан мыңдаған жылдар бұрын грек
ойшылары Сократ, Платон, Аристотель, т.б.әлеуметтануға қатысты мәселелермен
айналысқанын байқаймыз. Олар қоғам дамуының кейбір мәселелерін қарапайым
түрде қарағандарымен, көптеген ұнамды, жақсы ойлар айтқан. Бірақ,
әлеуметтану ол кезде өз алдына дербес, тәуелсіз ғылым болып әлі қалыптасқан
жоқ еді.
2. Әлеуметтану дамуындағы классикалық кезең
Әлеуметтану ХІХ ғасырдың 30-40 жылдары өз алдына дербес ғылым
болып қалыптасты. Жоғарыда көрсетілгендей, оның негізін салушы француз
оқымысытысы Огюст Конт (1798-1857 ж.ж.) болды. Оның әлеуметтану
тұжырымдамасының негізінде қоғам дамуының сатыларға жіктелуі туралы идея
жатыр.
Жалпы, О.Конттың тұжырымдамасы бойынша, әрбір қоғамды ақыл-сана,
жалпы идея басқарады деген идеалистік ой жатыр. Сондықтан О.Конт жалпы
қоғамның дамуын адамдардың интеллектуальды ақыл-ойының, санасының бір
ізділікпен дәйекті дамуының үш кезеңі, яғни теологиялық метафизикалық және
позитивистік сатыларын тұжырымдау арқылы түсіндіреді.
Бірінші, яғни теологиялық сатыда адам қандай да бір құбылыс, процесс,
зат болмасын, оларды діни тұрғыдан түсіндіруге тырысты, оларға табиғат пен
өмірге байланысты жоқ ғажайып, абстарктілі ұғымдарды қолданды.
Екінші, яғни метафизикалық сатыда адам табиғаттан, өмірден тыс
абстрактілі ұғымдардан бас тартты, ендігі жерде құбылыстарды, процесс,
олардың мәні мен себебін философиялық абстракциялы ұғымдардың негізінде
түсіндіруге тырысты. Бұл кезеңнің басты қызметі – ол қандай да бір затты,
құбылысты, процесті алмайық, оларды сын тұрғысынан өткізіп қарауды қажет
етеді. Сөйтіп екінші кезең адамның интеллектуалды дамуының ғылыми түрін,
яғни позитивизмді дайындады.
Ал, үшінші, яғни позитивистік кезеңде адам құбылыс, процесттердің,
заттардың абстрактылы мәндері мен мазмұндарынан, себептерінен бас тартады.
Ол тек қана құбылыстарды бақылап, олардың арасындағы тұрақты байланыс пен
қатынастарды белгілеп отырды.
О.Конттың пікірінше, ғылым позитивтік сипатта болуы керек, ол үшін
нақтылы фактілерді оқып, үйрену қажет. Нақтылы фактілер –бұл әлеуметтік
құбылыстар мен процесттер.
Ғылымдардың дамуы, бір кезеңнен екінші кезеңге өтуі ретпен болады,
бірақ бір уақытта болмайды. Бұл арада басшылыққа алатын бір қағида –
ғылымға қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға қарай даму тән. Объект
қарапайым болған сайын одан алынатын позитивтік (яғни, оң, жағымды – А.И.)
білім жеңілірек, тезірек болды. Осыған орай позитивтік әдіс алғаш рет
математика, физика, астрономия, химия, биология ғылымдарына қолданған. Ал,
әлеуметтану жағымды, оң білімнің ең жоғарғы шыңы, өйткені ол құбылыстарды,
процестерді зерттегенді “позитивтік” әдістерге сүйенеді. Позитивтік әдіс
теориялық әлеуметтік талдауларда бақылау, салыстыру, эксперимент, т.б.
арқылы эмпирикалық (яғни, тәжірибелік) факторларға сүйенеді.
Әлеуметтанудың шығуына екінші бір үлкен себеп болған оқиға, ол
О.Конттың өзі ашқан еңбектің бөлінуі және оны кооперациялау туралы заң
болды. Бұл фактілердің адамзат қоғамының тарихында үлкен маңызы болды,
өйткені бір жағынан осылардың негізінде қоғамда әлеуметтік және маманданған
топтар пайда болды, қоғамда адамдардыің әл-ауқаты, материалдық тұрмыс
жағдайы біршама жақсара бастады. Екінші жағынан, бүл факторлар қоғамға кері
әсер етті, өйткені бұлар байлықтардың бір қолға, немесе кішігірім топтардың
қолына жиналуынан әкелді, сөйтіп қанаушылыққа жол берді. әлеуметтік сезім
бір мамандықтағы адамдарды топтастырады. Осыған орай адамдардың түрлі
корпоративтік эгоистік мораль пайда болады. Ал, осылар бақылаудан шығып
кетсе, онда қоғамның негізі болатын адамдардың арасындағы ынтымақтастық
және келісім бұзылатын болды. О.Конттың пікірінше, осы адамдардың
арасындағы ынтымақтастықты, келісімді тек әлеуметтану ғылымы реттеп
отырады.
О.Конттың әлеуметтану тұжырымдамалары әлеуметтік статика және
әлеуметтік динамикадеген бөлімдерден тұрады. Әлеуметтік статика қоғамдық
өмір сүру жүйенің шарты мен даму заңдылықтарын зерттейді. Бұл салада О.Конт
әлеуметтік институттардың негізгі түрлерін, яғни, отбасын, мемлекетті,
дінді алып қарайды. Олардың қоғамдағы атқаратын қызметін (функциясын) және
адамдардың арасындағы ынтымақтастықты нығайтудағы рөлін көрсетеді.О. Конт
қоғамның ілгері дамуы туралы теорияны әлеуметтік динамикада одан әрі
жетілдіреді. О.Конттың пікірінше, қоғамның ілгері дамуы негізінде, рухани
бастама, адамзаттың ақыл-ойының дамуы жатыр.
О.Конт әлеуметтік құбылыстарды зерттеуде әлеуметтік фактілерді
бақылау әдісіне үлкен мән берген, өйткені бақылау ғылымға объективтілікті
береді. Ал, бақылаушы өзінен тәуелсіз тұрған әлеуметтік фактілерімен жұмыс
істейді. Әлеуметтік зерттеудің екінші бір маңызды әдісі- ол эксперимент.
О.Конттың пікірінше, эксперимент бұл белгілі бір арнаулы жаснды жағдайда
әлеуметтік процесттердің құбылыстардың өзгеруін, дамуын бақылау; О.Конт
бойынша әлеуметтанудың үшінші негізгі әдісі – салыстыру. Бұл әдіс әрбір
халықтың өмірін бір-бірімен салыстаруда қолданылады. О.Конттың осы әдіңстер
туралы пікірлері де әлеуметтануда өте құнды, маңызды рөл атқарады.
О.Конттың ой-пікірлері, идеясын одан әрі дамытқан ағылшын
әлеуметтанушысы Герберт Спенсер (1820-1903 ж.ж.) болды. Оның көзқарасына
қысқаша тоқтасақ, Г.Спенсердің әлеуметтану теорясы негізгі екі мәселеден
тұрады. Бұл екі ой-пікір, идея Ч.Дарвинның биологиялық түрлердің пайда болу
теориясының негізінде пайда болған.
1) Қоғамды биологиялық организм ретінде қарау;
2) Әлеуметтік эволюция идеясы.
Адам қоғамы тірі организмге ұқсас, сондықтан оған биолгиялық заңдар
тән Ч.Дарвиннің биологиялық заңына сәйкес табиғаттағы жыртқыш жануарлардың
тіршілік үшін күрес заңына қоғамдағы таптардың күресі ұқсас. Г.Спенсер тірі
организмдердің жүйке жүйесін мемелекеттік басқару мекемелерінің қызметімен
теңестіреді. Г.Спенсер қоғам мен организм арасында кейбір ерекшеліктер
туралы,ой-пікір қозғады. Мысалы, қоғамдағы адам (индивид) қоғамнан біршама
тәуелсіз тұрады, ал, организмнің бөліктер мен элементтері оның тұтастығын
құрайды, оған тәуелді. Қоғамда, керісінше, тұтастық өзінің бөліктерінің,
игілігі үшін өмір сүреді. Г.Спенсердің бұл ойлары қоғамды бір жүйе деп
қарауға мүмкіндік беретіндей жол ашты.
Г.Спенсердің қоғамды организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес
салаға бөлуге әкеледі. Олар: 1) қолдаушы, 2) материалдық игілікті өндіру
көзіне (экономикаға), 3) қоғамның жеке бөліктерінің арасындағы байланыс,
қатынастарды анықтау, қоғамдағы еңбектің бөлінуін реттеп тұрушы және жеке
бөліктердің тұтасқа бағынуын реттеу (мемлекеттік өкімет) болды.
Г.Спенсер қоғамның әлеуметтік ұрылымын талдай келе, әлеуметтік
институттардың 6 тұрпатын атап көрсеткен. Оларға туыстық, білім, саяси,
шіркеу, кәсіби және өндірістік тұрпаттар жатады. Өзінің еңбектерінде
(Социология как предмет изучения. СПБ, 1986; Основные начала, СПБ,1897,
Основание социологии, СПБ, 1906г.) әлеуметтік институттардың эволюциясын
зерттеген.
Г.Спенсер әлеуметтаншулардың ішінен бірінші болып, осы ғылымға жаңа
ұғым, терминдерді қосты. Олар: әлеуметтік жүйе, әлеуметтік институт,
әлеуметтік бақылау, құрылым және функция, т.б. Бірақ, ол бұларды өзінше
түсінді. О.Конт пен Г.Спенсердің кезінде әлеуметтану ғылымында өзінше
ерекше ой-пікір айтып әлеуметтанудың айырықша тұжырымдамасын жасаған Карл
Маркс (1818-1883 ж.ж.) болды.
Дегенмен, К.Маркстің әлеуметтану теорисында көптеген бағалы ой-
пікірлер, тұжырымдар бар. Оны мыналардан байқауға болады:
1. К.Маркс мінсіздендірілген, абстракталы қоғам жағдайына тән даму
теорисына қарсы шығып, өзінің нағыз, шынайы фактілерге негізделген қоғамның
объективтік –материалистік теориясын жасады, қоғамның дамуын “формация”,
яғни, ерекше бір құбылыс ретінде қарастырды;
2. К.Маркс қоғамның даму заңдарын түсіндіргенде, әр уақытта экономиканы
(яғни, өндірістік тәсілді, оның ішінде өндіргіш күштерді, оларға сәйкес
өндірістік қатынастарды) ең басты, қозғаушы, шешуші күш деп санады;
3. Қоғамның дамуын (детерменизм) бір формацияның, оған тән өндірісітік
тәсілдің екінші бір формациямен ауысуымен байланыстырды;
4. К.Маркстың әдістемесінде қоғам дамуының екі басты үлгісі бар: а)
органикалық, б) механикалық.Біріншісі, әлеуметтік эволюциялық процесті
түсіндіру үшін қолданылады. Басқаша айтқанда, бірінші үлгі қоғамды тарихи
процесс ретінде қарастырады. Екінші үлгі, формацияның негізгі екі
компоненті – базис пен қондырманы талдағанда, олардың арасындағы
қатынастарды механизм ретінде түсіндіреді.
5. К.Маркс әлеуметтік құрылым (яғни, қоғамды таптарға, топтарға, жікке
бөлу) теориясын жасаған авторладың бірі болды. Жікке, топқа бөлудің
негізгі, басты белгісі өндірістік құрал-жабдықтарына меншік формасына
байланысты екенін көрсетті. Сөйтіп К.Маркс қоғамның әлеуметтік құрылымын
экономикалық таптардың қатынастары арқылы анықталады деп көрсетті. Осыған
орай К.Маркс жеке тұлғаны зерттеудің қажеттілігін айтып, оны қоғамдық
қатынастардың жиынтығы деп түсіндірді.
Маркстік әлеуметтанудың кемшіліктері де болды. Батыс әлеуметтанушыларын
қоғам дамуының бірден-бір қозғаушы, негізгі күші тек экономикалық
қатынастарда деген Маркстік теорияны сынға алды. Бұл жерде К.Маркс қоғамның
рухани- мәдени факторларының мәні мен мазмұнын төмендетті деп айыптады.
Экономикалық факторлардың рөлін жоғары, асыра-бағалап қараудың нәтижесінде
жіктеу теориясының бір жақты, бір өлшемді екенін аңғартты. Мұнда ол тек
қана өндірістік құрал-сайманды меншік қатынасы арқылы анықтап, жіктердің
пайда болуына себеп болатын басқа әлеуметтік саяси факторларға, мысалы,
өкімет, билік, мәртебелік, бедел, абырой, артықшылық, т.б. есепке алмады.
К.Маркс тарихтағы таптар арасындағы әлеуметтік ымыраға келу, ынтымақтастық
мәселелеріне де көңіл бөлмеді. Ал, бұл кейінгілер қазіргі әлеуметтану
ғылымында ең бір көкейтесті мәселелердің бірі болып саналады. Маркстік
әлеуметтану теориясының тағы бір кемшілігі, оның басқа ілімдерден
оқшаулануында болды. Осылардың бәріне қарамастан Маркстік әлеуметтану
теориясы көп елдерге тарап, дамыды (әсіресе КСРО-да).
Әлеуметтанудың классикалық негізін салушылардың ірі өкілінің бірі, әрі
өте беделдісі –Эмиль Дюркгейм (1858-1917 ж.ж.). Қазіргі әлеуметтану көбіне
Э.Дюркгеймнің классикалық мұрасына сүйенеді. Өзінің әлеуметтануында ол
әлеуметтік таным процесінің әдістемесіне көп көңіл аударды. Ал, бұл
методология “социализм” деп аталады. Социализмнің мәні мен мазмұны
әлеуметтілікте. Тек әлеуметтілік арқылы зерттеу, басқаша айтқанда, қандай
да бір әлеуметтік құбылысты, процесті алмайық, олардың бәрі әлеуметтік
ортамен байланыста өмір сүреді. Қоғам – ерекше құбылыс, оны табиғатпен,
психикамен шатастырып, алмастыруға болмайды. Әлеуметанудың методологиясы
(яғни, әдістемелері) жаратылыстану ғылымдарына ұқсас болуы қажет,
әлеуметтану өз алдына ғылымға айналуы үшін оған белгілі бір жағдайлар
қажет, осылардың ішінде оның тек қана өзі зерттейтін, өзіне ғана тән пәні
мен таным әдістемелері болуы керек. Э.Дюркгеймнің пікірінше, әлеуметтану
әлеуметтік нақты мәні бар, оған ғана тиісті қатынастарды, олардың сапаларын
терең зерттеуі керек.
Әлеуметтік нақтылықтың негізгі элементі- әлеуметтік фактілер, осылардың
жиынтығынан қоғам құралады. Осы фактілер әлеуметтанудың пәнін құрайды. Оның
басты мақсаты құбылыстарға түрткі болатын заңдылықтарды ашып тұжырымдау.
Э.Дюркгейм әлеуметтік фактілерге бастапқы түсінікті (елестетуді) жапқызады.
Ұжымдық ұғымға әр түрлі адам өмірінің моралдік, басқаша айтқанда, әдет-
ғұрып, дәстүр, тәртіп ережелері, т.б. кіреді. Ал, олар объективті түрде
өмір сүреді. Э.Дюркгейм қоғамды ерекше субстанция ретінде қарастырды, оны
топтық саны мен топтық мінез-құлық ерекшеліктерімен салыстыра отырып
түсіндірген. Топ ойлайды, сезінеді, іс-әрекет, қимыл жасайды. Ал, бұл
топтың мінез-құлқы оның әрбір жеке мүшесінің ой-сезім, іс-әрекетінен
басқаша. Бұл постулатты (яғни, еш қандай дәлелді керек етпейтін
жорамалдарды) Э.Дюркгейм барлық қоғамға қолданады. Әлеуметтік фактілер
индивидтен (адамнан) тәуелсіз, ол да табиғат құбылыстары сияқты, бірақ,
олар адамға еріксіз түрде әсер етіп, оның қоғамда бір тәртіппен жүруін
талап етеді. Әлеуметтік фактілердің объективті сипатта өмір сүруі оларды
зат ретінде зерттеуге итермелейді, онда жаратылыстанудың кейбір әдістері
(мысалы, бақылау, салыстыру, гипотеза (болжам), эксперимент, т.б.)
қолданылады. Әлеуметтік фактілер адам өмір сүруіндегі іс-әрекеттерінің
бейнесі (суреті, образы), ал, бұл іс-әрекет белгілі және белгісіз болуы
мүмкін, бірақ, олардың адамға сырттай ықпал ететін қабілеті болады. Жас
өспірім бала дайын тұрған даму заңдарына жататын әдет-ғұрыптарды, діни
сенімді, тәртіп ережелерін сол дайын күйінде қабылдайды. Бірақ, бұлар оның
таным-түйсігінде өздерінше қызмет атқарып, объективті өмір сүреді.
Әлеуметтік фактілердің объективтік өмір сүруінің тағы бір салдары- ол
адамдарға әсер етер отырып, оларды белгілі бір іс-әрекет жасауға
итермелейді. Сөйтіп әрбір адам әлеуметтік мәжбүрлікке душар болады. Мысалы,
адамның құқықтық және адамгершілік ережелерінің бұзылуы, ол қоғамдағы
жалпы жағымсыз құбылыстардың басымдылығынан туып отырады. Мұндай жағдайлар
басқа да әлеуметтік фактілерде кездесіп отырады.
Э.Дюркгеймнің тұжырымдамасында әлеуметтану қоғамдық ғылымдардың ішінде
ең басты орынды алады. Оның міндеті –тек қана әлеуметтік фактілерді
зерттеумен шектелмейді. Ол басқа қоғамдағы ғылымдарды ғылыми әдістемелер,
теорияларымен қаруландырады.
Э. Дюркгеймнің әлеуметтік теориясының өзегін әлеуметтік келісім,
ынтымақтастық (теория солидарности) теориясы құрайды. Осы теорияны
зерттеуге оның ең басты еңбегі – “Қоғамдық еңбектің бөлінуі” арналған. Бұл
еңбегінде ол әлеуметтанудың басты міндеті-әлеуметтік байланыстар мен
қатынастардың табиғатын және осы әлеуметтік бірліктердің негізін анықтау
деп санады.
Э. Дюркгейм қоғамның тұтастығының негізі-ұжымдық сана. Яғни әр қоғамда
тарихи қалыптасқан салт-дәстүрлердің, көзқарастардың, моральдік ережелердің
жиынтығы болады. қоғам мүшелерінің көпшілігі осы аталғандарды өздерінің
күнделікті өмірлерінде, іс-әрекеттері менқызметтерінде басшылыққа алып
отырады. Қоғам дамуының ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы өзгерістерге талдау
жасай келе, Э. Дюркгейм ұжымдық санадағы өзгерістерге тоқталған. Оның
пікірінше, экономикалық байланыстар әлеуметтік ұйымдастыруды, қоғамдық-
еңбектің бөлінуін қамтамасыз етеді. Оның қоғамдық сананы біріктіру рөлі
әлдеқайда төмен, өйткені діни сенім, әдет-ғұрыптар адамдардың санасында
бұрынғыдай маңызды рөл атқармайды. Бұл –қоғамда адам одан біршама
тәуелсіз,тыс тұрады да, - оның бостандығы мен дербестігі қамтамасыз
етіледі.
Дегенмен, қазіргі қоғамды өткен көне қоғаммен салыстырғанда оның
тұрақтылығын төмен, аномия (яғни, қоғамда адамдардың тәртібін, адамгершілік
қасиеттерін басқарып реттеудің төмендеп кетуі) жағдайында болады.
Э.Дюркгейм әдеттегі көне, архаикалық қоғамнан қазіргі индустриялды
қоғамғаөту жолын талдай отырып, осы өтпелі кезеңде аномия құбылысының
объективті орын алуын қорытындылайды. Оның пікірінше, аномия қоғамның
белгілі бір кезеңінде адамның мінез-құлқының төмендеп, моральдық, яғни
адамгершілік тұрғыдан басқару қиынға соғуынан, қоғамдағы негізгі әлеуметтік
институттардың (яғни, мекеме, ұйымдардың) іс-әрекетінің тиімсіздігінен және
әлеуметтік қайшылықтардың өсуінен байқалмақ.
Э.Дюркгейм нақтылы әлеуметтік зерттеулер негізінде соционализм
постулатына сүйене отырып, адамдардың өзіне қол жұмсаудағы басты себебін
анықтауға тырысады.
Оның ойынша, адамның өзіне қол жұмсау әрекеті қоршаған әлеуметтік
ортаның сипатына (түріне) байланысты болмақ. Нақтылай айтатын болсақ, оның
тамыры ұжымдық байланыстардың деңгейі мен шапшаңдығына және әлеуметтік
интеграцияның негізінде тетігінде жатыр. Э.Дюркгейм нақтылы әлеуметтік
мазмұнда жиналған материалдар негізінде мынандай тамаша қорытындыға келеді:
қоғамның даму деңгейі және интеграциясы жоғарылаған сайын адамның өз жанын
қиюшылық әрекеті төмен болады және керісіншеде де солай. Осындай
тұжырыммен Э.Дюркгейм әрбір әлеуметтік топтардағы өзін-өзі өлтірушіліктің
түрліше деңгейін ашып берді. Мысалы, протестанттар мен католиктерді
салыстырғанда бұл құбылылыс католиктерде бірнеше есе кем, ал, қалалар мен
селоларды салыстырғанда қалаларда жоғары. Э.Дюркгейм өзін-өзі
өлтірушіліктің 4 типін тұрпатын анықтап берді, олар: эгоистік, альтуристік,
экономикалық және фаталистік. Бұлардың әрқайсысының өзіне тән құпиясы бар,
шешілуі жолы жеке адам мен топтың қарым-қатынасына байланысты.
Э.Дюргкеймнің бұл теориялық еңбегі қылмыстық істердің және девианттық
(ауытқу) мінез-құлық әлеуметтануының негізін салды. Бірақ, Э. Дюркгейм
қылмыстық істердің психологиялық мотивтерін мойындамады.
Ежелгі қоғамдар өміріне үңіле отырып және этнографиялық материалдардың
негізінде Э.Дюркгейм діннің ерекше әлеуметтік тұжырымын да жасады. Ол дінді
қоғамның өзі, қоғам барлық киеліктің, қасиеттіліктің шығатын көзі деп
есептеді. Осыған орай әлеуметтік бірлікте дін шешуші рөл атқарады. Қоғам
дінсіз өмір сүре алмайды. Дін қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттерді
бейнелейді.
Макс Вебер (1864-1920ж.ж) – батыстың ірі әлеуметтанушысы. Қазіргі
әлеуметтану ғылымы М.Вебердің ой-тұжырымдарымен көп санасады. М.Вебердің
әлеуметтану теориясы позитивистік теорияға қарсы шығу кезеңінде пайда
болды. Позитивизмге қарсы шығу дәуірінде ол әлеуметтанудың өзгешелігін
жақтай отырып, адам іс-әректін, қимылын “түсіну, ұғыну” теориясын
қалыптастырады.
М. Вебердің пікірінше, әлеуметтану қоғамның әлеуметтік-тарихи
құбылыстарының субъективтік (яғни, адамның санасына, ойлауына байланысты)
жақтарын, нақтылы айтсақ, адамның іс-әрекетінде, қызметінде оның мұң-
мұқтажын, талап-тілегін, мақсатын, т.б. әр уақытта ескеріп отыруы керек.
Осыған қосымша, әлеуметтану оны объектитілік пен эмпирикалық жағынан
бақылап, тексеру жақтарын жоққа шығармауы керек. Оның басты міндеті –
адамдардың іс-әрекетінің, қимылының мәнін, мағынасын, мазмұнын терең
түсіну, ұғыну болып табылады. Осыларды еске ала отырып, қоғамның даму
заңдарының себебін ашуға болады.
М. Вебер өзінің әлеуметтану зерттеулерінде түсіну, ұғыну әдістеріне
көп көңіл аударуына байланысты, оның әлеуметтану теориясы “түсіну, ұғыну
теориясы” деп аталынды.
Осыған орай ол нақтылы өмірге сәйкес методологиялық, логикалық жалпы
ұғымдарды қалыптастырды. Бұл оның “идеалды типтер” әдісіне жақсы көрінеді.
М. Вебердің пікірінше, идеалды тип (яғни, адалдықтың үлгісі шығармашылық
қиял, елес жемісі.) ол зерттелетін маңызды құбылыстарды адамның ой-пікірі
мен идеализациясы (яғни, асыра дәріптеушілік, шындыққа теориялық бейнелеу –
А.И.) негізінде жасалады.
Идеалды тип дегеніміз, ол объективтік эмпирикалық (яғни, тәжірибелік)
шын,дықты бейнелеу емес, бұл зерттеуші ғалымның ойлауының, ой-пікірінң
жемісінің теориялық құрылымы (яғни, идеясы). Идеалды тип зерттеушінің
нақты материалды жүйелеп реттеудің бейне-кестесі. Идеалды типтік құрылымдар
– бұл қажетті құбылыстар мен процестердің жалпы түйінді ұғымдары. Мысалы,
“капитализм, “экономикалық адам”, “дін”, “хрестиандық”, т.б.
М. Вебердің идеалдық типтерді осындай ұғымдар арқылы түсіндіруі оның
“түсіну әлеуметтану” ілімінің негізі блып есептеледі.
Осыларға сәйкес әлеуметтану өзінің шығу көзін, қалыптасу негізін
адамның немесе адамдар тобының мінез-құлқынан бастауы қажет. Адам мінез-
құлқын зерттеу әлеуметтанушыны әр уақытта қызықтарып отырады, өйткені әрбір
адам өзінің тәртібіне, іс-әрекетіне белгілі бір мағына, мән береді, оны
түсінуге тырысады. Осыған орай, әлеуметтану “түсіну” ғылымына айналады.
М. Вебердің әлеуметтануы саналы адамның мінез-құлқы туралы ғылым ғана
емес,сонымен бірге оның әлеуметтік іс-әрекеті туралы ғылым. Әлеуметтік іс-
қимыл, әрекет адамның мінез-құлқымен бірдей, өйткені әлеуметтік іс-әрекет
өзінше жеке – дара нысаланбайды, бағытталып өмір сүре алмайды, ол әр
уақытта басқа біреуге бағытталды. М.Вебер іс-әрекеттің, қимылдың басқа
біреуге бағытталуын тосу, күту, үміт ету (ожидание), дейді. Мұнсыз қандай
да бір болмасын, іс-әрекет, қимыл әлеуметтік болып саналмайды. Сонымен,
түсіну әлеуметтануының пәнініе саналы әлеуметтік іс-әрекет жатады. Бұл
әлеуметтік іс-әректтің бірнеше түрлері болады. Олардың ең бастысы,
мақсатқа сәйкес келетін іс-әрекет (целерацинальное действие). Бұл мақсатқа
сәйкес келетін іс-әрекет, тұлғаның ойлаған мақсатына жетуі үшін
қолданылады. Бұл жолда тұлға өзіне сәйкес қажетті құралдарды қолданады.
Сондықтан, М.Вебердің пікірінше, мақсатқа сәйкес келетін іс-әрекет, қимыл
негізгі идеалдық тип болып саналады, ал, саналы емес іс-әрекет, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Әлеуметтанудың объектісі, пәні мен әдістері.
2. Әлеуметтанудың құрылымы мен білім деңгейлері.
3. Әлеуметтанудың атқаратын қызметі (функциясы).
4. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық және гуманитарлық ғылымдармен байланысы.
1. ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ ОБЪЕКТІСІ, ПӘНІ МЕН ӘДІСТЕРІ
Жоспарға сәйкес тақырыптың бірінші сұрауына жауап беру үшін біз
әлеуметтану деген не, ол нені зерттейді, оның бъектісі мен пәнін бір-
бірінен ажыратып, шатастырмауымыз керек. Әлеуметтану ұғымы латын тілінің
Societas қоғам және гректің logos – ілім, ұғым деген сөзінен
шығады.Социология, яғни әлеуметтану қоғамның пайда болуының, ондағы
әлеуметтік байланыс, қатынастардың, алуан түрлі әлеуметтік адам
бірліктерінің, ұйым, мекемелерінің, институттардың, құбылыстардың,
процестердің дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Әлеуметтану
ұғымын XIX ғасырдың ортасында атақты француз әлееументтанушысы Огюст Конт
енгізді. Оның алғашқы мазмұны қоғамтану болатын. Тек қана кейіннен,
әлеуметтану пәнінің осы ғасыр ішінде рет ауысына байланысты ол өзінің
дұрыс, дәл атын тапты. Ендігі жерде біз әлеуметтанудың объектісі мен
пәнінің орындарының бір-бірімен алмастырып алудан сақ болуымыз керек.Бұл
екі мәселе бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен, олардың айырмашылығы
бар.
Объект дегеніміз – бізді қоршап тұрған объективтік нақтылы өмір, ол
қоғам, адамдар, оның алуан түрлі бірліктері (отбасы, топ, тап, әлеуметтік
мекемелер, институттар, мемлекет, т.б.), тіпті адамның өзі, оның барлық іс-
әрекеті, қызметі, санасы, тәртібі, т.б. Бұлар зерттелетін объекті болғаннан
кейін субъектіден тәуелсіз, тыс өмір сүреді. Оларды адам өзінің теориялық
немесе практикалық мәселелерін шешу арқылы алға қойған мақсатына жету үшін
пайдаланады. Осыдан әлеуметтанудың пәні шығады. Әрбір ғылымның пәні
зерттеушінің қалауы мен таңдауының негізінде алынған кез келген қоғамдағы
құбылыс. Процесс немесе көкейкесті мәселесінің артықшылығын, қасиеттерін,
сапасын, логикалық тұрғыдан жан-жақты талдау негізінде адамдардың немесе
әлеуметтік ұйымдардың бірігіп, ұйымдасып еңбек етуін, қызмет атқаруын,
жұмыс істеуін, жалпы материалдық, рухани іс-әрекеттердің, олардың
арасындағы алуан түрлі қатынастардың бір-біріне әрекетін, түрлерін жан-
жақты терең танып, білуді әлеуметтанудың пәні деп айтады. Бұл зерттеулердің
басты мақсаты – объект, құбылыс, процесс және мәселелер арасындағы басты,
қажетті, тұрақты, қайталанатын, мәнді, маңызды байланыс, қатынастарды
логикалық тұрғыдан зерттеу. Бұл байланыс-қатынастардың сапалық жағынан
өзгешелігін көрсету. Әлеуметтану пәнінің байланыс, қатынастар жиынтығы
әлеуметтік қоғамның біртұтас жүйесін құрайтын нақтылы ұғымдарға кіреді.
Олар әрбір объектіде, құбылыста, процесте ерекше ұйымдастырылған белгілі
бір әлеуметтік жүйе ретінде болады. Ал, әлеуметтану пәнінің қалыптасуы
объектінің қасиеті мен зерттеушінің алдына қойған мәселелерінің мақсаты мен
сипатына, оның ғылыми білімінің деңгейіне және өз дүние – танымында
қолданатын құрал-тәсілдеріне байланысты. Зерттеу пәні әр уақытта зерттеу
объектісін қажет етеді, бірақ, оған кірмейді, онымен тең емес,өйткені бір
ғана әлеуметтік объект өмірдің алуан түрлі мәселелерін шешу үшін зерттелуі
мүмкін. Осыған орай әлеуметтанудың пәні зерттелетін объектінің шекарасын
белгілейді. Сондықтан әлеумттану пәнінің басты міндеті - әлеуметтік
жүйелерді типологизациялау (яғни, ортақ белгілеріне қарай жіктеу, топтау –
А.И.), әрбір әлеуметтік объектінің байланысы мен қатынастарын заңдар
деңгейінде зерттеу – бұл заңдылықтардың әрбір әлеуметтік жүйесін басқару,
оның тәртібін реттеу, оның іс-әрекет, қызмет ету тетіктерін анықтау болып
табылады. Сонымен, әлеуметтік - әлеуметтік байланыс пен қатынастарды
ұйымдастырудың негізгі бастамасы ретінде болса, ал, әлеуметтік заңдылықтар
бұлардың мәні мен мазмұнын түсінудің негізі болып есептеледі.
Әлеуметтік деген ұғымға ғылыми терең анықтама, түсінік берген
К.Маркс пен Ф. Энгельс болды. Олар қоғамды, ондағы үдірістер мен
қатынастарды зерттегенде екі ұғымды қолданды. Бірі – қоғамдық , екіншісі
– әлеуметтік, Маркс пен Энгельс қоғамның әр салаларының байланысы туралы
әңгіме еткенде қоғамдық, қоғадық қатынастар ұғымдарын, ал, адамдардың
бір-бірімен қатынастарының табиғатын, мазмұны мен мәнін, олардың қоғамдағы
жағдайын, ондағы оның алатын орнын, рөлін меңзегенде әлеуметтік ұғымын
кең қолданып, осыған, сәйкес Әлеуметтік қатынастар ұғымы туралы айтқан.
Маркс пен Энгельс еңбектерінде кейде әлеуметтік ұғымы азаматтық
ұғымымен алмастырылған. Азаматтық деген ұғымды олар қоғамдағы адамдардың
белгілі бір байланыс пен қатынастарын зерттеуде қолданып отырған.
Батыс елдерінде Маркс пен Энгельстің жолын ұстаушылар қоғамдық,
әлеуметтік, азаматтық ұғымдарын одан әрі шатыстырды. Бұл жерде біз
әлеуметтік ұғымының мазмұнын терең түсінуіміз керек.
Әлеуметтік дегеніміз, нақтылы қоғамдағы қоғамдық жиынтығы. Бұл
қатынастардың жиынтығы жеке тұлғалар мен олардың белгілі бір тобының
белгілі бір кеңістікте, уақытта іс - әрекеттерінде атқарған қызметтерінде
байқалады.
Қандай да бір қоғамдық қатынастардың жүйесі (мысалы, экономикалық,
саяси, т.б.) әр уақытта адамдардың өзара қарым – қатынасынан және қоғамға
қатынасынан көрінеді. Сондықтан әрбір қоғамдық жүйенің әлеуметтік жағы
болады.
Қорыта айтқанда, әлеуметтілік - әр түрлі жеке тұлғалардың бірігіп
істеген қызметінің жемісі, нәтижесі. Бұл олардың бір-бірімен байланыс-
қатынастарынан тікелей көрінеді. Ал, олардың қоғамдық құрылымындағы алатын
орны, атқаратын рөлі және әр түрлі жағдайлары бір – бірінен өзгеше
қоғамдық үдірістерге қатынасынан көрінеді.
Әлеуметтану пәнінің қалыптасуы әруақытта оның категориялары арқылы
жүзеге асырылады. Категориялар (яғни, жалпы ұғымдар) өмірдің нақтылы
шындығын, әлеуметтік құрылымның дамуындағы маңызды жақтарды, ондағы
қатынастар мен байланыстарды бейнелейді. Олар осы қатынас байланыстардың
тұрақты, қайталанын, маңызды түрлерін және құбылыстар мен процестердің
өзара іс-қимылын көрсетеді. Бұл категориялар (яғни, жалпы ұғымдар) бір-
бірімен тығыз байланыста, қатынаста болады, олар ешуақытта бір-бірінен
бөлек, оқшау тұрмайды.
Категориялардың негізінде әлеуметтанудың заңдары қалыптасады.
Әлеуметтанудың категориялары алуан түрлі болады. Бұған адам қоғамына тән
қасиеттердің бәрі кіреді: әлеуметтік жүйе; әлеуметтік байланыс;
әлеуметтік қатынас; әлеуметтік процесс; әлеуметтік тұлға; әлеуме
әлеуметтікттік бірлік; әлеуметтік құрылым; әлеуметтік ұйым;
әлеуметтік институт; әлеуметтік бақылау; әлеуметтік басқару;
әлеуметтік ережелер(бұған құқықтық ережелер, оның жартылай бөлігі);
стратификация, әлеуметтік рөл, әлеуметтік статус, әлеуметтік
тәртіп, әлеуметтік сана, әлеуметтік талап-тілек, әлеуметтік топ,
әлеуметтік мүдде, әлеуметтік тұтыну, әлеуметтік қауіпсіздік,
әлеуметтік қорғау, әлеуметтік белсенділік, т.б.
Осыған орай кейбір категорияларға жеке тоқталайық.
Негізінде әлеуметтану екі үлкен категорияға басты назар аударды. Ол –
қоғам және тұлға. Ал, қоғам туралы әлеуметтану мәселесі қозғалғанда
төмендегі категориялар арқылы (жалпы ұғымдармен) зерттеу жүргізеді. Ол -
әлеуметтік бірлік. Бұл адамдардың арасындағы әр түрлі қарым-қатынастар.
Осы қарым-қатынас, байланыстардың негізінде олардың күнделікті өмірі мен
іс-әрекетінің мұң-мұқтажын, талап-тілектерінің бірлігі жатыр.
Әлеуметтік бірлестіктер қоғамды қайта құру, өзгерту субъектісі болып
саналады және бұл - әлеуметтік субъектінің өзін-өзі ұйымдастыруның тұрақты
түрі. Әлеуметтік бірлестіктің түрлеріне: отбасы, адамдардың әлеуметтік –
таптық, топтық, әлеуметтік – демографикалық, ұлттық, территориялық,
мемлекеттік және бүкіл адамзаттық қоғам бірліктері, қозғалыстары, т.б.
жатады.
Әлеуметтік құрылым. Бұл өндірістегі қоғамдық еңбектің бөлінуінің
реттелген жүйесі және осыған сәйкес меншікке, билікке, басқаруға, қоғамдағы
адамдардың құқық және міндеттеріне қатынастарының жүйесі.
Қоғамдық сана. Бұл қоғамның рухани құрылымның жиынтығы. Қоғамдық
сана әруақытта тікелей немесе күрделі болып, қоғамдық сипатта болады. Яғни,
ол жалпы қоғамға тән қасиет. Әлеуметтік топ - бұл қоғамның құрылымы,
оның жікке бөлінуі, әлеуметтік теңсіздік; тұлға - бұл адамның әлеуметтік
сапасы, оның мәні. Әлеуметтану тұлғаны талдап, зерттегенде әр түрлі
ұғымдарды қолданады.
Әлеуметтік құндылық. Бұлар қоғамдық қатынастарды, мұң-мұқтажды, талап-
тілектерді анықтайтын тұлғалық құнды нұсқаулар. Бұлар адамдардың тәртібінің
іштей реттелуі, басқарылуы арқылы белгіленеді.
Әлеуметтік нормалар (ережелер) қоғамда қалыптасып, реттеліп отыратын
ережелердің жиынтығы.
Тұлғалық ынта, көңіл, назар, ықылас, қалау, тілек, т.б. – бұлар
адамдардың әлеуметтік белсенділіктердің қозғаушы күштері (стимулдері);
әлеуметтік рөл,яғни атқарылатын қызмет; әлеуметтік статус - адамның
қоғамдағы орны мен жағдайы, т.б.
Айта кететін тағы бір жайт, әлеуметтанудың көптеген категориялары
басқа ғылымдарда да кездеседі. Әсіресе, мұңы құқық ғылымында байқауға
болады. Мысалы, әлеуметтік норма, әлеуметтік ұйым , әлеуметтік институт,
әлеуметтіу жауапкершілік, әлеуметтік бақылау, әлеуметтік белсенділік, т.б.
Әлеуметтануда әлеуметтік құбылыстар мен процестердің бес –негізгі заңы
тұжырымдалған:
1. Әлеуметтік құбылыстардың қатар өмір сүру заңы. Мысалы, егер А
құбылысы болса, ол әруақытта Б құбылысын қажет етеді.
2. Әлеуметтік құбылыстардың даму тенденцияларын (яғни, бағыттарын)
анықтайтын заң. Мысалы, өндіргіш күштердің өзгеруі өндірістік
қатынастардың өзгеруін талап етеді.
3. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы алуан түрлі байланыстарды,
қатынастарды анықтау заңы. Бұл заң іс-қимыл, атқаратын қызмет деп
аталады. Ол әлеуметтік объектінің әрбір элементінің, бөлігінің
арасындағы байланысын, қатынасын бейнелейді.
4. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы себепті байланыстарды
бейнелейтін заң. Мысалы, әлеуметтік бірліктің негізгі, қажетті
шарты – ол қоғамдық және жеке мүддені сәйкестендіру, үйлестіру
болып саналады.
5. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы байланыстардың болу мүмкіндігін
білдіретін ықтималдық заңы.
Әлеуметтік құбылыстар мен процестерді және олардың арасындағы
байланыстарды, қатынастарды біліп-тануда әлеуметтану жалпы теориялық ғылыми
зерттеу әдістеріне сүйенеді.
Әлеуметтанудың басқа қоғамдық және гуманитарлдық ғылымдардан ең басты
айырмашылығы – оның өзіне ғана тән әлеуметтік – экономикалық,саяси, рухани,
құбылыс, процестерді зерттейтін арнаулы әдістерінің болуында. Олар:
сұрыптау, бақылау, сұрау, құжаттарды талдау, сараптау, модель (үлгілеу),
тест, т.б.
Жоғарыда көрсетілген алуан түрлі әдістерді кеңінен қолдана отырып,
әлеуметтану білімнің жаңа қайнар көздерін ашып, әрбір адамның қоғамдық
құбылыстар, процестер туралы танымын, білімін толықтырып отырады. Мұндай
танудың, білімнің өзгеше құрылымы, түрі және деңгейлері болады.
2.Әлеуметтанудың құрылымы мен білім деңгейлері
Бұл мәселе жөніндегі әзірше әлеуметтанушылардың арсында белгілі бір
ортақ пікір әлі қалыптаспаған.
Меніңше, әлеуметтанудың құрылымына, оның таным білім деңгейлеріне
анықтама беру үшін алдымен құрылым, деңгей деген ұғымдарға анықтама
берген жөн. Құрылым дегеніміз – біртұтас әлеуметтік құбылыстар мен
процестердің элементтері мен бөліктерінің іштей өзара орналасуын айтамыз.
Қандай да бір ғылым болмасын,оның белгілі бір құрылымы болады. Бұл
құрылым сол ғылымның қоғамда алдына қойған міндеті мен атқаратын қызметіне
байланысты анықталады. Әлеуметтану ғылымы да осындай. Оның құрылымы екі
үлкен жағдаймен түсіндіріледі:
Біріншіден, әлеуметтану әлеуметтік өмірді бейнелеу, түсіндіру,
ұғындыру білімдерін қалыптастырып, әлеуметтік зерттеу теориясын,
әдістемесін, әдісін, талдау тәсілін жасап, қоғамның даму мәселелерін
шешеді. Әлеуметтік өмір туралы әр түрлі деңгейде теориялық қорытындылар
жасалады.
Екіншіден, әлеуметтану қоғамдық және әлеуметтік құбылыстар мен
үдерістерді өзгерту, қайта құру үшін оларға жоспарлы, әрі тиімді жолдар,
құралдар арқылы ықпал етіп әлеуметтік мәселелерді талдап зерттейді. Бұл
әлеуметтанудың қолданбалы саласын құрайды.
Сонымен, әлеуметтанудың теориялық және қолданбалы салаларының
айырмашылығы олардың зерттейтін объектісі мен зерттеу әдісі арқылы емес,
жалпы әлеуметтанудың алдына қойған мақсаты мен міндеті арқылы ғылыми немесе
пратикалық мәселелерді шешуіне байланысты ажыратылады.
Теориялық немесе фундаменталды әлеуметтану барлық қоғамдық,
гуманитарлық ғылымдардың ілгері дамуына жол ашады. Ол әлеметтік зерттеулер
арқылы зерттелетін құбылыс пен үдерістер туралы білімнің онан әрі дамуын,
жетілуін мақсат етеді. Қолданбалы зерттеулер арқылы теориялық негізгі
мәселелерді нақтылап шешуге тырысады. Бұлардың негізінде бағалы, құнды
кеңес, нұсқаулар, ұсыныстар, болжаулар жасалады.
Әлеуметтік білім –теория мен практиканың бірлігінде қалыптасады.
Теориялық зерттеулер әлеуметтік болмысты, өмір жалпы және арнаулы
бағыттардың деңгейінде түсіндіріп, оның дамуын және қандай қызмет
атқаратынын анықтайды. Оның одан әру даму заңдарының бағытын, көрінісін
белгілеп отырады. Ал, эмпирикалық (яғни, практикалық, тәжірибелік)
әлеуметтік зерттеулер- нақтылы құбылыстар пен процестер туралы жаңа
мағлұмат, хабарлар статистикалық талдау, нақты әлеуметтік әдістерді (яғни,
сауалнама, сұрыптау, бақылау, құжаттарды талдау, сараптау, үлгілеу,
тестілеу, т.б.) қолдану арқылы іске асырылады. Ал, теориялық зерттеулер
абстрактілі философиялық әдістерді (яғни, талдау мен синтез, логикалық пен
тарихи, индукция және дедукция, абстратыліден нақтылққа шығу, т.б.) арқылы
іске асырылады.
Теориялық білім- жан-жақты, әмбебапты, ал, эмпирикалық – ақиқатты,
шындықты белгілеуші білім. Теориялық білім эмпирикалық білімнің негізінде
сүйенеді, ал, эмпирикалық ғылым теориялық білімнен біршама басым
болғанымен, ғылымның жоғары даму деңгейін көрсете алмайды. Ғылымның дамуы
әр уақытта теориялық білім деңгейінің эмпирикалық білім деңгейінен басым
болуын қажет етеді.
Теориялық және қолданбалы әлеуметтану нақтылы әлеуметтік зерттеулерге
сүйене отырып, бір-біріне қарсы тұрмайды, олар әр уақытта бірлікте болып,
бір-бірінің одан әрі дамуының әсер етеді.
Теориялық әлеуметтану – ол алуан түрлі теория мен тұжырымдардың
жиынтығы. Бұлар қоғамның әлеуметтік дамуын тұжырымдап, оларға терең, жан-
жақты түсінік береді.
Бұрынғы КСРО-да әлеумет тануды тарихи материализммен шатастырып келді.
Бұл дұрыс емес. Тарихи материализм- бұл әлеуметтік философия. Ол қоғамды
тек абстратылы түрде қарап, оны нақтыламады. Ал, әлеуметтану нақтылы
әдістермен қоғамды, оның дамуын жан-жақты зерттеп, ғылыми теорияны
қалыптастырды. Адам өзінің даму өркениетінде әлеуметтік дамудың алуан түрлі
теориясын ашып тұжырымдады. Мысалы, XX ғасырдың ортасында әлеуметтік
стратификация (яғни, жіктелу), индустриялы қоғам, конвергенция, жалпы
әлеуметтік теориялардың арнаулы түрлерін тұжырымдады. Әлеуметтанудың
арнаулы теориялары әлеуметтанудың жеке қоғамдық және гуманитарлық
ғылымдармен тығыз байланыс, қатынастарының негізінде пайда болды.
Әлеуметтануда бұларды орта деңгейдегі теориялар деп атайды. Қазіргі уақытта
мұндай арнаулы орта деңгейдегі теориялардың саны 100-ден астам. Бұл
теориялардың негізін салушылар М.Вебер, Э.Дюркгейм, К.Маннгейм, Т.Парсонс.
Әсіресе, американдық әлеуметтанушы Роберт Мертонның есімін ілтипатпен
айтуға болады. Бұл орта деңгейдегі арнаулы теориялардың пайда болуының тағы
бір басты себебі мынада: жалпы теориялақ әлеуметтану қоғамның жалпы
заңдылықтарын зерттей отырып, оның кейбір жақтарының дамуына көңіл
аудармауы мүмкін. Ал, әлеуметтану құрамында орта деңгейдегі теориялардың
болуы қажет. Орта деңгейдегі теориялар, мысалы, отбасы, әлеуметтік топтар,
жіктер, т.б. қоғамның біртұтас жүйесімен өзара байланыс, қатынастарын, даму
заңдарын ашып, анықтайды. Қазіргі уақытта орта деңгей теориялары қоғам
дамуының өзекті мәселелерін шешуде дұрыс, нақтылы жауап бере алады.
Сонымен, әлеуметтік білімнің құрылымы деп қоғамның әлеуметтік
жүйесінің серпінді дамуы, іс-әрекет, қызмет жүргізілуі туралы әр түрлі
жиналған фактілерді, ақпараттарды, хабар-мәліметтерді ғылыми дұрыс
түсіндіруді және ғылыми ұғымдардың жиынтығының реттелуін, тәртіпке
келтірілуін айтамыз. Әлеуметтік білімнің негізгі құрылымы, тұжырымы,
қағида, бағыттары мыналар:
1. Қоғам біртұтас әлеуметтік жүйе. Бұл тұжырым, қағида өзінің зерттеу
объектісінде қоғамдық қатынастар жүйесін, олардың мазмұнын зерттейді.
2. Қоғамның жеке салаларының дамуын, атқаратын қызметі туралы түсініктердің
байланысын- экономикалық, саяси, рухани, т.б. салаларын, әрбір салада жеке
тұлғанын немесе әлеуметтік топтардың қызметінің әлеуметтік қалыптасу
мүмкіндігін зерттейді.
3. Қоғамның әлеуметтік құрылымы немесе жалпы әлеуметтік құрылым туралы
білімді қалыптастыру үшін әлеуметтік топтардың экономикалық, әлеуметтік,
саяси, рухани қатынастар жүйесіндк алатын орны мен байланысы туралы
білімдер болуы керек. Әлеуметтік топтар деп отырғанымыз – үлкен топтар,
кішігірім топтар, кәсіби мамандандырылған топтар, демографиялық және
этникалық топтар.
4. Саяси әлеуметтануға кіретін алуан түрлі ғылыми түсініктер, ой-пікірлер,
теориялар. Бұған жататын зертеу объектілері:
а) әлеуметтік топтардың саяси қатынастар жүйесіндегі алатын орны;
ә) қоғам субъектілерінің әлеуметтік – саяси құқық және бостандықты,
тәуелсіздікті алудың жолдары мен тәсілдері туралы;
б) қоғамның саяси жүйесінің құрылымы, қызметі және функциясы туралы;
5. Әлеуметтік институттардың (мемлекет, құқық, ғылым, мәдениет, отбасы,
т.б.) қызметтері туралы ғылыми түсініктер мен қортындылар;
6. Қоғамның жеке салаларының және кішігірім жүйесінің қызметтері туралы
теория. Оны мынандай объектілерді зерттеу арқылы түсінуге болады:
өндірістік ұжымдар, ресми емес топтар мен ұйымдар, адамдар арасындағы
кішігірім топтар, жеке тұлғалар, т.б. кіреді.
Әлеуметтік білімнің деңгейлері қоғамдағы құбылыстар мен процесттерді
терең талдап, кең қортынды жасау арқылы анықталады. Жоғарыда көрсетілгендей
әлеуметтік үш негізгі деңгейі бар:
а) жалпы әлеуметтану теориясы;
ә) эмпирикалық (тәжірибелік) әлеуметтану;
б) орта деңгей теориялар.
Осыларға сәйкес әлеуметтік зерттеулерді теориялық және эмпирикалық
зерттеулер деп екіге бөледі.
3. ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ
Әлеуметтанудың қоғам өмірімен тығыз, жан-жақты байланысы, қатынасы
оның атқаратын қызметінің айқын көрінеді.
Әлеуметтану да басқа ғылымдар сияқты, ең алдымен таным функциясын
атқарады. Әлеуметтану қандай да бір деңгейде болмасын, ол әр уақытта жаңа
білімнің, көкжиегін кеңейтіп, оның деңгеймен дәрежесін өсіріп отырады,
қоғамның әлеуметтік даму заңдылықтарын болашағын ашып береді. Әрине, бұл
бағытта іргелі және қолданбалы эмпирикалық зерттеу теориялары,
тұжырымдамалары оған барынша қызмет етеді.
Әлеуметтанудың атқаратын қызметінің бір ерекшелігі, мұнда тұжырым мен
іс әруақытта бірлікте болады. Осыдан барып әлеуметтік теория мен
тұжырымдамалар көбіне тәжірибелік мәселелерді шешуге бағытталады. Бұл
тұрғыдан қарағанда әлеуметтанудың тәжірибелік қызметі алдыңғы қатарға
шығып, атқарылатын қызметтің басқа жаңа түрлері белгіленеді. Нақтылы
әлеуметтік құбылыстар мен үдерістердің үстінен әлеуметтік бақылауды
күшейтуде жаңа ақпараттардың маңызы зор. Ол болмаса әлеуметтік қысым,
әлеуметтік дағдарыс және катаклизмдер көбейіп кетуі мүмкін. Көптеген
елдерде атқарушы мекемелер мен билік өкілдері, саяси партиялар және алуан
түрлі бірліктер өздерінің мақсатты саясаттарын жүргізуде әлеуметтанудың
барлық мүмкіншіліктерін пайдаланып отырады. Бұл тұрғыдан алғанда
әлеуметтану әлеуметтік бақылау функциясын атқарады.
Әлеуметтанудың тәжірибелік бағыты – оның әлеуметтік құбылыстар мен
процесттердің болашақ дамуының бағытын анықтауында. Бұл жерде біз
әлеумметтанудың болжайтын қызметін байқаймыз. Еліміздің жаңа, нарықтық
қатынастарға көшуіне байланысты болуы мүмкін кері қүбылыстар мен
апаттардың болашаққа болжам жасап отыру арқылы ғана алдын алуға болады.
Мысалы, мынандай мәселелерді болжап шешуде оның маңызы зор, атап айтқанда,
жаңа нарықтық қатынастардың еңбекші бұқара халыққа беретін мүмкіншілігін
ауқымы қандай? Әлеуметтік құбылыс пен процесстердің дамуындағы оның
баламалы түрлері қандай? Баламалы құбылыс пен процесттердің оң және теріс
жақтарының тиімділік және тиімсіздік арасалмағы мен арақатынастары қандай?
т.б.
Әлеуметтану қоғамның қай саласында болмасын (экономика, саяси, рухани
т.б.), әлеуметтік даму жоспарын жасау қызметін атқарады. Ал, аймақтық,
аудандық, тіпті еңбек ұжымдарының әлеуметтік жоспарларын жасағанда, ол
нақтылы әлеуметтік зерттеуден алынған жаңа деректерді, фактілерді, кеңес-
ұсыныстарды, т.б. кеңінен пайдаланады.
Әлеуметтік қоғамда идеологиялық функцияны да атқарады. Нақты
әлеуметтік зерттеуден алынған нәтижелер қоғамдағы белгілі бір жік немесе
топтардың талап-тілегіне, мұң-мұқтажын шешуге, сөйтіп, олардың белгілі бір
әлеуметтік мақсатқа жеткізу, сендіру үшін пайдаланылады. Әлеуметтану
адамдардың арасындағы қарым-қатынастарды, байланыстарды одан әрі
жетілдіріп, олардың саны-сезімдерін, мінез-құлықтарын, тәртібін жақсартады.
Сөйтіп ол қоғамдық қатынастарды жетілдіріп, гуманистік (адамгершілік)
функцияны да атқарады.
4. ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ БАСҚА ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР МЕН
БАЙЛАНЫСЫ МЕН АРАҚАТЫНАСЫ
Әлеуметтанудың басқа ғылымдар мен байланыстыратын негізгі нәрсе – ол
қоғам туралы жалпы ғылым бола отырып, оның жалпы даму заңдарын ашып,
тұжырымдайды. Ал, қоғамның жалпы даму заңдарына әрбір нақтылы қоғамдық және
гуманитарлық ғылымдар сүйенеді. Сондықтан әлеуметтанудың жалпы қоғам даму
заңдары бұл ғылымдардың әдістемесі мен теориясы ретінде саналады.
Әлееуметтанудың басқа ғылымдар мен байланысынң екінші түрі, ол адам
туралы, оның іс-әрекетін қызметін оқып үйренудің, оны жан-жақты талдаудың,
өлшеудің әдістері мен техникасын тұжырымдап қалыптастырды. Бұлар нақтылы
қоғамдық және гуманисттік ғылымдарда кеңінен қолданылады.
Әлеуметтанудың басқа ғылымдар мен байланысының үшінші негізгі түрі- ол
нақтылы ғылымдар мен тығыз жақындасып, байланысу арқылы ғылыми арнайы
тұжырымдық база қалыптастырады. Мысалы, экономикалық ғылымымен тығыз
байланыста болып, экономикалық құбылыспен процесттерге бірігіп зерттеу
жүргізудің нәтижесінде әлеуметтік экономиканың арнауы теориясы жасалды.
Құқық ғылыммен бірігіп зерттеу жүргізудің нәтижесінде- құқықтық
әлеуметтану; саяси теориямен бірге отырып, саяси әлеуметтану; педагогикамен
бірге отырып, педагогикалық әлеуметтану, тәрбие әлеуметтануы; әдебиет, тіл,
көркем өнер ғылымдарымен біріге отырып, әдебиет әлеуметтануы, тіл
әлеуметтану, көркемөнер әлеуметтануы, т.б. әлеуметтанудың арнаулы
теориялары (барлығы 100-ге тарта) пайда болды.
Бұл ғылымдардың арнаулы теориялары, басқаша айтқанда, әлеуметтік
теориялар немесе деңгейдегі теориялар деп аталады. Басқа ғылымдардың
әлеуметтанумен тығыз байланысы олардың әрқайсысының әлеуметтанудың ғылыми
категорияларының (жалпы ғылымдарын) қағидаларын, заңдарын нақтылы әдістерін
кеңінен пайдалануынан байқаймыз.
Екінші жағынан, әлеуметтану өзінің ой-пікірлерін, теорияларының
тұжырымдамаларын, т.б. толық дәлелдеу және одан әрі дамыту үшін нақтылы
ғылымдардың фактілеріне, деректеріне, тұжырымдарына, т.б. сүйенеді, осылар
арқылы ол жаңа қорытындылар жасап, орын алып отырған қайшылықтарды жұмсарту
немесе жою жолдарын, жалпы қоғамның даму тенденцияларын (бет алысын)
анықтайды. Сөйтіп қоғамды басқарудың тиімділігін арттырады.
ІІ. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗГІ ТАРИХИ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1. Әлеуметтанудың пайда болуының алғашқы кезеңі –ХІХ ғасырдың 40-
жылдары.
2. Әлеуметтану дамуындағы классикалық кезең.
3. XIX ғасырдың әлеуметтануы.
4. XX ғасырдаң екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы
Қазақстанда әлеуметтік ой-пікірлердің дамуы.
1. ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ
АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ –ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 40- ЖЫЛДАРЫ
Қандай да бір ғылым белгілі бір объективтік қажеттілікте, өмір
сұранысына байланысты пайда болады. Өмір, тәжірибе қажеттілігі, сұранысы
болмаса, ғылым пайда болмаған болар еді. Осыған орай әрбір ғылымның, тіпті
теорияның өзіне тән шығу, пайда болу тарихы бар. Сондықтан әрбір ғылымның
шығу, пайда болу тарихын білу қажет, өйткені бұларды білмейінше біздің
нақтылы ғылым туралы біліміміз шектеулі, біржақты, үстірт болады.
Бұл шарттардың да әлеуметтану ғылымына тікелей қатысы бар және біз
оның әрбір теориясына, тұжырымдамасына тарихи тұрғыдан қарасақ, біз ондағы
ескі, кертартпа ой-пікірлерді, қателерді жағымсыз тәжірибені болдырмауға,
қайталамауға тырысып, болашағы зор теорияны, тұжырымдарды тәжірибені кең
қолдануға мүмкіндік тудыратын процестерге жол ашамыз. Олардың ілгерілеп
дамуына мүмкіндік жасалады. Сөйтіп қоғамның, адамның жан-жақты дамуына
тікелей ықпалын тигізеді.
Әлеуметтану қалай пайда болды, оның алғы шарттары, шығу себептері
қандай, оның ғылым болып қалыптасуына қандай қозғаушы күштер түрткі болды?
Бұл сұрақтарға бірден жауап беру емес оңай емес. Өйткені
әлеуметтанудың шығуының түп-тамыры көне заманға ұласады. Қоғам, қоғамдық
өмірдің болғанын біз антикалық философиядан, біздің жыл санауымыздан
бұрынғы VI ғасырда өмір сүрген ұлы ойшылдары Платонның “Заңдар”, “Мемлекет
туралы” еңбектері мен Аристотельдің “Саясат”, т.б. еңбектерінен
кездестіреміз. Бұл мәселелер жаңа дәуірде Макиавелли, Руссо, Гоббс, т.б.
еңбектерінде де өткір тұжырымдалған.
Осы тұрғыдан алғанда әлеуметтану ғылым ретінде көне немесе қайта өрлеу
дәуірлерінде қалыптасты деп айтуға бола ма деген заңды сұрақ туады. Әрине,
жоқ. Бұл жерде әлеуметтанудың жетекшісі -әлеуметтік философия өмір сүріп,
онда қоғам, адам, осылардың дамуы туралы мәселелер қойылып, өзінше шешілді
десек орынды болар еді.
Әлеуметтану қалай пайда болды, қай уақытта, оның өмірге келуіне қандай
алғышарттар себеп болды, т.с.с. сұрақтарға ғылыми дұрыс жауап беру үшін біз
ғылымдардың шығуы мен дамуы зертейтін “Науковедение” атты кітаптың
деректеріне сүйенеміз.
Бұл ғылымның ұйғарымы бойынша, әлеуметтану ХІХ ғасырдың 40-жылдары,
оның негізін салушы француз оқымыстысы Огюст Конттың 1839 жылы “Позитивтік
философия курсы” атты еңбегі шыққанан кейін пайда болған. О.Конт бұл 6
томдық еңбегінің 3-ші томында “Социология” деген ұғымды бірінші рет
қолданып, қоғамды ғылыми негізінде зерттеп білуді міндет қойды.
Ұоғамды ғылыми негізінде зерттеу қажеттілігі - әлеуметтану ғылымының
пайда болуының және қалыптасуының басты себебі болды.
Өзінің даму кезеңінде әлеуметтану төрт негізгі кезеңнен өтті.
1-кезең. Әлеуметтану ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың 20-30
жылдарының басында қоғамдық құбылыстарды баяндай сипатында болды. Бұл
кезеңде әлеуметтану философиядан бөлініп шығып, қоғамды зерттеудің,
түсіндірудің жаңа ғылыми, әдістемелік тұжырымдарын іздестіре бастады.
Әлеуметтану дамуының алғашқы кезеңінің өзінде-ақ осы ғылымның пайда
болуын, дамуын түсіндірмекші болған бірнеше мектептер, бағыттар, ілімдер
қалыптасты. Бұл кезеңде әлеуметтанудың қолданбалы саласы қалыптаса бастады.
2-кезең. Қолданбалы әлеуметтану ХХ ғасырдың 30-60 жылдарын қамтиды.
Бұл кезеңде әлеуметтанудың әдістемелік және әдістік аппаратын дайындау
басталды, әлеуметтану эксперименталды (практикалық) ғылымға айналды. Оның
әр түрлі ақпарат құралдары қалыптасып, математикалық аппаратты кеңінен
қолдана бастады.
3-кезең. ХХ ғасырдың 60-90 жылдарын қамтиды. Бұл кезеңде әлеуметтану
өткен кездегі әлеуметтанудың теорияларын, алуан түрлі ой-тұжырымдарын өміре
қолдана бастады. Қазіргі кезде Батыс елдерінде парламентті және
президенттерді сайлаулардың қарсаңында нақтылы әлеуметтік зерттеулер
жүргізіліп, саяси серіктестердің сайлауын қамтамасыз етіп отырды.
4-кезең. Бүгінгі таңда әлеуметтану әлемдік шеңберде жүйелі білімге
айналды. Бұл кезеңде әлеуметтану ғылымында алуан түрлі тұжырымдамалар,
көптеген теориялар пайда болды.
Әлеуметтану тарихына үңілсек, бұдан мыңдаған жылдар бұрын грек
ойшылары Сократ, Платон, Аристотель, т.б.әлеуметтануға қатысты мәселелермен
айналысқанын байқаймыз. Олар қоғам дамуының кейбір мәселелерін қарапайым
түрде қарағандарымен, көптеген ұнамды, жақсы ойлар айтқан. Бірақ,
әлеуметтану ол кезде өз алдына дербес, тәуелсіз ғылым болып әлі қалыптасқан
жоқ еді.
2. Әлеуметтану дамуындағы классикалық кезең
Әлеуметтану ХІХ ғасырдың 30-40 жылдары өз алдына дербес ғылым
болып қалыптасты. Жоғарыда көрсетілгендей, оның негізін салушы француз
оқымысытысы Огюст Конт (1798-1857 ж.ж.) болды. Оның әлеуметтану
тұжырымдамасының негізінде қоғам дамуының сатыларға жіктелуі туралы идея
жатыр.
Жалпы, О.Конттың тұжырымдамасы бойынша, әрбір қоғамды ақыл-сана,
жалпы идея басқарады деген идеалистік ой жатыр. Сондықтан О.Конт жалпы
қоғамның дамуын адамдардың интеллектуальды ақыл-ойының, санасының бір
ізділікпен дәйекті дамуының үш кезеңі, яғни теологиялық метафизикалық және
позитивистік сатыларын тұжырымдау арқылы түсіндіреді.
Бірінші, яғни теологиялық сатыда адам қандай да бір құбылыс, процесс,
зат болмасын, оларды діни тұрғыдан түсіндіруге тырысты, оларға табиғат пен
өмірге байланысты жоқ ғажайып, абстарктілі ұғымдарды қолданды.
Екінші, яғни метафизикалық сатыда адам табиғаттан, өмірден тыс
абстрактілі ұғымдардан бас тартты, ендігі жерде құбылыстарды, процесс,
олардың мәні мен себебін философиялық абстракциялы ұғымдардың негізінде
түсіндіруге тырысты. Бұл кезеңнің басты қызметі – ол қандай да бір затты,
құбылысты, процесті алмайық, оларды сын тұрғысынан өткізіп қарауды қажет
етеді. Сөйтіп екінші кезең адамның интеллектуалды дамуының ғылыми түрін,
яғни позитивизмді дайындады.
Ал, үшінші, яғни позитивистік кезеңде адам құбылыс, процесттердің,
заттардың абстрактылы мәндері мен мазмұндарынан, себептерінен бас тартады.
Ол тек қана құбылыстарды бақылап, олардың арасындағы тұрақты байланыс пен
қатынастарды белгілеп отырды.
О.Конттың пікірінше, ғылым позитивтік сипатта болуы керек, ол үшін
нақтылы фактілерді оқып, үйрену қажет. Нақтылы фактілер –бұл әлеуметтік
құбылыстар мен процесттер.
Ғылымдардың дамуы, бір кезеңнен екінші кезеңге өтуі ретпен болады,
бірақ бір уақытта болмайды. Бұл арада басшылыққа алатын бір қағида –
ғылымға қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға қарай даму тән. Объект
қарапайым болған сайын одан алынатын позитивтік (яғни, оң, жағымды – А.И.)
білім жеңілірек, тезірек болды. Осыған орай позитивтік әдіс алғаш рет
математика, физика, астрономия, химия, биология ғылымдарына қолданған. Ал,
әлеуметтану жағымды, оң білімнің ең жоғарғы шыңы, өйткені ол құбылыстарды,
процестерді зерттегенді “позитивтік” әдістерге сүйенеді. Позитивтік әдіс
теориялық әлеуметтік талдауларда бақылау, салыстыру, эксперимент, т.б.
арқылы эмпирикалық (яғни, тәжірибелік) факторларға сүйенеді.
Әлеуметтанудың шығуына екінші бір үлкен себеп болған оқиға, ол
О.Конттың өзі ашқан еңбектің бөлінуі және оны кооперациялау туралы заң
болды. Бұл фактілердің адамзат қоғамының тарихында үлкен маңызы болды,
өйткені бір жағынан осылардың негізінде қоғамда әлеуметтік және маманданған
топтар пайда болды, қоғамда адамдардыің әл-ауқаты, материалдық тұрмыс
жағдайы біршама жақсара бастады. Екінші жағынан, бүл факторлар қоғамға кері
әсер етті, өйткені бұлар байлықтардың бір қолға, немесе кішігірім топтардың
қолына жиналуынан әкелді, сөйтіп қанаушылыққа жол берді. әлеуметтік сезім
бір мамандықтағы адамдарды топтастырады. Осыған орай адамдардың түрлі
корпоративтік эгоистік мораль пайда болады. Ал, осылар бақылаудан шығып
кетсе, онда қоғамның негізі болатын адамдардың арасындағы ынтымақтастық
және келісім бұзылатын болды. О.Конттың пікірінше, осы адамдардың
арасындағы ынтымақтастықты, келісімді тек әлеуметтану ғылымы реттеп
отырады.
О.Конттың әлеуметтану тұжырымдамалары әлеуметтік статика және
әлеуметтік динамикадеген бөлімдерден тұрады. Әлеуметтік статика қоғамдық
өмір сүру жүйенің шарты мен даму заңдылықтарын зерттейді. Бұл салада О.Конт
әлеуметтік институттардың негізгі түрлерін, яғни, отбасын, мемлекетті,
дінді алып қарайды. Олардың қоғамдағы атқаратын қызметін (функциясын) және
адамдардың арасындағы ынтымақтастықты нығайтудағы рөлін көрсетеді.О. Конт
қоғамның ілгері дамуы туралы теорияны әлеуметтік динамикада одан әрі
жетілдіреді. О.Конттың пікірінше, қоғамның ілгері дамуы негізінде, рухани
бастама, адамзаттың ақыл-ойының дамуы жатыр.
О.Конт әлеуметтік құбылыстарды зерттеуде әлеуметтік фактілерді
бақылау әдісіне үлкен мән берген, өйткені бақылау ғылымға объективтілікті
береді. Ал, бақылаушы өзінен тәуелсіз тұрған әлеуметтік фактілерімен жұмыс
істейді. Әлеуметтік зерттеудің екінші бір маңызды әдісі- ол эксперимент.
О.Конттың пікірінше, эксперимент бұл белгілі бір арнаулы жаснды жағдайда
әлеуметтік процесттердің құбылыстардың өзгеруін, дамуын бақылау; О.Конт
бойынша әлеуметтанудың үшінші негізгі әдісі – салыстыру. Бұл әдіс әрбір
халықтың өмірін бір-бірімен салыстаруда қолданылады. О.Конттың осы әдіңстер
туралы пікірлері де әлеуметтануда өте құнды, маңызды рөл атқарады.
О.Конттың ой-пікірлері, идеясын одан әрі дамытқан ағылшын
әлеуметтанушысы Герберт Спенсер (1820-1903 ж.ж.) болды. Оның көзқарасына
қысқаша тоқтасақ, Г.Спенсердің әлеуметтану теорясы негізгі екі мәселеден
тұрады. Бұл екі ой-пікір, идея Ч.Дарвинның биологиялық түрлердің пайда болу
теориясының негізінде пайда болған.
1) Қоғамды биологиялық организм ретінде қарау;
2) Әлеуметтік эволюция идеясы.
Адам қоғамы тірі организмге ұқсас, сондықтан оған биолгиялық заңдар
тән Ч.Дарвиннің биологиялық заңына сәйкес табиғаттағы жыртқыш жануарлардың
тіршілік үшін күрес заңына қоғамдағы таптардың күресі ұқсас. Г.Спенсер тірі
организмдердің жүйке жүйесін мемелекеттік басқару мекемелерінің қызметімен
теңестіреді. Г.Спенсер қоғам мен организм арасында кейбір ерекшеліктер
туралы,ой-пікір қозғады. Мысалы, қоғамдағы адам (индивид) қоғамнан біршама
тәуелсіз тұрады, ал, организмнің бөліктер мен элементтері оның тұтастығын
құрайды, оған тәуелді. Қоғамда, керісінше, тұтастық өзінің бөліктерінің,
игілігі үшін өмір сүреді. Г.Спенсердің бұл ойлары қоғамды бір жүйе деп
қарауға мүмкіндік беретіндей жол ашты.
Г.Спенсердің қоғамды организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес
салаға бөлуге әкеледі. Олар: 1) қолдаушы, 2) материалдық игілікті өндіру
көзіне (экономикаға), 3) қоғамның жеке бөліктерінің арасындағы байланыс,
қатынастарды анықтау, қоғамдағы еңбектің бөлінуін реттеп тұрушы және жеке
бөліктердің тұтасқа бағынуын реттеу (мемлекеттік өкімет) болды.
Г.Спенсер қоғамның әлеуметтік ұрылымын талдай келе, әлеуметтік
институттардың 6 тұрпатын атап көрсеткен. Оларға туыстық, білім, саяси,
шіркеу, кәсіби және өндірістік тұрпаттар жатады. Өзінің еңбектерінде
(Социология как предмет изучения. СПБ, 1986; Основные начала, СПБ,1897,
Основание социологии, СПБ, 1906г.) әлеуметтік институттардың эволюциясын
зерттеген.
Г.Спенсер әлеуметтаншулардың ішінен бірінші болып, осы ғылымға жаңа
ұғым, терминдерді қосты. Олар: әлеуметтік жүйе, әлеуметтік институт,
әлеуметтік бақылау, құрылым және функция, т.б. Бірақ, ол бұларды өзінше
түсінді. О.Конт пен Г.Спенсердің кезінде әлеуметтану ғылымында өзінше
ерекше ой-пікір айтып әлеуметтанудың айырықша тұжырымдамасын жасаған Карл
Маркс (1818-1883 ж.ж.) болды.
Дегенмен, К.Маркстің әлеуметтану теорисында көптеген бағалы ой-
пікірлер, тұжырымдар бар. Оны мыналардан байқауға болады:
1. К.Маркс мінсіздендірілген, абстракталы қоғам жағдайына тән даму
теорисына қарсы шығып, өзінің нағыз, шынайы фактілерге негізделген қоғамның
объективтік –материалистік теориясын жасады, қоғамның дамуын “формация”,
яғни, ерекше бір құбылыс ретінде қарастырды;
2. К.Маркс қоғамның даму заңдарын түсіндіргенде, әр уақытта экономиканы
(яғни, өндірістік тәсілді, оның ішінде өндіргіш күштерді, оларға сәйкес
өндірістік қатынастарды) ең басты, қозғаушы, шешуші күш деп санады;
3. Қоғамның дамуын (детерменизм) бір формацияның, оған тән өндірісітік
тәсілдің екінші бір формациямен ауысуымен байланыстырды;
4. К.Маркстың әдістемесінде қоғам дамуының екі басты үлгісі бар: а)
органикалық, б) механикалық.Біріншісі, әлеуметтік эволюциялық процесті
түсіндіру үшін қолданылады. Басқаша айтқанда, бірінші үлгі қоғамды тарихи
процесс ретінде қарастырады. Екінші үлгі, формацияның негізгі екі
компоненті – базис пен қондырманы талдағанда, олардың арасындағы
қатынастарды механизм ретінде түсіндіреді.
5. К.Маркс әлеуметтік құрылым (яғни, қоғамды таптарға, топтарға, жікке
бөлу) теориясын жасаған авторладың бірі болды. Жікке, топқа бөлудің
негізгі, басты белгісі өндірістік құрал-жабдықтарына меншік формасына
байланысты екенін көрсетті. Сөйтіп К.Маркс қоғамның әлеуметтік құрылымын
экономикалық таптардың қатынастары арқылы анықталады деп көрсетті. Осыған
орай К.Маркс жеке тұлғаны зерттеудің қажеттілігін айтып, оны қоғамдық
қатынастардың жиынтығы деп түсіндірді.
Маркстік әлеуметтанудың кемшіліктері де болды. Батыс әлеуметтанушыларын
қоғам дамуының бірден-бір қозғаушы, негізгі күші тек экономикалық
қатынастарда деген Маркстік теорияны сынға алды. Бұл жерде К.Маркс қоғамның
рухани- мәдени факторларының мәні мен мазмұнын төмендетті деп айыптады.
Экономикалық факторлардың рөлін жоғары, асыра-бағалап қараудың нәтижесінде
жіктеу теориясының бір жақты, бір өлшемді екенін аңғартты. Мұнда ол тек
қана өндірістік құрал-сайманды меншік қатынасы арқылы анықтап, жіктердің
пайда болуына себеп болатын басқа әлеуметтік саяси факторларға, мысалы,
өкімет, билік, мәртебелік, бедел, абырой, артықшылық, т.б. есепке алмады.
К.Маркс тарихтағы таптар арасындағы әлеуметтік ымыраға келу, ынтымақтастық
мәселелеріне де көңіл бөлмеді. Ал, бұл кейінгілер қазіргі әлеуметтану
ғылымында ең бір көкейтесті мәселелердің бірі болып саналады. Маркстік
әлеуметтану теориясының тағы бір кемшілігі, оның басқа ілімдерден
оқшаулануында болды. Осылардың бәріне қарамастан Маркстік әлеуметтану
теориясы көп елдерге тарап, дамыды (әсіресе КСРО-да).
Әлеуметтанудың классикалық негізін салушылардың ірі өкілінің бірі, әрі
өте беделдісі –Эмиль Дюркгейм (1858-1917 ж.ж.). Қазіргі әлеуметтану көбіне
Э.Дюркгеймнің классикалық мұрасына сүйенеді. Өзінің әлеуметтануында ол
әлеуметтік таным процесінің әдістемесіне көп көңіл аударды. Ал, бұл
методология “социализм” деп аталады. Социализмнің мәні мен мазмұны
әлеуметтілікте. Тек әлеуметтілік арқылы зерттеу, басқаша айтқанда, қандай
да бір әлеуметтік құбылысты, процесті алмайық, олардың бәрі әлеуметтік
ортамен байланыста өмір сүреді. Қоғам – ерекше құбылыс, оны табиғатпен,
психикамен шатастырып, алмастыруға болмайды. Әлеуметанудың методологиясы
(яғни, әдістемелері) жаратылыстану ғылымдарына ұқсас болуы қажет,
әлеуметтану өз алдына ғылымға айналуы үшін оған белгілі бір жағдайлар
қажет, осылардың ішінде оның тек қана өзі зерттейтін, өзіне ғана тән пәні
мен таным әдістемелері болуы керек. Э.Дюркгеймнің пікірінше, әлеуметтану
әлеуметтік нақты мәні бар, оған ғана тиісті қатынастарды, олардың сапаларын
терең зерттеуі керек.
Әлеуметтік нақтылықтың негізгі элементі- әлеуметтік фактілер, осылардың
жиынтығынан қоғам құралады. Осы фактілер әлеуметтанудың пәнін құрайды. Оның
басты мақсаты құбылыстарға түрткі болатын заңдылықтарды ашып тұжырымдау.
Э.Дюркгейм әлеуметтік фактілерге бастапқы түсінікті (елестетуді) жапқызады.
Ұжымдық ұғымға әр түрлі адам өмірінің моралдік, басқаша айтқанда, әдет-
ғұрып, дәстүр, тәртіп ережелері, т.б. кіреді. Ал, олар объективті түрде
өмір сүреді. Э.Дюркгейм қоғамды ерекше субстанция ретінде қарастырды, оны
топтық саны мен топтық мінез-құлық ерекшеліктерімен салыстыра отырып
түсіндірген. Топ ойлайды, сезінеді, іс-әрекет, қимыл жасайды. Ал, бұл
топтың мінез-құлқы оның әрбір жеке мүшесінің ой-сезім, іс-әрекетінен
басқаша. Бұл постулатты (яғни, еш қандай дәлелді керек етпейтін
жорамалдарды) Э.Дюркгейм барлық қоғамға қолданады. Әлеуметтік фактілер
индивидтен (адамнан) тәуелсіз, ол да табиғат құбылыстары сияқты, бірақ,
олар адамға еріксіз түрде әсер етіп, оның қоғамда бір тәртіппен жүруін
талап етеді. Әлеуметтік фактілердің объективті сипатта өмір сүруі оларды
зат ретінде зерттеуге итермелейді, онда жаратылыстанудың кейбір әдістері
(мысалы, бақылау, салыстыру, гипотеза (болжам), эксперимент, т.б.)
қолданылады. Әлеуметтік фактілер адам өмір сүруіндегі іс-әрекеттерінің
бейнесі (суреті, образы), ал, бұл іс-әрекет белгілі және белгісіз болуы
мүмкін, бірақ, олардың адамға сырттай ықпал ететін қабілеті болады. Жас
өспірім бала дайын тұрған даму заңдарына жататын әдет-ғұрыптарды, діни
сенімді, тәртіп ережелерін сол дайын күйінде қабылдайды. Бірақ, бұлар оның
таным-түйсігінде өздерінше қызмет атқарып, объективті өмір сүреді.
Әлеуметтік фактілердің объективтік өмір сүруінің тағы бір салдары- ол
адамдарға әсер етер отырып, оларды белгілі бір іс-әрекет жасауға
итермелейді. Сөйтіп әрбір адам әлеуметтік мәжбүрлікке душар болады. Мысалы,
адамның құқықтық және адамгершілік ережелерінің бұзылуы, ол қоғамдағы
жалпы жағымсыз құбылыстардың басымдылығынан туып отырады. Мұндай жағдайлар
басқа да әлеуметтік фактілерде кездесіп отырады.
Э.Дюркгеймнің тұжырымдамасында әлеуметтану қоғамдық ғылымдардың ішінде
ең басты орынды алады. Оның міндеті –тек қана әлеуметтік фактілерді
зерттеумен шектелмейді. Ол басқа қоғамдағы ғылымдарды ғылыми әдістемелер,
теорияларымен қаруландырады.
Э. Дюркгеймнің әлеуметтік теориясының өзегін әлеуметтік келісім,
ынтымақтастық (теория солидарности) теориясы құрайды. Осы теорияны
зерттеуге оның ең басты еңбегі – “Қоғамдық еңбектің бөлінуі” арналған. Бұл
еңбегінде ол әлеуметтанудың басты міндеті-әлеуметтік байланыстар мен
қатынастардың табиғатын және осы әлеуметтік бірліктердің негізін анықтау
деп санады.
Э. Дюркгейм қоғамның тұтастығының негізі-ұжымдық сана. Яғни әр қоғамда
тарихи қалыптасқан салт-дәстүрлердің, көзқарастардың, моральдік ережелердің
жиынтығы болады. қоғам мүшелерінің көпшілігі осы аталғандарды өздерінің
күнделікті өмірлерінде, іс-әрекеттері менқызметтерінде басшылыққа алып
отырады. Қоғам дамуының ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы өзгерістерге талдау
жасай келе, Э. Дюркгейм ұжымдық санадағы өзгерістерге тоқталған. Оның
пікірінше, экономикалық байланыстар әлеуметтік ұйымдастыруды, қоғамдық-
еңбектің бөлінуін қамтамасыз етеді. Оның қоғамдық сананы біріктіру рөлі
әлдеқайда төмен, өйткені діни сенім, әдет-ғұрыптар адамдардың санасында
бұрынғыдай маңызды рөл атқармайды. Бұл –қоғамда адам одан біршама
тәуелсіз,тыс тұрады да, - оның бостандығы мен дербестігі қамтамасыз
етіледі.
Дегенмен, қазіргі қоғамды өткен көне қоғаммен салыстырғанда оның
тұрақтылығын төмен, аномия (яғни, қоғамда адамдардың тәртібін, адамгершілік
қасиеттерін басқарып реттеудің төмендеп кетуі) жағдайында болады.
Э.Дюркгейм әдеттегі көне, архаикалық қоғамнан қазіргі индустриялды
қоғамғаөту жолын талдай отырып, осы өтпелі кезеңде аномия құбылысының
объективті орын алуын қорытындылайды. Оның пікірінше, аномия қоғамның
белгілі бір кезеңінде адамның мінез-құлқының төмендеп, моральдық, яғни
адамгершілік тұрғыдан басқару қиынға соғуынан, қоғамдағы негізгі әлеуметтік
институттардың (яғни, мекеме, ұйымдардың) іс-әрекетінің тиімсіздігінен және
әлеуметтік қайшылықтардың өсуінен байқалмақ.
Э.Дюркгейм нақтылы әлеуметтік зерттеулер негізінде соционализм
постулатына сүйене отырып, адамдардың өзіне қол жұмсаудағы басты себебін
анықтауға тырысады.
Оның ойынша, адамның өзіне қол жұмсау әрекеті қоршаған әлеуметтік
ортаның сипатына (түріне) байланысты болмақ. Нақтылай айтатын болсақ, оның
тамыры ұжымдық байланыстардың деңгейі мен шапшаңдығына және әлеуметтік
интеграцияның негізінде тетігінде жатыр. Э.Дюркгейм нақтылы әлеуметтік
мазмұнда жиналған материалдар негізінде мынандай тамаша қорытындыға келеді:
қоғамның даму деңгейі және интеграциясы жоғарылаған сайын адамның өз жанын
қиюшылық әрекеті төмен болады және керісіншеде де солай. Осындай
тұжырыммен Э.Дюркгейм әрбір әлеуметтік топтардағы өзін-өзі өлтірушіліктің
түрліше деңгейін ашып берді. Мысалы, протестанттар мен католиктерді
салыстырғанда бұл құбылылыс католиктерде бірнеше есе кем, ал, қалалар мен
селоларды салыстырғанда қалаларда жоғары. Э.Дюркгейм өзін-өзі
өлтірушіліктің 4 типін тұрпатын анықтап берді, олар: эгоистік, альтуристік,
экономикалық және фаталистік. Бұлардың әрқайсысының өзіне тән құпиясы бар,
шешілуі жолы жеке адам мен топтың қарым-қатынасына байланысты.
Э.Дюргкеймнің бұл теориялық еңбегі қылмыстық істердің және девианттық
(ауытқу) мінез-құлық әлеуметтануының негізін салды. Бірақ, Э. Дюркгейм
қылмыстық істердің психологиялық мотивтерін мойындамады.
Ежелгі қоғамдар өміріне үңіле отырып және этнографиялық материалдардың
негізінде Э.Дюркгейм діннің ерекше әлеуметтік тұжырымын да жасады. Ол дінді
қоғамның өзі, қоғам барлық киеліктің, қасиеттіліктің шығатын көзі деп
есептеді. Осыған орай әлеуметтік бірлікте дін шешуші рөл атқарады. Қоғам
дінсіз өмір сүре алмайды. Дін қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттерді
бейнелейді.
Макс Вебер (1864-1920ж.ж) – батыстың ірі әлеуметтанушысы. Қазіргі
әлеуметтану ғылымы М.Вебердің ой-тұжырымдарымен көп санасады. М.Вебердің
әлеуметтану теориясы позитивистік теорияға қарсы шығу кезеңінде пайда
болды. Позитивизмге қарсы шығу дәуірінде ол әлеуметтанудың өзгешелігін
жақтай отырып, адам іс-әректін, қимылын “түсіну, ұғыну” теориясын
қалыптастырады.
М. Вебердің пікірінше, әлеуметтану қоғамның әлеуметтік-тарихи
құбылыстарының субъективтік (яғни, адамның санасына, ойлауына байланысты)
жақтарын, нақтылы айтсақ, адамның іс-әрекетінде, қызметінде оның мұң-
мұқтажын, талап-тілегін, мақсатын, т.б. әр уақытта ескеріп отыруы керек.
Осыған қосымша, әлеуметтану оны объектитілік пен эмпирикалық жағынан
бақылап, тексеру жақтарын жоққа шығармауы керек. Оның басты міндеті –
адамдардың іс-әрекетінің, қимылының мәнін, мағынасын, мазмұнын терең
түсіну, ұғыну болып табылады. Осыларды еске ала отырып, қоғамның даму
заңдарының себебін ашуға болады.
М. Вебер өзінің әлеуметтану зерттеулерінде түсіну, ұғыну әдістеріне
көп көңіл аударуына байланысты, оның әлеуметтану теориясы “түсіну, ұғыну
теориясы” деп аталынды.
Осыған орай ол нақтылы өмірге сәйкес методологиялық, логикалық жалпы
ұғымдарды қалыптастырды. Бұл оның “идеалды типтер” әдісіне жақсы көрінеді.
М. Вебердің пікірінше, идеалды тип (яғни, адалдықтың үлгісі шығармашылық
қиял, елес жемісі.) ол зерттелетін маңызды құбылыстарды адамның ой-пікірі
мен идеализациясы (яғни, асыра дәріптеушілік, шындыққа теориялық бейнелеу –
А.И.) негізінде жасалады.
Идеалды тип дегеніміз, ол объективтік эмпирикалық (яғни, тәжірибелік)
шын,дықты бейнелеу емес, бұл зерттеуші ғалымның ойлауының, ой-пікірінң
жемісінің теориялық құрылымы (яғни, идеясы). Идеалды тип зерттеушінің
нақты материалды жүйелеп реттеудің бейне-кестесі. Идеалды типтік құрылымдар
– бұл қажетті құбылыстар мен процестердің жалпы түйінді ұғымдары. Мысалы,
“капитализм, “экономикалық адам”, “дін”, “хрестиандық”, т.б.
М. Вебердің идеалдық типтерді осындай ұғымдар арқылы түсіндіруі оның
“түсіну әлеуметтану” ілімінің негізі блып есептеледі.
Осыларға сәйкес әлеуметтану өзінің шығу көзін, қалыптасу негізін
адамның немесе адамдар тобының мінез-құлқынан бастауы қажет. Адам мінез-
құлқын зерттеу әлеуметтанушыны әр уақытта қызықтарып отырады, өйткені әрбір
адам өзінің тәртібіне, іс-әрекетіне белгілі бір мағына, мән береді, оны
түсінуге тырысады. Осыған орай, әлеуметтану “түсіну” ғылымына айналады.
М. Вебердің әлеуметтануы саналы адамның мінез-құлқы туралы ғылым ғана
емес,сонымен бірге оның әлеуметтік іс-әрекеті туралы ғылым. Әлеуметтік іс-
қимыл, әрекет адамның мінез-құлқымен бірдей, өйткені әлеуметтік іс-әрекет
өзінше жеке – дара нысаланбайды, бағытталып өмір сүре алмайды, ол әр
уақытта басқа біреуге бағытталды. М.Вебер іс-әрекеттің, қимылдың басқа
біреуге бағытталуын тосу, күту, үміт ету (ожидание), дейді. Мұнсыз қандай
да бір болмасын, іс-әрекет, қимыл әлеуметтік болып саналмайды. Сонымен,
түсіну әлеуметтануының пәнініе саналы әлеуметтік іс-әрекет жатады. Бұл
әлеуметтік іс-әректтің бірнеше түрлері болады. Олардың ең бастысы,
мақсатқа сәйкес келетін іс-әрекет (целерацинальное действие). Бұл мақсатқа
сәйкес келетін іс-әрекет, тұлғаның ойлаған мақсатына жетуі үшін
қолданылады. Бұл жолда тұлға өзіне сәйкес қажетті құралдарды қолданады.
Сондықтан, М.Вебердің пікірінше, мақсатқа сәйкес келетін іс-әрекет, қимыл
негізгі идеалдық тип болып саналады, ал, саналы емес іс-әрекет, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz