Кентау қаласының табиғи және экологиялық жағдайы
Мазмұны
Кіріспе
1 Аналитакалық шолу
1.1 Кентау қаласының табиғи және экологиялық жағдайы
1.2 Техногендік ластанудың өсімдіктерге әсерін зерттеудің Қазақстандағы
бүгінгі жайы. Өсімдіктердің экологиялық бейімделгіштігі
1.2.1 Техногендік ластанудың өсімдіктердің су тапшылығына әсері
1.2.2 Техногендік ластанудың өсімдіктердің транспирация қарқындылығына әсері
1.2.3 Техногендік ластанудың өсімдіктердің осмостық қысымына әсері
2 Зерттеу объектiсi мен әдiстерi
2.1 Зерттеу объектiлерiне сипаттама
2.2 Зерттеу әдiстерi
3 Зерттеу нәтижелері мен талдаулары
3.1 Кентау қаласындағы ағаш.бұталарының түр құрамына қысқаша шолу
3.2 Техногендік ластанудың өсімдіктердің су режиміне әсері
3.2.1 Ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығы
3.2.2 Ластанған аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығы
3.2.3 Екі аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығына салыстырмалы
сипаттама
3.3 Транспирация қарқындылығы
3.3.1 Ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығы
3.3.2 Ластанған аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығы
3.3.3 Екі аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығына
салыстырмалы сипаттама
3.4 Осмостық қысым
3.4.1 Ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің осмостық қысымы
3.4.2 Ластанған аймақтағы өсімдіктердің осмостық қысымы
3.4.3 Екі аймақтағы өсімдіктердің осмоcтық қысымына салыстырмалы сипаттама
Жұмыстың нәтижелерін тұжырымдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша А Кентау қаласы ағаш.бұталарының түр құрамына қысқаша
шолу
Қосымша Ә Анықталған тұқымдастардағы түрлердің пайыздық
мөлшері
Кіріспе
1 Аналитакалық шолу
1.1 Кентау қаласының табиғи және экологиялық жағдайы
1.2 Техногендік ластанудың өсімдіктерге әсерін зерттеудің Қазақстандағы
бүгінгі жайы. Өсімдіктердің экологиялық бейімделгіштігі
1.2.1 Техногендік ластанудың өсімдіктердің су тапшылығына әсері
1.2.2 Техногендік ластанудың өсімдіктердің транспирация қарқындылығына әсері
1.2.3 Техногендік ластанудың өсімдіктердің осмостық қысымына әсері
2 Зерттеу объектiсi мен әдiстерi
2.1 Зерттеу объектiлерiне сипаттама
2.2 Зерттеу әдiстерi
3 Зерттеу нәтижелері мен талдаулары
3.1 Кентау қаласындағы ағаш.бұталарының түр құрамына қысқаша шолу
3.2 Техногендік ластанудың өсімдіктердің су режиміне әсері
3.2.1 Ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығы
3.2.2 Ластанған аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығы
3.2.3 Екі аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығына салыстырмалы
сипаттама
3.3 Транспирация қарқындылығы
3.3.1 Ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығы
3.3.2 Ластанған аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығы
3.3.3 Екі аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығына
салыстырмалы сипаттама
3.4 Осмостық қысым
3.4.1 Ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің осмостық қысымы
3.4.2 Ластанған аймақтағы өсімдіктердің осмостық қысымы
3.4.3 Екі аймақтағы өсімдіктердің осмоcтық қысымына салыстырмалы сипаттама
Жұмыстың нәтижелерін тұжырымдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша А Кентау қаласы ағаш.бұталарының түр құрамына қысқаша
шолу
Қосымша Ә Анықталған тұқымдастардағы түрлердің пайыздық
мөлшері
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. 20-ғасырдағы ғылым мен техниканың дамуы ірі өнеркәсіп орындарының жедел өсуіне өз әсерін тигізді. Осыған орай бұл күнде атмосфераның, топырақтың, судың, үздіксіз ластануын тежеп тоқтату мүмкін емес. Сол себепті қоршаған ортаны қорғау және оны табиғи қалпында сақтау мәселесі бүкіл дүние жүзі елдерінің алдында тұрған міндет. Қоршаған ортаға техногендік ластанған заттар мен қалдықтардың таралуын және тірі ағзаларға зиянды әсерін зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстанның барлық аумағында өндіріс орындарынан шыққан қалдықтардың 20 миллиард тоннадан астамы техногендік лас заттар, оның ішінде 6,7 млрд. улы заттар [ҚР статистикалық агенттігінің көрсеткіштері, 1997]. Осының нәтиежесінде өнеркәсіп төңірегінің топырағы, жер асты және жер үсті сулары қарқынды ластануға ұшыраған. Атмосфераның ең төменгі бөлігі тропосферада ауа температурасының, ылғалдылықтың, жел жылдамдылығының тік градиенті өте жоғары. Қазақстанның оңтүстік бөлігінде орналасқан Кентау қаласының жағдайы да алаңдатарлық. Бұл өңірге жасыл ағаштар отырғызу, өнеркәсіп алаңдарын көгалдандыру өте қажетті экологиялық шаралар болып табылады. Өнеркәсіпті қалаларда ауаның ластануына қарсы күрес жүргізген кезде сол өндіріс маңайына техногенді лас заттарға төзімді ағаштарды отырғызу қажет. Түсті металлургия өнеркәсіптерінде тазалау құбырлары мен сүзгіш аппараттар пайдаланылғанмен атмосфера ауасына жүздеген тонна шаң және әр түрлі улы газдар мен техногенді қалдықтар айналаға таралады. Осыларды ретке келтіру үшін техникалық құралдармен қатар, жасыл желектің де орны бар екені ғылыми түрде дәлелденді. Бүгінгі күні қоршаған ортаның өндіріс және өнеркәсіптен шығатын құрамында әр түрлі ауыр металдармен, техногенді қалдықтармен ластанудың тірі ағзаларға әсері өте аз зерттелінген. Көпшілік ғылыми жұмыстарда негізінен зиянды газдар мен металдардың өсімдіктің өсіп жетілуіне кері әсері сипатталады. Ағаш өсімдіктерге сыртқы ортаның антропогендік әсері, оның ластануы, физиологиялық ішкі өзгерістерге тигізетін ықпалына зерттеу аз жүргізілген.
Өсімдіктің сыртқы орта жағдайына бейімделуі-экологияның басты мәселелерінің бірі. Бейімделу процесін анықтауда өсімдіктің анатомиялық-морфологиялық, физиологиялық жағдайларын зерттеудің маңызы зор. Өсімдіктердің физиологиясында су режимі өте маңызды орын алады. Экологиялық жағдайы әр түрлі ауданнан алынған өсімдіктердің су режимін зерттеу–олардың бейімделуін анықтаудың бірден-бір жолы. Бейімделуі анықталған өсімдіктің жерсіндіру жолдарын болжауға да болады. Өз кезеңінде су режимі барлық физиологиялық процестерге бастама болатын маңызды көрсеткіш. Сол себепті бұл жұмыста экологиялық факторлар өсімдіктердің физиологиялық жағдайына әсері тек су режимі арқылы анықталады. Сондықтан өсімдіктерді жерсіндіру үшін оның су режимін, яғни су тапшылығын, транспирация қарқындылығын, осмостық қысымын зерттеу-өзекті мәселелердің бірі.
Жұмыстың мақсаты. Шығу тегі әр түрлі жеті ағаш өсімдікті мысалға ала отырып, техногенді ластанудың ағаштардың физиологиялық жағдайына су режимі арқылы әсерін анықтау және олардың орта жағдайына бейімделуін зерттеп білу. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
-Кентау қаласындағы ағаш-тал өсімдіктерінің түрлерін анықтап, сипаттама беру;
-Өсімдіктердегі техногенді лас заттардың әсерінен болатын су режиміндегі өзгерістерді зерттеу;
-Екі түрлі ауданда өсірілген жеті түрдің: канадалық терек, ақ тал, үш инелі қармала, Семенов үйеңкісі, ұсақ жапырақты қарағаш, кәдімгі өрік, жіңішке жапырақты жиденің су тапшылығына салыстырмалы түрде сипаттама беріп, талдау жасау;
-Осы түрлердің транспирация қарқындылығы бойынша салыстырмалы түрде нәтиже алу;
-Зерттеуге алынған түрлердің осмостық қысым көрсеткіштері бойынша салыстырмалы түрде талдау жасау.
Қорғауға ұсынылған негізгі мәселелер:
-Экологиялық екі түрлі ортада өсірілген жеті түрдің су тапшылығының
жағдайы;
- Екі аймақтағы транспирация қарқындылығының жағдайы;
- Экологиялық факторлардың осмостық қысым жағдайына әсері.
Қорғауға жіберілген қағидалар:
Кентау қаласындағы ағаштардың түрлік құрамын сипаттау;
Техногендік ластанудың өсімдіктердің физиологиялық жағдайына әсері;
Техногендік ластанған аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығына төзімділігі;
Ластанған және ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығының салыстырмалы нәтижелері;
Зерттелінген түрлердің осмостық түрлерін салыстырмалы түрде сипаттау;
Ғылыми жаңалығы. Әр аймақтан әкелінген ағаш-бұта өсімдіктердің түр құрамына сипаттама берілді, солардың ішінде ең көп таралған түрлері анықталды;
- Алғаш рет ластанған ауданда кездесетін жеті түрдің су тапшылық деңгейіне техногендік ластанудың әсері питомникте өсірілген түрлермен салыстырмалы зерттелген нәтижесінде ластанған ауданға төзімді келесі түрлер Gleditschia triacanthos, Elaeagnus angustifolia, Salix alba, Ulmus pumila анықталды;
Алғаш рет транспирация қарқындылығы бойынша әр түрлі экологиялық аудандағы транспирация шамасы келесі түрлерде Populus deltoides Mersh, Ulmus pumila, Aсer semenovi, Elaeagnus angustifolia, Gleditschia triacanthos төзімділік көрсеткені анықталды
Тақырыптың өзектілігі. 20-ғасырдағы ғылым мен техниканың дамуы ірі өнеркәсіп орындарының жедел өсуіне өз әсерін тигізді. Осыған орай бұл күнде атмосфераның, топырақтың, судың, үздіксіз ластануын тежеп тоқтату мүмкін емес. Сол себепті қоршаған ортаны қорғау және оны табиғи қалпында сақтау мәселесі бүкіл дүние жүзі елдерінің алдында тұрған міндет. Қоршаған ортаға техногендік ластанған заттар мен қалдықтардың таралуын және тірі ағзаларға зиянды әсерін зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстанның барлық аумағында өндіріс орындарынан шыққан қалдықтардың 20 миллиард тоннадан астамы техногендік лас заттар, оның ішінде 6,7 млрд. улы заттар [ҚР статистикалық агенттігінің көрсеткіштері, 1997]. Осының нәтиежесінде өнеркәсіп төңірегінің топырағы, жер асты және жер үсті сулары қарқынды ластануға ұшыраған. Атмосфераның ең төменгі бөлігі тропосферада ауа температурасының, ылғалдылықтың, жел жылдамдылығының тік градиенті өте жоғары. Қазақстанның оңтүстік бөлігінде орналасқан Кентау қаласының жағдайы да алаңдатарлық. Бұл өңірге жасыл ағаштар отырғызу, өнеркәсіп алаңдарын көгалдандыру өте қажетті экологиялық шаралар болып табылады. Өнеркәсіпті қалаларда ауаның ластануына қарсы күрес жүргізген кезде сол өндіріс маңайына техногенді лас заттарға төзімді ағаштарды отырғызу қажет. Түсті металлургия өнеркәсіптерінде тазалау құбырлары мен сүзгіш аппараттар пайдаланылғанмен атмосфера ауасына жүздеген тонна шаң және әр түрлі улы газдар мен техногенді қалдықтар айналаға таралады. Осыларды ретке келтіру үшін техникалық құралдармен қатар, жасыл желектің де орны бар екені ғылыми түрде дәлелденді. Бүгінгі күні қоршаған ортаның өндіріс және өнеркәсіптен шығатын құрамында әр түрлі ауыр металдармен, техногенді қалдықтармен ластанудың тірі ағзаларға әсері өте аз зерттелінген. Көпшілік ғылыми жұмыстарда негізінен зиянды газдар мен металдардың өсімдіктің өсіп жетілуіне кері әсері сипатталады. Ағаш өсімдіктерге сыртқы ортаның антропогендік әсері, оның ластануы, физиологиялық ішкі өзгерістерге тигізетін ықпалына зерттеу аз жүргізілген.
Өсімдіктің сыртқы орта жағдайына бейімделуі-экологияның басты мәселелерінің бірі. Бейімделу процесін анықтауда өсімдіктің анатомиялық-морфологиялық, физиологиялық жағдайларын зерттеудің маңызы зор. Өсімдіктердің физиологиясында су режимі өте маңызды орын алады. Экологиялық жағдайы әр түрлі ауданнан алынған өсімдіктердің су режимін зерттеу–олардың бейімделуін анықтаудың бірден-бір жолы. Бейімделуі анықталған өсімдіктің жерсіндіру жолдарын болжауға да болады. Өз кезеңінде су режимі барлық физиологиялық процестерге бастама болатын маңызды көрсеткіш. Сол себепті бұл жұмыста экологиялық факторлар өсімдіктердің физиологиялық жағдайына әсері тек су режимі арқылы анықталады. Сондықтан өсімдіктерді жерсіндіру үшін оның су режимін, яғни су тапшылығын, транспирация қарқындылығын, осмостық қысымын зерттеу-өзекті мәселелердің бірі.
Жұмыстың мақсаты. Шығу тегі әр түрлі жеті ағаш өсімдікті мысалға ала отырып, техногенді ластанудың ағаштардың физиологиялық жағдайына су режимі арқылы әсерін анықтау және олардың орта жағдайына бейімделуін зерттеп білу. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
-Кентау қаласындағы ағаш-тал өсімдіктерінің түрлерін анықтап, сипаттама беру;
-Өсімдіктердегі техногенді лас заттардың әсерінен болатын су режиміндегі өзгерістерді зерттеу;
-Екі түрлі ауданда өсірілген жеті түрдің: канадалық терек, ақ тал, үш инелі қармала, Семенов үйеңкісі, ұсақ жапырақты қарағаш, кәдімгі өрік, жіңішке жапырақты жиденің су тапшылығына салыстырмалы түрде сипаттама беріп, талдау жасау;
-Осы түрлердің транспирация қарқындылығы бойынша салыстырмалы түрде нәтиже алу;
-Зерттеуге алынған түрлердің осмостық қысым көрсеткіштері бойынша салыстырмалы түрде талдау жасау.
Қорғауға ұсынылған негізгі мәселелер:
-Экологиялық екі түрлі ортада өсірілген жеті түрдің су тапшылығының
жағдайы;
- Екі аймақтағы транспирация қарқындылығының жағдайы;
- Экологиялық факторлардың осмостық қысым жағдайына әсері.
Қорғауға жіберілген қағидалар:
Кентау қаласындағы ағаштардың түрлік құрамын сипаттау;
Техногендік ластанудың өсімдіктердің физиологиялық жағдайына әсері;
Техногендік ластанған аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығына төзімділігі;
Ластанған және ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығының салыстырмалы нәтижелері;
Зерттелінген түрлердің осмостық түрлерін салыстырмалы түрде сипаттау;
Ғылыми жаңалығы. Әр аймақтан әкелінген ағаш-бұта өсімдіктердің түр құрамына сипаттама берілді, солардың ішінде ең көп таралған түрлері анықталды;
- Алғаш рет ластанған ауданда кездесетін жеті түрдің су тапшылық деңгейіне техногендік ластанудың әсері питомникте өсірілген түрлермен салыстырмалы зерттелген нәтижесінде ластанған ауданға төзімді келесі түрлер Gleditschia triacanthos, Elaeagnus angustifolia, Salix alba, Ulmus pumila анықталды;
Алғаш рет транспирация қарқындылығы бойынша әр түрлі экологиялық аудандағы транспирация шамасы келесі түрлерде Populus deltoides Mersh, Ulmus pumila, Aсer semenovi, Elaeagnus angustifolia, Gleditschia triacanthos төзімділік көрсеткені анықталды
Қолданылған әдебиеттер
1 Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің көрсеткіштері 1996-1998 жылдары атмосфера ауасының тұрақты көздерден шығатың заттармен ластану мөлшері. – Алматы, 1997.– 32 б.
2 Байтулин И.О.Основные направление исследований природрой флоры в ботанических садах Казахстана // Интродукция растений природной флоры Казахстана,- Алма-Ата, 1984,- С. 3-15
3 Ванин А.И. Дендрология .- М.-Л.: Гослесбумизд, 1960. - С.248.
4 Головач А.Г. Деревья, кустарники и лианы Ботанического сада.- Л.: Наука, 1980.- С.188
5 Байсейітова Н.М. Өндірістік қалдықтардың қоршаған ортаға негативтік
әсерін биологиялық тұрғыдан бақылау: Шымкент қорғасын зауытының
негізінде: автореф. б.ғ.к.: 03.00.16. –Алматы, 2001.-с.30
6 Губанов В.Г. Интродукция голосеменных в Казахстане.-Алма-Ата:
Наука.1974.-с. 270
7 Растения природной флоры Казахстана в интродукции. Справочник.-Алма-Ата: Ғылым, 1990.-с. 288
8 Дарибаев Ж. Е. «Өндірістік экологияның әлеуметтік маңызы». Ғылыми
теориялық конференция материалдары мен тезистері. Түркістан, 2001
9 Байтулин И.О, Абиев С «Қазақстан ауылдары мен қалаларын көгалдандыру», Алматы «Ғылым», 1994ж. с. 64-68
10 Қалыбеков Т. Экология және ашық кен / Т. Қалыбеков- Алматы:Қазақстан, 1988.-40-45 б.
11 Нұрмұханбет Д. «Кентаудың мұқтажы көп; қаланың әлеуметтік
экономикалық жағдайы». Заң газеті-2003, 18 шілде , 2 бет.
12 Культиасов И.М.«Тау-сагыз и введение его в культуру»,М, Л. 1938, с. 15
13 Гончаров.А Кентау: древние окрестности молодого города // Южный
14 Карбышева А. «Агрогидрологические свойства почв Казахской ССР». 1964, Алма-Ата с. 20-23 сроков полива. Ташкент: Узбекистан, 1953.-с.27
16 Почвенно – агрохимический очерк участка подсобного сельского хозяйства, Ачполиметал г. Кентау. Чимкентский почвенно агрохимический филиал. КАЗГИПРОЗЕНА 1984 с. 5-20
17 Оценка воздействия намечаемой хозяйственной деятельности на окружающую среду // ОВОС. Пояснительная записка .-Алматы: ТОО «Ин-Т Казгипроград», 2002.-Кн-1 с.1-20
18 Северцев Н.А. Путешествия по Туркестанскому краю и исследование
горной страны Тянь-шаня.-СП., 1957с.57
19 Неуструев С.С. Почвенно- географический очерк Чимкентского уезда Сырдарьинской области //Труды почвенно-ботанический экспедиции. Перес. крп. , ч 1.—иссл., 1908-1910.-вып.7 с.78.
20 Минквиц З.А., Кнориннг О.Э. Растительность Чимкентского уезда Сырдарьинской области //Труды почвенно-ботанический экспедиции. Перес. крп. , ч 2.—иссл., 1908-1910.-вып.4 с.1-32
21 Китапбаева А.А., Абишева Ж.К. Первоначальная характеристика видового состава древесно-кустарниковых растений г. Кентау. Печать Депонирование в КазГОСИНТИ, июнь, 1996г
22 Овчаренко М.И. Тяжелые металлы в системе почва- растение- удобрение // Химия в сельском хозяйстве.-1995.-№4.- с.8-14
23 Қазақстан Республикасындағы табиғи қоршаған ортаның экологиялық жағдайы.- Алматы, 1999.- 47-48 б.
24 Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің көрсеткіштері 1998-1999жж атмосфера ауасының тұрақты көздерден шығатын заттармен ластану мөлшері.- Алматы, 1999.- 40 б.
25 Гетко Н.В «Газопоглотительная способность деревьев и кустарников», Растение и промышленная среда.тКиев 1968г, С. 112-114.
26 Фурсов В.И Экологические проблемы окружающей среды». Алма – Ата, 1991 г, с 192.
27 Байтулин И.О. Интродукция растений природной флоры Казахстана.- Алма – Ата, Наука. 1984г, с 3-6, 21-25,35-39.
28 Тарабрин В.П. Газоустойчивость древесных растений. 1971.- №5 с. 138- 141.
29 Бигалиев А.А. Уровень загрязнения окружающей среды тяжелыми
металлами / А.А. Бигалиев Н.М. Байсейтова // Вестник КазГУ. сер. экология.-
1998.-№4.-с. 86-89.
30 Войткевич Г.В. Основы учения о биосферы: Кн. для учителя / Г.В. Войткевич, В.А.Вронский.- Ростов на Дону: Феникс, 1996.- с. 159.
31 Сытник К.М. Биосфера: экология, охрана природы / К.М. Сытник.- Киев, 1997.-с. 142.
32 Арский Ю.М. Экологические проблемы, что происходит, кто виноват и что делать? / Ю.М.Арский, В.И. Данилов-Данильян, М.Ч. Залиханов.- М., 1997.- с.145.23
33 Дрейер О.К. Экология и устойчивое развитие: Учеб. пособие / О.К. Дрейер, В.А. Лось – М., УРАО, 1997.-с.224
34 Олдак П. Актуальные вопросы экологии и охрана приподы. / П.Олдак // Наука и жизнь.- 1987.- №1.- с. 20.
35 Китапбаева А.А., Саданов А.К., Аралбай Н.К. Физиологические аспекты подбора ассортимента растений для озеленения площадок г.Кентау // Вестник ПГУ. серия биология, №2, 2006г
36 Катц К.В «Декоративные кустарники» М., 1959 г.- с. 12-15.
37 Керн Э.Э. «Важнейшие иноземные деревья и кустарники» М., 1936 с.28-32.
38 Байтулин И.О «Корневая система растений аридной зоны Казахстана», Алма-Ата, 1979.- с.180-184.
39 Сыбанбеков Қ. «Жасыл әлем сырлары». Алматы, 1990.- с. 151-152.
1 Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің көрсеткіштері 1996-1998 жылдары атмосфера ауасының тұрақты көздерден шығатың заттармен ластану мөлшері. – Алматы, 1997.– 32 б.
2 Байтулин И.О.Основные направление исследований природрой флоры в ботанических садах Казахстана // Интродукция растений природной флоры Казахстана,- Алма-Ата, 1984,- С. 3-15
3 Ванин А.И. Дендрология .- М.-Л.: Гослесбумизд, 1960. - С.248.
4 Головач А.Г. Деревья, кустарники и лианы Ботанического сада.- Л.: Наука, 1980.- С.188
5 Байсейітова Н.М. Өндірістік қалдықтардың қоршаған ортаға негативтік
әсерін биологиялық тұрғыдан бақылау: Шымкент қорғасын зауытының
негізінде: автореф. б.ғ.к.: 03.00.16. –Алматы, 2001.-с.30
6 Губанов В.Г. Интродукция голосеменных в Казахстане.-Алма-Ата:
Наука.1974.-с. 270
7 Растения природной флоры Казахстана в интродукции. Справочник.-Алма-Ата: Ғылым, 1990.-с. 288
8 Дарибаев Ж. Е. «Өндірістік экологияның әлеуметтік маңызы». Ғылыми
теориялық конференция материалдары мен тезистері. Түркістан, 2001
9 Байтулин И.О, Абиев С «Қазақстан ауылдары мен қалаларын көгалдандыру», Алматы «Ғылым», 1994ж. с. 64-68
10 Қалыбеков Т. Экология және ашық кен / Т. Қалыбеков- Алматы:Қазақстан, 1988.-40-45 б.
11 Нұрмұханбет Д. «Кентаудың мұқтажы көп; қаланың әлеуметтік
экономикалық жағдайы». Заң газеті-2003, 18 шілде , 2 бет.
12 Культиасов И.М.«Тау-сагыз и введение его в культуру»,М, Л. 1938, с. 15
13 Гончаров.А Кентау: древние окрестности молодого города // Южный
14 Карбышева А. «Агрогидрологические свойства почв Казахской ССР». 1964, Алма-Ата с. 20-23 сроков полива. Ташкент: Узбекистан, 1953.-с.27
16 Почвенно – агрохимический очерк участка подсобного сельского хозяйства, Ачполиметал г. Кентау. Чимкентский почвенно агрохимический филиал. КАЗГИПРОЗЕНА 1984 с. 5-20
17 Оценка воздействия намечаемой хозяйственной деятельности на окружающую среду // ОВОС. Пояснительная записка .-Алматы: ТОО «Ин-Т Казгипроград», 2002.-Кн-1 с.1-20
18 Северцев Н.А. Путешествия по Туркестанскому краю и исследование
горной страны Тянь-шаня.-СП., 1957с.57
19 Неуструев С.С. Почвенно- географический очерк Чимкентского уезда Сырдарьинской области //Труды почвенно-ботанический экспедиции. Перес. крп. , ч 1.—иссл., 1908-1910.-вып.7 с.78.
20 Минквиц З.А., Кнориннг О.Э. Растительность Чимкентского уезда Сырдарьинской области //Труды почвенно-ботанический экспедиции. Перес. крп. , ч 2.—иссл., 1908-1910.-вып.4 с.1-32
21 Китапбаева А.А., Абишева Ж.К. Первоначальная характеристика видового состава древесно-кустарниковых растений г. Кентау. Печать Депонирование в КазГОСИНТИ, июнь, 1996г
22 Овчаренко М.И. Тяжелые металлы в системе почва- растение- удобрение // Химия в сельском хозяйстве.-1995.-№4.- с.8-14
23 Қазақстан Республикасындағы табиғи қоршаған ортаның экологиялық жағдайы.- Алматы, 1999.- 47-48 б.
24 Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің көрсеткіштері 1998-1999жж атмосфера ауасының тұрақты көздерден шығатын заттармен ластану мөлшері.- Алматы, 1999.- 40 б.
25 Гетко Н.В «Газопоглотительная способность деревьев и кустарников», Растение и промышленная среда.тКиев 1968г, С. 112-114.
26 Фурсов В.И Экологические проблемы окружающей среды». Алма – Ата, 1991 г, с 192.
27 Байтулин И.О. Интродукция растений природной флоры Казахстана.- Алма – Ата, Наука. 1984г, с 3-6, 21-25,35-39.
28 Тарабрин В.П. Газоустойчивость древесных растений. 1971.- №5 с. 138- 141.
29 Бигалиев А.А. Уровень загрязнения окружающей среды тяжелыми
металлами / А.А. Бигалиев Н.М. Байсейтова // Вестник КазГУ. сер. экология.-
1998.-№4.-с. 86-89.
30 Войткевич Г.В. Основы учения о биосферы: Кн. для учителя / Г.В. Войткевич, В.А.Вронский.- Ростов на Дону: Феникс, 1996.- с. 159.
31 Сытник К.М. Биосфера: экология, охрана природы / К.М. Сытник.- Киев, 1997.-с. 142.
32 Арский Ю.М. Экологические проблемы, что происходит, кто виноват и что делать? / Ю.М.Арский, В.И. Данилов-Данильян, М.Ч. Залиханов.- М., 1997.- с.145.23
33 Дрейер О.К. Экология и устойчивое развитие: Учеб. пособие / О.К. Дрейер, В.А. Лось – М., УРАО, 1997.-с.224
34 Олдак П. Актуальные вопросы экологии и охрана приподы. / П.Олдак // Наука и жизнь.- 1987.- №1.- с. 20.
35 Китапбаева А.А., Саданов А.К., Аралбай Н.К. Физиологические аспекты подбора ассортимента растений для озеленения площадок г.Кентау // Вестник ПГУ. серия биология, №2, 2006г
36 Катц К.В «Декоративные кустарники» М., 1959 г.- с. 12-15.
37 Керн Э.Э. «Важнейшие иноземные деревья и кустарники» М., 1936 с.28-32.
38 Байтулин И.О «Корневая система растений аридной зоны Казахстана», Алма-Ата, 1979.- с.180-184.
39 Сыбанбеков Қ. «Жасыл әлем сырлары». Алматы, 1990.- с. 151-152.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
1 Аналитакалық шолу
1.1 Кентау қаласының табиғи және экологиялық жағдайы
1.2 Техногендік ластанудың өсімдіктерге әсерін зерттеудің Қазақстандағы
бүгінгі жайы. Өсімдіктердің экологиялық бейімделгіштігі
1.2.1 Техногендік ластанудың өсімдіктердің су тапшылығына әсері
1.2.2 Техногендік ластанудың өсімдіктердің транспирация қарқындылығына
әсері
1.2.3 Техногендік ластанудың өсімдіктердің осмостық қысымына әсері
2 Зерттеу объектiсi мен әдiстерi
2.1 Зерттеу объектiлерiне сипаттама
2.2 Зерттеу әдiстерi
3 Зерттеу нәтижелері мен талдаулары
3.1 Кентау қаласындағы ағаш-бұталарының түр құрамына қысқаша шолу
3.2 Техногендік ластанудың өсімдіктердің су режиміне әсері
3.2.1 Ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығы
3.2.2 Ластанған аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығы
3.2.3 Екі аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығына салыстырмалы
сипаттама
3.3 Транспирация қарқындылығы
3.3.1 Ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығы
3.3.2 Ластанған аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығы
3.3.3 Екі аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығына
салыстырмалы сипаттама
3.4 Осмостық қысым
3.4.1 Ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің осмостық қысымы
3.4.2 Ластанған аймақтағы өсімдіктердің осмостық қысымы
3.4.3 Екі аймақтағы өсімдіктердің осмоcтық қысымына салыстырмалы
сипаттама
Жұмыстың нәтижелерін тұжырымдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша А Кентау қаласы ағаш-бұталарының түр құрамына қысқаша
шолу
Қосымша Ә Анықталған тұқымдастардағы түрлердің пайыздық
мөлшері
Белгілеулер мен қысқартулар
ЖЭС-жылу электр станциясы
ЖЭО-жылу электр орталығы
ШМК- шектеулі мөлшер концентрациясы
ШМ- шектеулі мөлшер
СТ-су тапшылығы
ТҚ-транспирация қарқындылығы
ОҚ-осмостық қысым
МҚО – метеорологиялық қадағалау орталығы
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. 20-ғасырдағы ғылым мен техниканың дамуы ірі
өнеркәсіп орындарының жедел өсуіне өз әсерін тигізді. Осыған орай бұл күнде
атмосфераның, топырақтың, судың, үздіксіз ластануын тежеп тоқтату мүмкін
емес. Сол себепті қоршаған ортаны қорғау және оны табиғи қалпында сақтау
мәселесі бүкіл дүние жүзі елдерінің алдында тұрған міндет. Қоршаған ортаға
техногендік ластанған заттар мен қалдықтардың таралуын және тірі ағзаларға
зиянды әсерін зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстанның
барлық аумағында өндіріс орындарынан шыққан қалдықтардың 20 миллиард
тоннадан астамы техногендік лас заттар, оның ішінде 6,7 млрд. улы заттар
[ҚР статистикалық агенттігінің көрсеткіштері, 1997]. Осының нәтиежесінде
өнеркәсіп төңірегінің топырағы, жер асты және жер үсті сулары қарқынды
ластануға ұшыраған. Атмосфераның ең төменгі бөлігі тропосферада ауа
температурасының, ылғалдылықтың, жел жылдамдылығының тік градиенті өте
жоғары. Қазақстанның оңтүстік бөлігінде орналасқан Кентау қаласының жағдайы
да алаңдатарлық. Бұл өңірге жасыл ағаштар отырғызу, өнеркәсіп алаңдарын
көгалдандыру өте қажетті экологиялық шаралар болып табылады. Өнеркәсіпті
қалаларда ауаның ластануына қарсы күрес жүргізген кезде сол өндіріс
маңайына техногенді лас заттарға төзімді ағаштарды отырғызу қажет. Түсті
металлургия өнеркәсіптерінде тазалау құбырлары мен сүзгіш аппараттар
пайдаланылғанмен атмосфера ауасына жүздеген тонна шаң және әр түрлі улы
газдар мен техногенді қалдықтар айналаға таралады. Осыларды ретке келтіру
үшін техникалық құралдармен қатар, жасыл желектің де орны бар екені ғылыми
түрде дәлелденді. Бүгінгі күні қоршаған ортаның өндіріс және өнеркәсіптен
шығатын құрамында әр түрлі ауыр металдармен, техногенді қалдықтармен
ластанудың тірі ағзаларға әсері өте аз зерттелінген. Көпшілік ғылыми
жұмыстарда негізінен зиянды газдар мен металдардың өсімдіктің өсіп
жетілуіне кері әсері сипатталады. Ағаш өсімдіктерге сыртқы ортаның
антропогендік әсері, оның ластануы, физиологиялық ішкі өзгерістерге
тигізетін ықпалына зерттеу аз жүргізілген.
Өсімдіктің сыртқы орта жағдайына бейімделуі-экологияның басты
мәселелерінің бірі. Бейімделу процесін анықтауда өсімдіктің анатомиялық-
морфологиялық, физиологиялық жағдайларын зерттеудің маңызы зор.
Өсімдіктердің физиологиясында су режимі өте маңызды орын алады. Экологиялық
жағдайы әр түрлі ауданнан алынған өсімдіктердің су режимін зерттеу–олардың
бейімделуін анықтаудың бірден-бір жолы. Бейімделуі анықталған өсімдіктің
жерсіндіру жолдарын болжауға да болады. Өз кезеңінде су режимі барлық
физиологиялық процестерге бастама болатын маңызды көрсеткіш. Сол себепті
бұл жұмыста экологиялық факторлар өсімдіктердің физиологиялық жағдайына
әсері тек су режимі арқылы анықталады. Сондықтан өсімдіктерді жерсіндіру
үшін оның су режимін, яғни су тапшылығын, транспирация қарқындылығын,
осмостық қысымын зерттеу-өзекті мәселелердің бірі.
Жұмыстың мақсаты. Шығу тегі әр түрлі жеті ағаш өсімдікті мысалға ала
отырып, техногенді ластанудың ағаштардың физиологиялық жағдайына су режимі
арқылы әсерін анықтау және олардың орта жағдайына бейімделуін зерттеп білу.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
-Кентау қаласындағы ағаш-тал өсімдіктерінің түрлерін анықтап,
сипаттама беру;
-Өсімдіктердегі техногенді лас заттардың әсерінен болатын су
режиміндегі өзгерістерді зерттеу;
-Екі түрлі ауданда өсірілген жеті түрдің: канадалық терек, ақ тал,
үш инелі қармала, Семенов үйеңкісі, ұсақ жапырақты қарағаш, кәдімгі өрік,
жіңішке жапырақты жиденің су тапшылығына салыстырмалы түрде сипаттама
беріп, талдау жасау;
-Осы түрлердің транспирация қарқындылығы бойынша салыстырмалы
түрде нәтиже алу;
-Зерттеуге алынған түрлердің осмостық қысым көрсеткіштері
бойынша салыстырмалы түрде талдау жасау.
Қорғауға ұсынылған негізгі мәселелер:
-Экологиялық екі түрлі ортада өсірілген жеті түрдің су тапшылығының
жағдайы;
- Екі аймақтағы транспирация қарқындылығының жағдайы;
- Экологиялық факторлардың осмостық қысым жағдайына әсері.
Қорғауға жіберілген қағидалар:
Кентау қаласындағы ағаштардың түрлік құрамын сипаттау;
Техногендік ластанудың өсімдіктердің физиологиялық жағдайына
әсері;
Техногендік ластанған аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығына
төзімділігі;
Ластанған және ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің транспирация
қарқындылығының салыстырмалы нәтижелері;
Зерттелінген түрлердің осмостық түрлерін салыстырмалы түрде
сипаттау;
Ғылыми жаңалығы. Әр аймақтан әкелінген ағаш-бұта өсімдіктердің түр
құрамына сипаттама берілді, солардың ішінде ең көп таралған түрлері
анықталды;
- Алғаш рет ластанған ауданда кездесетін жеті түрдің су тапшылық
деңгейіне техногендік ластанудың әсері питомникте өсірілген түрлермен
салыстырмалы зерттелген нәтижесінде ластанған ауданға төзімді келесі түрлер
Gleditschia triacanthos, Elaeagnus angustifolia, Salix alba, Ulmus pumila
анықталды;
Алғаш рет транспирация қарқындылығы бойынша әр түрлі экологиялық
аудандағы транспирация шамасы келесі түрлерде Populus deltoides Mersh,
Ulmus pumila, Aсer semenovi, Elaeagnus angustifolia, Gleditschia
triacanthos төзімділік көрсеткені анықталды;
Алғаш рет осмостық қысым бойынша мына түрлерде Populus deltoides
Marsh 1,4 есе, Aсer Semenovii 1,5 есе, Elaeagnus angustifolia 1,3 есе,
Salix alba 1,1есе , Ulmus pumila 1,2 есе, Gleditschia triacanthos 1,6 есе
Armeniaca vulgaris 1,0есеге артық екені анықталды;
Жұмыстың практикалық маңызы. Әр түрлі зиянды заттар бөліп шығаратын
көздері бар өндіріс орындарының топырақты, суды, атмосфераны ластаудың
өсімдікке тигізер әсерін болжамдау. Ірі өнеркәсіп орындары шоғырланған елді
мекенді жерлерді жасыл желекпен көркейту және осы аймаққа санитарлық-
қорғаныс алаңдарын жасап, төзімді ағаш түрлерін өсіру, көбейту.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі Қ.А.Ясауи
атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің ғылыми-әдістемелік
кеңесінде және ғылыми кеңестің мәжілісінде (1994,1996-1998ж.ж.); Абай
Құнанбайұлының 150 жылдық мерей тойына арналған оқытушы-профессорлар
құрамының, ғылыми қызметкерлер мен аспиранттардың II-ғылыми теориялық
конференциясында (Түркістан, 1994); Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан
мемлекеттік техникалық университетінде өткен Инновациялық технология-ғылым
мен техникада атты ғылыми-техникалық конференцияда (Өскемен, 2006)
баяндалды.
Диссертация тақырыбы бойынша басылымдар. Диссертация материалдары
бойынша 4 ғылыми мақала жарияланып, республикалық ғылыми конференцияларда 3
баяндамалар тезисі, 1 әдістемелік нұсқау жарық көрді.
Диссертацияның көлемі және құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе,
әдебиеттерге шолу, зерттеу әдістері мен объектілері, жасалған
тәжірибелердің нәтижелерінен құралған 3 бөлімнен, қорытынды және 130
әдебиеттер негізінің тізімінен және қосымшалардан тұрады. Диссертация 93
беттен құралған, оның ішінде 23 сурет, 13 кесте берілген.
1 Әдебиетке шолу
1.1 Кентау қаласының табиғи және экологиялық жағдайы
Қаратау өңiрiне жақын орналасқан Кентау қаласы 1960-1980 жылдары өте
жоғары қарқынмен дамыған жас қалалардың бiрi. Алғашында бұл жерде
Мырғалымсай кентi және бiрнеше ұсақ кеншiлер кенті болған. Бұл жерден
кеннiң үлкен қоры табылған соң, оны игеру жұмыстарын жүргiзу үшiн iрi кен
орындарын салу қажет болды. Содан барып Кентау қаласының iргесi көтерiлiп,
құрылыстар, жасыл желектердi интродукциялау, оларды жерсiндiру мәселелерi
қолға алынды.
1952 жылы Кентау қаласы деп аталанып, iрi өндiрiс орындары қарқынмен
дами бастады.
1956 жылы Ачполиметалл комбинатының көмегiмен жер аумағы 40 га
болатын питомник салынды. Бұған жер-жерден көптеген ағаш, бұта тектес
өсiмдiктер әкелінiп отырғызыла бастады. Өзбекстан, Қырғызстан, Украинадан
жас көшеттер әкелiндi, сөйтiп алдымен өсiмдiктiң (әсiресе ағаш тектес)
бiрнеше түрлерiн көбейту қолға алынды. Содан кейiн барып қаланы
көгалдандыру жұмыстары жүргізіле бастады. Көшелердiң бойына, ұсақ
саябақтарға, үй аулаларына ағаштар отырғызылды. Жыл сайын питомниктен 60
мыңға жуық көшеттер алынып, қала тұрғындарының көмегімен 2 миллионға жуық
ағаш-бұталар отырғызылды.
Көгалдандыру шаралары бойынша Кентау қаласын мынадай аймақтарға
бөлуге болады (сурет 1).
1.Орталық бөлiгi: Ясауи, Қонаев даңғылы және көлемi 13 га-ға
созылған Қазақстанның 30 жылдығы атындағы саябақ. Бұл саябақтың ішінде
өсімдіктердің көп түрі кездеседі, әсіресе жалпақ жапырақты ағаштар мен
қылқан жапырақтылар. Орталық ауданда да жасыл желектiң түрлерi көп. Атап
айтқанда қайыңдар, жапон сафорасы, жоңғар доланасы, грек жаңғағы, кәдiмгi
емен, ланцетник шағаны, кәдiмгi бадан, бұталы өсiмдiктерден қара шәңкiш,
кәдiмгi итмұрын, түркiстан доланасы, үш инелi қармала, кәдiмгi жұпаргүл,
көп гүлдi раушан, тағы басқа.
2. Оңтүстiк аймағы: бұл аймаққа кеншiлер саябағы (ауданы 7 га) Абай,
Әуезов, Тоқтаров, Гагарин көшелерi енедi. Ең көп таралған ағаштарға:
Семенов үйеңкiсi, таулы шаған , боз қараған және қара ағаштар көше бойлай
канадалық терек қара ағаш, шах тұты, жасыл шаған, ақ тұт, Альберт итмұрыны,
жіңішке жапырақты жиде отырғызылған. Кеншiлер саябағында сабау тал, ақ тал,
Болле терегi, кәдiмгi жұпаргүл , боз қараған, қара шәңкiш, жіңішке
жапырақты жиде, қара шәңкіш, татар үшқаты кездеседі.
3. 52—шi, 67-шi мөлтек ауданы: бұл аймақта негiзiнен тұрғын үйлердiң
ауласында өсетiн жемiс ағаштар мен бұталар. Оларға мыналар жатады: кәдiмгi
өрiк, алма, алмұрт ағаштары, шие, жүзiм, жіңішке жапырақты жиде, қара
қарақат т.б.
4. Бұл аймақ қаланың солтүстiк жағы, жаңа аудан. Питомниктен жас
көшеттердi алып, аулаларда жас бұталар мен ағаштарды отырғызған. Қаланың
солтүстік шығыс жағында жасыл желектiң түрi аз және өте сирек отырғызылған,
оның себебi бұл жерде қаланың жылу электр станциясы, Мырғалымсай руднигi,
трансформатор, экскаватор зауыттары орналасқан. Әдебиеттердегі
мәліметтерден [2-4] белгілі ауыр металдарды жоғары дәрежеде
аккумуляциялайтын өсімдіктердің түрлеріне ақ акация - Robina pseudoacacia
L; шетен жапырақты үйеңкі - Acer negundo L; қара терек- Populus tremula L;
сондай-ақ солардың жағымсыз кері әсеріне толеранттылығы жоғары қара ағаш -
Ulmus laevis Palt [5], ал потагенді бактериялардан қорғайтын фитонцидті
өсімдікке ақ акация – Robina pseudoacacia L ; жіңішке жапырақты жиде -
Elaeadhus angustifolia L; емен-Guercus robur L;, ақ қайың - Betula penduia
Roth жатады [6,7].
Сондықтан шаңды қоспаларды, шуды сіңіретін қасиеттері өте жоғары,
әрі декоративті интродуценттердің түрлерімен жаңа саябақтар мен гүлзарларды
осы ауданға отырғызған жөн. Экологиялық перспективті интродуцент
өсімдіктердің түрлі зиянды өндірістік газдарды аккумуляциялайтын, жағымсыз
экологиялық факторларға толеранттылығы жоғары және де фитонцидті
қасиеттерін ескеріп, жерсіндіру іс шарасы кезінде осы талапты ғылыми
тұрғыда іске асыруға болады.
Белгілі географиялық аймақтың микроклиматтық, эдафикалық
жағдайларына қарай экологиялық фонның біркелкі болмайтыны анық. Қалада
өндіріс, халық саны артқан сайын одан әрі ушыға түседі.
Ортаны экологиялық жағдайларына қарай жіктеу тіршілік ортасы деген
ұғымды білдіреді. Мәселен, тіршілік ортасына су (оны мекендейтін
организмдер, тұщы, ащы тұнық сулар, судың әр түрлі қабаты), топырақ
(географиялық жағдайына байланысты топырақ түрлері), өсімдіктер жатады.
Өсімдік жамылғысының жағдайын зерттеп бақылауды ұйымдастыру ең негізгі
кезек күттірмейтін мәселе. Бұл әр аймақтың табиғи өсімдіктеріне
антропогендік әсердің ықпалын бақылап, экологиялық негізде мониторинг
жасауды талап етеді. Өсімдіктің географиялық өсу орнына қарап оның сыртқы
ортаның кейбір жағдайларына, оның ішінде климат факторларына қатынасын
жобалауға болады. Бірақ толық мағлұматты оның өсіп тұрған ортасы мен
айналасындағы жағдайларды зерттеу арқылы ғана аламыз.
Қала Қаратау тауының етегінде орналасқандықтан желдетуі өте нашар
болатын жағдайда орналасқан. Кәсіпорындардан шығып жатқан техногенді лас
заттардың желдетілуі баяу жүреді. Сондықтан ауаның ластануы, топырақтың
беткі қабаттарының былғануы мөлшерден тыс артып отырады.
Кентау қаласының эколог мамандардың деректеріне қарағанда ластаушы
заттардың 31,2% СО газы, 27% күкiрттi газ, 24% жуық металл қалдықтары және
олардың қосындылары, солардың iшiнде қорғасын, мырыш, мыс, сонымен бірге
аэрозольді ұсақ бөлшектер [8].
Бұл жерлердегi өсiмдiктерге қонатын шаңның құрамында улы газдар,
металдардың микроэлементтерi көп болады.Өндiрiс мекемелерi төңiрегiндегi
тозаңның құрамында 37,7% темiр, 15,5% алюминий, 2,7% мыс, 0,2 % қорғасын
болатыны анықталған [9].
Қалалардың экологиялық жағдайы қаншалықты шиеленiсе түссе, онда
көгалдандыруды соншалықты қарқынды жүргiзу керек. Осындай жас өнеркәсiптi
қалалардың бiрiне Кентау қаласы жатады.
Кентау қаласының экологиялық мәселелерi де сын көтермейтiн жағдайда,
әсiресе, қаланың солтүстiк-шығыс бөлiгiнде орналасқан қала өнеркәсiп
құрылыстары ауаның табиғи қозғалысын, айналымын тежейдi. Ауа, топырақты
ластайтын қалдықтар, шаң-тозаңдар көп бөлiнедi. Ол кәсiпорындар ауаның
табиғи қозғалысын, айналымын тежейді. Ауа, топырақты ластайтын қалдықтар
көп бөлінеді. Ол кәсіпорындар мыналар: жылу электр станциясы, Мырғалымсай
руднигi, кен байыту комбинаты, экскаватор, трансформатор зауыттары. 1992-
1994 жылдар аралығында осы аймақтан ауаның 1539 сынамаcы алынып, зерттеу
жүргiзген. Сондағы ауаның ластануы мынадай көрсеткiште болған: қорғасынның
орташа айлық концентрациясы -3,7 ШМК, мыс-2,7 ШМК, мырыш - 4,1 ШМК. Ал 1995
жылы алынған нәтижелер бойынша орташа көрсеткiш санитарлық нормадан
аспаған.
Судың құрамын тексеру үшiн 18 сынама алынып зерттеген кезде өте үлкен
ластану тiркелген, яғни Cu-32 ШМК, Zn-44 ШМК. 1996 жылғы көрсеткiште бұл
сандардың мәнi одан жоғары болған, яғни Cu 32-ден 40 ШМК-ға дейiн
көтерілген болса, Zn 44-65 ШМК-ға дейiн барған. Бұл деген өндiрiстен өте
көп мөлшерде улы қалдық заттар бөлiнiп, экологиялық норманы сақтамағандық
деп есептелінеді [10].
1996 жылы алынған көрсеткiшке келетiн болсақ, май айында Хантағы
өзенi мен шахтыдан шыққан сулардың нәтижесі мынадай болған. Мыс (Cu) пен
қорғасынның (Pb) концентрациясы алдыңғы көрсеткiштен 1,6 есе төмендеген.
Мырыштың концентрациясы бiраз көтерiлген. Мұны шахтадан шығып жатқан судың
мөлшерiнiң төмендеуiмен түсiндiрген. Техногендiк ластанудың күрт төмендеуi,
кейбiр горизонттардың жабылуына байланысты және әр түрлi апаттардың
болмауымен түсiндiрген [11].
Ал ендi, жасыл желектiң жағдайына келер болсақ, бұл аудандарда
өсiрiлген ағаш, бұта өсiмдiктердiң көп түрi кездеспейдi. Тек жазық маңда
орналасқан тұрғын үй аулаларында жемiстi ағаштар, қайың, үйеңкi, тал, күмiс
түстi жиделер, канадалық терек, жіңішке жапырақты жиде, үш инелі қармала,
ұсақ жапырақты қарағаш, қара терек отырғызылған.
Дегенмен, орта жағдайын жақсартуда жасыл желектiң маңызды роль
атқаратынын айта кеткен жөн. Әсiресе, оның санитарлық-гигиеналық қызметiнiң
мәнi өте зор.
Қаратау тауы Тянь-Шань тау жотасының қатпарлы бөлiгiнiң бiрi болып
саналады [12].
Сырдария Қаратауы Сырдария өзенiнiң оң жақ жағалауынан бастап 400 км
дейiн созылып жатыр. Бұл жотаның оңтүстiк батысында 30-60 км Сырдария өзенi
ағады. Солтүстiк шығыс жағында Талас өзенi, одан төменiрек Мойынқұм жерi
орналасқан. Қаратаудың етегiндегi жазық жерде оңтүстiктен батысқа қарай
өтiлетiн аймақта Кентау қаласы салынған. Оң жақ тұсында Хантағы өзенi,
батыс жағында Баялдыр өзенi ағып жатыр. Бұл екi өзен Қаратаудың оңтүстiк-
батыс жағынан бастау алады. Хантағы өзенiнiң ұзындығы 102 км, Телекөл
көлiне келiп құяды. Енi 2-3 метр, кей жерлерi 40-60 метрге дейiн
барады.Тереңдiгi 0,3-0,4 метр, кей жерi 1,5-2,3 метр. Көктемде судың
лайлануы 200-620 г\см дейiн жетедi. Баялдыр өзенiнiң ұзындығы 54 км, енi 2-
20 метрге дейiн жетедi, тереңдiгi 1-1,5 метр. Судың құрамында минералданған
карбанат 200-300 мг\л шамасында [13].
Жер бедері. Жалпы қаланың жер бедері тегіс, кейбір жерлері шығысқа
қарай ойқы болып келеді. Хантағы кентінен жоғары қарай Қаратау қорығы
созылып жатыр. Бұл қорықта жан-жануарлардың, өсімдіктердің қызыл кітапқа
енген түрлері қорғауға алынған, сонымен бірге жан-жануар мен өсімдіктің
басқа да көптеген түрлері кездеседі.
Кентау қаласының климаты өте континентальды. Негізінен шөл
климаттарының белгілері көрінеді. Түркiстан қаласындағы метеостанцияның
анықтамасы бойынша жел күндіз шығыстан оңтүстікке қарай, түнде батысқа
қарай соғады. Желдің орташа айлық жылдамдығы 3,1 мсек, кей кездері 3-4
мсек дейін барады. Шаңды, қатты желдің соғуы 1-2 күннен аспайды. Шiлде-
тамыз айларында көбiне құрғақшылық, наурыз-сәуiр айы аздап жауын-шашынды.
Маусым айының орташа температурасы 28,3 0С, шiлдеде ең жоғарғы көрсеткiш
360С. Қыс айларындағы орташа температура 5,6- 9,50С. Ең төменгi температура
380С. Жауын-шашынның түсуi де әр түрлi, қардың түсу мөлшерi де аз. Бұл
көрсеткіш климаттың құрғақ екенін көрсетеді. Қардың түсу қалыңдығы 10-15
см, қыста түскен қар мөлшерiнiң биiктiгi 25 см. Қар 60-85 күндей ғана
тұрып, ерiп кетедi. Ылғалдылықтың ең көп болатын кезеңi қараша-наурыз
айларында. Бұл кезде 50-60% жуық жылдық ылғалдылық болады. Жыл бойына
солтүстiктен, солтүстiк-батыстан соққан желдiң жылдамдығы 20 мсек жетедi.
Кей кезде 25-26 мсек дейін барады. Жаз айларында ауаның ылғалдылығы өте
төмен болады (28-32%). Ауа құрғақшылығы 90 күнге дейiн сақталанып тұрады.
Қуаңшылық басым оңтүстікте булану жылдық жауын-шашыннан көп мөлшерде артық
болады. Жауын-шашын мөлшері күз, қыс айларында көбірек болады. (1-кесте)
1 кесте- Жауын шашынның орташа айлық мөлшері
айлаI II III IV V
р
Шірінді
Кұм Шаң Ұйық 0,01
3 3-1
Мыс оксиді 1944,1 1595,3 1500,3
Қорғасын оның қосындылары 1770,1 1676,7 1859,7
Цианды сутегі 650,6 2,1 1,8
Күкірт қышқылы 1759,7 1223,2 1602,6
Күл шаңы 9847,8 11177,9 16311,2
Күкірт сутегі 1154,2 1516,6 1428,2
Фтор қосындысы (газ түрі) 2098,8 1666,0 964,8
Бензол 1123,1 1284,2 1314,1
Ксилол 1662,3 1949,4 1619,4
Дихлорэтан 843,9 628,6 386,6
Фенол 270,5 262,9 242,6
Ацетон 741,6 810,5 1164,9
Бензин (көміртегіне шаққанда)2504,3 3503,6 2028,4
Сондықтан қоршаған ортаны ауыр металдардан техногенді қалдықтардан
тазарту және оны қалпында сақтау негізгі мәселенің бірі. Ластанған ортаны
қалпына келтірудің физикалық, химиялық және биологиялық жолдары белгілі.
Олардың ішінде химиялық, физикалық әдістермен топырақты тазарту өте
тиімсіз. Мысалы АҚШ-та бұл әдістермен бір тонна топырақты тазартуға 1000
долларға дейін қаржы шығатындығы есептелген. Жалпы есептегенде бір гектар
жерді тазартуға 750000 доллар шығын кетеді (қымбатқа түседі). Ең тиімдісі
биологиялық әдіс (өсімдіктер арқылы). Сол себепті ластанған ортаны
өсімдіктер көмегімен қайта қалпына келтіру жолдарын жасауға арналған
зерттеулер соңғы кезде жоғарғы қарқынмен жүргізілуде.
Ауыр металдар өсiмдiктiң жапырақтарына, қабығы мен тамыр жүйелерiне
жинақталады. Осы бағытта зерттеу жүргiзген И.В.Гетко жылу электр станциясы
төңiрегiндегi SO2 газын барынша қарқынды жұтатын ағаш түрлерiне күмiс
түстi үйеңкi, киiз жапырақты жөке ағашы, қылқан жапырақтылардан кәдiмгi
шырша жататынын дәлелдеген [25].
Қаланың өнеркәсiп мекемелерi көп болған сайын, оның қоршаған ортаға
тигiзетiн әсерi де мол болады. Қазiргi кезде өндiрiстiк кәсiпорындарында
автотранспорттан, өнеркәсiп пен тұрмыстық қалдықтарды жағудан ауаға 200-ден
астам зиянды заттар тарайды екен. Газ күйiндегi және қатты ұсақ түйiршiктер
ауада ұзақ уақыт қалқып, өсiмдiктердi қатты зақымдап, кейбiрiнiң улануына
әкеп соғады [26].
Өнеркәсiптi қалалардың үстiнде қалыңдығы 1500-2000 миллиметрлiк шаң
мен түтiн қабаты пайда болып, сол жерге түсетiн күн сәулесiнiң бiраз
бөлiгiн жұтады. Осының салдарынан күн радиациясы жазда 20 %, қыста 50%
дейiн кемитiн көрiнедi. Өте тығыз орналасқан қала құрылыстары ауаның табиғи
қозғалыс айналымын тежейді, жылуды бойына тартып, температураны
жоғарылатады [27]. Бұл белгілі феномен. Сондай-ақ, қаладағы температура
өздерінің маңайындағы селоларға қарағанда жоғары болады да, қалада өсетін
ағаштар ертерек гүлдейді Өсімдіктер жарық жібермейтін экран қызметін
атқарады: Күннің жарығын бойына сіңіріп, кері шағылдырып бәсеңдетеді,
спектрлік құрамын өзгертеді. Мәселен, Оңтүстік Қазақстанда шырмауық жапқан
үй қабырғалары мен шырмауықсыз үй қабырғаларының температура
айырмашылықтары 12-16 градусқа дейін жетеді [9]. Ыстық күндері жасыл бақтың
көлеңкесінде ауаның температурасы 4-8 градус төмен болып, белгілі бір
ылғалдылық сақталынады.
Ыстық, әрi құрғақ климатты Оңтүстiк Казақстан жағдайында ауаны, суды,
топырақты зиянды заттардан арылтудың маңызы өте зор. Географиялық жағдайына
және жер ерекшелiктерiне байланысты, әсiресе, Кентау, Шымкент, Жамбыл
қалаларының (желдетуi нашар, жаз айларында жауын-шашын көп болмайтын)
атмосфера қабаты шаң-тозаңмен ластануға өте бейiм [9].
Ал В.П.Тарабриннiң зерттеуi бойынша металлургиялық зауыттардың
төңiрегiнде газ жұтуға ең жоғарғы нәтиже көрсеткен ағаштарға үшкiр
жапырақты үйеңкiні, ат талшынды (3,0%, 2,8%) жатқызған. Ақ қараған 1кг
құрғақ жапырақтарға шаққанда 69г, кәдiмгi шегiршiн – 39г сүйрiк жапырақты
жиде 87г, қара терек 157г SO2 газын жұтатыны көрсетiлген [28].
Зерттеулер ашық жерге қарағанда, ағаштардың астындағы жер бетiне шаң-
тозаңның 5-10 есе артық шөгетiнiн көрсетедi. Мәселен, қарағайлы алқаптың
әрбiр гектары жылына 36 тонна шаң тозаңды ұстаса, осынша аумақтағы қала
баулары 70 тоннаға дейiн өндiрiстiк тозаңды сiңiредi екен. Өсiмдiктiң
бойындағы шаң-тозаң жауын-шашынмен жуылып, топыраққа сiңiп, араласып кетедi
[29].
Қазақстан Республикасының Бас ботаника бағында жүргiзiлген зерттеулер
қала жағдайында ағаш-бұта жапырақтарының әрбiр шаршы метр жерiне 1,5-18,3
грамға дейiн шаң отыратынын көрсетiп бердi. Шаң ұстағыштығы жоғары ағаш
түрлерiне мыналар жатады: қауырсын бұтақты шегiршiн (18,2 гм2), тегiс
жапырақты шегiршiн (8,17гм2), шетен жапырақты үйеңкi (7,0 гм2), кәдiмгi
сирень (5,68 гм2), жүрекше жапырақты жаңғақ (4,0 гм2), жапон айвасы
(3,0гм2), шыбықты емен (3,0гм2), қала көшелерiн және өндiрiс
территорияларын көгалдандыруға осы аталған ағаш түрлерiн көбiрек
пайдаланған жөн. Өсiмдiкке қонатын шаңның құрамында, әсiресе, өндiрiстiк
тозаңдарда ауыр металдардың және микроэлементтердiң қоспалары көп болады.
Өндiрiс мекемелерi төңiрегiнде тозаңның құрамында 37,9% (күлге шаққанда)
темiр, 15,5% алюминий, 2,7% Cu, 0,9% титан, 0,8% мырыш, 0,2% қорғасын
болатыны анықталған [9].
Қазіргі біздің металлургия өнеркәсіптерінде технологиялық процестер
жетік меңгерілген. Дегенмен атмосфераға күнделікті жүздеген тонна, шаң және
құрамында қышқыл қалдығы бар газдар: күкіртті газ, күкірт, тұз қышқылы,
азот оксиді, көмірқышқыл газы, сонымен бірге мыс, мырыш, қорғасын, кадмий
және басқа да техногенді ингридиенттер өтеді [29].
Экологиялық орталықтардың мәліметтері бойынша (1996-1997ж.) күл-
қоқыстың орташа жылдық концентрациясы шекті мөлшерден (шм) 1,2 есе артқан,
бұл дегеніміз көміртек оксиді- 1,0 шм, күкірт оксиді -1,2 шм, шаң-тозаң
1,8 шм, формальдегид, аммиак 2,1-2,6 шм-ге көтерілген. Осы қоршаған ортаға
бөлінген заттардың көп мөлшері Мырғалымсай руднигінен, кен байыту
фабрикасынан және трансформатор зауытынан шығады. Ластанудың 16% ке жуығы
жылу электр орталығының үлесіне тиеді.Сонымен бірге соңғы уақыттағы
автокөліктерден шығатын улы газдар, адамдардың өз қолымен айналаға
қоқыстарды төгуі –барлығы да осы табиғатты және табиғи қорды өз қажетіне
пайдалану барысында адамның өзі жасаған өзгерістерінің әсерінен екені
байқалады.
Кесте 6 - Кентау қаласының өнеркәсіп-өндіріс орындарынан шығатын
ластаушы заттар мөлшері
Өндіріс орындары Ластаушы заттардың мөлшері, т, % (жылдық есеп)
ЖЭС 13604 29,4
ЖЭО Ачполиметалл 11212,1 24,2
Мырғалымсай кен орны 13200 28,5
Кен байыту фабрикасы 7531,6 16,3
трансформатор зауыты 654,2 1,6
Ластаушы заттардың ішіндегі ең қауіпті деп саналатын кен орындарынан
шыққан ауыр металдардың қалдықтары. Әсіресе қорғасынның мөлшері шамадан тыс
жоғары. Техногенді заттардың көбісі су мен топырақта жинақталуда. Қала
суының көзі Түркістан-Арыс каналы, Хантағы, Баялдыр су өзендері болып
табылады. Қаланың ішінен шахта сулары да ағып өтеді. Шахта суының құрамында
ауыр металдардың мөлшері шекті мөлшерден 1,5 есе көп. Өндіріс аймағындағы
судың ластану индексі 2,12 - бұл дегеніміз ластану деңгейі орташа.
Табиғатта көмірқышқыл газының қоры жиналуы да жоғарғы қарқынмен
жүруде. Мамандардың айтуынша, егер көмірқышқыл газының мөлшері арта беретін
болса, онда жер шарының жылылығы жоғарылап, табиғатқа қауіп төнуі мүмкін
[30-33]
Әдетте жердің беті және онда өсіп-өнетін өсімдіктер олардың
тіршілігне антропогендік жағдайларға сезімтал болып келеді. Көптеген
мәліметтерге қарағанда ірі қалалар, табиғатты ығыстырып шеттетуде, өйткені
қолдан жасалынған қалалық орта- көп қабатты үйлер, лас ауа, су, топырақ.
Қаланың суғармалы көше газонында адам жылу энергиясын 40 пайыз ашық жерге
қарағанда кем алады. Жаз айының ыстық қапырық ауасын 2-30 кемітеді. Үлкен
ағаштар электр қуатын үнемдеп экономикалық пайда әкеледі. Қала
өсімдіктерінің санитарлы-гигиеналық маңызы мұнымен тоқтап қоймайды, олар
ауа иондарының молайтып адамға жағымды ықпал етеді [34].
Кентау қаласында кәсiпорындар салына бастағанда ағаштардың осындай
қасиеттерiн дұрыс пайдаланбаған және де ескерiлмеген. Бұл аймақта көбiнесе
қарағаш, тал, терек, үш инелi қармала, үйеңкi, жылы аймақтан
интродукцияланған анар ағашы мен жапон үшқаты отырғызылған. Бiздiң жасаған
зерттеулерiмiз Кентау қаласының экологиялық-биологиялық ерекшелектерiн
ескере отырып, тағы да көптеген ағаш, бұта тектес өсiмдiктердiң түрлерiн
енгiзу, оларды жерсіндiру, қаланың экологиялық жағдайына бейiмделуiн
байқау.
Қаланың климат жағдайы антропогендiк факторлардың табиғатқа керi
әсерiнiң жылдан-жылға күшейе түсуi, бұл елдi мекенде көгалдандыру
принциптерiн қайта қарауды қажет етедi. Ең алдымен өсiмдiктiң қажеттi түрiн
ала бiлiп, олардың анатомиялық, физиологиялық жағдайларын зерттеп,
жергiлiктi климат жағдайына бейiмделгiштiгiн анықтау қажет. Яғни, бұл
орайда орта жағдайдың ауытқуына тез икемдi, төзiмдi келетiн эврифиттердiң
түрлерiн тарату [35].
Жер бетінде тіршілік ететін тірі ағзалар сияқты, оның ішінде
өсімдіктерде де күрделі процесс жүріп жатады. Қоршаған ортамен үздіксіз
қарым- қатынаста болып, осы қатынастың өсімдік үшін де, қоршаған орта үшін
де мәні зор екені белгілі. Ғалымдар өз зерттеулерінде өсімдіктердің
ластанған ортаның дәрежесіне көрсеткіш бола алатындығын дәлелдеуде. Қала
ауасының атмосферасын, суын, топырағын таза күйде ұстау үшін, түсті
металлургия зауыттарында кенді қорытудың жаңа әдістерін пайдалану, кен
құрамындағы пайда заттарды толық ұстап, газ күйінде шығып жатқан улы
газдарды қайта өңдеп, оны пайдаға асыру керек. Сонда ғана қоршаған орта
жақсарып, адам денсаулығын жақсартуға, экономиканың көтерілуіне жол ашады.
Тіршілік дегеніміз материяның қозғалысы, өзгерісі қайта
құрылуы болып табылады. Мұның барлығының негізгі қорғаушы күші – екі қарама-
қарсылықтың күресі, яғни ассимиляция мен диссимиляцияның үнемі кезектесе
ауысып отыруы. Өсімдіктер қоректену тәсілі ерекше келген тірі материяның
айрықша бір түріне жатады. Олар минералды заттармен, көмір қышқылгазымен
және сумен қоректенеді. Бұл заттардың қоршаған ортадағы күйіне және
мөлшеріне байланысты өсімдіктер табиғи сұрыпталып, өздерінің сыртқы
көлемдерін барынша дамытуға мәжбүр болады. Соның нәтижесінде оның сыртқы
ортамен тығыз байланысы орнықты [34].
Әр түрлі организмдер ортадағы белгілі бір фактордың өзгерісін
түрліше сезінеді. Бұл олардың эволюция барысында қалыптасқан ерекшеліктері.
Мысалы, тәуліктік және маусымдық температураларының айтарлықтай
ауытқушылығы бар орташа континентальді аудандарда қалыптасқан өсімдіктер
тропика өсімдіктеріне қарағанда анағұрлым кең ауқымда тіршілік ете алады.
Мыңдаған жылдар бойы құбылмалы орта жағдайында сұрыпталып, қалыпасқан
организмдер әсер етуші факторлардың көпшілігіне төзімді келеді.
Организмдердің орта жағдайының көп ауытқуына неғұрлым төзімділік көрсетсе,
яғни икемділігі соғұрлым жоғары болады. Демек, әрбір түр өзінше экологиялық
икемділік танытады. Тіршілік жағдайының айтарлықтай ауытқушылығына төзімді
организмдерді эврибионттар деп ерекше бір жағдайларда ғана өмір сүре
алатындарын стенобионттар дейді [45].
Түр ортаның белгілі бір факторының айтарлықтай өзгеруіне шыдамдылық
көрсеткенмен, басқа фактордың аз ғана өзгерісіне төзе алмауы мүмкін.
Эволюция барысында организмнің ортаға бейімделушілігі өзгеріп отырады.
Сондықтан ортаның факторларына организмдердің экологиялық қатысын
зерттеудің теориялық маңызы өте зор. Өйткені, мұндай зерттеулер организмнің
тіршілік ортасына бейімделу механизмін анықтауға мүмкіндік береді, басқа
жерлерге тарату, жерсіндіру жұмыстарына ғылыми негіз болады.
Сыртқы ортаның өзгерісіне, қолайсыз жағдайларға ағза өзінің күйін
белсенді түрде өзгерту арқылы бейімделіп отырады. Қолайсыз әсерді жеңудің
екі жолы бар. Бірінші қозғалысқа, орын ауыстырып отыруға қабілеті бар
жануарларға тән қасиет. Екінші төзімді болу. Мұндай қасиет өсімдіктер
дүниесіне негізделген, яғни осы жағдайларға бейімделуімен, мүшелерінің
құрылымын, функциясын сәйкестендіру арқылы жүзеге асырылады.
Орта факторлардың көпшілігі өзгеріп отыратындықтан және
организмдерге әр кезде әртүрлі деңгейде әсер ететіндіктен эволюция
барысында кез келген ағза сол ортадағы өзгерістерге бейімделе қалыптасады.
Сыртқы ортаның шамадан артық немесе кем әсерлеріне төзімділік көрсетіп
отырады.
Өсімдіктер үшін сулардың ластануы өте зиянды. Халық санының өсуі,
қалалардың үлкеюі пайдаланылған ластанған сулардың мөлшерін көбейте түседі.
Мұндай сулар қоймаларға, өзендерге қосылып ластайды. Адам мен табиғат
арасында пайда болған осындай сәйкессіздік дер кезінде шұғыл шаралар
қолдануды қажет етеді.
Жасыл өсімдіктер табиғаттағы оттегінің, көміртегі тотықтарының және
судың айналымын реттейді. Кейінгі деректерге қарағанда, тіпті озонның
ауадағы тұрақты мөлшерде болуын да өсімдіктер қамтамасыз етеді екен [30].
Қазақстанның жазық далаларында тұзды топырақты өңірлер мен
техногенді құбылыстардың әсерінен бүлінген жерлер көптеп кездеседі. Топырақ
жағдайлары өсімдік өсіруге соншалықты қолайсыз болғанымен, мұндай жерлерді
мелиорациялау және сондай-ақ рекультивациялап, қайтадан шаруашылық
айналымға қосу әлеуметтік-экологиялық маңызы зор мәселе болып табылады.
Белгіленген аумақтағы бұзылған жер көлемін, ондағы жыныстардың физикалық-
химиялық құрамдарын анықтау арқылы қалпына келтіретін жерлерді қандай
мақсатқа пайдалануға болатынын, ол үшін қандай жұмыстар жүргізу қажеттігін
шешеді. Таутехникалық жерді тегістеу, еңістерді жөнге келтіру, құнарлы
топырақ төсеу және мелиорациялық құрылыстар салу жұмыстарын қамтиды. Егер
техногенді аймақтың топырағы өсімдіктің өсуіне зиянды болса, оның үстіне
экран қабатын салады. Тұзды топырақты жерлерді осылайша пайдаға асыруға
болады. Тек мұндай аймақтағы жер асты суының барынша төмендеуіне және
суғару кезінде жерге сіңген судың жер астының тұзды суымен қосылмауына
барынша назар аударған жөн.
1.2.1 Техногендiк ластанудың өсiмдiктердiң су тапшылығына әсері
Өсімдіктердің барлығы құрғақшылықты бірдей көтермейді. Кейбір түрлер
құрғақшылыққа мүлдем төзбейтін болса, кейбірі төзімді, ал енді біреулері
екі ортаның мөлшеріне тәуелді болып келеді. Осыған байланысты Е. Варминг
өсімдіктерді су режиміне қатысты үш экологиялық топқа бөлген ?:
1. Гигрофиттер
2. Ксерофиттер
3. Мезофиттер
Гигрофиттер ылғалды жердің өсімдіктері. Бұл түрлер су тапшылығына
шыдамсыз келеді. Транспирациясы үнемі жоғары деңгейде болады. Оның себебі
лепестік саңылаулары үнемі ашық тұрады. Ксерофиттер құрғақшылық үнемі болып
тұратын жердің өсімдіктері. Бұл өсімдіктер атмосфераның, топырақтың
құрғақшылығына ұзақ уақыт шыдап, төзімділік көрсетеді. Осыған байланысты
мұндай өсімдіктердің органдары ксероморфты құрылымға ие болады. Су
тапшылығына ұшыраған күннің өзінде де тургорлық қасиетін жоғалтпайды,
сонымен бірге жапырақтары редукцияланған соған сәйкес транспирция
қарқындылығы аз мөлшерде жүріп отырады. Осмостық қысым ксерофиттерде өте
жоғары болады. Тамыр системасы суды қарқынды түрде сорып алады, бірақ
үнемдеп жұмсайды.
Мезофитті өсімдіктерде мезоморфты да, ксероморфты да қасиет кездеседі.
Құрғақшылыққа байланысты кейбір түрлер су тапшылығына шыдамсыз келеді,
кейбірі тұрақтылық көрсете біледі. Осмостық қысымы 20-25 атм. аралығында
болады. Кей кездері ұзақ құрғақшылық болып, ауа температурасы жоғары болған
кезде шыдамдылық танытса, онда мезоксерофильді мінез көрсетеді.
Су бір өсімдіктің әр түрлі органдарында түрліше болумен қатар бір
тәуліктің ішінде бірнеше рет өзгереді. Өсімдіктің су балансында-өсімдіктің
суды жарату мөлшері мен судың ену мөлшерінің ара қатынасында тапшылық
болмау керек. Өсімдік үшін судың маңызы өсімдіктерге сіңген топырақтағы
минерал заттарды ерітуі және өсімдік сабағын бір қалыпты температурада
ұстап тұрудағы ролі белгілі иондардың болуымен байланысты. Мысалы, Na+
иондары көп жиналып, топырақ коллоидының гидрофильдік қасиетін күшейтсе,
Са++ иондары керісінше нашарлатады. Су режимі топырақ құрылысына
байланысты, сонымен қатар топырақтағы суды өсімдіктің қабылдау дәрежесі,
топырақтың механикалық құрылысына да өте тығыз байланысты болады [58].
Әр түрлі өсімдіктер суды түрліше қабылдайды. Ғалымдар қаншама жыл
өсімдіктің суды қабылдауы мен оның бойымен жоғары көтерілуі заңдылықтарын
зерттеп келеді. Бірақ соған қарамастан бұл мәселе әлі күнге дейін өз
шешімін таба алмай отыр. Дегенмен, көптеген ғалымдардың пікірінше судың
өсімдікке қабылдануы мен өсімдік бойымен жоғары көтерілуіне негізгі фактор:
тамыр қысымы немесе төменгі су жылжытқыш механизміне байланысты екенін
мойындайды [59].
Өсімдіктің тамыр системасының суды активті түрде қабылдап, одан
сосудтарға қарай өтуіне гутация толық дәлел бола алады [60].
Қабылдаған судан жұмсалған судың артық болуы өсімдік су тапшылығына
ұшыраған кезде байқалады. Бұл кезде өсімдік күнделікті жұмсайтын суын
жұмсап қана қоймай денесін тургор қалпына келтіріп тұрған суды да жұмсайды.
Бұл кезде өсімдік жасушасы суға қанығудың орнына судан айырыла бастайды да,
өсімдіктің тургорлық қысымы түсе бастайды. Сөйтіп, өсімдік су тапшылығына
ұшырайды. Өсімдік су тапшылығына ұшырағанда оның денесіндегі тіршілік
қарқындылығы өзгереді де өсімдіктің өсуі мен дамуына кедергі келтіреді.
Өсімдік денесіндегі судың кемуінің оның тіршілігіне тигізетін әсерін
зерттеген ғалымдар көп [61-63].
Өсімдік солған кезде оның денесіндегі заттардың алмасуы су
тапшылығына қарсы тұра бастайды. Бұл кезде өсімдік денесіндегі, тіпті
клеткаларындағы күрделі қант крахмалдарының ыдырауы артып, қарапайым қантқа
айналады. Бұл кезде өсімдіктің тыныс алуы артады да, аз да болса су
молекулаларының түзілетіні байқалады. Осылайша өсімдік су тапшылығына
уақытша қарсы тұра алады.
Өсiмдiктерге сiңген және жұмсалған судың ара қатынасы су теңдестiгi
деп аталады. Су теңдестiлiгi тапшылықсыз болу үшiн жапырақ арқылы буланған
судың мөлшерi тамыр арқылы сiңген сумен толықтырылып тұруы қажет.
Топырақтағы және ауадағы ылғал тапшылығы өсiмдiктердегi су алмасу процесiне
қолайсыз әсер етедi. Өсiмдiктiң аздап сола бастауының өзi клетка
құрылысының бұзылуына, зат алмасу процестерiнiң нашарлауына әкеп соғады.
Ұлпалардың сулылығының кемуi жасуша биколлойдтарының күйiн өзгертiп,
протопласт құрылымының зақымдануына әкеп соғады. Өсiмдiк денесiндегi судың
азаюы фотосинтез қарқындылығын күрт төмендетiп, тыныс алу қарқындылығын
жоғарылатады [64].
Су тапшылығы дегенiмiз өсiмдiк клеткасын толық қанықтыруға жетпейтiн
су мөлшерi. Ең бiрiншi рет су тапшылығы туралы Ливингстон мен Браун
жұмыстарында көрсетiлген [65].
Т.А.Красносельская-Максимова, Н.А.Максимов, Т.А.Красносельская-
Максимова таңғы уақытта өсiмдiктер сумен максимальды қаныққан деп есептеп,
су тапшылығын жапырақтағы күндiзгi және таңғы ылғал мөлшерiнiң айырымы
бойынша табуды ұсынған [66,67].
О.Stocker су тапшылығын зерттей отырып, оның шамасын қалыпты жағдайда
өсiрiлген өсiмдiктердегi су мөлшерi мен қолдан қанықтырудан кейiнгi
олардағы су мөлшерi арасындағы айырма бойынша өлшеудi ұсынады, себебi
өсiмдiктердiң көпшiлiгi күндiзгi жоғалтқан ылғалды түн бойы орнына толтыра
алмайды және таңғы уақытта да суға қанықпаған болып шығады [56].
J.Catsky әдiсi бойынша су тапшылығын ликвидациялауға 3-4 сағат кетедi
де, оны минимумға келтiрiп тәжiрибенiң қатесiн кемiтедi. О.Stocker
өсiмдiктерде су тапшылығы болған кезде олардың физиологиялық, морфологиялық
өзгерiстерiн кеңiнен нақты дәлелдейдi [68].
Қазақстандық ғалымдар да су режимiне зерттеулер жүргiздi.
C.Г.Нестерова альпi, субальпi белдеуiндегi бiрқатар өсiмдiктердiң су
тапшылығын зерттегенде, Iле Алатауының оңтүстiк экспозициясында өсiрiлген
өсiмдiктердiң көбiсiнiң структурасы ксероморфты, ал солтүстiк
экспозициясындағылар мезоморфты құрылымға ие деген пiкiрге келедi [69].
С.В.Чекалин өсiмдiктердегi су тапшылығын экологиялық факторларға
байланыстыра отырып зерттеген. Су режимi өсiмдiктерде әр түрлi болуы
мүмкiн. Теория бойынша үш жағдайда :
1. Судың өсiмдiкке келуi оның шығындалуынан асады, яғни, өсімдік
үнемі сумен қамтамасыз етіліп және оның келуі жұмсалуынан көп болған
жағдайда
2. Судың келуi оның жұмсалуына тең, яғни су тапшылығынсыз режим ең
қолайлы болып табылады.
3. Суды өсiмдiктiң шығындауы оның кемуiнен көп, бұл жағдай су
тапшылығына әкеп соғады [70].
Су тапшылығы өсiмдiктердiң сыртқы көрiнiстерiне әсер етедi, бiрақ
барлығына емес. Көптеген өсiмдiктер су тапшылығы көп болса да механикалық
ұлпалардың арқасында өздерiнiң сыртқы көрiнiстерiн өзгертпей тұра алады.
Өсiмдiк су тапшылығынан қорғануды ең алдымен алмасудың қарқындылығын
өзгертуден бастайды. Өсiмдiк жасушасында крахмал қантқа айналады және тыныс
алу күшейедi. Тыныс алу нәтижесiнде су тапшылығын төмендететiн су түзiледi.
Күндiзгi тапшылықтан басқа кейбiр өсiмдiктерде қалдық су тапшылығының
пайда болуы топырақтағы ылғалдың жеткiлiксiздiгiмен байланысты [71].
Өсімдіктердің сыртқы ортаның жағдайына бейімделуі-экологияның ең
маңызды мәселелерінің бірі. Бейімделу процесіне өсімдіктердің анатомия-
морфологиялық, физиологиялық қасиеттерінің орта жағдайына тәуелдене өзгеруі
жатады.
Екі түрлі ортадан алынған түрлердің су режимін зерттеу (әсіресе
құрғақшылық ортада) үлкен қызығушылық тудырады, өйткені бір түрдің таза
аймақ пен ластанған ортадан алынған зерттеу нәтижелерін салыстырғанда
ондағы физиологиялық өзгерістердің болатындығына көз жеткізуге болады (1996-
1998ж зерттеу нәтижелері). В.М.Свешникова көрсеткендей өсімдіктердің
биологиялық-морфологиялық, физиологиялық жағдайлары экологиялық өзгеріске
ғана ұшырап қоймайды, сонымен бірге олардың су мөлшерінің көрсеткіштері де
сол ортаға бейімделе өзгеруі физиологиялық көрсеткіштердің амплитудасына
тығыз байланысты. Амплитуда тербелісі неғұрлым ауқымды болса, организм сол
ортаның өзгерісіне соғұрлым бейімделгіш болады [72].
Өсімдіктің су режимінің экологиялық жұмыстарында негізгі мән
берілетін элементтердің бірі өсімдік жапырағындағы су мөлшері. Ұлпаның суды
ұстау қасиеті көптеген физиологиялық процестермен тығыз байланысты, және
осы процестердің қалыпты жағдайда жүруіне, өсімдік өсуі мен дамуына ықпал
етеді [73]. Өсімдіктің су алмасу сипаттамасы ассимиляция мүшелеріндегі су
қорының бағасынсыз сипатталуы қиын. Өсімдіктердегі су мөлшерінің шамасы
бойыншы аридті және қара топырақты облыстарда түрлердің өсуін анықтау
мүмкін емес екенін дәлелдеген [74].
Су мөлшері жапырақ ұлпасындағы судың келуін, оның шығындалуын,
жетіспеушілігін анықтайтын су алмасу элементтерін зерттеумен бірдей
экологиялық мәні өсіп келе жатқан параметр болып табылады. Әр түрлі
аудандарда өсетін өсімдіктердің жапырағындағы су мөлшері 67-83 процент
аралығында ауытқып тұрады. Вегетациялық периодтың барлық кезеңінде
жапырақтағы су мөлшерінің шамасы өзгеруі мүмкін. Шекара анализі әр түрлі
экологиялық топтағы өсімдіктер өздерінің су қорын белгілі бір мөлшерде
жұмсауын, төзімділігін, су теңдестігінің қозғалғыштығын реттейтін қабілетті
сипаттайды. Ал жапырақ ылғалының арасындағы үлкен және кіші ауытқулар
мөлшері олардың сусыздану қабілетін және оған сәйкес жоғары температураға
бейімделуін де көрсетеді. Б.А.Келлердің жүргізген тәжірибесінің нәтижесі
бойынша өсімдіктің су режимінің көрсеткіші, жапырақтағы су мөлшері сияқты
әр түрлі топ өсімдіктердің экологиялық қасиеттерін талдау жағдайында
қолдануға болады [75].
Таулы аймақтағы өсімдіктердің эколого-физиологиялық ерекшеліктерін
зерттеуге көп жұмыстар арналған. [76-85].
Памир таулы аймағының су режимін зерттеген ғалымдар өсімдіктерге
негізгі әсер етуші фактор ылғалдылық, содан кейін күн сәулесінің радиациясы
деген пікірге келген. Памир-Алай таулы системасының әр түрлі деңгейінде
бірнеше түрлердің су режимін зерттеп мынадай қорытындыға келген: мезоморфты
түрлерден ксероморфты өсімдіктер өз денесінен суды мөлшерлеп жұмсап,
жапырақтарда су мөлшері азая бастаса, транспирациялау қарқындылығы да
азайып, су тапшылығы мен осмостық қысымы көтеріледі Памир-Алай батыс таулы
аймағындағы көлденең белдеуден өсімдіктердің бірнеше түрлеріне жүргізген
зерттеуінде эдификаторлық өсімдіктердің әр түрлі типтері су режиміне
түрліше жауап береді деген. Су тапшылығының мөлшеріне су буландырудың
жоғары мәні мен жапырақтағы су мөлшері шамасының үлкен кіші көрсеткіштердің
амплитудалық ауытқу шамасы бойынша төрт топқа бөлген [86].
1.Қалыптылық 2.Орташа қалыптылық
3.Орташа лабильді 4. Қалыпты лабильді
Су режимінің анализінен әр түрлі экологиялық топтағы өсімдіктердің су
алмасу процесін, вегетациялық кезеңнің ұзақтығын, өсімдіктің өсу ареалына
бейімделуін білуге болады.
Өсімдіктердің өсу ортасы теңіз деңгейінен неғұрлым биіктеген сайын
алынған обьектілердің суды буландыруы азайып, жапырақтағы су мөлшері
көбейеді Жалпы зерттелінген өсімдіктердің су режимінде ортаның қолайсыз
жағдайына бейімделу байқалған. Орталық Кавказдағы шөптесін өсімдіктердің су
балансына зерттеу жүргізгенде мынадай пікірге келген: су буландыру
дәрежесінің жоғары болуы, яғни, сыртқы орта факторлардың: температураның,
ауа ылғалдылығының, күн радиациясының әсерінен физиологиялық өзгерістерге
ұшырайтынын айтқан [87].
Бұл ауданда топырақ ылғалдылығының шамасы үлкен әсер етпейді. Алтай
таулы аймағындағы өсімдіктердің осмостық қысым шамасы және су мөлшерінің
жоғары дәрежеде болатынын көрсеткен [88].
Оңтүстік–шығыс Алтай таулы аймағындағы өсімдіктердің эколого-
физиологиялық ерекшеліктерін зерттей келе мынадай қорытындыға келген. Таулы
және орманды алқапта өсетін өсімдіктерде су тапшылығы байқалмайды, ал жазық
жерінде өсетін өсімдіктер ылғалдылықтың жетіспеуін сезінеді, өйткені таулы
аймаққа қарағанда жазық жерлерде ылғалдылық мөлшері аз түседі. [89]. Ауа-
райы континентальды болып келетін Калифорнияның тау бөктеріндегі өсімдіктер
Альпі тауларында өсетін өсімдіктерге қарағанда клетка сөлінің осмостық
қысымы үлкен болып келеді екен [90].
Хангай мен Шығыс Памир таулы аймағындағы өсімдіктердің су режиміне
салыстырмалы зерттеу жүргізіп мынадай қорытынды жасаған: таулы аймақтардағы
су режимінің қасиеті әркелкі, контрастылы жағдай туындаған сайын, әр
топтағы өсімдіктердің ара қатынасында дифференцация айқын көрінеді. Аридті
зонада өсетін өсімдіктерде осмостық қысым жоғары болып келеді, өйткені бұл
аймақ үнемі су тапшылығын сезінеді. Егер де тіршілік үшін орта жағдайы
неғұрлым тепе-теңдікті сақтаса әр түрлі өсімдіктердің су режимінде
ауытқушылық аз болады. Таулы ауданның өсімдіктері үшін су тапшылығы мен
осмостық қысымның жоғары болуы өздері үшін тән қасиет [91].
1.2.2 Техногендік ластанудың транспирация қарқындылығына әсері
Өсімдіктің жер бетіндегі ағзаларынан судың булануын- транспирация деп
атайды. Өсімдік денесінен судың жұмсалуы оның анатомиялық, физиологиялық
ерекшеліктеріне байланысты.
Өсімдік суды өте көп жұмсайды. К.А.Тимирязевтің дәлелдеуі бойынша
астық тұқымдас өсімдіктер денесінде бір бөлік құрғақ зат синтездеу үшін
1000 бөлік су жұмсайды [96].
Өсімдік денесіндегі құрғақ зат түзуге кететін судың грамм мөлшерін
транспирация қарқындылығы деп атайды. Транспирация коэффиценті әр түрлі
өсімдікте түрліше болады. Транспирация деңгейі өсімдіктің морфо-биологиялық
ерекшелігі мен сыртқы ортаның әсеріне де тікелей байланысты екенін көптеген
ғалымдар зерттеген [97-105].
Транспирация қарқындылығы өсімдіктердің вегетациялық мерзімі және күн
тәулігінің ішінде өзгеріп отырады.
Күндіз өсімдік толық сумен қамтамасыз етіліп тұрғанда күн қатты
қызса, жапырақтағы су сағат сайын жаңарып отырады. Ал түнде судың жұмсалуы
азайғанмен транспирация мүлде тоқтамайды. Өсімдік бойындағы азайған су
түнде толықтырылады. Өсімдіктердің суды көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Аналитакалық шолу
1.1 Кентау қаласының табиғи және экологиялық жағдайы
1.2 Техногендік ластанудың өсімдіктерге әсерін зерттеудің Қазақстандағы
бүгінгі жайы. Өсімдіктердің экологиялық бейімделгіштігі
1.2.1 Техногендік ластанудың өсімдіктердің су тапшылығына әсері
1.2.2 Техногендік ластанудың өсімдіктердің транспирация қарқындылығына
әсері
1.2.3 Техногендік ластанудың өсімдіктердің осмостық қысымына әсері
2 Зерттеу объектiсi мен әдiстерi
2.1 Зерттеу объектiлерiне сипаттама
2.2 Зерттеу әдiстерi
3 Зерттеу нәтижелері мен талдаулары
3.1 Кентау қаласындағы ағаш-бұталарының түр құрамына қысқаша шолу
3.2 Техногендік ластанудың өсімдіктердің су режиміне әсері
3.2.1 Ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығы
3.2.2 Ластанған аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығы
3.2.3 Екі аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығына салыстырмалы
сипаттама
3.3 Транспирация қарқындылығы
3.3.1 Ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығы
3.3.2 Ластанған аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығы
3.3.3 Екі аймақтағы өсімдіктердің транспирация қарқындылығына
салыстырмалы сипаттама
3.4 Осмостық қысым
3.4.1 Ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің осмостық қысымы
3.4.2 Ластанған аймақтағы өсімдіктердің осмостық қысымы
3.4.3 Екі аймақтағы өсімдіктердің осмоcтық қысымына салыстырмалы
сипаттама
Жұмыстың нәтижелерін тұжырымдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша А Кентау қаласы ағаш-бұталарының түр құрамына қысқаша
шолу
Қосымша Ә Анықталған тұқымдастардағы түрлердің пайыздық
мөлшері
Белгілеулер мен қысқартулар
ЖЭС-жылу электр станциясы
ЖЭО-жылу электр орталығы
ШМК- шектеулі мөлшер концентрациясы
ШМ- шектеулі мөлшер
СТ-су тапшылығы
ТҚ-транспирация қарқындылығы
ОҚ-осмостық қысым
МҚО – метеорологиялық қадағалау орталығы
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. 20-ғасырдағы ғылым мен техниканың дамуы ірі
өнеркәсіп орындарының жедел өсуіне өз әсерін тигізді. Осыған орай бұл күнде
атмосфераның, топырақтың, судың, үздіксіз ластануын тежеп тоқтату мүмкін
емес. Сол себепті қоршаған ортаны қорғау және оны табиғи қалпында сақтау
мәселесі бүкіл дүние жүзі елдерінің алдында тұрған міндет. Қоршаған ортаға
техногендік ластанған заттар мен қалдықтардың таралуын және тірі ағзаларға
зиянды әсерін зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстанның
барлық аумағында өндіріс орындарынан шыққан қалдықтардың 20 миллиард
тоннадан астамы техногендік лас заттар, оның ішінде 6,7 млрд. улы заттар
[ҚР статистикалық агенттігінің көрсеткіштері, 1997]. Осының нәтиежесінде
өнеркәсіп төңірегінің топырағы, жер асты және жер үсті сулары қарқынды
ластануға ұшыраған. Атмосфераның ең төменгі бөлігі тропосферада ауа
температурасының, ылғалдылықтың, жел жылдамдылығының тік градиенті өте
жоғары. Қазақстанның оңтүстік бөлігінде орналасқан Кентау қаласының жағдайы
да алаңдатарлық. Бұл өңірге жасыл ағаштар отырғызу, өнеркәсіп алаңдарын
көгалдандыру өте қажетті экологиялық шаралар болып табылады. Өнеркәсіпті
қалаларда ауаның ластануына қарсы күрес жүргізген кезде сол өндіріс
маңайына техногенді лас заттарға төзімді ағаштарды отырғызу қажет. Түсті
металлургия өнеркәсіптерінде тазалау құбырлары мен сүзгіш аппараттар
пайдаланылғанмен атмосфера ауасына жүздеген тонна шаң және әр түрлі улы
газдар мен техногенді қалдықтар айналаға таралады. Осыларды ретке келтіру
үшін техникалық құралдармен қатар, жасыл желектің де орны бар екені ғылыми
түрде дәлелденді. Бүгінгі күні қоршаған ортаның өндіріс және өнеркәсіптен
шығатын құрамында әр түрлі ауыр металдармен, техногенді қалдықтармен
ластанудың тірі ағзаларға әсері өте аз зерттелінген. Көпшілік ғылыми
жұмыстарда негізінен зиянды газдар мен металдардың өсімдіктің өсіп
жетілуіне кері әсері сипатталады. Ағаш өсімдіктерге сыртқы ортаның
антропогендік әсері, оның ластануы, физиологиялық ішкі өзгерістерге
тигізетін ықпалына зерттеу аз жүргізілген.
Өсімдіктің сыртқы орта жағдайына бейімделуі-экологияның басты
мәселелерінің бірі. Бейімделу процесін анықтауда өсімдіктің анатомиялық-
морфологиялық, физиологиялық жағдайларын зерттеудің маңызы зор.
Өсімдіктердің физиологиясында су режимі өте маңызды орын алады. Экологиялық
жағдайы әр түрлі ауданнан алынған өсімдіктердің су режимін зерттеу–олардың
бейімделуін анықтаудың бірден-бір жолы. Бейімделуі анықталған өсімдіктің
жерсіндіру жолдарын болжауға да болады. Өз кезеңінде су режимі барлық
физиологиялық процестерге бастама болатын маңызды көрсеткіш. Сол себепті
бұл жұмыста экологиялық факторлар өсімдіктердің физиологиялық жағдайына
әсері тек су режимі арқылы анықталады. Сондықтан өсімдіктерді жерсіндіру
үшін оның су режимін, яғни су тапшылығын, транспирация қарқындылығын,
осмостық қысымын зерттеу-өзекті мәселелердің бірі.
Жұмыстың мақсаты. Шығу тегі әр түрлі жеті ағаш өсімдікті мысалға ала
отырып, техногенді ластанудың ағаштардың физиологиялық жағдайына су режимі
арқылы әсерін анықтау және олардың орта жағдайына бейімделуін зерттеп білу.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
-Кентау қаласындағы ағаш-тал өсімдіктерінің түрлерін анықтап,
сипаттама беру;
-Өсімдіктердегі техногенді лас заттардың әсерінен болатын су
режиміндегі өзгерістерді зерттеу;
-Екі түрлі ауданда өсірілген жеті түрдің: канадалық терек, ақ тал,
үш инелі қармала, Семенов үйеңкісі, ұсақ жапырақты қарағаш, кәдімгі өрік,
жіңішке жапырақты жиденің су тапшылығына салыстырмалы түрде сипаттама
беріп, талдау жасау;
-Осы түрлердің транспирация қарқындылығы бойынша салыстырмалы
түрде нәтиже алу;
-Зерттеуге алынған түрлердің осмостық қысым көрсеткіштері
бойынша салыстырмалы түрде талдау жасау.
Қорғауға ұсынылған негізгі мәселелер:
-Экологиялық екі түрлі ортада өсірілген жеті түрдің су тапшылығының
жағдайы;
- Екі аймақтағы транспирация қарқындылығының жағдайы;
- Экологиялық факторлардың осмостық қысым жағдайына әсері.
Қорғауға жіберілген қағидалар:
Кентау қаласындағы ағаштардың түрлік құрамын сипаттау;
Техногендік ластанудың өсімдіктердің физиологиялық жағдайына
әсері;
Техногендік ластанған аймақтағы өсімдіктердің су тапшылығына
төзімділігі;
Ластанған және ластанбаған аймақтағы өсімдіктердің транспирация
қарқындылығының салыстырмалы нәтижелері;
Зерттелінген түрлердің осмостық түрлерін салыстырмалы түрде
сипаттау;
Ғылыми жаңалығы. Әр аймақтан әкелінген ағаш-бұта өсімдіктердің түр
құрамына сипаттама берілді, солардың ішінде ең көп таралған түрлері
анықталды;
- Алғаш рет ластанған ауданда кездесетін жеті түрдің су тапшылық
деңгейіне техногендік ластанудың әсері питомникте өсірілген түрлермен
салыстырмалы зерттелген нәтижесінде ластанған ауданға төзімді келесі түрлер
Gleditschia triacanthos, Elaeagnus angustifolia, Salix alba, Ulmus pumila
анықталды;
Алғаш рет транспирация қарқындылығы бойынша әр түрлі экологиялық
аудандағы транспирация шамасы келесі түрлерде Populus deltoides Mersh,
Ulmus pumila, Aсer semenovi, Elaeagnus angustifolia, Gleditschia
triacanthos төзімділік көрсеткені анықталды;
Алғаш рет осмостық қысым бойынша мына түрлерде Populus deltoides
Marsh 1,4 есе, Aсer Semenovii 1,5 есе, Elaeagnus angustifolia 1,3 есе,
Salix alba 1,1есе , Ulmus pumila 1,2 есе, Gleditschia triacanthos 1,6 есе
Armeniaca vulgaris 1,0есеге артық екені анықталды;
Жұмыстың практикалық маңызы. Әр түрлі зиянды заттар бөліп шығаратын
көздері бар өндіріс орындарының топырақты, суды, атмосфераны ластаудың
өсімдікке тигізер әсерін болжамдау. Ірі өнеркәсіп орындары шоғырланған елді
мекенді жерлерді жасыл желекпен көркейту және осы аймаққа санитарлық-
қорғаныс алаңдарын жасап, төзімді ағаш түрлерін өсіру, көбейту.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі Қ.А.Ясауи
атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің ғылыми-әдістемелік
кеңесінде және ғылыми кеңестің мәжілісінде (1994,1996-1998ж.ж.); Абай
Құнанбайұлының 150 жылдық мерей тойына арналған оқытушы-профессорлар
құрамының, ғылыми қызметкерлер мен аспиранттардың II-ғылыми теориялық
конференциясында (Түркістан, 1994); Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан
мемлекеттік техникалық университетінде өткен Инновациялық технология-ғылым
мен техникада атты ғылыми-техникалық конференцияда (Өскемен, 2006)
баяндалды.
Диссертация тақырыбы бойынша басылымдар. Диссертация материалдары
бойынша 4 ғылыми мақала жарияланып, республикалық ғылыми конференцияларда 3
баяндамалар тезисі, 1 әдістемелік нұсқау жарық көрді.
Диссертацияның көлемі және құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе,
әдебиеттерге шолу, зерттеу әдістері мен объектілері, жасалған
тәжірибелердің нәтижелерінен құралған 3 бөлімнен, қорытынды және 130
әдебиеттер негізінің тізімінен және қосымшалардан тұрады. Диссертация 93
беттен құралған, оның ішінде 23 сурет, 13 кесте берілген.
1 Әдебиетке шолу
1.1 Кентау қаласының табиғи және экологиялық жағдайы
Қаратау өңiрiне жақын орналасқан Кентау қаласы 1960-1980 жылдары өте
жоғары қарқынмен дамыған жас қалалардың бiрi. Алғашында бұл жерде
Мырғалымсай кентi және бiрнеше ұсақ кеншiлер кенті болған. Бұл жерден
кеннiң үлкен қоры табылған соң, оны игеру жұмыстарын жүргiзу үшiн iрi кен
орындарын салу қажет болды. Содан барып Кентау қаласының iргесi көтерiлiп,
құрылыстар, жасыл желектердi интродукциялау, оларды жерсiндiру мәселелерi
қолға алынды.
1952 жылы Кентау қаласы деп аталанып, iрi өндiрiс орындары қарқынмен
дами бастады.
1956 жылы Ачполиметалл комбинатының көмегiмен жер аумағы 40 га
болатын питомник салынды. Бұған жер-жерден көптеген ағаш, бұта тектес
өсiмдiктер әкелінiп отырғызыла бастады. Өзбекстан, Қырғызстан, Украинадан
жас көшеттер әкелiндi, сөйтiп алдымен өсiмдiктiң (әсiресе ағаш тектес)
бiрнеше түрлерiн көбейту қолға алынды. Содан кейiн барып қаланы
көгалдандыру жұмыстары жүргізіле бастады. Көшелердiң бойына, ұсақ
саябақтарға, үй аулаларына ағаштар отырғызылды. Жыл сайын питомниктен 60
мыңға жуық көшеттер алынып, қала тұрғындарының көмегімен 2 миллионға жуық
ағаш-бұталар отырғызылды.
Көгалдандыру шаралары бойынша Кентау қаласын мынадай аймақтарға
бөлуге болады (сурет 1).
1.Орталық бөлiгi: Ясауи, Қонаев даңғылы және көлемi 13 га-ға
созылған Қазақстанның 30 жылдығы атындағы саябақ. Бұл саябақтың ішінде
өсімдіктердің көп түрі кездеседі, әсіресе жалпақ жапырақты ағаштар мен
қылқан жапырақтылар. Орталық ауданда да жасыл желектiң түрлерi көп. Атап
айтқанда қайыңдар, жапон сафорасы, жоңғар доланасы, грек жаңғағы, кәдiмгi
емен, ланцетник шағаны, кәдiмгi бадан, бұталы өсiмдiктерден қара шәңкiш,
кәдiмгi итмұрын, түркiстан доланасы, үш инелi қармала, кәдiмгi жұпаргүл,
көп гүлдi раушан, тағы басқа.
2. Оңтүстiк аймағы: бұл аймаққа кеншiлер саябағы (ауданы 7 га) Абай,
Әуезов, Тоқтаров, Гагарин көшелерi енедi. Ең көп таралған ағаштарға:
Семенов үйеңкiсi, таулы шаған , боз қараған және қара ағаштар көше бойлай
канадалық терек қара ағаш, шах тұты, жасыл шаған, ақ тұт, Альберт итмұрыны,
жіңішке жапырақты жиде отырғызылған. Кеншiлер саябағында сабау тал, ақ тал,
Болле терегi, кәдiмгi жұпаргүл , боз қараған, қара шәңкiш, жіңішке
жапырақты жиде, қара шәңкіш, татар үшқаты кездеседі.
3. 52—шi, 67-шi мөлтек ауданы: бұл аймақта негiзiнен тұрғын үйлердiң
ауласында өсетiн жемiс ағаштар мен бұталар. Оларға мыналар жатады: кәдiмгi
өрiк, алма, алмұрт ағаштары, шие, жүзiм, жіңішке жапырақты жиде, қара
қарақат т.б.
4. Бұл аймақ қаланың солтүстiк жағы, жаңа аудан. Питомниктен жас
көшеттердi алып, аулаларда жас бұталар мен ағаштарды отырғызған. Қаланың
солтүстік шығыс жағында жасыл желектiң түрi аз және өте сирек отырғызылған,
оның себебi бұл жерде қаланың жылу электр станциясы, Мырғалымсай руднигi,
трансформатор, экскаватор зауыттары орналасқан. Әдебиеттердегі
мәліметтерден [2-4] белгілі ауыр металдарды жоғары дәрежеде
аккумуляциялайтын өсімдіктердің түрлеріне ақ акация - Robina pseudoacacia
L; шетен жапырақты үйеңкі - Acer negundo L; қара терек- Populus tremula L;
сондай-ақ солардың жағымсыз кері әсеріне толеранттылығы жоғары қара ағаш -
Ulmus laevis Palt [5], ал потагенді бактериялардан қорғайтын фитонцидті
өсімдікке ақ акация – Robina pseudoacacia L ; жіңішке жапырақты жиде -
Elaeadhus angustifolia L; емен-Guercus robur L;, ақ қайың - Betula penduia
Roth жатады [6,7].
Сондықтан шаңды қоспаларды, шуды сіңіретін қасиеттері өте жоғары,
әрі декоративті интродуценттердің түрлерімен жаңа саябақтар мен гүлзарларды
осы ауданға отырғызған жөн. Экологиялық перспективті интродуцент
өсімдіктердің түрлі зиянды өндірістік газдарды аккумуляциялайтын, жағымсыз
экологиялық факторларға толеранттылығы жоғары және де фитонцидті
қасиеттерін ескеріп, жерсіндіру іс шарасы кезінде осы талапты ғылыми
тұрғыда іске асыруға болады.
Белгілі географиялық аймақтың микроклиматтық, эдафикалық
жағдайларына қарай экологиялық фонның біркелкі болмайтыны анық. Қалада
өндіріс, халық саны артқан сайын одан әрі ушыға түседі.
Ортаны экологиялық жағдайларына қарай жіктеу тіршілік ортасы деген
ұғымды білдіреді. Мәселен, тіршілік ортасына су (оны мекендейтін
организмдер, тұщы, ащы тұнық сулар, судың әр түрлі қабаты), топырақ
(географиялық жағдайына байланысты топырақ түрлері), өсімдіктер жатады.
Өсімдік жамылғысының жағдайын зерттеп бақылауды ұйымдастыру ең негізгі
кезек күттірмейтін мәселе. Бұл әр аймақтың табиғи өсімдіктеріне
антропогендік әсердің ықпалын бақылап, экологиялық негізде мониторинг
жасауды талап етеді. Өсімдіктің географиялық өсу орнына қарап оның сыртқы
ортаның кейбір жағдайларына, оның ішінде климат факторларына қатынасын
жобалауға болады. Бірақ толық мағлұматты оның өсіп тұрған ортасы мен
айналасындағы жағдайларды зерттеу арқылы ғана аламыз.
Қала Қаратау тауының етегінде орналасқандықтан желдетуі өте нашар
болатын жағдайда орналасқан. Кәсіпорындардан шығып жатқан техногенді лас
заттардың желдетілуі баяу жүреді. Сондықтан ауаның ластануы, топырақтың
беткі қабаттарының былғануы мөлшерден тыс артып отырады.
Кентау қаласының эколог мамандардың деректеріне қарағанда ластаушы
заттардың 31,2% СО газы, 27% күкiрттi газ, 24% жуық металл қалдықтары және
олардың қосындылары, солардың iшiнде қорғасын, мырыш, мыс, сонымен бірге
аэрозольді ұсақ бөлшектер [8].
Бұл жерлердегi өсiмдiктерге қонатын шаңның құрамында улы газдар,
металдардың микроэлементтерi көп болады.Өндiрiс мекемелерi төңiрегiндегi
тозаңның құрамында 37,7% темiр, 15,5% алюминий, 2,7% мыс, 0,2 % қорғасын
болатыны анықталған [9].
Қалалардың экологиялық жағдайы қаншалықты шиеленiсе түссе, онда
көгалдандыруды соншалықты қарқынды жүргiзу керек. Осындай жас өнеркәсiптi
қалалардың бiрiне Кентау қаласы жатады.
Кентау қаласының экологиялық мәселелерi де сын көтермейтiн жағдайда,
әсiресе, қаланың солтүстiк-шығыс бөлiгiнде орналасқан қала өнеркәсiп
құрылыстары ауаның табиғи қозғалысын, айналымын тежейдi. Ауа, топырақты
ластайтын қалдықтар, шаң-тозаңдар көп бөлiнедi. Ол кәсiпорындар ауаның
табиғи қозғалысын, айналымын тежейді. Ауа, топырақты ластайтын қалдықтар
көп бөлінеді. Ол кәсіпорындар мыналар: жылу электр станциясы, Мырғалымсай
руднигi, кен байыту комбинаты, экскаватор, трансформатор зауыттары. 1992-
1994 жылдар аралығында осы аймақтан ауаның 1539 сынамаcы алынып, зерттеу
жүргiзген. Сондағы ауаның ластануы мынадай көрсеткiште болған: қорғасынның
орташа айлық концентрациясы -3,7 ШМК, мыс-2,7 ШМК, мырыш - 4,1 ШМК. Ал 1995
жылы алынған нәтижелер бойынша орташа көрсеткiш санитарлық нормадан
аспаған.
Судың құрамын тексеру үшiн 18 сынама алынып зерттеген кезде өте үлкен
ластану тiркелген, яғни Cu-32 ШМК, Zn-44 ШМК. 1996 жылғы көрсеткiште бұл
сандардың мәнi одан жоғары болған, яғни Cu 32-ден 40 ШМК-ға дейiн
көтерілген болса, Zn 44-65 ШМК-ға дейiн барған. Бұл деген өндiрiстен өте
көп мөлшерде улы қалдық заттар бөлiнiп, экологиялық норманы сақтамағандық
деп есептелінеді [10].
1996 жылы алынған көрсеткiшке келетiн болсақ, май айында Хантағы
өзенi мен шахтыдан шыққан сулардың нәтижесі мынадай болған. Мыс (Cu) пен
қорғасынның (Pb) концентрациясы алдыңғы көрсеткiштен 1,6 есе төмендеген.
Мырыштың концентрациясы бiраз көтерiлген. Мұны шахтадан шығып жатқан судың
мөлшерiнiң төмендеуiмен түсiндiрген. Техногендiк ластанудың күрт төмендеуi,
кейбiр горизонттардың жабылуына байланысты және әр түрлi апаттардың
болмауымен түсiндiрген [11].
Ал ендi, жасыл желектiң жағдайына келер болсақ, бұл аудандарда
өсiрiлген ағаш, бұта өсiмдiктердiң көп түрi кездеспейдi. Тек жазық маңда
орналасқан тұрғын үй аулаларында жемiстi ағаштар, қайың, үйеңкi, тал, күмiс
түстi жиделер, канадалық терек, жіңішке жапырақты жиде, үш инелі қармала,
ұсақ жапырақты қарағаш, қара терек отырғызылған.
Дегенмен, орта жағдайын жақсартуда жасыл желектiң маңызды роль
атқаратынын айта кеткен жөн. Әсiресе, оның санитарлық-гигиеналық қызметiнiң
мәнi өте зор.
Қаратау тауы Тянь-Шань тау жотасының қатпарлы бөлiгiнiң бiрi болып
саналады [12].
Сырдария Қаратауы Сырдария өзенiнiң оң жақ жағалауынан бастап 400 км
дейiн созылып жатыр. Бұл жотаның оңтүстiк батысында 30-60 км Сырдария өзенi
ағады. Солтүстiк шығыс жағында Талас өзенi, одан төменiрек Мойынқұм жерi
орналасқан. Қаратаудың етегiндегi жазық жерде оңтүстiктен батысқа қарай
өтiлетiн аймақта Кентау қаласы салынған. Оң жақ тұсында Хантағы өзенi,
батыс жағында Баялдыр өзенi ағып жатыр. Бұл екi өзен Қаратаудың оңтүстiк-
батыс жағынан бастау алады. Хантағы өзенiнiң ұзындығы 102 км, Телекөл
көлiне келiп құяды. Енi 2-3 метр, кей жерлерi 40-60 метрге дейiн
барады.Тереңдiгi 0,3-0,4 метр, кей жерi 1,5-2,3 метр. Көктемде судың
лайлануы 200-620 г\см дейiн жетедi. Баялдыр өзенiнiң ұзындығы 54 км, енi 2-
20 метрге дейiн жетедi, тереңдiгi 1-1,5 метр. Судың құрамында минералданған
карбанат 200-300 мг\л шамасында [13].
Жер бедері. Жалпы қаланың жер бедері тегіс, кейбір жерлері шығысқа
қарай ойқы болып келеді. Хантағы кентінен жоғары қарай Қаратау қорығы
созылып жатыр. Бұл қорықта жан-жануарлардың, өсімдіктердің қызыл кітапқа
енген түрлері қорғауға алынған, сонымен бірге жан-жануар мен өсімдіктің
басқа да көптеген түрлері кездеседі.
Кентау қаласының климаты өте континентальды. Негізінен шөл
климаттарының белгілері көрінеді. Түркiстан қаласындағы метеостанцияның
анықтамасы бойынша жел күндіз шығыстан оңтүстікке қарай, түнде батысқа
қарай соғады. Желдің орташа айлық жылдамдығы 3,1 мсек, кей кездері 3-4
мсек дейін барады. Шаңды, қатты желдің соғуы 1-2 күннен аспайды. Шiлде-
тамыз айларында көбiне құрғақшылық, наурыз-сәуiр айы аздап жауын-шашынды.
Маусым айының орташа температурасы 28,3 0С, шiлдеде ең жоғарғы көрсеткiш
360С. Қыс айларындағы орташа температура 5,6- 9,50С. Ең төменгi температура
380С. Жауын-шашынның түсуi де әр түрлi, қардың түсу мөлшерi де аз. Бұл
көрсеткіш климаттың құрғақ екенін көрсетеді. Қардың түсу қалыңдығы 10-15
см, қыста түскен қар мөлшерiнiң биiктiгi 25 см. Қар 60-85 күндей ғана
тұрып, ерiп кетедi. Ылғалдылықтың ең көп болатын кезеңi қараша-наурыз
айларында. Бұл кезде 50-60% жуық жылдық ылғалдылық болады. Жыл бойына
солтүстiктен, солтүстiк-батыстан соққан желдiң жылдамдығы 20 мсек жетедi.
Кей кезде 25-26 мсек дейін барады. Жаз айларында ауаның ылғалдылығы өте
төмен болады (28-32%). Ауа құрғақшылығы 90 күнге дейiн сақталанып тұрады.
Қуаңшылық басым оңтүстікте булану жылдық жауын-шашыннан көп мөлшерде артық
болады. Жауын-шашын мөлшері күз, қыс айларында көбірек болады. (1-кесте)
1 кесте- Жауын шашынның орташа айлық мөлшері
айлаI II III IV V
р
Шірінді
Кұм Шаң Ұйық 0,01
3 3-1
Мыс оксиді 1944,1 1595,3 1500,3
Қорғасын оның қосындылары 1770,1 1676,7 1859,7
Цианды сутегі 650,6 2,1 1,8
Күкірт қышқылы 1759,7 1223,2 1602,6
Күл шаңы 9847,8 11177,9 16311,2
Күкірт сутегі 1154,2 1516,6 1428,2
Фтор қосындысы (газ түрі) 2098,8 1666,0 964,8
Бензол 1123,1 1284,2 1314,1
Ксилол 1662,3 1949,4 1619,4
Дихлорэтан 843,9 628,6 386,6
Фенол 270,5 262,9 242,6
Ацетон 741,6 810,5 1164,9
Бензин (көміртегіне шаққанда)2504,3 3503,6 2028,4
Сондықтан қоршаған ортаны ауыр металдардан техногенді қалдықтардан
тазарту және оны қалпында сақтау негізгі мәселенің бірі. Ластанған ортаны
қалпына келтірудің физикалық, химиялық және биологиялық жолдары белгілі.
Олардың ішінде химиялық, физикалық әдістермен топырақты тазарту өте
тиімсіз. Мысалы АҚШ-та бұл әдістермен бір тонна топырақты тазартуға 1000
долларға дейін қаржы шығатындығы есептелген. Жалпы есептегенде бір гектар
жерді тазартуға 750000 доллар шығын кетеді (қымбатқа түседі). Ең тиімдісі
биологиялық әдіс (өсімдіктер арқылы). Сол себепті ластанған ортаны
өсімдіктер көмегімен қайта қалпына келтіру жолдарын жасауға арналған
зерттеулер соңғы кезде жоғарғы қарқынмен жүргізілуде.
Ауыр металдар өсiмдiктiң жапырақтарына, қабығы мен тамыр жүйелерiне
жинақталады. Осы бағытта зерттеу жүргiзген И.В.Гетко жылу электр станциясы
төңiрегiндегi SO2 газын барынша қарқынды жұтатын ағаш түрлерiне күмiс
түстi үйеңкi, киiз жапырақты жөке ағашы, қылқан жапырақтылардан кәдiмгi
шырша жататынын дәлелдеген [25].
Қаланың өнеркәсiп мекемелерi көп болған сайын, оның қоршаған ортаға
тигiзетiн әсерi де мол болады. Қазiргi кезде өндiрiстiк кәсiпорындарында
автотранспорттан, өнеркәсiп пен тұрмыстық қалдықтарды жағудан ауаға 200-ден
астам зиянды заттар тарайды екен. Газ күйiндегi және қатты ұсақ түйiршiктер
ауада ұзақ уақыт қалқып, өсiмдiктердi қатты зақымдап, кейбiрiнiң улануына
әкеп соғады [26].
Өнеркәсiптi қалалардың үстiнде қалыңдығы 1500-2000 миллиметрлiк шаң
мен түтiн қабаты пайда болып, сол жерге түсетiн күн сәулесiнiң бiраз
бөлiгiн жұтады. Осының салдарынан күн радиациясы жазда 20 %, қыста 50%
дейiн кемитiн көрiнедi. Өте тығыз орналасқан қала құрылыстары ауаның табиғи
қозғалыс айналымын тежейді, жылуды бойына тартып, температураны
жоғарылатады [27]. Бұл белгілі феномен. Сондай-ақ, қаладағы температура
өздерінің маңайындағы селоларға қарағанда жоғары болады да, қалада өсетін
ағаштар ертерек гүлдейді Өсімдіктер жарық жібермейтін экран қызметін
атқарады: Күннің жарығын бойына сіңіріп, кері шағылдырып бәсеңдетеді,
спектрлік құрамын өзгертеді. Мәселен, Оңтүстік Қазақстанда шырмауық жапқан
үй қабырғалары мен шырмауықсыз үй қабырғаларының температура
айырмашылықтары 12-16 градусқа дейін жетеді [9]. Ыстық күндері жасыл бақтың
көлеңкесінде ауаның температурасы 4-8 градус төмен болып, белгілі бір
ылғалдылық сақталынады.
Ыстық, әрi құрғақ климатты Оңтүстiк Казақстан жағдайында ауаны, суды,
топырақты зиянды заттардан арылтудың маңызы өте зор. Географиялық жағдайына
және жер ерекшелiктерiне байланысты, әсiресе, Кентау, Шымкент, Жамбыл
қалаларының (желдетуi нашар, жаз айларында жауын-шашын көп болмайтын)
атмосфера қабаты шаң-тозаңмен ластануға өте бейiм [9].
Ал В.П.Тарабриннiң зерттеуi бойынша металлургиялық зауыттардың
төңiрегiнде газ жұтуға ең жоғарғы нәтиже көрсеткен ағаштарға үшкiр
жапырақты үйеңкiні, ат талшынды (3,0%, 2,8%) жатқызған. Ақ қараған 1кг
құрғақ жапырақтарға шаққанда 69г, кәдiмгi шегiршiн – 39г сүйрiк жапырақты
жиде 87г, қара терек 157г SO2 газын жұтатыны көрсетiлген [28].
Зерттеулер ашық жерге қарағанда, ағаштардың астындағы жер бетiне шаң-
тозаңның 5-10 есе артық шөгетiнiн көрсетедi. Мәселен, қарағайлы алқаптың
әрбiр гектары жылына 36 тонна шаң тозаңды ұстаса, осынша аумақтағы қала
баулары 70 тоннаға дейiн өндiрiстiк тозаңды сiңiредi екен. Өсiмдiктiң
бойындағы шаң-тозаң жауын-шашынмен жуылып, топыраққа сiңiп, араласып кетедi
[29].
Қазақстан Республикасының Бас ботаника бағында жүргiзiлген зерттеулер
қала жағдайында ағаш-бұта жапырақтарының әрбiр шаршы метр жерiне 1,5-18,3
грамға дейiн шаң отыратынын көрсетiп бердi. Шаң ұстағыштығы жоғары ағаш
түрлерiне мыналар жатады: қауырсын бұтақты шегiршiн (18,2 гм2), тегiс
жапырақты шегiршiн (8,17гм2), шетен жапырақты үйеңкi (7,0 гм2), кәдiмгi
сирень (5,68 гм2), жүрекше жапырақты жаңғақ (4,0 гм2), жапон айвасы
(3,0гм2), шыбықты емен (3,0гм2), қала көшелерiн және өндiрiс
территорияларын көгалдандыруға осы аталған ағаш түрлерiн көбiрек
пайдаланған жөн. Өсiмдiкке қонатын шаңның құрамында, әсiресе, өндiрiстiк
тозаңдарда ауыр металдардың және микроэлементтердiң қоспалары көп болады.
Өндiрiс мекемелерi төңiрегiнде тозаңның құрамында 37,9% (күлге шаққанда)
темiр, 15,5% алюминий, 2,7% Cu, 0,9% титан, 0,8% мырыш, 0,2% қорғасын
болатыны анықталған [9].
Қазіргі біздің металлургия өнеркәсіптерінде технологиялық процестер
жетік меңгерілген. Дегенмен атмосфераға күнделікті жүздеген тонна, шаң және
құрамында қышқыл қалдығы бар газдар: күкіртті газ, күкірт, тұз қышқылы,
азот оксиді, көмірқышқыл газы, сонымен бірге мыс, мырыш, қорғасын, кадмий
және басқа да техногенді ингридиенттер өтеді [29].
Экологиялық орталықтардың мәліметтері бойынша (1996-1997ж.) күл-
қоқыстың орташа жылдық концентрациясы шекті мөлшерден (шм) 1,2 есе артқан,
бұл дегеніміз көміртек оксиді- 1,0 шм, күкірт оксиді -1,2 шм, шаң-тозаң
1,8 шм, формальдегид, аммиак 2,1-2,6 шм-ге көтерілген. Осы қоршаған ортаға
бөлінген заттардың көп мөлшері Мырғалымсай руднигінен, кен байыту
фабрикасынан және трансформатор зауытынан шығады. Ластанудың 16% ке жуығы
жылу электр орталығының үлесіне тиеді.Сонымен бірге соңғы уақыттағы
автокөліктерден шығатын улы газдар, адамдардың өз қолымен айналаға
қоқыстарды төгуі –барлығы да осы табиғатты және табиғи қорды өз қажетіне
пайдалану барысында адамның өзі жасаған өзгерістерінің әсерінен екені
байқалады.
Кесте 6 - Кентау қаласының өнеркәсіп-өндіріс орындарынан шығатын
ластаушы заттар мөлшері
Өндіріс орындары Ластаушы заттардың мөлшері, т, % (жылдық есеп)
ЖЭС 13604 29,4
ЖЭО Ачполиметалл 11212,1 24,2
Мырғалымсай кен орны 13200 28,5
Кен байыту фабрикасы 7531,6 16,3
трансформатор зауыты 654,2 1,6
Ластаушы заттардың ішіндегі ең қауіпті деп саналатын кен орындарынан
шыққан ауыр металдардың қалдықтары. Әсіресе қорғасынның мөлшері шамадан тыс
жоғары. Техногенді заттардың көбісі су мен топырақта жинақталуда. Қала
суының көзі Түркістан-Арыс каналы, Хантағы, Баялдыр су өзендері болып
табылады. Қаланың ішінен шахта сулары да ағып өтеді. Шахта суының құрамында
ауыр металдардың мөлшері шекті мөлшерден 1,5 есе көп. Өндіріс аймағындағы
судың ластану индексі 2,12 - бұл дегеніміз ластану деңгейі орташа.
Табиғатта көмірқышқыл газының қоры жиналуы да жоғарғы қарқынмен
жүруде. Мамандардың айтуынша, егер көмірқышқыл газының мөлшері арта беретін
болса, онда жер шарының жылылығы жоғарылап, табиғатқа қауіп төнуі мүмкін
[30-33]
Әдетте жердің беті және онда өсіп-өнетін өсімдіктер олардың
тіршілігне антропогендік жағдайларға сезімтал болып келеді. Көптеген
мәліметтерге қарағанда ірі қалалар, табиғатты ығыстырып шеттетуде, өйткені
қолдан жасалынған қалалық орта- көп қабатты үйлер, лас ауа, су, топырақ.
Қаланың суғармалы көше газонында адам жылу энергиясын 40 пайыз ашық жерге
қарағанда кем алады. Жаз айының ыстық қапырық ауасын 2-30 кемітеді. Үлкен
ағаштар электр қуатын үнемдеп экономикалық пайда әкеледі. Қала
өсімдіктерінің санитарлы-гигиеналық маңызы мұнымен тоқтап қоймайды, олар
ауа иондарының молайтып адамға жағымды ықпал етеді [34].
Кентау қаласында кәсiпорындар салына бастағанда ағаштардың осындай
қасиеттерiн дұрыс пайдаланбаған және де ескерiлмеген. Бұл аймақта көбiнесе
қарағаш, тал, терек, үш инелi қармала, үйеңкi, жылы аймақтан
интродукцияланған анар ағашы мен жапон үшқаты отырғызылған. Бiздiң жасаған
зерттеулерiмiз Кентау қаласының экологиялық-биологиялық ерекшелектерiн
ескере отырып, тағы да көптеген ағаш, бұта тектес өсiмдiктердiң түрлерiн
енгiзу, оларды жерсіндiру, қаланың экологиялық жағдайына бейiмделуiн
байқау.
Қаланың климат жағдайы антропогендiк факторлардың табиғатқа керi
әсерiнiң жылдан-жылға күшейе түсуi, бұл елдi мекенде көгалдандыру
принциптерiн қайта қарауды қажет етедi. Ең алдымен өсiмдiктiң қажеттi түрiн
ала бiлiп, олардың анатомиялық, физиологиялық жағдайларын зерттеп,
жергiлiктi климат жағдайына бейiмделгiштiгiн анықтау қажет. Яғни, бұл
орайда орта жағдайдың ауытқуына тез икемдi, төзiмдi келетiн эврифиттердiң
түрлерiн тарату [35].
Жер бетінде тіршілік ететін тірі ағзалар сияқты, оның ішінде
өсімдіктерде де күрделі процесс жүріп жатады. Қоршаған ортамен үздіксіз
қарым- қатынаста болып, осы қатынастың өсімдік үшін де, қоршаған орта үшін
де мәні зор екені белгілі. Ғалымдар өз зерттеулерінде өсімдіктердің
ластанған ортаның дәрежесіне көрсеткіш бола алатындығын дәлелдеуде. Қала
ауасының атмосферасын, суын, топырағын таза күйде ұстау үшін, түсті
металлургия зауыттарында кенді қорытудың жаңа әдістерін пайдалану, кен
құрамындағы пайда заттарды толық ұстап, газ күйінде шығып жатқан улы
газдарды қайта өңдеп, оны пайдаға асыру керек. Сонда ғана қоршаған орта
жақсарып, адам денсаулығын жақсартуға, экономиканың көтерілуіне жол ашады.
Тіршілік дегеніміз материяның қозғалысы, өзгерісі қайта
құрылуы болып табылады. Мұның барлығының негізгі қорғаушы күші – екі қарама-
қарсылықтың күресі, яғни ассимиляция мен диссимиляцияның үнемі кезектесе
ауысып отыруы. Өсімдіктер қоректену тәсілі ерекше келген тірі материяның
айрықша бір түріне жатады. Олар минералды заттармен, көмір қышқылгазымен
және сумен қоректенеді. Бұл заттардың қоршаған ортадағы күйіне және
мөлшеріне байланысты өсімдіктер табиғи сұрыпталып, өздерінің сыртқы
көлемдерін барынша дамытуға мәжбүр болады. Соның нәтижесінде оның сыртқы
ортамен тығыз байланысы орнықты [34].
Әр түрлі организмдер ортадағы белгілі бір фактордың өзгерісін
түрліше сезінеді. Бұл олардың эволюция барысында қалыптасқан ерекшеліктері.
Мысалы, тәуліктік және маусымдық температураларының айтарлықтай
ауытқушылығы бар орташа континентальді аудандарда қалыптасқан өсімдіктер
тропика өсімдіктеріне қарағанда анағұрлым кең ауқымда тіршілік ете алады.
Мыңдаған жылдар бойы құбылмалы орта жағдайында сұрыпталып, қалыпасқан
организмдер әсер етуші факторлардың көпшілігіне төзімді келеді.
Организмдердің орта жағдайының көп ауытқуына неғұрлым төзімділік көрсетсе,
яғни икемділігі соғұрлым жоғары болады. Демек, әрбір түр өзінше экологиялық
икемділік танытады. Тіршілік жағдайының айтарлықтай ауытқушылығына төзімді
организмдерді эврибионттар деп ерекше бір жағдайларда ғана өмір сүре
алатындарын стенобионттар дейді [45].
Түр ортаның белгілі бір факторының айтарлықтай өзгеруіне шыдамдылық
көрсеткенмен, басқа фактордың аз ғана өзгерісіне төзе алмауы мүмкін.
Эволюция барысында организмнің ортаға бейімделушілігі өзгеріп отырады.
Сондықтан ортаның факторларына организмдердің экологиялық қатысын
зерттеудің теориялық маңызы өте зор. Өйткені, мұндай зерттеулер организмнің
тіршілік ортасына бейімделу механизмін анықтауға мүмкіндік береді, басқа
жерлерге тарату, жерсіндіру жұмыстарына ғылыми негіз болады.
Сыртқы ортаның өзгерісіне, қолайсыз жағдайларға ағза өзінің күйін
белсенді түрде өзгерту арқылы бейімделіп отырады. Қолайсыз әсерді жеңудің
екі жолы бар. Бірінші қозғалысқа, орын ауыстырып отыруға қабілеті бар
жануарларға тән қасиет. Екінші төзімді болу. Мұндай қасиет өсімдіктер
дүниесіне негізделген, яғни осы жағдайларға бейімделуімен, мүшелерінің
құрылымын, функциясын сәйкестендіру арқылы жүзеге асырылады.
Орта факторлардың көпшілігі өзгеріп отыратындықтан және
организмдерге әр кезде әртүрлі деңгейде әсер ететіндіктен эволюция
барысында кез келген ағза сол ортадағы өзгерістерге бейімделе қалыптасады.
Сыртқы ортаның шамадан артық немесе кем әсерлеріне төзімділік көрсетіп
отырады.
Өсімдіктер үшін сулардың ластануы өте зиянды. Халық санының өсуі,
қалалардың үлкеюі пайдаланылған ластанған сулардың мөлшерін көбейте түседі.
Мұндай сулар қоймаларға, өзендерге қосылып ластайды. Адам мен табиғат
арасында пайда болған осындай сәйкессіздік дер кезінде шұғыл шаралар
қолдануды қажет етеді.
Жасыл өсімдіктер табиғаттағы оттегінің, көміртегі тотықтарының және
судың айналымын реттейді. Кейінгі деректерге қарағанда, тіпті озонның
ауадағы тұрақты мөлшерде болуын да өсімдіктер қамтамасыз етеді екен [30].
Қазақстанның жазық далаларында тұзды топырақты өңірлер мен
техногенді құбылыстардың әсерінен бүлінген жерлер көптеп кездеседі. Топырақ
жағдайлары өсімдік өсіруге соншалықты қолайсыз болғанымен, мұндай жерлерді
мелиорациялау және сондай-ақ рекультивациялап, қайтадан шаруашылық
айналымға қосу әлеуметтік-экологиялық маңызы зор мәселе болып табылады.
Белгіленген аумақтағы бұзылған жер көлемін, ондағы жыныстардың физикалық-
химиялық құрамдарын анықтау арқылы қалпына келтіретін жерлерді қандай
мақсатқа пайдалануға болатынын, ол үшін қандай жұмыстар жүргізу қажеттігін
шешеді. Таутехникалық жерді тегістеу, еңістерді жөнге келтіру, құнарлы
топырақ төсеу және мелиорациялық құрылыстар салу жұмыстарын қамтиды. Егер
техногенді аймақтың топырағы өсімдіктің өсуіне зиянды болса, оның үстіне
экран қабатын салады. Тұзды топырақты жерлерді осылайша пайдаға асыруға
болады. Тек мұндай аймақтағы жер асты суының барынша төмендеуіне және
суғару кезінде жерге сіңген судың жер астының тұзды суымен қосылмауына
барынша назар аударған жөн.
1.2.1 Техногендiк ластанудың өсiмдiктердiң су тапшылығына әсері
Өсімдіктердің барлығы құрғақшылықты бірдей көтермейді. Кейбір түрлер
құрғақшылыққа мүлдем төзбейтін болса, кейбірі төзімді, ал енді біреулері
екі ортаның мөлшеріне тәуелді болып келеді. Осыған байланысты Е. Варминг
өсімдіктерді су режиміне қатысты үш экологиялық топқа бөлген ?:
1. Гигрофиттер
2. Ксерофиттер
3. Мезофиттер
Гигрофиттер ылғалды жердің өсімдіктері. Бұл түрлер су тапшылығына
шыдамсыз келеді. Транспирациясы үнемі жоғары деңгейде болады. Оның себебі
лепестік саңылаулары үнемі ашық тұрады. Ксерофиттер құрғақшылық үнемі болып
тұратын жердің өсімдіктері. Бұл өсімдіктер атмосфераның, топырақтың
құрғақшылығына ұзақ уақыт шыдап, төзімділік көрсетеді. Осыған байланысты
мұндай өсімдіктердің органдары ксероморфты құрылымға ие болады. Су
тапшылығына ұшыраған күннің өзінде де тургорлық қасиетін жоғалтпайды,
сонымен бірге жапырақтары редукцияланған соған сәйкес транспирция
қарқындылығы аз мөлшерде жүріп отырады. Осмостық қысым ксерофиттерде өте
жоғары болады. Тамыр системасы суды қарқынды түрде сорып алады, бірақ
үнемдеп жұмсайды.
Мезофитті өсімдіктерде мезоморфты да, ксероморфты да қасиет кездеседі.
Құрғақшылыққа байланысты кейбір түрлер су тапшылығына шыдамсыз келеді,
кейбірі тұрақтылық көрсете біледі. Осмостық қысымы 20-25 атм. аралығында
болады. Кей кездері ұзақ құрғақшылық болып, ауа температурасы жоғары болған
кезде шыдамдылық танытса, онда мезоксерофильді мінез көрсетеді.
Су бір өсімдіктің әр түрлі органдарында түрліше болумен қатар бір
тәуліктің ішінде бірнеше рет өзгереді. Өсімдіктің су балансында-өсімдіктің
суды жарату мөлшері мен судың ену мөлшерінің ара қатынасында тапшылық
болмау керек. Өсімдік үшін судың маңызы өсімдіктерге сіңген топырақтағы
минерал заттарды ерітуі және өсімдік сабағын бір қалыпты температурада
ұстап тұрудағы ролі белгілі иондардың болуымен байланысты. Мысалы, Na+
иондары көп жиналып, топырақ коллоидының гидрофильдік қасиетін күшейтсе,
Са++ иондары керісінше нашарлатады. Су режимі топырақ құрылысына
байланысты, сонымен қатар топырақтағы суды өсімдіктің қабылдау дәрежесі,
топырақтың механикалық құрылысына да өте тығыз байланысты болады [58].
Әр түрлі өсімдіктер суды түрліше қабылдайды. Ғалымдар қаншама жыл
өсімдіктің суды қабылдауы мен оның бойымен жоғары көтерілуі заңдылықтарын
зерттеп келеді. Бірақ соған қарамастан бұл мәселе әлі күнге дейін өз
шешімін таба алмай отыр. Дегенмен, көптеген ғалымдардың пікірінше судың
өсімдікке қабылдануы мен өсімдік бойымен жоғары көтерілуіне негізгі фактор:
тамыр қысымы немесе төменгі су жылжытқыш механизміне байланысты екенін
мойындайды [59].
Өсімдіктің тамыр системасының суды активті түрде қабылдап, одан
сосудтарға қарай өтуіне гутация толық дәлел бола алады [60].
Қабылдаған судан жұмсалған судың артық болуы өсімдік су тапшылығына
ұшыраған кезде байқалады. Бұл кезде өсімдік күнделікті жұмсайтын суын
жұмсап қана қоймай денесін тургор қалпына келтіріп тұрған суды да жұмсайды.
Бұл кезде өсімдік жасушасы суға қанығудың орнына судан айырыла бастайды да,
өсімдіктің тургорлық қысымы түсе бастайды. Сөйтіп, өсімдік су тапшылығына
ұшырайды. Өсімдік су тапшылығына ұшырағанда оның денесіндегі тіршілік
қарқындылығы өзгереді де өсімдіктің өсуі мен дамуына кедергі келтіреді.
Өсімдік денесіндегі судың кемуінің оның тіршілігіне тигізетін әсерін
зерттеген ғалымдар көп [61-63].
Өсімдік солған кезде оның денесіндегі заттардың алмасуы су
тапшылығына қарсы тұра бастайды. Бұл кезде өсімдік денесіндегі, тіпті
клеткаларындағы күрделі қант крахмалдарының ыдырауы артып, қарапайым қантқа
айналады. Бұл кезде өсімдіктің тыныс алуы артады да, аз да болса су
молекулаларының түзілетіні байқалады. Осылайша өсімдік су тапшылығына
уақытша қарсы тұра алады.
Өсiмдiктерге сiңген және жұмсалған судың ара қатынасы су теңдестiгi
деп аталады. Су теңдестiлiгi тапшылықсыз болу үшiн жапырақ арқылы буланған
судың мөлшерi тамыр арқылы сiңген сумен толықтырылып тұруы қажет.
Топырақтағы және ауадағы ылғал тапшылығы өсiмдiктердегi су алмасу процесiне
қолайсыз әсер етедi. Өсiмдiктiң аздап сола бастауының өзi клетка
құрылысының бұзылуына, зат алмасу процестерiнiң нашарлауына әкеп соғады.
Ұлпалардың сулылығының кемуi жасуша биколлойдтарының күйiн өзгертiп,
протопласт құрылымының зақымдануына әкеп соғады. Өсiмдiк денесiндегi судың
азаюы фотосинтез қарқындылығын күрт төмендетiп, тыныс алу қарқындылығын
жоғарылатады [64].
Су тапшылығы дегенiмiз өсiмдiк клеткасын толық қанықтыруға жетпейтiн
су мөлшерi. Ең бiрiншi рет су тапшылығы туралы Ливингстон мен Браун
жұмыстарында көрсетiлген [65].
Т.А.Красносельская-Максимова, Н.А.Максимов, Т.А.Красносельская-
Максимова таңғы уақытта өсiмдiктер сумен максимальды қаныққан деп есептеп,
су тапшылығын жапырақтағы күндiзгi және таңғы ылғал мөлшерiнiң айырымы
бойынша табуды ұсынған [66,67].
О.Stocker су тапшылығын зерттей отырып, оның шамасын қалыпты жағдайда
өсiрiлген өсiмдiктердегi су мөлшерi мен қолдан қанықтырудан кейiнгi
олардағы су мөлшерi арасындағы айырма бойынша өлшеудi ұсынады, себебi
өсiмдiктердiң көпшiлiгi күндiзгi жоғалтқан ылғалды түн бойы орнына толтыра
алмайды және таңғы уақытта да суға қанықпаған болып шығады [56].
J.Catsky әдiсi бойынша су тапшылығын ликвидациялауға 3-4 сағат кетедi
де, оны минимумға келтiрiп тәжiрибенiң қатесiн кемiтедi. О.Stocker
өсiмдiктерде су тапшылығы болған кезде олардың физиологиялық, морфологиялық
өзгерiстерiн кеңiнен нақты дәлелдейдi [68].
Қазақстандық ғалымдар да су режимiне зерттеулер жүргiздi.
C.Г.Нестерова альпi, субальпi белдеуiндегi бiрқатар өсiмдiктердiң су
тапшылығын зерттегенде, Iле Алатауының оңтүстiк экспозициясында өсiрiлген
өсiмдiктердiң көбiсiнiң структурасы ксероморфты, ал солтүстiк
экспозициясындағылар мезоморфты құрылымға ие деген пiкiрге келедi [69].
С.В.Чекалин өсiмдiктердегi су тапшылығын экологиялық факторларға
байланыстыра отырып зерттеген. Су режимi өсiмдiктерде әр түрлi болуы
мүмкiн. Теория бойынша үш жағдайда :
1. Судың өсiмдiкке келуi оның шығындалуынан асады, яғни, өсімдік
үнемі сумен қамтамасыз етіліп және оның келуі жұмсалуынан көп болған
жағдайда
2. Судың келуi оның жұмсалуына тең, яғни су тапшылығынсыз режим ең
қолайлы болып табылады.
3. Суды өсiмдiктiң шығындауы оның кемуiнен көп, бұл жағдай су
тапшылығына әкеп соғады [70].
Су тапшылығы өсiмдiктердiң сыртқы көрiнiстерiне әсер етедi, бiрақ
барлығына емес. Көптеген өсiмдiктер су тапшылығы көп болса да механикалық
ұлпалардың арқасында өздерiнiң сыртқы көрiнiстерiн өзгертпей тұра алады.
Өсiмдiк су тапшылығынан қорғануды ең алдымен алмасудың қарқындылығын
өзгертуден бастайды. Өсiмдiк жасушасында крахмал қантқа айналады және тыныс
алу күшейедi. Тыныс алу нәтижесiнде су тапшылығын төмендететiн су түзiледi.
Күндiзгi тапшылықтан басқа кейбiр өсiмдiктерде қалдық су тапшылығының
пайда болуы топырақтағы ылғалдың жеткiлiксiздiгiмен байланысты [71].
Өсімдіктердің сыртқы ортаның жағдайына бейімделуі-экологияның ең
маңызды мәселелерінің бірі. Бейімделу процесіне өсімдіктердің анатомия-
морфологиялық, физиологиялық қасиеттерінің орта жағдайына тәуелдене өзгеруі
жатады.
Екі түрлі ортадан алынған түрлердің су режимін зерттеу (әсіресе
құрғақшылық ортада) үлкен қызығушылық тудырады, өйткені бір түрдің таза
аймақ пен ластанған ортадан алынған зерттеу нәтижелерін салыстырғанда
ондағы физиологиялық өзгерістердің болатындығына көз жеткізуге болады (1996-
1998ж зерттеу нәтижелері). В.М.Свешникова көрсеткендей өсімдіктердің
биологиялық-морфологиялық, физиологиялық жағдайлары экологиялық өзгеріске
ғана ұшырап қоймайды, сонымен бірге олардың су мөлшерінің көрсеткіштері де
сол ортаға бейімделе өзгеруі физиологиялық көрсеткіштердің амплитудасына
тығыз байланысты. Амплитуда тербелісі неғұрлым ауқымды болса, организм сол
ортаның өзгерісіне соғұрлым бейімделгіш болады [72].
Өсімдіктің су режимінің экологиялық жұмыстарында негізгі мән
берілетін элементтердің бірі өсімдік жапырағындағы су мөлшері. Ұлпаның суды
ұстау қасиеті көптеген физиологиялық процестермен тығыз байланысты, және
осы процестердің қалыпты жағдайда жүруіне, өсімдік өсуі мен дамуына ықпал
етеді [73]. Өсімдіктің су алмасу сипаттамасы ассимиляция мүшелеріндегі су
қорының бағасынсыз сипатталуы қиын. Өсімдіктердегі су мөлшерінің шамасы
бойыншы аридті және қара топырақты облыстарда түрлердің өсуін анықтау
мүмкін емес екенін дәлелдеген [74].
Су мөлшері жапырақ ұлпасындағы судың келуін, оның шығындалуын,
жетіспеушілігін анықтайтын су алмасу элементтерін зерттеумен бірдей
экологиялық мәні өсіп келе жатқан параметр болып табылады. Әр түрлі
аудандарда өсетін өсімдіктердің жапырағындағы су мөлшері 67-83 процент
аралығында ауытқып тұрады. Вегетациялық периодтың барлық кезеңінде
жапырақтағы су мөлшерінің шамасы өзгеруі мүмкін. Шекара анализі әр түрлі
экологиялық топтағы өсімдіктер өздерінің су қорын белгілі бір мөлшерде
жұмсауын, төзімділігін, су теңдестігінің қозғалғыштығын реттейтін қабілетті
сипаттайды. Ал жапырақ ылғалының арасындағы үлкен және кіші ауытқулар
мөлшері олардың сусыздану қабілетін және оған сәйкес жоғары температураға
бейімделуін де көрсетеді. Б.А.Келлердің жүргізген тәжірибесінің нәтижесі
бойынша өсімдіктің су режимінің көрсеткіші, жапырақтағы су мөлшері сияқты
әр түрлі топ өсімдіктердің экологиялық қасиеттерін талдау жағдайында
қолдануға болады [75].
Таулы аймақтағы өсімдіктердің эколого-физиологиялық ерекшеліктерін
зерттеуге көп жұмыстар арналған. [76-85].
Памир таулы аймағының су режимін зерттеген ғалымдар өсімдіктерге
негізгі әсер етуші фактор ылғалдылық, содан кейін күн сәулесінің радиациясы
деген пікірге келген. Памир-Алай таулы системасының әр түрлі деңгейінде
бірнеше түрлердің су режимін зерттеп мынадай қорытындыға келген: мезоморфты
түрлерден ксероморфты өсімдіктер өз денесінен суды мөлшерлеп жұмсап,
жапырақтарда су мөлшері азая бастаса, транспирациялау қарқындылығы да
азайып, су тапшылығы мен осмостық қысымы көтеріледі Памир-Алай батыс таулы
аймағындағы көлденең белдеуден өсімдіктердің бірнеше түрлеріне жүргізген
зерттеуінде эдификаторлық өсімдіктердің әр түрлі типтері су режиміне
түрліше жауап береді деген. Су тапшылығының мөлшеріне су буландырудың
жоғары мәні мен жапырақтағы су мөлшері шамасының үлкен кіші көрсеткіштердің
амплитудалық ауытқу шамасы бойынша төрт топқа бөлген [86].
1.Қалыптылық 2.Орташа қалыптылық
3.Орташа лабильді 4. Қалыпты лабильді
Су режимінің анализінен әр түрлі экологиялық топтағы өсімдіктердің су
алмасу процесін, вегетациялық кезеңнің ұзақтығын, өсімдіктің өсу ареалына
бейімделуін білуге болады.
Өсімдіктердің өсу ортасы теңіз деңгейінен неғұрлым биіктеген сайын
алынған обьектілердің суды буландыруы азайып, жапырақтағы су мөлшері
көбейеді Жалпы зерттелінген өсімдіктердің су режимінде ортаның қолайсыз
жағдайына бейімделу байқалған. Орталық Кавказдағы шөптесін өсімдіктердің су
балансына зерттеу жүргізгенде мынадай пікірге келген: су буландыру
дәрежесінің жоғары болуы, яғни, сыртқы орта факторлардың: температураның,
ауа ылғалдылығының, күн радиациясының әсерінен физиологиялық өзгерістерге
ұшырайтынын айтқан [87].
Бұл ауданда топырақ ылғалдылығының шамасы үлкен әсер етпейді. Алтай
таулы аймағындағы өсімдіктердің осмостық қысым шамасы және су мөлшерінің
жоғары дәрежеде болатынын көрсеткен [88].
Оңтүстік–шығыс Алтай таулы аймағындағы өсімдіктердің эколого-
физиологиялық ерекшеліктерін зерттей келе мынадай қорытындыға келген. Таулы
және орманды алқапта өсетін өсімдіктерде су тапшылығы байқалмайды, ал жазық
жерінде өсетін өсімдіктер ылғалдылықтың жетіспеуін сезінеді, өйткені таулы
аймаққа қарағанда жазық жерлерде ылғалдылық мөлшері аз түседі. [89]. Ауа-
райы континентальды болып келетін Калифорнияның тау бөктеріндегі өсімдіктер
Альпі тауларында өсетін өсімдіктерге қарағанда клетка сөлінің осмостық
қысымы үлкен болып келеді екен [90].
Хангай мен Шығыс Памир таулы аймағындағы өсімдіктердің су режиміне
салыстырмалы зерттеу жүргізіп мынадай қорытынды жасаған: таулы аймақтардағы
су режимінің қасиеті әркелкі, контрастылы жағдай туындаған сайын, әр
топтағы өсімдіктердің ара қатынасында дифференцация айқын көрінеді. Аридті
зонада өсетін өсімдіктерде осмостық қысым жоғары болып келеді, өйткені бұл
аймақ үнемі су тапшылығын сезінеді. Егер де тіршілік үшін орта жағдайы
неғұрлым тепе-теңдікті сақтаса әр түрлі өсімдіктердің су режимінде
ауытқушылық аз болады. Таулы ауданның өсімдіктері үшін су тапшылығы мен
осмостық қысымның жоғары болуы өздері үшін тән қасиет [91].
1.2.2 Техногендік ластанудың транспирация қарқындылығына әсері
Өсімдіктің жер бетіндегі ағзаларынан судың булануын- транспирация деп
атайды. Өсімдік денесінен судың жұмсалуы оның анатомиялық, физиологиялық
ерекшеліктеріне байланысты.
Өсімдік суды өте көп жұмсайды. К.А.Тимирязевтің дәлелдеуі бойынша
астық тұқымдас өсімдіктер денесінде бір бөлік құрғақ зат синтездеу үшін
1000 бөлік су жұмсайды [96].
Өсімдік денесіндегі құрғақ зат түзуге кететін судың грамм мөлшерін
транспирация қарқындылығы деп атайды. Транспирация коэффиценті әр түрлі
өсімдікте түрліше болады. Транспирация деңгейі өсімдіктің морфо-биологиялық
ерекшелігі мен сыртқы ортаның әсеріне де тікелей байланысты екенін көптеген
ғалымдар зерттеген [97-105].
Транспирация қарқындылығы өсімдіктердің вегетациялық мерзімі және күн
тәулігінің ішінде өзгеріп отырады.
Күндіз өсімдік толық сумен қамтамасыз етіліп тұрғанда күн қатты
қызса, жапырақтағы су сағат сайын жаңарып отырады. Ал түнде судың жұмсалуы
азайғанмен транспирация мүлде тоқтамайды. Өсімдік бойындағы азайған су
түнде толықтырылады. Өсімдіктердің суды көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz