Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет жайында
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Тарихи.құқықтық ғылыми ойлардағы азаматтық қоғамның түсінігі ... ... 9
1.1 Адам құқығы туралы идеялардың қалыптасу тарихының бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2Азаматтық қоғам мазмұнының сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2 Құқықтық мемлекеттің түсінігінің қалыптасуы мен мәні ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Құқықтық мемлекеттің концепциясының тарихи аспектілері ... ... ... ...29
2.2 Қазіргі отандық теориядағы құқықтық мемлекет түсінігінің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3 Қазақстан Республикасында мемлекет құрудың теориясы мен тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
1 Тарихи.құқықтық ғылыми ойлардағы азаматтық қоғамның түсінігі ... ... 9
1.1 Адам құқығы туралы идеялардың қалыптасу тарихының бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2Азаматтық қоғам мазмұнының сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2 Құқықтық мемлекеттің түсінігінің қалыптасуы мен мәні ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Құқықтық мемлекеттің концепциясының тарихи аспектілері ... ... ... ...29
2.2 Қазіргі отандық теориядағы құқықтық мемлекет түсінігінің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3 Қазақстан Республикасында мемлекет құрудың теориясы мен тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Мемлекет дүниеге келгенге дейін азаматтық қоғам болған. Алғашқы қауымдық құрылыста адамдар өмірі азаматтық қоғам негізінде реттелген. Тіршілік пен адамдар арасындағы қатынастарды азаматтық қоғам институттары жүзеге асырған.
Өндіргіш күштердің пайда бола бастауымен, жеке топтар мен отбасылардың қолында артық өнімдердің шоғырлануы жеке иемденуді, иелер құқығын сақтау, меншіктер арасындағы қатынасты реттеу қажеттілігі саяси күштің – мемлекеттің пайда болуына әкелді.
Мемлекеттің іргесі қаланып, оның құрылымдық шарттарының нығая бастаған кезде бұрынғы азаматтық қоғам институттары ығыстырылды, қоғамды басқару мемлекеттің қолына көшті. Мемлекет нығая келе азаматтық қоғамның қызметтерін шектеп, біртіндеп олардың аясын тарылтты. Абсолютизм тұсында, тоталитарлық билік кезінде азаматтық қоғамның сүлдесі ғана қалды.
Америка мен Еуропа елдерінде либералдық демократияға көшу азаматтық қоғам институттарын қайта өмірге әкеліп, оның қызметтерін жандандыра түсті.
Дамудың демократиялық жолына түскен посткеңестік мемлекеттерде азаматтық қоғам қалыптастыруға, оның институттарын дамытуға бағытталды. Азаматтық қоғамды құруды елді демократияландырудың басты шарты деген көзқарас адамдар арасында бүгінде берік қалыптасқан.
Сонымен, халықтың басым бөлігі – саясаткерлер де, қарапайым көзі ашық азаматтар да ден қоя бастаған бұл азаматтық қоғам деген не? Азаматтық қоғам адамдардың сөз, жиналыс, еркін пікір айту, өз ойын ашық жеткізу, төл құқығын қорғай білу, еңбек ету, оқып-білім алу, әлеуметтік жағынан қорғалу, өзінің адами қажеттіліктерін қанағаттандыру деген құқықтарын қамтамасыз ете ала ма? Азаматтық қоғам көпшіліктің өмірден күткен сұраныстарына толық жол ашатын бірден-бір институт феномен бе, әлде олардың көңілі ауған уақытша қызығушылық па? Сонда азаматтық қоғам дегеніміз не?
Өндіргіш күштердің пайда бола бастауымен, жеке топтар мен отбасылардың қолында артық өнімдердің шоғырлануы жеке иемденуді, иелер құқығын сақтау, меншіктер арасындағы қатынасты реттеу қажеттілігі саяси күштің – мемлекеттің пайда болуына әкелді.
Мемлекеттің іргесі қаланып, оның құрылымдық шарттарының нығая бастаған кезде бұрынғы азаматтық қоғам институттары ығыстырылды, қоғамды басқару мемлекеттің қолына көшті. Мемлекет нығая келе азаматтық қоғамның қызметтерін шектеп, біртіндеп олардың аясын тарылтты. Абсолютизм тұсында, тоталитарлық билік кезінде азаматтық қоғамның сүлдесі ғана қалды.
Америка мен Еуропа елдерінде либералдық демократияға көшу азаматтық қоғам институттарын қайта өмірге әкеліп, оның қызметтерін жандандыра түсті.
Дамудың демократиялық жолына түскен посткеңестік мемлекеттерде азаматтық қоғам қалыптастыруға, оның институттарын дамытуға бағытталды. Азаматтық қоғамды құруды елді демократияландырудың басты шарты деген көзқарас адамдар арасында бүгінде берік қалыптасқан.
Сонымен, халықтың басым бөлігі – саясаткерлер де, қарапайым көзі ашық азаматтар да ден қоя бастаған бұл азаматтық қоғам деген не? Азаматтық қоғам адамдардың сөз, жиналыс, еркін пікір айту, өз ойын ашық жеткізу, төл құқығын қорғай білу, еңбек ету, оқып-білім алу, әлеуметтік жағынан қорғалу, өзінің адами қажеттіліктерін қанағаттандыру деген құқықтарын қамтамасыз ете ала ма? Азаматтық қоғам көпшіліктің өмірден күткен сұраныстарына толық жол ашатын бірден-бір институт феномен бе, әлде олардың көңілі ауған уақытша қызығушылық па? Сонда азаматтық қоғам дегеніміз не?
1. Ағдарбеков Т. «Мемлекет және құқық теориясы» Қарағанды, 2001
2. Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ. Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша мемлекет бөліміне арналған дәрістер жинағы. Қарағанды, 2003 ж.
3. Венгеров А.Б. Теория государства и права Москва, 1996 г.
4. Жоламан Қ.Д., Мұқтарова А.К., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1998 ж.
5. Ибраева А.С., Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1998 ж.
6. Коваленко А.И. Теория государства и права. Вопросы и ответы, Москва, 1997 ж.
7. Комаров С.А. Общая теория государства и права. Москва, 1998 ж.
8. Лазарев В.В. Общая теория государства и права. Москва, 2000 ж.
9. Лазарев В.В., Липень С.В. Теория государства и права. Москва, 1998 ж.
10. Малько А.В. Теория государства и права в вопросах и ответах. Москва, 1997 г.
11. Марченко М.Н. Теория государства и права. Москва, 1998 г.
12. Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах. / отв. Ред. М.Н.Марченко. Москва, 1998 г.
13. Проблемы теории государства и права.Москва, 1998 г.
14. Спиридонов Л.И. Теория государства и права. Москва, 1995 г.
15. Сырых В.М. Теория государства и права. Москва, 1998 г.
16. Табанов С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері. Алматы: Жеті жарғы, 2003 ж.
17. Теория государства и права. Курс лекций/ под. Ред. Н.И.Матузова и А.В.Малько. Москва, 1999 г.
18. Хропанюк В.Н. Теория государства и права. Москва, 1995 г.
19. Черданцев А.Ф. Теория государства и права. Курс лекций Екатеринбург, 1996 г.
2. Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ. Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша мемлекет бөліміне арналған дәрістер жинағы. Қарағанды, 2003 ж.
3. Венгеров А.Б. Теория государства и права Москва, 1996 г.
4. Жоламан Қ.Д., Мұқтарова А.К., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1998 ж.
5. Ибраева А.С., Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1998 ж.
6. Коваленко А.И. Теория государства и права. Вопросы и ответы, Москва, 1997 ж.
7. Комаров С.А. Общая теория государства и права. Москва, 1998 ж.
8. Лазарев В.В. Общая теория государства и права. Москва, 2000 ж.
9. Лазарев В.В., Липень С.В. Теория государства и права. Москва, 1998 ж.
10. Малько А.В. Теория государства и права в вопросах и ответах. Москва, 1997 г.
11. Марченко М.Н. Теория государства и права. Москва, 1998 г.
12. Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах. / отв. Ред. М.Н.Марченко. Москва, 1998 г.
13. Проблемы теории государства и права.Москва, 1998 г.
14. Спиридонов Л.И. Теория государства и права. Москва, 1995 г.
15. Сырых В.М. Теория государства и права. Москва, 1998 г.
16. Табанов С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері. Алматы: Жеті жарғы, 2003 ж.
17. Теория государства и права. Курс лекций/ под. Ред. Н.И.Матузова и А.В.Малько. Москва, 1999 г.
18. Хропанюк В.Н. Теория государства и права. Москва, 1995 г.
19. Черданцев А.Ф. Теория государства и права. Курс лекций Екатеринбург, 1996 г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Тарихи-құқықтық ғылыми ойлардағы азаматтық қоғамның түсінігі ... ... 9
1.1 Адам құқығы туралы идеялардың қалыптасу тарихының
бастаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2Азаматтық қоғам мазмұнының
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 18
2 Құқықтық мемлекеттің түсінігінің қалыптасуы мен мәні
... ... ... ... ... ... 29
2.1 Құқықтық мемлекеттің концепциясының тарихи аспектілері ... ... ... ...29
2.2 Қазіргі отандық теориядағы құқықтық мемлекет түсінігінің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
3 Қазақстан Республикасында мемлекет құрудың теориясы мен
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .59
Пайданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 63
Кіріспе
Мемлекет дүниеге келгенге дейін азаматтық қоғам болған. Алғашқы
қауымдық құрылыста адамдар өмірі азаматтық қоғам негізінде реттелген.
Тіршілік пен адамдар арасындағы қатынастарды азаматтық қоғам институттары
жүзеге асырған.
Өндіргіш күштердің пайда бола бастауымен, жеке топтар мен
отбасылардың қолында артық өнімдердің шоғырлануы жеке иемденуді, иелер
құқығын сақтау, меншіктер арасындағы қатынасты реттеу қажеттілігі саяси
күштің – мемлекеттің пайда болуына әкелді.
Мемлекеттің іргесі қаланып, оның құрылымдық шарттарының нығая
бастаған кезде бұрынғы азаматтық қоғам институттары ығыстырылды, қоғамды
басқару мемлекеттің қолына көшті. Мемлекет нығая келе азаматтық қоғамның
қызметтерін шектеп, біртіндеп олардың аясын тарылтты. Абсолютизм тұсында,
тоталитарлық билік кезінде азаматтық қоғамның сүлдесі ғана қалды.
Америка мен Еуропа елдерінде либералдық демократияға көшу
азаматтық қоғам институттарын қайта өмірге әкеліп, оның қызметтерін
жандандыра түсті.
Дамудың демократиялық жолына түскен посткеңестік мемлекеттерде
азаматтық қоғам қалыптастыруға, оның институттарын дамытуға бағытталды.
Азаматтық қоғамды құруды елді демократияландырудың басты шарты деген
көзқарас адамдар арасында бүгінде берік қалыптасқан.
Сонымен, халықтың басым бөлігі – саясаткерлер де, қарапайым көзі
ашық азаматтар да ден қоя бастаған бұл азаматтық қоғам деген не? Азаматтық
қоғам адамдардың сөз, жиналыс, еркін пікір айту, өз ойын ашық жеткізу, төл
құқығын қорғай білу, еңбек ету, оқып-білім алу, әлеуметтік жағынан қорғалу,
өзінің адами қажеттіліктерін қанағаттандыру деген құқықтарын қамтамасыз
ете ала ма? Азаматтық қоғам көпшіліктің өмірден күткен сұраныстарына толық
жол ашатын бірден-бір институт феномен бе, әлде олардың көңілі ауған
уақытша қызығушылық па? Сонда азаматтық қоғам дегеніміз не?
Азаматтық қоғам ұғымымен қатар, соңғы кезде құқықтық мемлекет
идеясы заңды ойлаудың тағы да ең маңызды идеясына айналуда, себебі ол жалпы
азаматтық құндылықтар санатына жатады.
Қазіргі заманда құқықтық мемлекетті құру, қалыптастыру мәселесі
ғаламдық проблемаға айналды. Өйткені адам қоғамының даму тарихында
ешқашан, еш елде құқықтық мемлекет болған емес. Қазіргі кезде де жоқ.
Болашақта да барлық елдерде бір мазмұнды, бір нысанды құқықтық мемлекет
болуы мүмкін емес. Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті, әлеуметтік
жағдайы, рухани санасы, саясаты бір деңгейде болмайды. Бұған қоса олардың
географиялық, ұлттық ерекшеліктері болады.
Құқықтық мемлекетті қалыптастырудың маңызды алғышарттарының ішінде
азаматтық қоғамның алар орны бір төбе. Ал азаматтық қоғам алуан түрлі
қоғамдық қатынастардың мемлекеттен біршама дербес болуын мақсат тұтса, бұл
игі мақсат мемлекеттік биліктің құзыреті заңмен шектеліп, адам құқығы
алдыңғы орынға шыққанда ғана емес, әрбір жеке адамның мүдделеріне қатысты
басқарушылық саяси шешімдер мен бағдарламаларды жүзеге асыру болып
табылады.
Құқықтық мемлекет саяси билікті ұйымдастырудың формасы ретінде
қоғамдық өмірдің барлық салаларында құқықтың үстемдігі принципімен аса
күрделі ұштасуына, биліктің бөлінуіне, бүкіл мемлекеттік механизмнің
құқықпен байланыстылығына, заңдардың үстемдігіне, заңдылықтың жүзеге
асуына, халық егемендігінің қамтамасыз етілуіне, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының, ар-абыройларының сақталу кепілдігіне, қоғамның және
мемлекеттің мүдделеріне, жалпыазаматтық құндылықтарды және әлемдік
практиканы есепке алуға негізделеді.
Азаматтық қоғамның қалыптасу процесіне, оның басты факторлары
мен құндылықтарына ғылми зерттеу жүргізіліп, даму үрдістерін анықтау
құқықты-демократиялық мемлекет үшін маңызды мәселелердің бірі. Азаматтық
қоғам ұғымы арқылы қоғамдық байланыстар мен қатынастардың жағдайы
бейнеленіп, белгілі бір мелекеттегі тұрғындардың азаматтық қайраткерлігінің
қарқыны, мемлекет пе қоғамның әлеуметтік саладағы қызметтерінің бөліну
деңгейі анықталады. Басқаша айтқанда, азаматтық қоғам демократиялық
құрылысқа аса қажет әлеуметтік қатынаастардың өзін-өзі реттеу қызметіне
жағдай туады: азаматтар саяси институттардың көмегіне сүйенбей-ақ, өздері
реттей алатын қатынастарға мемлекеттің қол сұғуы тежеледі. Сондықтан да
демократиялық сипаттағы саяси жүйесі бар құқықтық мемлекеттің дамуында
азаматтық қоғамның алатын орны ерекше.
Азаматтық қоғамның біздің түсінігіміздегі нақты анықтамасы мынадай:
ол – құрамындағы мүшелердің арасындағы экономикалық, мядени, құқықтық және
саяси қатнастары дамыған, мемлекеттен тәуелсіз, бірақ онымен өзара
әрекеттесуші қоғам, мемлекеттпен бірлесе отырып, дамыған құқықтық
қатынастар құрушы, жоғарғы дәрежелі әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени
және моральдық мәртебелі азаматтар қоғамы. Азаматтық қоғамның шынайылығы
идеал мен идеалдық жобаның және осындай жобаны жүзеге асырушы қоғамның шын
мәнісінде қол жеткізген жетістіктерімен анықталады.
Бүгінгі таңдағы көзқарас бойынша, азаматтық қоғам бұл
айтылғандармен қоса, демократиялық заңдар, биліктің тармақтарға жіктелуі,
заң жүзіндегі оппозицияның болуы, көппартиялық жүйе сияқты басқа да
азаматтық өмірдің құндылықтарын, адамдардың саяси және әлеуметтік
бостандықтарын және олардың ассоциацияға, топқа, партияға бірлесуін жүзеге
асырушы тетіктерді қамтиды. Азаматтық қоғам заңды тіркелген, құрылымды
бекітілген және психологиялық тұрғыда қамтамасыз етілген әлеуметтік-саяси
қызметтің материалдық және идеялық плюрализммен ажырамас бірлікте. Ал
адамның жеке өміріне ешбір қол сұғушылыққа жол берілмейді, ол тек заңд
бұзып, оған қайшы келмесе болғаны. Адам құқығы басты орындағы мәселе.
Соңғы кездері құқықтық мемлекет идеясы заңды ойлаудың тағы бір ең
маңызды идеясына айналуда, себебі ол жалпы азаматтық құндылықтар санатына
жатады.
Құқықтың мемлекет терминінің өзі ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында
неміс ғалымдарының еңбектерінде жарық көрді. Құқықтық мемлекетті
қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан негізгі мақсаты болды.
ХІХ ғасырдың соңы және ХХ ғасырдың алғашқы жартысында құқықтық мемлекет
теориясы құқықтық мемлекет жөніндегі үстемдігін
бекітті. В. М. Гессен былай деп көрсетті: Құқықтық мемлекет деп өзінің
қызметінде, үкіметтік және соттық функцияларды атқарғанда құқықпен
шектелетін және байланысты болатын, құқықтан төмен тұратын, одан тыс және
жоғары болмайтын мемлекетті айтамыз.
Қазіргі кезеңде теорияның даусыз мойындалып отырған белгісі –
мемлекет пен адам арасындағы байланыста басымдықтың адамға берілуі.
Мемлекеттің міндеті тек адамдардың кейбір топтарына ғана қатысты емес,
жекелей алғанда әрбір адамның мүддесіне қатысты басқарушылық шешімдер мен
бағдарламаларды жүзеге асыру болып табылады. Сондықтан да құқықтық мемлекет
құрудың мәселелерін кешенді түрде талқылау бірінші кезектегі міндетке
жатады.
Осы жұмысты жазу кезінде көптеген арнаулы ғылыми, ғылыми-көпшілік
әдебиеттер, мемлекет пен құқық теориясы мен тәжірибелеріне, Қазақстан
Республикасының мемлекеті мен құқық теориясына, шетелдік мемлекеттердің
мемлекеті мен құқық теориясына арналған әдебиеттер, бұқаралық ақпарат
құралдарының мағлұматтары пайдаланылды.
1 Тарихи –құқықтық ғылыми ойлардағы азаматтық қоғамның түсінігі
1.1 Адам құқығы туралы идеялардың қалыптасу тарихының бастаулары
Адам дүниеге келген күннен бастап өзінің құқықтарына ие болары
белгілі. Құқық – адам бойына енгізілген өзіндік құндылық, құқық - бұл адам
бостандығының өлшемдері. Бостандық – бұл өз құқықтарыңды жүзеге асыру
мүмкіндігі. Адам құқығы, - деп көрсетеді В.М. Корельский мен В.Д.
перевалов, - бұл жеке адамның өмірін, адами қасиеттері мен қоғамдық өмірдің
барлық саласындағы іс-әрекет бостандығын қамтамасыз ететін табиғи
мүмкіндіктер.
Адам құқығы шектеулі, ол ешқашан абсолютті бостандықта бола алмайды.
Тек құқық қана әлсізді күштіден қорғауға бағытталған. Құқықтық реттеу
белгілі бір қоғамның мүшесі ретінде де, әлеуметтен тыс нәрсе ретінде де
адамға және нақты бір мемлекеттік құрылыс мүшесі ретінде азаматқа да
қатысты бола алады. Кез келген елдің кез келген азаматы - адам, ал кез
келген адам нақты бір мемлекеттің азаматы бола алмайды.
Адам, азамат қандай құқықтарды иелене алады?
Адам құқығының қазіргі күнгі халықаралық құжаттарда көрсетілген
тізімі – қаіргі қоғамның нормаларына арналған эталондар мен стандарттардың
ұзақ тарихи қалыптасуының нәтижесі. Адам құқығы дамуының шешуші кезеңі XVII-
XVIII ғасырлардағы Еуропадағы буржуазиялық-демократиялық революция болды
[5, 45 бет]. Ол адам құқығының кең жиынтығын ұсынып қана қоймай, сондай-
ақ, адам құқығының әмбебаптығы негізіне айналып, оған нағыз демократиялық
мән берген формальды түрдегі теңдік принципін ұсынды. Формальды теңдестікке
негізделген адам құқығы қоғамдық дамудың басты құнды бағыттарының біріне
айналды, олар мемлекет сипатына зор әсер етті, оның билікшілдігін
шектеушілер болды, мемлекет өкімет пен жеке адамның арасындағы
демократиялық өзара іс-әрекеттің орнауына ықпал етті, жеке адамды биліктік
құрылымдар тарапынан шектен тыс қорғаншылық жасау және ерік-күші мен
мүдделерін жаншудан босатты. Құқықтық мемлекет қалыптастыру қоғамдық сана
мен тәжірибеде адам құқығын бекітпейінше мүмкін болмас еді.
Адам құқығы адамдар әрекетінің бірнеше рет қайталанылатын
актілерінен, қайталанылатын байланыстар мен қарым-қатынастардың тұрақты
формаларынан қалыптасқандығының өзі қызықты.
Ең әуелі адам қол жеткізуге ұмтылатын құндылықтар болды. Бұл
құндылықтар адам баласының дүниеге келуінен бастап-ақ бойына енгізілген
еді. Шөліркеу, аштық сезімдері жеке адамды сұраныстарды қанағаттандыруға,
осы құндылықтарға қол жеткізуге ұмтылуға итермеледі. Алғашқы қауымдық
құрылыста адам жалғыз жүріп өз мүдделерін жүзеге асыра алмайтын еді.
Сондықтан ол басқа адамдармен бірігуге мәжбүр болды. Қауым мүшесі ретінде
адам өз мүдделерін шектеп, қысым жасамау үшін басқалардың да мүдделерін
мойындауға мәжбүр еді. Бүкіл тайпа болып азық таба отырып, адамдар оны
өзара бөлісті, сол арқылы бір-бірінің мүддесін тани білді. Индивидті
қауымға бірігуге итермелейтін басқа да көптеген факторлар болды [2, 63
бет]. Қалыптасқан қоғамдағы жеке адамдардың әр түрлі мүдделері,
сұраныстары, мақсаттарының жиі қақтығысуы, соғыстар, шиеленістер туғызып,
қылмысты қоздырады. Дегенмен, қоғам мүшелерінің іс-әрекеттері әр түрлі
болса да адам бойындағы құндылықтар әр түрлі индивидтердің мүдделерін
орайластыра отырып адамдардың өзара әрекеттері процесін реттей алады.
Бірақ дүние бір орнында тұрмайды, қоғамның мәдени прогресі егер ол
жеке тұлғаның жағдайына жаңалық енгізбесе, егер адам дамудың әрбір жаңа
сатысынан, мейлі, тарихи шектеулі боллсын, бірақ тарихта үнемі кеңейе
түсетін жаңа еркіндік минимумын алмаса мүкін емес.
Мәдени прогрестің осы аса маңызды аспектісін қоғамның
жаратылыстық тарихи дамуына қарай моральдің, құқықтың, діннің,
философиясының гумандық бастауының өсуінен байқауға болады. Ежелгі
дәуірдегі құл алғашқы қауымдық жабайыға қарағанда еркіндеу, орта ғасырлық
басыбайлы шаруа ежелгі дәуірдегі құлға қарағанда еркіндеу, ал ерте
буржуазиялық қоғамның жалдамалы жұмысшысы орта ғасырдағы шаруаға қарағанда
еркіндеу. Еркіндік жолымен қоғам дамуы тек прогрестік бастамалардың
үдемелі, өсе тұсуі ғана емес, - Е.А.Лукашева әділ көрсеткендей, тарихи
прогресс – объективті-детерминацияланған, әлеуметік дамудың жүйесі мен
барлық кездейсоқтықтар арқылы өзіне жол салатын құбылыс.
Алғашқы қауымдық құрылыстың кластар пайда болу дәуіріндегі
қорытынды құлау сатысында құқық нормалары туындайды. Дегенмен, құқық
нормалары мен адам құқығы - әр түрлі кезеңдік құбылыс. әлемнің көптеге
аймақтарының құқықтық жүйелері ірі қоғамдық еңбек бөлінісіне, оның
өнімділігінің артуына байланысты қалыптасты. Ол кезде еркіндік деңгейі өте
төмен болып, тек билік жүргізуші жоғарыдағыларды ғана қамтыды.
Еркіндік сөзінің өзін қолдану, айтушыларға қарағанда, б.д.д.
XXIV ғасырда пайда болған. Ол кезде монарх Шумер өзінің қоластындағылар
үшін, арсыз салық жинаушыларға қарсы санкция қолдану, билікке ие адамдардың
әділетсіз істерінен жесірлер мен жетімдерді қорғау және
первосвященниктердің храм қызметшілерін құлға айналдыру тәжірибесін тоқтату
арқылы еркіндік белгіледі. Б.д.д V-IV ғасырларда ежелгі полистердегі
(Афинада, Римде) адам құқығы идеяларының тууы, азаматтық принципінің пайда
болуы прогресс пен еркіндікке қарай жылжу жолындағы ірі қадам болды [11, 23
бет]. Римдіктер әуелі билікті қарапайым бөлуді жүзеге асырып, содна кейін
табиғи құқықтың концепциясын жасай отырып азаматтық бостандықтың дамуына өз
үлестерін қосты. Демократ еңбектерінде адамның пайда болуы мен жеке
қалыптасуын, оның тегі мен қоғамды әлемдік дамудың табиғи процесінің бір
бөлігі ретінде қарастыруға алғашқы талпыныстардың бірі кездеседі. Софист
Ликофрон мемлекеттік қауымды адамдардың арасындағы өзара одақ жөніндегі
келісімдерінің нәтижесі ретінде сипаттады. Оның ғылыми тұжырымдамасында заң
да жәй келісім және жеке құқықтың жәй кепілі болып шығады. Римнің
көрнекті ойшылдарының бірі Цицерон бойынша ізгі азаматтың міндеттері
ақиқатты тану, әділдік, рух ұлылығы мен сыпайылық сияқты ізгіліктерді
ұытану қажеттілігімен белгіленеді. Азамат өзі басқаға кесір келтірмеуімен
қатар жапа шегушіге жәрдем беруі тиіс.
Орта ғасырларда азаматтық бостандықтар аздап қана нақты көрініске
ие болды. Абсолюттік табиғи құқық идеясын А.Августин және айрықша,
Ф.Аквинский өзінің Сумма теологии атты шығармасында дамыта түсті. Бұл
кезеңде еркіндік өте шектеулі еді, өйткені феодалдық қоғам – бұл жалпыға
бірдей тәуелділік қоғамы. Сыртқы экономикалық мәжбүрлеу, әлеуметтік
иерархия, көпшіліктің құқықсыздығы, озбырлық, күштеу, қорқыту үнемі зорлық-
зомбылық туғызды. Дегенмен осы кезеңнің өзінде Англияда монарх құқығын
шектеу, монархияны сословие өкілдерімен біріктіруге ұмтылыстар жасалып,
монархтың өктемдік жүргізуі үшін ол қадағалауға тиісті ережелерді
белгілеуге тырысу пайда болды. Монархтың, барондардың, рыцарлардың бір-
біріне қарсы тұруы еркіндіктің Ұлы хартиясын қабылдаумен аяқталды. Онда
қару шенеуніктерінің өктемдігін ауыздықтауға бағытталған статьялар, сот,
шерифтер және констебтер қызметіне заңды білмейтіндерді, не ноы орындағысы
келмейтіндерді тағайындамау талаптары енгізілді. Ұлы хартияның 39-бабы
ерекше орыналды, онда еріктілерге қатысты шара қолдану теңдестердің заңды
үкімі және ел заңы бойынша қарастырылды.
Англиядағы буржуазиялық құрылыс қалыптасу кезеңіне жататын Құқық
туралы петиция (1628ж.) монархқа қоластындағыларды окроль әкімшілігінің
озбырлығынан қорғауға тиісті нақты міндеттер жүктеді. Адам құқығын
қамтамасыз етудің келесі қадамы тиісті процедуралар ұғымын енгізген
Хабеас корпус акті (1679ж.) болды. Ол жеке адам еркіне қол сұғылмау
кепілдігін, кінәсіздік презумпциясы принципін және басқа да жеке адам
құқығын қорғауға арналған аса маңызды институттарды белгіледі.
Нығайған буржуазия мен жер өңдеушіледің арасындағы бекіген
ымыраластықтың, конституциялық монархияның беку актісі Билльдің құқық
туралысы (1689ж.) болды. Билль парламентке үлкен рөл берді, оның
келісімінсіз заң әрекетін тоқтатуға,тақ пайдасы үшін салықтар мен түсімдер
өндіруге, бейбіт кезде тұрақты әскер ұстауға тыйым салды. Сонымен қатар
Билль адам құқына бағалы үлес қосып, парламентте сөз бостандығы мен
пікірталас еркіндігін, парламентке сайлау еркіндігін, қоластындағылардың
монархқа петиция беру құқығын бекітті.
Көрсетілген нормативтік актілер – адам құқығы мен оларды қорғау
үшін қажетті билік бөлісі саласында Англияның алғашқы жол салушы
екендігінің айғағы. Жөнге салу жөніндегі акт (1701 ж.) парламенттің заңнама
саласындағы үстемдігін, соттардың ауыстырылмау принципін, король
министрлерінің парламент мүшелері болуына тыйым салуды бекітті [5, 96 бет].
Мұндай жаңашылдықтар буржуазиялық қатынастардың қарқынды дамуына, феодалдық
озбырлық пен шексіздікке тыйым салуды талап еткен буржуазиялық
сословиебилігінің күшеюіне байланысты мүмкін болды.
Белгілі тарихи құжаттарда көрініс тапқан адам құқығы мен еркіндік
идеяларын одан әрі дамыту АҚШ-та орын алды. Бұл құбылыстың қайнар көзі
ағарту философиясында, ежелгі грек философтарының ілімдерінде, құқықтық
доктриналарда Англиядағы буржуазиялық құрылыс қалыптасу кезеңінде пайда
болған еркіндіктің Ұлы хартиясы, құқық туралы петиция, Билль құқық туралы,
Хабеас корпус акті тәрізді актілерден түзілген.
Табиғи құқық туралы ілімді Т.Пейн мен Т.Джефферсон өздерінің
Англияға тәуелсіз ел құруға негізделген, АҚШ-тағы буржуазиялық-
демократиялық және орталыққа қарсы революциядағы жеңістері үшін күресте
қолданды. Т.Джефферсон бала дүниеге еркін болып келеді, бұл еркіндік
табиғат сыйы, ол еркіндік туралы білетіндердікі ғана емес, балалар
кішкентайынаан және балалық шағында үлкендердің қамқорлығына берілген,
сондықтан қажеттігіне байланысты олардың шектеулі билігі аясында болады.
Бұл билік пен қамқорлық баланың жағдайы мн оның қамы үшін қолданылуы тиіс.
Бала өз әкесінің еш уақытта жеке меншігі болмайтындығы себепті, ол еересек
адам болған кезде өзі жеке құқық субъектісі бола отырып, өзінің дене
қуаттық және рухани күштері мен өз еңбегінің жемісін қалауынша пайдалану
құқығына ие болады деп атап көрсетті.
Пейн мен Джефферсон идеяларының қуаты тек демократиялық мемлекертті
бекітуге ғана емес, сондай-ақ адамның ажыраас табиғи құқықтарын қорғауға да
бағытталды. Вирджиний құқық декларациясының (1776 ж.) маңызы өте зор. Ол
табиғаттағы барлық адамдар тең дәрежеде еркін және тәуелсіз, тумысынан
нақты құқықтарға ие, сондықтан олар қоғамдық қалыпқа енген кезде өздерін
және өздерінің ұрпақтарын қандай да бір келісім арқылы шектей алмайды, атап
айтқанда, меншікке ие болу мен қол жеткізу құралдары арқылы өмір сүру және
бостандық құқынан, бақыт пен қауіпсіздікке ұмтылу және оларға қол жеткізу
құқынан ажырата алмайды деп жариялады. Вирджиний құқық декларациясы адам
құқығының алғашқы мемлекеттік анықтамасы болды.
Осы тарихи құжатқа баға беоре отырып К.Маркс былай деп жазды:
Америка – бұл алғаш рет ұлы демократиялық республика идеясы пайда болған,
адам құқығының алғашқы декларациясы жарияланған және XVII революцияға
бірінші дүмпу берілген ел.
Вирджиний құқық декларациясы идеялары АҚШ Тәуелсіздік
декларациясында дами түсті (1776 ж.). онда: Біз барлық адам тең жаратылған
және жаратушы берген нақты етене құқықтырға ие, оларға өмір,еркіндік,
бақытқа ұмтылу жатады, бұл құқықтарды адамдар арасында қамтамасыз ету үшін
өзінің орынды өкілеттілігін басқарылатындардың келісімімен алатын мемлекет
құрылады деген ең көрнекті ақиқатты ұғынамыз делінген.
АҚШ Конституциясында (1787 ж.) алғашында табиғи ажырамас адам
құқығының тізбесі болған жоқ. Кейіннен 1789 жылы Билль құқық туралы
құрастырған Конституцияға алғашқы 10 түзетулер ұсынылып, ол 1791 жылы
бекітілді.
Табиғи ажырамас адам құқығы идеялары Ж.Ж.Руссоның, Г.Гроцидің,
Д.Локктың, Ш.Монтескьенің доктриналарында да дамытыла түсті.
Заң, жалпы айтқанда, – деп жазды Ш.Монтескье, – адам ақыл-ойы,
өйткені ол жер бетіндегі бар халықтарды басқарады; ал әр халықтың саяси
және азаматтық заңдары осы ақыл-ойға қосымша жекелеген оқиғалар ретінде
ғана болуы тиіс...
Д.Локктың айтқандарын ескермей кетуге болмайды: Адам, бұрын
дәлелдегендей, толық бостандық пен табиғи заңның барлық құқықтары мен
артықшылықтарын барлық басқа адамдар сияқты шексіз пайдалануға құқылы болып
туады. Бұл доктриналар өзінің тарихи маңызы жағынан баға жетпес құқықтық
акт – адам және азамат құқығы декларациясын (1789 ж.) жасаған ұлы француз
революциясының күшті факторына айналды [6, 78 бет]. Онда Надандық, адам
құқығын ұмыту немесе оны елемеу қоғамдық қасірет пен үкіметтің
бұзылғандығының бірден бір дәлелі болып табылады делінген.
Саяси құқықтық - тарихи ой - пікірлер нәтижелерінің мысалы
ретінде, яғни адам, азаматқа қажетті құқықтарды іздеу нәтижесі деп тарихи
құжаттар – заңды және жеке тұлғалардың еңбектерінің жемісі аталынды. Олар
адам құқығы идеялары қалыптасуының жалпы тарихында тарихи кесінділер
делінеді.
Сонымен, біз адам құқығының пайда болуы мен дамуының ұзақ тарихы
барлығын, ол белгілі бір елге тән доктриналар мен дәстүрлердің күресімен
бірге жанаса жүретіндігін көріп отырмыз. Адам құқығы идеясының ежелден
пайда болуына қааамастан, ол өзінің шын мәніне мемлекет, демократизм,
еркіндік, әділдік, теңдік және адам бағасын мойындау сияқты принциптерді
қамтамасыз еткен кезде ғана ие болады.
Азаматтық қоғам деген атауды, түсінікті Аристотель айтқан.
Аристотель мемлекетті азаматтық қоғаммен салыстырмады. Бірақ бір-біріне
оларды қарсы қоймады, себебі олардың әр түрлі жолдары ескі полистегі
қоғамдық өмірде тығыз байланысты болды. Сонымен қатар, жоғарыдағы
көрсетілгендей ол кісінің ойынша, азаматтық қоғам жетілген демократиялық
организм ретінде, тек политикамен байланысты, яғни принципиалды жағынан,
бұрынғы көне полистер сияқты: мемлекеттік органдардың қызмет мерзімі,
биліктің бөлінуі, сөз бостандығы, баспасөз, елінде еркін жүріп-тұру және
сырт жақта да еркіндікте болу, мемлекеттің жекелеген қатынастарға қол
сұқпауы, азаматтардың заң алдындағы құқықтарының теңдігі.
Азаматтық қоғамның көне модельге қайтып оралуы, жаңа уақытта
жүргізіліп, өте үлкен оқымыстылардың зерттейтін пәніне айналды: Гроцидың,
Гобс, Дж.Локк, Пейн, Руссо, Гельвеций, Гольбах. Кант, Гегель және
басқалардың. XVII ғасырда азаматтық қоғам түсінігі әлі саяси қоғам
түсінігінен айырылмаған кез болатын, бірақ олар сондағы мемлекеттік
формалармен салыстырылмаған, оған куә болатын Дж.Локктың сөзі: ...
Кейбіреулер айтып жүргендей абсолюттік монархия жалғыз ғана дүние жүзіндегі
басқару нысаны болуы мүмкін емес. Локк және басқаларда мемлекеттің пайда
болуындаңы келісім-шарт теориясын қолданған, себебі ол қоғамдық келісім
негізінде пайда болады, азаматтардың мүдделерін көрсетеді.
Азаматтық қоғамының түсінігі тек индивидтердің жиынтығы және олардың
арасындағы қатынастар емес, кеңістік соның ішінде қызмет істейтін қоғамдық
институттар, - деп, Гегель дәлелдеген болатын.
Құқық философиясы еңбегінде ол, азаматтық қоғамның тарихы
келісімділігін айта отырып былай деген: атомдар құсап әртүрлі жекелеген
адамдарға бөлініп кетпей және жекелеген уақытша жағдай үшін бір сәтке
жиылып әр қарай байланыспай, ертеде құрылған серіктестік, қауым,
корпорациялар негізінде саяси қатынастықты алғандығын талдап береді.
Гегель азамматтық қоғамның еркіндігін мемлекетке қарсы қойып саяси
дене - деп дәлелдеді. Сонымен бірге, бұл екі жүйенің қарым-қатынаста және
бір медальдың екі жағы екендігін де мойындады [6, 41 бет].
Гегель оның басқа да қызмет принциптерін атап айтады: жеке меншікті,
еркін қалыптасқан қоғамдық пікірді, адал заңдарды және сол жолмен жүруді.
Азаматтық қоғам проблемаларын өзінің зерттеулерінде Маркс та айналып
өткен жоқ, белгілі болғандай Гегельден де аз алмағаны мәлім. Егер, ол
бұрынғы ғылыми жұмыстарында, шын мәніндегі оның маңыздылығымен сол
түсінікті пайдаланған болса, кейін ол ойынан бас тартқан болар еді. Болжамы
бойынша азаматтық қоғамның анатомиясын саяси экономиядан іздеу керек -
деді Маркс, іс жүзінде азаматтық қоғамды базсипен бірдей ілестіреді.
Себебі, Маркстың моделі бойынша қоғам, мемлекет, құқық, мораль, өнер және
дін қондырмаға жатады, азаматтық қоғам түсінігі бөлшектеніп өзінің еркіндік
маңызын жоғалтты. Кейіннен ортодоксальды марксизм-ленинизмге азаматтық
қоғам туралы белгісіз болуы кездейсоқ емес. Советтік гуманитарлық билік
толығымен тоталитарлық режимнің міндетіне және мақсатына сай келді.
Азаматтық қоғамның мемлекетпен қатынасындағы еркіндігін мойындамау,
оның әлеуметтік бағалылығында мойындамағандығы, ол жағыдайдың қиындыққа
тірелетіні сөзсіз. Советтік тоталитаризмнің агрессивтік анықтаушысы (қоғам
мүдделерінің алдындағы таптық мүдделердің артықшылығы, таптық күрес,
меншікті мемлекеттендіру, жеке адамдардың өзіндік бағалылығын есепке алмау
т.с.с.) арқылы азаматтық қоғамды мемлекетке сіңіру болды. Соның нәтижесінде
адам, жеке адам ретінде қабылданбады, табиғи бөлінбейтін құқық және
еркіндіктің маңызы жойылды, себебі барлығы мемлекет арқылы жойылды. Адам
тоталитарлық жағдайда өз еркімен өмір сүріп, ойын айтуға, саяси
көзқарастарын білдіруге құқығы болмады, соның салдарынан саясатсыз
бағынушыға айналдырады.
1.2 Азаматтық қоғам мазмұнының сипаты
Адам баласы қоғамында, әртүрлі мүдделермен өмір сүретін орталар
орналасып кетті. Олар өздерінің ерікті жүйесін құрады, әрқайсысының өзіне
тән сипаттары бар: өндірістік (экономикалық-шаруашылық), материалдық
қажеттілікті қамтамасыз ету, саяси тағы сол сияқты өмір сүруге қажетті
жағдайларды іске асыратын (оған қосымша); әлеуметтік және рухани құралдар
ретінде азаматтық қоғамның жиынтығын құрайды.
Көптеген институттар бір мезгілде, азаматтық қоғамның және мемлекеттің
құрамды бөлімдері болып табылдады. Оларға – саяси партиялар және олардың
арасын байланыстыратын қызмет ортасын белгілейтін ұйымдар жатады [3, 48
бет].
Саяси партиялар жекелеген азаматтардың, әлеуметтік топтардың көпсалалы
мүдделерін қолдап жүреді және олардың саяси өмірге араласуын қамтамасыз
етеді.
Азаматтық қоғамның құрылымы (традициялық жағдайда құрылған) адамға
жақын болса, сол құрылым оның мүддесін іске асыруға мүмкіндік болады, қоғам
түгелімен бір қалыпта болады, рухани бағалылық арта түседі. Осы жөнінен
Францияны айтуға болады. Яғни, онда 36 коммунаның 200-ден 3600 дейін
тұрғындары болған. 80 жылдардағы жергілікті басқаруды ірілендіру үшін
реформа жүргізілген кезде коммуналарға тиіспеген. Соның нәтижесінде
қоғамдастық-әлеуметтік және француз ұлтының рухани негізі сақталып қалды.
Болжап айтсақ, мынандай қорытынды дұрыс болады, яғни азаматтық
қоғамның сипаты даму деңгейі және нысаны, мемлекеттің нысанымен даму
деңгейін белгілейді. Осы туралы белгілі француз заңгері М. Ориудың мына
сөзін келтіруге болады: Айтқаным артық болмас, себебі сол үшін (азаматтық
өмірге, азаматтық қоғам – Т.А.) барлық мемлекеттік машина құрылды. Өсімдік
әлемі бізге қызығарлық ұрықтар: бидай, басқа да әдемі ағаштарға, өте қиын
табиғи қорғалу жүйесінде, өсіп жетілуіне жағдайлар туғызылады және соның
негізінде дамуға мүмкіншілік алады. Сол сияқт азаматтық қоғамда мемлекеттің
саяси институтының қорғану кеңістігіне кіреді және сол өзі тұрған ортаның
мақсаты өркениетті жеке адамның пайда болуы мен дамуы.
Жалпы айтқанда азаматтық қоғам, институттарын бөліп алып жеке
зерттейтін объект. Ондай зерттеулерді Шығыстағы ғалым-гуманитарлары
бастады, себебі оның қоғам дамуындағы объективті рольіне байланысты болады.
Азаматтық қоғамның көптеген түсініктемелері бар. Біз мұнда К. С. Гаджиевтің
тұжырымдамасын келтіреміз: Бұл еркін және мемлекеттен тәуелсіз қоғамдық
институттар және жеке адамдардың қатынастары, олар жекелеген индивидтердің
және ұжымдардың өздерін-өздері дамытуға жағдай жасайды және солар арқылы
жеклеген мүдделер, қажеттіліктер – жекелеген және ұжымдықтар іске
асырылады.
Қоғам – саналы адамдардың бір мүддені, бір мақсатты орындау үшін
саналы түрде өзара біргіуі [8, 71 бет]. Мұнда міндетті түрде екі шартты
элемент бар: мүдде – мақсаттың қалыптасуы және сапалы адамдарың саналы
түрде бірігуі.
Азаматтық қоғам – мемлекеттік құрылымнан қалыптасатын әлеуметтік –
экономикалық және мәдени – рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған
қатысушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен міндетін
автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс болмайды,
уақытты шектемейді, өлкеге – аймаққа бөліндейді, мемлекеттің барлық жерін,
барлық халқын біріктіреді.
Азаматтық қоғам – мемлекетке тәуелді емес. Дербес, ашық, жариялы
қоғам. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері:
кеңестікмейлінше мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің
арақатынасын тәуелсіз – дербестікте дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандағы азаматтық қоғамның барлық даму
сатыларын мемлкетке бағындырмайтын (оның айғағы – онда Азаматтық қоғам
бөлімінің әдейі болмауы) әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке
адамның автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық
жағдайлардың негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын
мемлекеттік меншік пен жеке меншікті (6-баптың 1- тармағы); адам және
азамат құқықтарының кең ауқымды және бір тұтас кешенін (ІІ- бөлім);
отбасын, ана мен әке және баланы мемлекеттің қорғауын (21-бап);
идеологиялық және саяси әр аумақтылықты (5-бап) және тағы басқа жаңа
Конституцияда бекітілген қазақстандық – азаматтық қоғамды ерікті дамытудың
алғы шарттарын жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде азаматтық қоғамды
қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық - әлеуметтік мемлекет құру
бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең жауапты
мүдде – мақсаты.
Кез келген адам белгілі аумаққа иелік еткен елде өмір сүреді. Бұл
ел демократиялық, жартылай демократиялық, монархиялық немесе автолитарлық,
империялық немесе тоталитарлық мемлекет болуы мүмкін. Мемлекеттің өз
конституциясы, рәміздік белгілері бар. Мемлекетік билік жүргізетін
әкімшілік аппараты – бюрократиясы бар. Ол конституция негізінде елді,
қоғамды басқарады, оның қалыпы өмір сүруін, еңбек етіп, материалдық, рухани
игіліктерді өмірге келтіруін, жасапаздық істерді жүзеге асыруын, елдің ішкі-
сыртқы қауіпсіздігін, біл сөзбен, азаматтардың өркениетті өмір сүруін
қамтамасыз етуге басшылық етеді.
Қоғамда мемлекет билігінен оның институттарынан басқа құрылымдар,
топтар, қауымдастықтар да өмір сүреді. өйткені адамдар мемлекет қабылдаған
заңдар мен жарлықтарға сәйкес өмір сүргенімен, олардың бәрі бірдей
мемлекеттік институттармен тегіс қамтыла бермейтіні белгілі. Қоғам
мүшелерінің бәрі бірдей мемлекеттік қызметшілер немесе шенеуніктер емес,
олардың көбі – қарапайым азаматтар. Олардың өз қабілеттерін,
мүмкіндіктерін, ерік-жігерін, саяси-адами сұраныстарын, өз талаптарын іске
қосу үшін мемлекеттік институттардан басқа азаматтық қоғам құрылымдары
қажет [3, 96 бет]. Осы өмірлік қажеттіліктер азаматтық қоғамды талап етеді.
Адамдардың арман-қиялынан емес, күнделікті тұрмыс-тіршілік
қажеттіліктерінен туған феномен – бұл азаматтық қоғам болып табылады.
Саясаттану сөздіктерінде азаматтық қоғамның анықтамасы біркелкі емес.
Бірақ ғалымдар арасында қалыптасқан анықтама мынаған әкеп соғады: Азаматтық
қоғам дегеніміз – мемлекеттен тәуелсіз және онымен қатар өмір сүретін
қоғамдық өмірдің айрықша саласы, ол әр түрлі әлеуметтік топтардан,
бірлестіктерден, мәдени, ұлттық, кәсіби және басқа қауымдастықтардан
құралады. Ол адамдардың сан қилы мүдделерін бейнелеудің маңызды формалары
ретінде қызмет етеді.
Гегель, кезінде: Мемлекеттің әрекет ететін аумағы – ортақ
мүдделерді қорғаумен ерекшеленеді, - деген болатын.
Ал бүгінгі әдебиеттерде азаматтық қоғамға қоғамдағы саяси
қатынастардың бүкіл жиынтығын жатқызады, яғни бүкіл саяси жүйенің өмірлік
негіздерін құрайтын экономикалық, әлеуметтік, оның ішінде, ұлттық,
адамгершілік, діни қатынастардың жиынтығы енеді.
Бүгінгі қолданыста азаматтық қоғамның мынадай анықтамасы кеңінен
кездесіп жүр. Ол: азаматтық қоғам – адамдардың өз еркімен құрылған
ассоциациясы мен ұйымдардың саласы, олар белгілі заңдар арқылы мемлекеттік
билік органдарының тарапынан араласуды, қол сұғуды мойындамайтын,
мемлекетке тәуелсіз институттардың жиынтығы.
Ресей Ғылым академигі Ю.Поляков азаматтық қоғамға өзінше анықтама
беруге ұмтылып, азаматтық қоғамды орта ғасыр мен абсолютизмнің жемісі емес,
жаңа және қазіргі тарихтың жемісі деп бағалайды. Өйткені, тарих әр түрлі
кезеңді бастан кешірді. Онда жағдай түрліше болды. Мемлекет адамның
конституциялық құқықтарын қорғау мен қамтамасыз ету үшін қажетті әрі
ықпалды құрылымдарға ие бола отырып, демократиялық қағидаттарды басшылыққа
ала отырып, қоғамдық құрылысты күштеп құлатуды жақтамайтын қоғамдық
ұйымдардың бәрінің жұмыс істеуіне кедергі келтірмейтін кезеңде азаматтық
қоғам пайда болады, - деген пікірді айтады.
Біріншіден, азаматтық қоғам – бұл дамудың белгілі сатысында
экономика, саясат және әлеуметтік-рухани салаларда ерікті түрде құрылған
мемлекеттік емес құрылымдар болып табылады.
Екіншіден, мемлекеттік емес экономикалық, саяси-әлеуметтік,
отбасылық, ұлттық, рухани, діни, адамгершілік және т.б. қатынастардың
жиынтығы.
Үшіншіден, еркін индивидтердің және азаматтардың өз еріктерімен
оптасқан ұйымдары мен ассоциациялардың өзін-өзі көрсету саласы. Сонымен,
азаматтық қоғам – мемлекет өзінің тікелей қарамағына алмаған қоғамның
белгілі бір құрамдас бөлігі.
Бұрын қоғамда экономиканың гүлденуі қамтамасыз етілгенде
демократиялық сананың өзі өз кезегімен өмірге берік енеді деген ұғым үстем
болып келген еді.
1992 жылғы Тарихтың ақыры және соңғы адамы деген еңбегінде
Ф.Фукуяма бұл қағидаға соққы беріп, оны жоққа шығарды. Экономикалық өрлеу
мен демократияның салтанат құруында тікелей еш байланыс жоқ, - деген
ұйғарым жасады.
Адам тамағы тоқ, киімі бүтін болса да, ешқандай қанағат сезіміне
бөлінбейді. Ол өзін қоршаған ортаның мойындауын, бағалауын, құрметтеуін
аңсайды. Мұндай сезімнің күштілігі соншалық, адам баласы кейбір оқыс іс-
қимылдар арқылы өзін көрсетуге еріксіз тырысады. Осы жолда тәуекелге
барады, оппозицияға қосылады, ереуілдерге шығады, билікке қарсы пікір
айтады, қарсылық білдіріп, сындар айтады, әдептілікті талап етеді. өзін
күрескер ретінде көрсетуге ұмтылады [9, 41 бет]. Қоғамдағы либерализм оған
мұның бәрін жасауға еркіндік береді. өзін мойындату үшін адам бәріне
барады: тәуелсіз баспасөз беттерінде сөйлейді, парламентке өтуге тырысады,
саяси паортиялар мен қозғалысқа қатысады. Түрлі қоғамдық бірлестіктерге
барып, өзін танытуға ұмтылады. Сол арқылы ішкі наразылықтарын, тілек-
талаптарын сыртқа шығарып, нақты іске айналдыруға тырысады.
Бұл адамдардың азаматтық қоғам институттарына бірігуге жетелейді.
Бұған көбінесе билік те себепші болады. Шенеуніктердің қарапайым адамдарды
көзге ілмейді, оларға азамат – тұлға деп қарамайды, тілек-талаптарын жүре
тыңдайды. Бары да, жоғы да бірдей деп есептейді. Бұл адамдардың бойында ыза-
кек, ашу-реніш туғызады. Оны жеке адам оңаша жүріп толық көрсете алмайды.
Жалғыздың үні шықпас, жаяудың шаңы шықпастың мәнін жете ұғынып, ұжымдасуға
мәжбүр болады.Өзін таныту, ашу-ызасын анық сездіру үшін адамдар амал-айла
іздейді. Мұның бірден бір жолы ұйымдасу, бірігу деп біледе. Сондықтан да
азаматтық қоғамды – мемлекеттен тәуелсіз, жеке адамдардың өз еркімен
бірігуі өздерін өздері танытуға мүмкіндік алуының бірден алғышарты деп
ұғанады. Сонымен азаматтық қоғамды өмірдің өзі туғызады.
Азаматтық қоғам деген атауды, түсінікті Аристотель айтқан.
Аристотель мемлекетті азаматтық қоғаммен салыстырмады, бірақ оларды бір-
біріне қарсы қоймады, себебі олардың әр түрлі жолдары ескі полистегі
қоғамдық өмірде тығыз байланысты болды. Сонымен қатар, оның ойынша,
азаматтық қоғам жетілген жетілген демократиялық организм ретінде, тек
саясатпен байланысты, яғни принципиалды жағынан, бұрынғы көне көне полистер
сияқты: мемлекеттік органдардың қызмет мерзімі, биліктің бөлінуі, сөз
бостандығы, баспасөз, елінде еркін жүріп-тұру және сырт жақта да еркіндікте
болу, мемлекеттің жекелеген қатынастарға қол сұқпауы, азаматтардың заң
алдындағы құқықтарының теңдігі. Азаматтық қоғам көне модельге қайтып
оралуы, жаңа уақытта жүргізіліп, өте үлкен оқымыстылардың зерттейтін пәніне
айналды: Гроцийдің, Гобс, Дж.Локк, Пейн, Руссо, Гельвеций, Гельбах, Кант,
Гегель, т.б. XVII ғасырда азаматтық қоғам түсінігі әлі саяси қоғам
түсінігінен айырылмаған кез болатын, бірақ олар сондағы мемлекеттік
формалармен салыстырылмаған, оған куә болатын Дж.Локктың сөзі: ...
Кейбіреулер айтып жүргендей абсолюттік монархия жалғыз ғана дүние жүзіндегі
басқару нысаны емес, шын мәнісінде, ол азаматтық қоғаммен қосылмайды,
сондықтан жалпы алғанда азаматтық қоғамның басқару нысаны болуы емес. Локк
және басқалар да мемлекеттің пайда болуындағы келісім-шарт теориясын
қолданған, себебі ол қоғамдық келісім негізінде пайда болады, азаматтардың
мүдделерін көрсетеді [4, 50 бет].
Құқық философиясы еңбегінде, ол азаматтық қоғамның тарихы
келісімділігін айта отырып былай деген: атомдар құсап әр түрлі жекеленген
адамдарға бөлініп кетпей және жекеленген уақытша жағдай үшін бір сәтке
жмылып әрі қарай байланыспай, ертеде құрылған серіктестік, қауым,
корпорациялар егізінде саяси қатынастықты адғандай талдап береді.
Гегель азаматтық қоғамның еркіндігінмемлекетке қарсы қойып, саяси
денедеп дәлелдеді. Сонымен қатар бұл екі жүйенің қарым-қатынаста және бір
медальдың екі жағы екендігін демойындады.
Гегель оның басқа да қызмет принциптерін атап айтады: жеке меншікті,
еркін қалыптасатын қоғамдық пікірлі, адал заңдар және сол жолмен жүруді.
Азаматтық қоғам проблемаларын өзінің зерттеулерінде Маркс та
айналып өткен жоқ. Егер, ол бұрынғы ғылыми жұмыстарында, шын мәніндегі оның
аңыздылығымен сол түсінікті пайдаланған болса, кейін ол ойынан бас тартқан
болар еді. Оның болжамы бойынша, азаматтық қоғамның анотомиясын саяси
экономикадан іздеу керек, - деді Маркс, іс жүзінде азаматтық қоғамды
бизнеспен бірдей үлестірді. Себебі, Маркстың моделі бойынша қоғам,
мемлекет, құқық, мораль, өнер және дін қондырмаға жатады, азаматтық қоғам
түсінігі бөлшектеніп өзінің еркіндік маңызын жоғалтты. Кейіннен
ортодоксальды марксизм-ленинизмге азаматтық қоғам туралы белгісіз болуы
кездейсоқ емес. Советтік гуменитарлық билік толығымен тоталитарлық режимнің
міндетіне және мақсатына сай келді.
Азаматтық қоғам мемлекетпен қатынасындағы еркіндігін мойындамау, оның
әлеуметік бағалылығын да мойындамағандығы, ол жағдайдың қиындыққа
тірелетіні сөзсіз. Советтік тоталитаризмнің агрессивтік анықтаушысы (қоғам
мүдделерінің алдындағы топтық мүдделердің ратықшылығы, таптық күрес,
меншікті мемлекеттендіру, т.с.с.) арқылы азаматтық қоғамды мемлекетке
сіңіру болды. Соның нәтижесіндеадам, жеке адам ретінде қабылданбады, табиғи
бөлінбейтін құқық және еркіндіктің маңызы жойылды, себебі барлығы мемлекет
арқылы жойылды. Адам тоталитарлық жағдайда өз еркімен өмір сүріп, ойын
айтуға, саяси көзқарасын білдіруге құқығы болмады, соның салдарынан
саясатсыз бағынушыға айналдырылды.
Азаматтық қоғамның белгілері:
- адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси бостандығы мен құқықтарының
қамтамасыз етілуі;
- қоғамда бостандықтың, жариялылықтың болуы, ақпараттың жұмысына
азаматтардың қатысуы, ішкі-сыртқы байланыстарға қатысуға, жүріп-тұруға
толық құқықтарының болуы;
- азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер құрып, өз мүдде-
мақсаттарын орындауға, іске асыруға және шет елдердің сондай
ұйымдарымен байланыс жасауға құқықтарының болуы;
- жергілікті өзін-өзі басқаруға толық бостандық болуы, оның жұмысына
мемлекеттің араласуы қажет болса тиісті көмегін көрсетуі;
- жергілікті өзін-өзі басқаратын мекеме жергілікті мемлекеттік
органдармен тығыз байланысты жұмыс жасауы;
- азаматтық қоғам – толық бостандық, демократия қалыптасқан қоғам болуы
қажет, ол болашақ құқықтық мемлекеттердің талаптарын іске асырып, сол
мемлекеттердің объективтік тұрғыдан негізі болуға тиісті.
Азаматтық қоғамның құрылымы күрделі, ол негізінен үш салада көрініс
береді.
Біріншісі, экономикалық салада азаматтық қоғамның құрылымдық
элементтеріне мемлекеттік емес кәсіпорындар – кооперативтер, арендалық
ұжымдар, ассрциациялар, корпорациялар және т.б. шаруашылық саласындағы,
азаматтардың өз бастамаларымен ұйымдасқан еркін бірлестіктер жатады.
Екіншісі, саяси-әлеуметік саладағы азаматтық қоғамның құрамына:
отбасы, қоғамдық, саяси-қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар, тұрғын жағдайдағы
қоғамдық өзін-өзі басқару органдары (КСК) немесе еңбек және басқа
ұжымдардағы өзара көмек беру кассалары, әлеуметтік шиеленістерді шешетін
тетіктер, мемлекетік еес бұқаралық ақпарат құралдары және т.б.
Үшіншісі, азаматтық қоғамның рухани өмірдегі көріністері: сөз,
жиналыс бостандығын, өз пікірлерін емін-еркін жеткізу, шығармашылық, ғылыми
және т.б. бірлестіктердің мемлекеттен және саяси жүйеден тәуелсіз өз еркін
білдіруі болып табылады.
Азаматтық қоғамның бұл үш салада бірдей өз құрылымына ие болуы оның
қоғамдағы орнын, әрі маңыздылығын көрсетеді.
Азаматтық қоғамның қалыптасуына бұл күнде ықылас күшейіп келеді.
Оған билік те, оппозиция да, либерал-демократтар да, консерваторлар да
зейін қоюда.
Қоғамның әрбір мүшесі өзінің жасына, жынысына, әлеуметтік тегіне,
табиғи бейімділігіне қарай өзінің ішкі әлеуметтік қабілеттерін жүзеге асыру
үшін қоғамдық ұйымдарға бірігеді, өз мүдделерін қорғауға мүмкіндік алады.
Адам баласы бір-бірімен қатынас жасауға, өзара пікірлесуге ортақ
мәселені бірлесіп шешеуге әрқашан ынталылық танытады. Сондықтан да
материалдық ынталылықтан басқа адами қажеттіліктер де азаматтық қоғамның
институттарын жасақтауға себепші болады.
Жоғарыда азаматтық қоғамның анықтамасына әрі оның құрамына тоқталдық
[8, 95 бет]. Азаматтық қоғам, шындап келгенде, халықтың әл-ауқатының
жақсаруына, мәдениеті мен санасының өсіп-өрбуіне қызмет етеді.
Азаматтық қоғам институттарының құрамына мемлекттік емес тәуелсіз
бұқаралық ақпарат құралдары да жатқызылып жүр. Негізінде, бұлардың да өз
өзгешелігі бар.
Көптеген газет-журналдар мен электрондық ақпарат құралдары
мемлекеттен тендер арқылы тапсырыс алады немесе Үкіметке жақын кәсіркерлер
мен банктердің, ірі корпорациялардың қаржысымен күн көреді. Сондықтан да
оларды азаматтық қоғамның функцияларын толық мәнінде атқарып, жалпы
азаматтық мәселелерді шешумен айналысады деп айту қиын.
Сондай-ақ азаматтық қоғам құрылымында үкіметтік емес ұйымдар
жатқызылып жүр. Бұлардың өзіне де сын көзбен қарау керек.
Бір сөзбен айтқанда, азаматтық қоғам мемлекеттік құрылымдарды
алмастыруға тиіс. Мемлекеттік құрылымдар өз функциясын, азаматтық қоғам өз
қызметтерін атқаруы жөн. Олар бір-бірін қайталамай, бір-бірін толықтырып
отыруы қажет. Мемлекеттің қолы жетпей тұрған мәселелерді азаматтық қоғам өз
иелігіне алуға тиіс. Ал үкімет оған кедергі келтірмей, түсіністікпен
бірлесіп, өмір сүруі керек. Билік пен азаматтық қоғам адамдардың бейбіт,
жарасты тіршілік етуіне көмектесуі қажет.
Азаматтық қоғам уағыз жүргізуші институт емес, ол нақты іспен
айналысушы, адамдардың өмір сүру салаларының бәрінде – экономикалық, саяси,
рухани салаларда өзін белсенді түрде көрсете білуі керек.
2 құқықтық мемлекеттік түсінігігің қалыптасуы мен мәні
2.1 Құқықтық мемлекеттің концепциясының тарихи аспектілері
Азаматтық қоғамның негізгі бағалылығы, айтылып өткендей – адам және
оның құқығы, ал ол саяси іске асырушы – мемлекет. Ондай миссяны орындау кез
келген мемлекеттің қолынан келмейді, тек принципі мен қызметі құқыққа сай
келген, құқық үстемдік құратын мемлекеттің қолынан келеді. Ондай мемлекетті
жалпы түрде, құқықтық деп айтады.
Мемлекет пен құқықтың келіскен әрекеттестігін іздеу моделі, құқықты
сасяи биліктің негізін іске асыратын құрал ретінде тануы ерте заманнан
басталады. Соған сай идеялардың бастамасы ертедегі қытайлардың Легистерінде
(Шан Ян – IV ғ.б.э. дейінгі) заңды ғана сараптаған, құқықты мемлекеттің
мәжбүрлеуінің нысаны ретінде емес, тек билікке және олардың міндеттілігі
дегенді ескерді.
Құқықтық мемлекеттің негізгі идеяларының элементтері көне
оқымыстыларымен құрылған. Оларға: Солон, Гераклит, Пифагор, Платон,
Аристотель, Демокрит, Сократ, Цицерон сонымен қатар софистер, стоиктер және
рим заңгерлері жатады. Олардың басқару нысаны жөніндегі дұрыс және дұрыс
емес ережелері, табиғи және ерікті белгіленген құқық қатынастары,
адамдардың теңдігі туралы табиғи құқық, мемлекетті халықтың жұмысы
құқықты адалдықтың өлшемі ретінде есептеу жеке және көпшілік құқық т.с.с.
Жаңа кезеңде, табиғи құқық доктринасының теориялық дамуына ықпал жасады,
екі мың жылдарға созылған кезеңдерде құқықтық мемлекет идеялары жетіле
бастады.
Континентальдық Еуропада құқықтық мемлекет концепциясы элементтерінің
алғашқы кезеңі, құрылымына сай тарихи алғышарттарының жоқ кезінде өтті.
Жаңа кезең (уақыт) оқымыстылары (Н. Макиавелли, тирандарымен
күресушілер Э. Боэсси т.с.с.) бірінші болып, қоғамдық санаға ертедегі
табиғи құқық доктринасын енгізе бастады, оның көптеген ережелерін жаңа
тарихи жағдайда дамытты. Олардың суверенді тәуелсіз ғылыми, құқықтың шығуы
еркіндік тирандарға қарсы тұрудағы арналған халықтың құқығы, табиғи теңдік
және барлық адамдардың еркіндігі, жаңа ғылыми принциптегі мемлекет
проблемаларын зерттейтін теориялық негіз болды.
Жоғарыдағы көрсетілген жағдайлар, белгілейтін элементтердің мемлекет
пен адамға қатынасын табуға мүмкіндік берді – құқықтың принциптерінің
артықшылығын көрсетті. Бірінші рет оны (толық емес құрастырған) көрсеткен,
Гуго Гроций болды [6, 48 бет]. Оның ойы, бойынша жақсылықтың және
мемлекеттің тағайынды болуы жетілген құқыққа байланысты, мемлекеттің
қызметі құқық принциптеріне сай болуы керек – деген ой, И. Кантқа жатады.
Халық суверенитетінің принциптеріне сай, негізгі маңыздылықты атқарушы
биліктің, заң шығарушыдан айырылғандығына берді және оның қызметін тежейтін
принципті белгіледі: халық өзі туралы өзі шешім қабылдай алмайды, заң
шығарушы халық жөнңнде шешім қабылдай алды. И. Канттың мына ойына құлақ
салуға болады: заңның құқыққа сай келуіне байланысты, мемлекет құқыққа
мәжбүрлеуге мүмкіндік алады және құқықты өзінің өмір сүруі үшін сақтайды.
Р. Фон Моль бірінші рет құқықтық мемлекетке анықтама бере отырып, оны жаңа
кеіпті конституцияда бекітілген азаматтарыдың құқығы және бостандығы бар
индивидтердің сот қорғауы қамтамасыз етілген конституциялық мемлекетке
жатқызды.
Мемлекеттің өз жұмысын заң негізінде іске асыратын ұйым ретіндегі
ойлар адам баласының өркениетті дамуындағы алғаш кезеңдерінде пайда бола
бастаған. Жетілген және қоғам өмірінің адал нысандарын іздеу, құқықтық
мемлекет идеяларымен жалғанған. Ертедегі ғалымдар (Сократ, Демокрит,
Платон, Аристотель, Полибий, Цицерон) құқық пен мемлекеттік биліктің
арасындағы қарым-қатынасты көрсетуге талаптанғандағы мақсаттары – сол
дәуірдегі қоғамды қамтамасыз ететін қатынастарды болжау болатын.
Мемлекеттік билік құқықты мойындайдй және бір мезгілде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Тарихи-құқықтық ғылыми ойлардағы азаматтық қоғамның түсінігі ... ... 9
1.1 Адам құқығы туралы идеялардың қалыптасу тарихының
бастаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2Азаматтық қоғам мазмұнының
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 18
2 Құқықтық мемлекеттің түсінігінің қалыптасуы мен мәні
... ... ... ... ... ... 29
2.1 Құқықтық мемлекеттің концепциясының тарихи аспектілері ... ... ... ...29
2.2 Қазіргі отандық теориядағы құқықтық мемлекет түсінігінің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
3 Қазақстан Республикасында мемлекет құрудың теориясы мен
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .59
Пайданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 63
Кіріспе
Мемлекет дүниеге келгенге дейін азаматтық қоғам болған. Алғашқы
қауымдық құрылыста адамдар өмірі азаматтық қоғам негізінде реттелген.
Тіршілік пен адамдар арасындағы қатынастарды азаматтық қоғам институттары
жүзеге асырған.
Өндіргіш күштердің пайда бола бастауымен, жеке топтар мен
отбасылардың қолында артық өнімдердің шоғырлануы жеке иемденуді, иелер
құқығын сақтау, меншіктер арасындағы қатынасты реттеу қажеттілігі саяси
күштің – мемлекеттің пайда болуына әкелді.
Мемлекеттің іргесі қаланып, оның құрылымдық шарттарының нығая
бастаған кезде бұрынғы азаматтық қоғам институттары ығыстырылды, қоғамды
басқару мемлекеттің қолына көшті. Мемлекет нығая келе азаматтық қоғамның
қызметтерін шектеп, біртіндеп олардың аясын тарылтты. Абсолютизм тұсында,
тоталитарлық билік кезінде азаматтық қоғамның сүлдесі ғана қалды.
Америка мен Еуропа елдерінде либералдық демократияға көшу
азаматтық қоғам институттарын қайта өмірге әкеліп, оның қызметтерін
жандандыра түсті.
Дамудың демократиялық жолына түскен посткеңестік мемлекеттерде
азаматтық қоғам қалыптастыруға, оның институттарын дамытуға бағытталды.
Азаматтық қоғамды құруды елді демократияландырудың басты шарты деген
көзқарас адамдар арасында бүгінде берік қалыптасқан.
Сонымен, халықтың басым бөлігі – саясаткерлер де, қарапайым көзі
ашық азаматтар да ден қоя бастаған бұл азаматтық қоғам деген не? Азаматтық
қоғам адамдардың сөз, жиналыс, еркін пікір айту, өз ойын ашық жеткізу, төл
құқығын қорғай білу, еңбек ету, оқып-білім алу, әлеуметтік жағынан қорғалу,
өзінің адами қажеттіліктерін қанағаттандыру деген құқықтарын қамтамасыз
ете ала ма? Азаматтық қоғам көпшіліктің өмірден күткен сұраныстарына толық
жол ашатын бірден-бір институт феномен бе, әлде олардың көңілі ауған
уақытша қызығушылық па? Сонда азаматтық қоғам дегеніміз не?
Азаматтық қоғам ұғымымен қатар, соңғы кезде құқықтық мемлекет
идеясы заңды ойлаудың тағы да ең маңызды идеясына айналуда, себебі ол жалпы
азаматтық құндылықтар санатына жатады.
Қазіргі заманда құқықтық мемлекетті құру, қалыптастыру мәселесі
ғаламдық проблемаға айналды. Өйткені адам қоғамының даму тарихында
ешқашан, еш елде құқықтық мемлекет болған емес. Қазіргі кезде де жоқ.
Болашақта да барлық елдерде бір мазмұнды, бір нысанды құқықтық мемлекет
болуы мүмкін емес. Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті, әлеуметтік
жағдайы, рухани санасы, саясаты бір деңгейде болмайды. Бұған қоса олардың
географиялық, ұлттық ерекшеліктері болады.
Құқықтық мемлекетті қалыптастырудың маңызды алғышарттарының ішінде
азаматтық қоғамның алар орны бір төбе. Ал азаматтық қоғам алуан түрлі
қоғамдық қатынастардың мемлекеттен біршама дербес болуын мақсат тұтса, бұл
игі мақсат мемлекеттік биліктің құзыреті заңмен шектеліп, адам құқығы
алдыңғы орынға шыққанда ғана емес, әрбір жеке адамның мүдделеріне қатысты
басқарушылық саяси шешімдер мен бағдарламаларды жүзеге асыру болып
табылады.
Құқықтық мемлекет саяси билікті ұйымдастырудың формасы ретінде
қоғамдық өмірдің барлық салаларында құқықтың үстемдігі принципімен аса
күрделі ұштасуына, биліктің бөлінуіне, бүкіл мемлекеттік механизмнің
құқықпен байланыстылығына, заңдардың үстемдігіне, заңдылықтың жүзеге
асуына, халық егемендігінің қамтамасыз етілуіне, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының, ар-абыройларының сақталу кепілдігіне, қоғамның және
мемлекеттің мүдделеріне, жалпыазаматтық құндылықтарды және әлемдік
практиканы есепке алуға негізделеді.
Азаматтық қоғамның қалыптасу процесіне, оның басты факторлары
мен құндылықтарына ғылми зерттеу жүргізіліп, даму үрдістерін анықтау
құқықты-демократиялық мемлекет үшін маңызды мәселелердің бірі. Азаматтық
қоғам ұғымы арқылы қоғамдық байланыстар мен қатынастардың жағдайы
бейнеленіп, белгілі бір мелекеттегі тұрғындардың азаматтық қайраткерлігінің
қарқыны, мемлекет пе қоғамның әлеуметтік саладағы қызметтерінің бөліну
деңгейі анықталады. Басқаша айтқанда, азаматтық қоғам демократиялық
құрылысқа аса қажет әлеуметтік қатынаастардың өзін-өзі реттеу қызметіне
жағдай туады: азаматтар саяси институттардың көмегіне сүйенбей-ақ, өздері
реттей алатын қатынастарға мемлекеттің қол сұғуы тежеледі. Сондықтан да
демократиялық сипаттағы саяси жүйесі бар құқықтық мемлекеттің дамуында
азаматтық қоғамның алатын орны ерекше.
Азаматтық қоғамның біздің түсінігіміздегі нақты анықтамасы мынадай:
ол – құрамындағы мүшелердің арасындағы экономикалық, мядени, құқықтық және
саяси қатнастары дамыған, мемлекеттен тәуелсіз, бірақ онымен өзара
әрекеттесуші қоғам, мемлекеттпен бірлесе отырып, дамыған құқықтық
қатынастар құрушы, жоғарғы дәрежелі әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени
және моральдық мәртебелі азаматтар қоғамы. Азаматтық қоғамның шынайылығы
идеал мен идеалдық жобаның және осындай жобаны жүзеге асырушы қоғамның шын
мәнісінде қол жеткізген жетістіктерімен анықталады.
Бүгінгі таңдағы көзқарас бойынша, азаматтық қоғам бұл
айтылғандармен қоса, демократиялық заңдар, биліктің тармақтарға жіктелуі,
заң жүзіндегі оппозицияның болуы, көппартиялық жүйе сияқты басқа да
азаматтық өмірдің құндылықтарын, адамдардың саяси және әлеуметтік
бостандықтарын және олардың ассоциацияға, топқа, партияға бірлесуін жүзеге
асырушы тетіктерді қамтиды. Азаматтық қоғам заңды тіркелген, құрылымды
бекітілген және психологиялық тұрғыда қамтамасыз етілген әлеуметтік-саяси
қызметтің материалдық және идеялық плюрализммен ажырамас бірлікте. Ал
адамның жеке өміріне ешбір қол сұғушылыққа жол берілмейді, ол тек заңд
бұзып, оған қайшы келмесе болғаны. Адам құқығы басты орындағы мәселе.
Соңғы кездері құқықтық мемлекет идеясы заңды ойлаудың тағы бір ең
маңызды идеясына айналуда, себебі ол жалпы азаматтық құндылықтар санатына
жатады.
Құқықтың мемлекет терминінің өзі ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында
неміс ғалымдарының еңбектерінде жарық көрді. Құқықтық мемлекетті
қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан негізгі мақсаты болды.
ХІХ ғасырдың соңы және ХХ ғасырдың алғашқы жартысында құқықтық мемлекет
теориясы құқықтық мемлекет жөніндегі үстемдігін
бекітті. В. М. Гессен былай деп көрсетті: Құқықтық мемлекет деп өзінің
қызметінде, үкіметтік және соттық функцияларды атқарғанда құқықпен
шектелетін және байланысты болатын, құқықтан төмен тұратын, одан тыс және
жоғары болмайтын мемлекетті айтамыз.
Қазіргі кезеңде теорияның даусыз мойындалып отырған белгісі –
мемлекет пен адам арасындағы байланыста басымдықтың адамға берілуі.
Мемлекеттің міндеті тек адамдардың кейбір топтарына ғана қатысты емес,
жекелей алғанда әрбір адамның мүддесіне қатысты басқарушылық шешімдер мен
бағдарламаларды жүзеге асыру болып табылады. Сондықтан да құқықтық мемлекет
құрудың мәселелерін кешенді түрде талқылау бірінші кезектегі міндетке
жатады.
Осы жұмысты жазу кезінде көптеген арнаулы ғылыми, ғылыми-көпшілік
әдебиеттер, мемлекет пен құқық теориясы мен тәжірибелеріне, Қазақстан
Республикасының мемлекеті мен құқық теориясына, шетелдік мемлекеттердің
мемлекеті мен құқық теориясына арналған әдебиеттер, бұқаралық ақпарат
құралдарының мағлұматтары пайдаланылды.
1 Тарихи –құқықтық ғылыми ойлардағы азаматтық қоғамның түсінігі
1.1 Адам құқығы туралы идеялардың қалыптасу тарихының бастаулары
Адам дүниеге келген күннен бастап өзінің құқықтарына ие болары
белгілі. Құқық – адам бойына енгізілген өзіндік құндылық, құқық - бұл адам
бостандығының өлшемдері. Бостандық – бұл өз құқықтарыңды жүзеге асыру
мүмкіндігі. Адам құқығы, - деп көрсетеді В.М. Корельский мен В.Д.
перевалов, - бұл жеке адамның өмірін, адами қасиеттері мен қоғамдық өмірдің
барлық саласындағы іс-әрекет бостандығын қамтамасыз ететін табиғи
мүмкіндіктер.
Адам құқығы шектеулі, ол ешқашан абсолютті бостандықта бола алмайды.
Тек құқық қана әлсізді күштіден қорғауға бағытталған. Құқықтық реттеу
белгілі бір қоғамның мүшесі ретінде де, әлеуметтен тыс нәрсе ретінде де
адамға және нақты бір мемлекеттік құрылыс мүшесі ретінде азаматқа да
қатысты бола алады. Кез келген елдің кез келген азаматы - адам, ал кез
келген адам нақты бір мемлекеттің азаматы бола алмайды.
Адам, азамат қандай құқықтарды иелене алады?
Адам құқығының қазіргі күнгі халықаралық құжаттарда көрсетілген
тізімі – қаіргі қоғамның нормаларына арналған эталондар мен стандарттардың
ұзақ тарихи қалыптасуының нәтижесі. Адам құқығы дамуының шешуші кезеңі XVII-
XVIII ғасырлардағы Еуропадағы буржуазиялық-демократиялық революция болды
[5, 45 бет]. Ол адам құқығының кең жиынтығын ұсынып қана қоймай, сондай-
ақ, адам құқығының әмбебаптығы негізіне айналып, оған нағыз демократиялық
мән берген формальды түрдегі теңдік принципін ұсынды. Формальды теңдестікке
негізделген адам құқығы қоғамдық дамудың басты құнды бағыттарының біріне
айналды, олар мемлекет сипатына зор әсер етті, оның билікшілдігін
шектеушілер болды, мемлекет өкімет пен жеке адамның арасындағы
демократиялық өзара іс-әрекеттің орнауына ықпал етті, жеке адамды биліктік
құрылымдар тарапынан шектен тыс қорғаншылық жасау және ерік-күші мен
мүдделерін жаншудан босатты. Құқықтық мемлекет қалыптастыру қоғамдық сана
мен тәжірибеде адам құқығын бекітпейінше мүмкін болмас еді.
Адам құқығы адамдар әрекетінің бірнеше рет қайталанылатын
актілерінен, қайталанылатын байланыстар мен қарым-қатынастардың тұрақты
формаларынан қалыптасқандығының өзі қызықты.
Ең әуелі адам қол жеткізуге ұмтылатын құндылықтар болды. Бұл
құндылықтар адам баласының дүниеге келуінен бастап-ақ бойына енгізілген
еді. Шөліркеу, аштық сезімдері жеке адамды сұраныстарды қанағаттандыруға,
осы құндылықтарға қол жеткізуге ұмтылуға итермеледі. Алғашқы қауымдық
құрылыста адам жалғыз жүріп өз мүдделерін жүзеге асыра алмайтын еді.
Сондықтан ол басқа адамдармен бірігуге мәжбүр болды. Қауым мүшесі ретінде
адам өз мүдделерін шектеп, қысым жасамау үшін басқалардың да мүдделерін
мойындауға мәжбүр еді. Бүкіл тайпа болып азық таба отырып, адамдар оны
өзара бөлісті, сол арқылы бір-бірінің мүддесін тани білді. Индивидті
қауымға бірігуге итермелейтін басқа да көптеген факторлар болды [2, 63
бет]. Қалыптасқан қоғамдағы жеке адамдардың әр түрлі мүдделері,
сұраныстары, мақсаттарының жиі қақтығысуы, соғыстар, шиеленістер туғызып,
қылмысты қоздырады. Дегенмен, қоғам мүшелерінің іс-әрекеттері әр түрлі
болса да адам бойындағы құндылықтар әр түрлі индивидтердің мүдделерін
орайластыра отырып адамдардың өзара әрекеттері процесін реттей алады.
Бірақ дүние бір орнында тұрмайды, қоғамның мәдени прогресі егер ол
жеке тұлғаның жағдайына жаңалық енгізбесе, егер адам дамудың әрбір жаңа
сатысынан, мейлі, тарихи шектеулі боллсын, бірақ тарихта үнемі кеңейе
түсетін жаңа еркіндік минимумын алмаса мүкін емес.
Мәдени прогрестің осы аса маңызды аспектісін қоғамның
жаратылыстық тарихи дамуына қарай моральдің, құқықтың, діннің,
философиясының гумандық бастауының өсуінен байқауға болады. Ежелгі
дәуірдегі құл алғашқы қауымдық жабайыға қарағанда еркіндеу, орта ғасырлық
басыбайлы шаруа ежелгі дәуірдегі құлға қарағанда еркіндеу, ал ерте
буржуазиялық қоғамның жалдамалы жұмысшысы орта ғасырдағы шаруаға қарағанда
еркіндеу. Еркіндік жолымен қоғам дамуы тек прогрестік бастамалардың
үдемелі, өсе тұсуі ғана емес, - Е.А.Лукашева әділ көрсеткендей, тарихи
прогресс – объективті-детерминацияланған, әлеуметік дамудың жүйесі мен
барлық кездейсоқтықтар арқылы өзіне жол салатын құбылыс.
Алғашқы қауымдық құрылыстың кластар пайда болу дәуіріндегі
қорытынды құлау сатысында құқық нормалары туындайды. Дегенмен, құқық
нормалары мен адам құқығы - әр түрлі кезеңдік құбылыс. әлемнің көптеге
аймақтарының құқықтық жүйелері ірі қоғамдық еңбек бөлінісіне, оның
өнімділігінің артуына байланысты қалыптасты. Ол кезде еркіндік деңгейі өте
төмен болып, тек билік жүргізуші жоғарыдағыларды ғана қамтыды.
Еркіндік сөзінің өзін қолдану, айтушыларға қарағанда, б.д.д.
XXIV ғасырда пайда болған. Ол кезде монарх Шумер өзінің қоластындағылар
үшін, арсыз салық жинаушыларға қарсы санкция қолдану, билікке ие адамдардың
әділетсіз істерінен жесірлер мен жетімдерді қорғау және
первосвященниктердің храм қызметшілерін құлға айналдыру тәжірибесін тоқтату
арқылы еркіндік белгіледі. Б.д.д V-IV ғасырларда ежелгі полистердегі
(Афинада, Римде) адам құқығы идеяларының тууы, азаматтық принципінің пайда
болуы прогресс пен еркіндікке қарай жылжу жолындағы ірі қадам болды [11, 23
бет]. Римдіктер әуелі билікті қарапайым бөлуді жүзеге асырып, содна кейін
табиғи құқықтың концепциясын жасай отырып азаматтық бостандықтың дамуына өз
үлестерін қосты. Демократ еңбектерінде адамның пайда болуы мен жеке
қалыптасуын, оның тегі мен қоғамды әлемдік дамудың табиғи процесінің бір
бөлігі ретінде қарастыруға алғашқы талпыныстардың бірі кездеседі. Софист
Ликофрон мемлекеттік қауымды адамдардың арасындағы өзара одақ жөніндегі
келісімдерінің нәтижесі ретінде сипаттады. Оның ғылыми тұжырымдамасында заң
да жәй келісім және жеке құқықтың жәй кепілі болып шығады. Римнің
көрнекті ойшылдарының бірі Цицерон бойынша ізгі азаматтың міндеттері
ақиқатты тану, әділдік, рух ұлылығы мен сыпайылық сияқты ізгіліктерді
ұытану қажеттілігімен белгіленеді. Азамат өзі басқаға кесір келтірмеуімен
қатар жапа шегушіге жәрдем беруі тиіс.
Орта ғасырларда азаматтық бостандықтар аздап қана нақты көрініске
ие болды. Абсолюттік табиғи құқық идеясын А.Августин және айрықша,
Ф.Аквинский өзінің Сумма теологии атты шығармасында дамыта түсті. Бұл
кезеңде еркіндік өте шектеулі еді, өйткені феодалдық қоғам – бұл жалпыға
бірдей тәуелділік қоғамы. Сыртқы экономикалық мәжбүрлеу, әлеуметтік
иерархия, көпшіліктің құқықсыздығы, озбырлық, күштеу, қорқыту үнемі зорлық-
зомбылық туғызды. Дегенмен осы кезеңнің өзінде Англияда монарх құқығын
шектеу, монархияны сословие өкілдерімен біріктіруге ұмтылыстар жасалып,
монархтың өктемдік жүргізуі үшін ол қадағалауға тиісті ережелерді
белгілеуге тырысу пайда болды. Монархтың, барондардың, рыцарлардың бір-
біріне қарсы тұруы еркіндіктің Ұлы хартиясын қабылдаумен аяқталды. Онда
қару шенеуніктерінің өктемдігін ауыздықтауға бағытталған статьялар, сот,
шерифтер және констебтер қызметіне заңды білмейтіндерді, не ноы орындағысы
келмейтіндерді тағайындамау талаптары енгізілді. Ұлы хартияның 39-бабы
ерекше орыналды, онда еріктілерге қатысты шара қолдану теңдестердің заңды
үкімі және ел заңы бойынша қарастырылды.
Англиядағы буржуазиялық құрылыс қалыптасу кезеңіне жататын Құқық
туралы петиция (1628ж.) монархқа қоластындағыларды окроль әкімшілігінің
озбырлығынан қорғауға тиісті нақты міндеттер жүктеді. Адам құқығын
қамтамасыз етудің келесі қадамы тиісті процедуралар ұғымын енгізген
Хабеас корпус акті (1679ж.) болды. Ол жеке адам еркіне қол сұғылмау
кепілдігін, кінәсіздік презумпциясы принципін және басқа да жеке адам
құқығын қорғауға арналған аса маңызды институттарды белгіледі.
Нығайған буржуазия мен жер өңдеушіледің арасындағы бекіген
ымыраластықтың, конституциялық монархияның беку актісі Билльдің құқық
туралысы (1689ж.) болды. Билль парламентке үлкен рөл берді, оның
келісімінсіз заң әрекетін тоқтатуға,тақ пайдасы үшін салықтар мен түсімдер
өндіруге, бейбіт кезде тұрақты әскер ұстауға тыйым салды. Сонымен қатар
Билль адам құқына бағалы үлес қосып, парламентте сөз бостандығы мен
пікірталас еркіндігін, парламентке сайлау еркіндігін, қоластындағылардың
монархқа петиция беру құқығын бекітті.
Көрсетілген нормативтік актілер – адам құқығы мен оларды қорғау
үшін қажетті билік бөлісі саласында Англияның алғашқы жол салушы
екендігінің айғағы. Жөнге салу жөніндегі акт (1701 ж.) парламенттің заңнама
саласындағы үстемдігін, соттардың ауыстырылмау принципін, король
министрлерінің парламент мүшелері болуына тыйым салуды бекітті [5, 96 бет].
Мұндай жаңашылдықтар буржуазиялық қатынастардың қарқынды дамуына, феодалдық
озбырлық пен шексіздікке тыйым салуды талап еткен буржуазиялық
сословиебилігінің күшеюіне байланысты мүмкін болды.
Белгілі тарихи құжаттарда көрініс тапқан адам құқығы мен еркіндік
идеяларын одан әрі дамыту АҚШ-та орын алды. Бұл құбылыстың қайнар көзі
ағарту философиясында, ежелгі грек философтарының ілімдерінде, құқықтық
доктриналарда Англиядағы буржуазиялық құрылыс қалыптасу кезеңінде пайда
болған еркіндіктің Ұлы хартиясы, құқық туралы петиция, Билль құқық туралы,
Хабеас корпус акті тәрізді актілерден түзілген.
Табиғи құқық туралы ілімді Т.Пейн мен Т.Джефферсон өздерінің
Англияға тәуелсіз ел құруға негізделген, АҚШ-тағы буржуазиялық-
демократиялық және орталыққа қарсы революциядағы жеңістері үшін күресте
қолданды. Т.Джефферсон бала дүниеге еркін болып келеді, бұл еркіндік
табиғат сыйы, ол еркіндік туралы білетіндердікі ғана емес, балалар
кішкентайынаан және балалық шағында үлкендердің қамқорлығына берілген,
сондықтан қажеттігіне байланысты олардың шектеулі билігі аясында болады.
Бұл билік пен қамқорлық баланың жағдайы мн оның қамы үшін қолданылуы тиіс.
Бала өз әкесінің еш уақытта жеке меншігі болмайтындығы себепті, ол еересек
адам болған кезде өзі жеке құқық субъектісі бола отырып, өзінің дене
қуаттық және рухани күштері мен өз еңбегінің жемісін қалауынша пайдалану
құқығына ие болады деп атап көрсетті.
Пейн мен Джефферсон идеяларының қуаты тек демократиялық мемлекертті
бекітуге ғана емес, сондай-ақ адамның ажыраас табиғи құқықтарын қорғауға да
бағытталды. Вирджиний құқық декларациясының (1776 ж.) маңызы өте зор. Ол
табиғаттағы барлық адамдар тең дәрежеде еркін және тәуелсіз, тумысынан
нақты құқықтарға ие, сондықтан олар қоғамдық қалыпқа енген кезде өздерін
және өздерінің ұрпақтарын қандай да бір келісім арқылы шектей алмайды, атап
айтқанда, меншікке ие болу мен қол жеткізу құралдары арқылы өмір сүру және
бостандық құқынан, бақыт пен қауіпсіздікке ұмтылу және оларға қол жеткізу
құқынан ажырата алмайды деп жариялады. Вирджиний құқық декларациясы адам
құқығының алғашқы мемлекеттік анықтамасы болды.
Осы тарихи құжатқа баға беоре отырып К.Маркс былай деп жазды:
Америка – бұл алғаш рет ұлы демократиялық республика идеясы пайда болған,
адам құқығының алғашқы декларациясы жарияланған және XVII революцияға
бірінші дүмпу берілген ел.
Вирджиний құқық декларациясы идеялары АҚШ Тәуелсіздік
декларациясында дами түсті (1776 ж.). онда: Біз барлық адам тең жаратылған
және жаратушы берген нақты етене құқықтырға ие, оларға өмір,еркіндік,
бақытқа ұмтылу жатады, бұл құқықтарды адамдар арасында қамтамасыз ету үшін
өзінің орынды өкілеттілігін басқарылатындардың келісімімен алатын мемлекет
құрылады деген ең көрнекті ақиқатты ұғынамыз делінген.
АҚШ Конституциясында (1787 ж.) алғашында табиғи ажырамас адам
құқығының тізбесі болған жоқ. Кейіннен 1789 жылы Билль құқық туралы
құрастырған Конституцияға алғашқы 10 түзетулер ұсынылып, ол 1791 жылы
бекітілді.
Табиғи ажырамас адам құқығы идеялары Ж.Ж.Руссоның, Г.Гроцидің,
Д.Локктың, Ш.Монтескьенің доктриналарында да дамытыла түсті.
Заң, жалпы айтқанда, – деп жазды Ш.Монтескье, – адам ақыл-ойы,
өйткені ол жер бетіндегі бар халықтарды басқарады; ал әр халықтың саяси
және азаматтық заңдары осы ақыл-ойға қосымша жекелеген оқиғалар ретінде
ғана болуы тиіс...
Д.Локктың айтқандарын ескермей кетуге болмайды: Адам, бұрын
дәлелдегендей, толық бостандық пен табиғи заңның барлық құқықтары мен
артықшылықтарын барлық басқа адамдар сияқты шексіз пайдалануға құқылы болып
туады. Бұл доктриналар өзінің тарихи маңызы жағынан баға жетпес құқықтық
акт – адам және азамат құқығы декларациясын (1789 ж.) жасаған ұлы француз
революциясының күшті факторына айналды [6, 78 бет]. Онда Надандық, адам
құқығын ұмыту немесе оны елемеу қоғамдық қасірет пен үкіметтің
бұзылғандығының бірден бір дәлелі болып табылады делінген.
Саяси құқықтық - тарихи ой - пікірлер нәтижелерінің мысалы
ретінде, яғни адам, азаматқа қажетті құқықтарды іздеу нәтижесі деп тарихи
құжаттар – заңды және жеке тұлғалардың еңбектерінің жемісі аталынды. Олар
адам құқығы идеялары қалыптасуының жалпы тарихында тарихи кесінділер
делінеді.
Сонымен, біз адам құқығының пайда болуы мен дамуының ұзақ тарихы
барлығын, ол белгілі бір елге тән доктриналар мен дәстүрлердің күресімен
бірге жанаса жүретіндігін көріп отырмыз. Адам құқығы идеясының ежелден
пайда болуына қааамастан, ол өзінің шын мәніне мемлекет, демократизм,
еркіндік, әділдік, теңдік және адам бағасын мойындау сияқты принциптерді
қамтамасыз еткен кезде ғана ие болады.
Азаматтық қоғам деген атауды, түсінікті Аристотель айтқан.
Аристотель мемлекетті азаматтық қоғаммен салыстырмады. Бірақ бір-біріне
оларды қарсы қоймады, себебі олардың әр түрлі жолдары ескі полистегі
қоғамдық өмірде тығыз байланысты болды. Сонымен қатар, жоғарыдағы
көрсетілгендей ол кісінің ойынша, азаматтық қоғам жетілген демократиялық
организм ретінде, тек политикамен байланысты, яғни принципиалды жағынан,
бұрынғы көне полистер сияқты: мемлекеттік органдардың қызмет мерзімі,
биліктің бөлінуі, сөз бостандығы, баспасөз, елінде еркін жүріп-тұру және
сырт жақта да еркіндікте болу, мемлекеттің жекелеген қатынастарға қол
сұқпауы, азаматтардың заң алдындағы құқықтарының теңдігі.
Азаматтық қоғамның көне модельге қайтып оралуы, жаңа уақытта
жүргізіліп, өте үлкен оқымыстылардың зерттейтін пәніне айналды: Гроцидың,
Гобс, Дж.Локк, Пейн, Руссо, Гельвеций, Гольбах. Кант, Гегель және
басқалардың. XVII ғасырда азаматтық қоғам түсінігі әлі саяси қоғам
түсінігінен айырылмаған кез болатын, бірақ олар сондағы мемлекеттік
формалармен салыстырылмаған, оған куә болатын Дж.Локктың сөзі: ...
Кейбіреулер айтып жүргендей абсолюттік монархия жалғыз ғана дүние жүзіндегі
басқару нысаны болуы мүмкін емес. Локк және басқаларда мемлекеттің пайда
болуындаңы келісім-шарт теориясын қолданған, себебі ол қоғамдық келісім
негізінде пайда болады, азаматтардың мүдделерін көрсетеді.
Азаматтық қоғамының түсінігі тек индивидтердің жиынтығы және олардың
арасындағы қатынастар емес, кеңістік соның ішінде қызмет істейтін қоғамдық
институттар, - деп, Гегель дәлелдеген болатын.
Құқық философиясы еңбегінде ол, азаматтық қоғамның тарихы
келісімділігін айта отырып былай деген: атомдар құсап әртүрлі жекелеген
адамдарға бөлініп кетпей және жекелеген уақытша жағдай үшін бір сәтке
жиылып әр қарай байланыспай, ертеде құрылған серіктестік, қауым,
корпорациялар негізінде саяси қатынастықты алғандығын талдап береді.
Гегель азамматтық қоғамның еркіндігін мемлекетке қарсы қойып саяси
дене - деп дәлелдеді. Сонымен бірге, бұл екі жүйенің қарым-қатынаста және
бір медальдың екі жағы екендігін де мойындады [6, 41 бет].
Гегель оның басқа да қызмет принциптерін атап айтады: жеке меншікті,
еркін қалыптасқан қоғамдық пікірді, адал заңдарды және сол жолмен жүруді.
Азаматтық қоғам проблемаларын өзінің зерттеулерінде Маркс та айналып
өткен жоқ, белгілі болғандай Гегельден де аз алмағаны мәлім. Егер, ол
бұрынғы ғылыми жұмыстарында, шын мәніндегі оның маңыздылығымен сол
түсінікті пайдаланған болса, кейін ол ойынан бас тартқан болар еді. Болжамы
бойынша азаматтық қоғамның анатомиясын саяси экономиядан іздеу керек -
деді Маркс, іс жүзінде азаматтық қоғамды базсипен бірдей ілестіреді.
Себебі, Маркстың моделі бойынша қоғам, мемлекет, құқық, мораль, өнер және
дін қондырмаға жатады, азаматтық қоғам түсінігі бөлшектеніп өзінің еркіндік
маңызын жоғалтты. Кейіннен ортодоксальды марксизм-ленинизмге азаматтық
қоғам туралы белгісіз болуы кездейсоқ емес. Советтік гуманитарлық билік
толығымен тоталитарлық режимнің міндетіне және мақсатына сай келді.
Азаматтық қоғамның мемлекетпен қатынасындағы еркіндігін мойындамау,
оның әлеуметтік бағалылығында мойындамағандығы, ол жағыдайдың қиындыққа
тірелетіні сөзсіз. Советтік тоталитаризмнің агрессивтік анықтаушысы (қоғам
мүдделерінің алдындағы таптық мүдделердің артықшылығы, таптық күрес,
меншікті мемлекеттендіру, жеке адамдардың өзіндік бағалылығын есепке алмау
т.с.с.) арқылы азаматтық қоғамды мемлекетке сіңіру болды. Соның нәтижесінде
адам, жеке адам ретінде қабылданбады, табиғи бөлінбейтін құқық және
еркіндіктің маңызы жойылды, себебі барлығы мемлекет арқылы жойылды. Адам
тоталитарлық жағдайда өз еркімен өмір сүріп, ойын айтуға, саяси
көзқарастарын білдіруге құқығы болмады, соның салдарынан саясатсыз
бағынушыға айналдырады.
1.2 Азаматтық қоғам мазмұнының сипаты
Адам баласы қоғамында, әртүрлі мүдделермен өмір сүретін орталар
орналасып кетті. Олар өздерінің ерікті жүйесін құрады, әрқайсысының өзіне
тән сипаттары бар: өндірістік (экономикалық-шаруашылық), материалдық
қажеттілікті қамтамасыз ету, саяси тағы сол сияқты өмір сүруге қажетті
жағдайларды іске асыратын (оған қосымша); әлеуметтік және рухани құралдар
ретінде азаматтық қоғамның жиынтығын құрайды.
Көптеген институттар бір мезгілде, азаматтық қоғамның және мемлекеттің
құрамды бөлімдері болып табылдады. Оларға – саяси партиялар және олардың
арасын байланыстыратын қызмет ортасын белгілейтін ұйымдар жатады [3, 48
бет].
Саяси партиялар жекелеген азаматтардың, әлеуметтік топтардың көпсалалы
мүдделерін қолдап жүреді және олардың саяси өмірге араласуын қамтамасыз
етеді.
Азаматтық қоғамның құрылымы (традициялық жағдайда құрылған) адамға
жақын болса, сол құрылым оның мүддесін іске асыруға мүмкіндік болады, қоғам
түгелімен бір қалыпта болады, рухани бағалылық арта түседі. Осы жөнінен
Францияны айтуға болады. Яғни, онда 36 коммунаның 200-ден 3600 дейін
тұрғындары болған. 80 жылдардағы жергілікті басқаруды ірілендіру үшін
реформа жүргізілген кезде коммуналарға тиіспеген. Соның нәтижесінде
қоғамдастық-әлеуметтік және француз ұлтының рухани негізі сақталып қалды.
Болжап айтсақ, мынандай қорытынды дұрыс болады, яғни азаматтық
қоғамның сипаты даму деңгейі және нысаны, мемлекеттің нысанымен даму
деңгейін белгілейді. Осы туралы белгілі француз заңгері М. Ориудың мына
сөзін келтіруге болады: Айтқаным артық болмас, себебі сол үшін (азаматтық
өмірге, азаматтық қоғам – Т.А.) барлық мемлекеттік машина құрылды. Өсімдік
әлемі бізге қызығарлық ұрықтар: бидай, басқа да әдемі ағаштарға, өте қиын
табиғи қорғалу жүйесінде, өсіп жетілуіне жағдайлар туғызылады және соның
негізінде дамуға мүмкіншілік алады. Сол сияқт азаматтық қоғамда мемлекеттің
саяси институтының қорғану кеңістігіне кіреді және сол өзі тұрған ортаның
мақсаты өркениетті жеке адамның пайда болуы мен дамуы.
Жалпы айтқанда азаматтық қоғам, институттарын бөліп алып жеке
зерттейтін объект. Ондай зерттеулерді Шығыстағы ғалым-гуманитарлары
бастады, себебі оның қоғам дамуындағы объективті рольіне байланысты болады.
Азаматтық қоғамның көптеген түсініктемелері бар. Біз мұнда К. С. Гаджиевтің
тұжырымдамасын келтіреміз: Бұл еркін және мемлекеттен тәуелсіз қоғамдық
институттар және жеке адамдардың қатынастары, олар жекелеген индивидтердің
және ұжымдардың өздерін-өздері дамытуға жағдай жасайды және солар арқылы
жеклеген мүдделер, қажеттіліктер – жекелеген және ұжымдықтар іске
асырылады.
Қоғам – саналы адамдардың бір мүддені, бір мақсатты орындау үшін
саналы түрде өзара біргіуі [8, 71 бет]. Мұнда міндетті түрде екі шартты
элемент бар: мүдде – мақсаттың қалыптасуы және сапалы адамдарың саналы
түрде бірігуі.
Азаматтық қоғам – мемлекеттік құрылымнан қалыптасатын әлеуметтік –
экономикалық және мәдени – рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған
қатысушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен міндетін
автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс болмайды,
уақытты шектемейді, өлкеге – аймаққа бөліндейді, мемлекеттің барлық жерін,
барлық халқын біріктіреді.
Азаматтық қоғам – мемлекетке тәуелді емес. Дербес, ашық, жариялы
қоғам. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері:
кеңестікмейлінше мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің
арақатынасын тәуелсіз – дербестікте дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандағы азаматтық қоғамның барлық даму
сатыларын мемлкетке бағындырмайтын (оның айғағы – онда Азаматтық қоғам
бөлімінің әдейі болмауы) әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке
адамның автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық
жағдайлардың негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын
мемлекеттік меншік пен жеке меншікті (6-баптың 1- тармағы); адам және
азамат құқықтарының кең ауқымды және бір тұтас кешенін (ІІ- бөлім);
отбасын, ана мен әке және баланы мемлекеттің қорғауын (21-бап);
идеологиялық және саяси әр аумақтылықты (5-бап) және тағы басқа жаңа
Конституцияда бекітілген қазақстандық – азаматтық қоғамды ерікті дамытудың
алғы шарттарын жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде азаматтық қоғамды
қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық - әлеуметтік мемлекет құру
бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең жауапты
мүдде – мақсаты.
Кез келген адам белгілі аумаққа иелік еткен елде өмір сүреді. Бұл
ел демократиялық, жартылай демократиялық, монархиялық немесе автолитарлық,
империялық немесе тоталитарлық мемлекет болуы мүмкін. Мемлекеттің өз
конституциясы, рәміздік белгілері бар. Мемлекетік билік жүргізетін
әкімшілік аппараты – бюрократиясы бар. Ол конституция негізінде елді,
қоғамды басқарады, оның қалыпы өмір сүруін, еңбек етіп, материалдық, рухани
игіліктерді өмірге келтіруін, жасапаздық істерді жүзеге асыруын, елдің ішкі-
сыртқы қауіпсіздігін, біл сөзбен, азаматтардың өркениетті өмір сүруін
қамтамасыз етуге басшылық етеді.
Қоғамда мемлекет билігінен оның институттарынан басқа құрылымдар,
топтар, қауымдастықтар да өмір сүреді. өйткені адамдар мемлекет қабылдаған
заңдар мен жарлықтарға сәйкес өмір сүргенімен, олардың бәрі бірдей
мемлекеттік институттармен тегіс қамтыла бермейтіні белгілі. Қоғам
мүшелерінің бәрі бірдей мемлекеттік қызметшілер немесе шенеуніктер емес,
олардың көбі – қарапайым азаматтар. Олардың өз қабілеттерін,
мүмкіндіктерін, ерік-жігерін, саяси-адами сұраныстарын, өз талаптарын іске
қосу үшін мемлекеттік институттардан басқа азаматтық қоғам құрылымдары
қажет [3, 96 бет]. Осы өмірлік қажеттіліктер азаматтық қоғамды талап етеді.
Адамдардың арман-қиялынан емес, күнделікті тұрмыс-тіршілік
қажеттіліктерінен туған феномен – бұл азаматтық қоғам болып табылады.
Саясаттану сөздіктерінде азаматтық қоғамның анықтамасы біркелкі емес.
Бірақ ғалымдар арасында қалыптасқан анықтама мынаған әкеп соғады: Азаматтық
қоғам дегеніміз – мемлекеттен тәуелсіз және онымен қатар өмір сүретін
қоғамдық өмірдің айрықша саласы, ол әр түрлі әлеуметтік топтардан,
бірлестіктерден, мәдени, ұлттық, кәсіби және басқа қауымдастықтардан
құралады. Ол адамдардың сан қилы мүдделерін бейнелеудің маңызды формалары
ретінде қызмет етеді.
Гегель, кезінде: Мемлекеттің әрекет ететін аумағы – ортақ
мүдделерді қорғаумен ерекшеленеді, - деген болатын.
Ал бүгінгі әдебиеттерде азаматтық қоғамға қоғамдағы саяси
қатынастардың бүкіл жиынтығын жатқызады, яғни бүкіл саяси жүйенің өмірлік
негіздерін құрайтын экономикалық, әлеуметтік, оның ішінде, ұлттық,
адамгершілік, діни қатынастардың жиынтығы енеді.
Бүгінгі қолданыста азаматтық қоғамның мынадай анықтамасы кеңінен
кездесіп жүр. Ол: азаматтық қоғам – адамдардың өз еркімен құрылған
ассоциациясы мен ұйымдардың саласы, олар белгілі заңдар арқылы мемлекеттік
билік органдарының тарапынан араласуды, қол сұғуды мойындамайтын,
мемлекетке тәуелсіз институттардың жиынтығы.
Ресей Ғылым академигі Ю.Поляков азаматтық қоғамға өзінше анықтама
беруге ұмтылып, азаматтық қоғамды орта ғасыр мен абсолютизмнің жемісі емес,
жаңа және қазіргі тарихтың жемісі деп бағалайды. Өйткені, тарих әр түрлі
кезеңді бастан кешірді. Онда жағдай түрліше болды. Мемлекет адамның
конституциялық құқықтарын қорғау мен қамтамасыз ету үшін қажетті әрі
ықпалды құрылымдарға ие бола отырып, демократиялық қағидаттарды басшылыққа
ала отырып, қоғамдық құрылысты күштеп құлатуды жақтамайтын қоғамдық
ұйымдардың бәрінің жұмыс істеуіне кедергі келтірмейтін кезеңде азаматтық
қоғам пайда болады, - деген пікірді айтады.
Біріншіден, азаматтық қоғам – бұл дамудың белгілі сатысында
экономика, саясат және әлеуметтік-рухани салаларда ерікті түрде құрылған
мемлекеттік емес құрылымдар болып табылады.
Екіншіден, мемлекеттік емес экономикалық, саяси-әлеуметтік,
отбасылық, ұлттық, рухани, діни, адамгершілік және т.б. қатынастардың
жиынтығы.
Үшіншіден, еркін индивидтердің және азаматтардың өз еріктерімен
оптасқан ұйымдары мен ассоциациялардың өзін-өзі көрсету саласы. Сонымен,
азаматтық қоғам – мемлекет өзінің тікелей қарамағына алмаған қоғамның
белгілі бір құрамдас бөлігі.
Бұрын қоғамда экономиканың гүлденуі қамтамасыз етілгенде
демократиялық сананың өзі өз кезегімен өмірге берік енеді деген ұғым үстем
болып келген еді.
1992 жылғы Тарихтың ақыры және соңғы адамы деген еңбегінде
Ф.Фукуяма бұл қағидаға соққы беріп, оны жоққа шығарды. Экономикалық өрлеу
мен демократияның салтанат құруында тікелей еш байланыс жоқ, - деген
ұйғарым жасады.
Адам тамағы тоқ, киімі бүтін болса да, ешқандай қанағат сезіміне
бөлінбейді. Ол өзін қоршаған ортаның мойындауын, бағалауын, құрметтеуін
аңсайды. Мұндай сезімнің күштілігі соншалық, адам баласы кейбір оқыс іс-
қимылдар арқылы өзін көрсетуге еріксіз тырысады. Осы жолда тәуекелге
барады, оппозицияға қосылады, ереуілдерге шығады, билікке қарсы пікір
айтады, қарсылық білдіріп, сындар айтады, әдептілікті талап етеді. өзін
күрескер ретінде көрсетуге ұмтылады [9, 41 бет]. Қоғамдағы либерализм оған
мұның бәрін жасауға еркіндік береді. өзін мойындату үшін адам бәріне
барады: тәуелсіз баспасөз беттерінде сөйлейді, парламентке өтуге тырысады,
саяси паортиялар мен қозғалысқа қатысады. Түрлі қоғамдық бірлестіктерге
барып, өзін танытуға ұмтылады. Сол арқылы ішкі наразылықтарын, тілек-
талаптарын сыртқа шығарып, нақты іске айналдыруға тырысады.
Бұл адамдардың азаматтық қоғам институттарына бірігуге жетелейді.
Бұған көбінесе билік те себепші болады. Шенеуніктердің қарапайым адамдарды
көзге ілмейді, оларға азамат – тұлға деп қарамайды, тілек-талаптарын жүре
тыңдайды. Бары да, жоғы да бірдей деп есептейді. Бұл адамдардың бойында ыза-
кек, ашу-реніш туғызады. Оны жеке адам оңаша жүріп толық көрсете алмайды.
Жалғыздың үні шықпас, жаяудың шаңы шықпастың мәнін жете ұғынып, ұжымдасуға
мәжбүр болады.Өзін таныту, ашу-ызасын анық сездіру үшін адамдар амал-айла
іздейді. Мұның бірден бір жолы ұйымдасу, бірігу деп біледе. Сондықтан да
азаматтық қоғамды – мемлекеттен тәуелсіз, жеке адамдардың өз еркімен
бірігуі өздерін өздері танытуға мүмкіндік алуының бірден алғышарты деп
ұғанады. Сонымен азаматтық қоғамды өмірдің өзі туғызады.
Азаматтық қоғам деген атауды, түсінікті Аристотель айтқан.
Аристотель мемлекетті азаматтық қоғаммен салыстырмады, бірақ оларды бір-
біріне қарсы қоймады, себебі олардың әр түрлі жолдары ескі полистегі
қоғамдық өмірде тығыз байланысты болды. Сонымен қатар, оның ойынша,
азаматтық қоғам жетілген жетілген демократиялық организм ретінде, тек
саясатпен байланысты, яғни принципиалды жағынан, бұрынғы көне көне полистер
сияқты: мемлекеттік органдардың қызмет мерзімі, биліктің бөлінуі, сөз
бостандығы, баспасөз, елінде еркін жүріп-тұру және сырт жақта да еркіндікте
болу, мемлекеттің жекелеген қатынастарға қол сұқпауы, азаматтардың заң
алдындағы құқықтарының теңдігі. Азаматтық қоғам көне модельге қайтып
оралуы, жаңа уақытта жүргізіліп, өте үлкен оқымыстылардың зерттейтін пәніне
айналды: Гроцийдің, Гобс, Дж.Локк, Пейн, Руссо, Гельвеций, Гельбах, Кант,
Гегель, т.б. XVII ғасырда азаматтық қоғам түсінігі әлі саяси қоғам
түсінігінен айырылмаған кез болатын, бірақ олар сондағы мемлекеттік
формалармен салыстырылмаған, оған куә болатын Дж.Локктың сөзі: ...
Кейбіреулер айтып жүргендей абсолюттік монархия жалғыз ғана дүние жүзіндегі
басқару нысаны емес, шын мәнісінде, ол азаматтық қоғаммен қосылмайды,
сондықтан жалпы алғанда азаматтық қоғамның басқару нысаны болуы емес. Локк
және басқалар да мемлекеттің пайда болуындағы келісім-шарт теориясын
қолданған, себебі ол қоғамдық келісім негізінде пайда болады, азаматтардың
мүдделерін көрсетеді [4, 50 бет].
Құқық философиясы еңбегінде, ол азаматтық қоғамның тарихы
келісімділігін айта отырып былай деген: атомдар құсап әр түрлі жекеленген
адамдарға бөлініп кетпей және жекеленген уақытша жағдай үшін бір сәтке
жмылып әрі қарай байланыспай, ертеде құрылған серіктестік, қауым,
корпорациялар егізінде саяси қатынастықты адғандай талдап береді.
Гегель азаматтық қоғамның еркіндігінмемлекетке қарсы қойып, саяси
денедеп дәлелдеді. Сонымен қатар бұл екі жүйенің қарым-қатынаста және бір
медальдың екі жағы екендігін демойындады.
Гегель оның басқа да қызмет принциптерін атап айтады: жеке меншікті,
еркін қалыптасатын қоғамдық пікірлі, адал заңдар және сол жолмен жүруді.
Азаматтық қоғам проблемаларын өзінің зерттеулерінде Маркс та
айналып өткен жоқ. Егер, ол бұрынғы ғылыми жұмыстарында, шын мәніндегі оның
аңыздылығымен сол түсінікті пайдаланған болса, кейін ол ойынан бас тартқан
болар еді. Оның болжамы бойынша, азаматтық қоғамның анотомиясын саяси
экономикадан іздеу керек, - деді Маркс, іс жүзінде азаматтық қоғамды
бизнеспен бірдей үлестірді. Себебі, Маркстың моделі бойынша қоғам,
мемлекет, құқық, мораль, өнер және дін қондырмаға жатады, азаматтық қоғам
түсінігі бөлшектеніп өзінің еркіндік маңызын жоғалтты. Кейіннен
ортодоксальды марксизм-ленинизмге азаматтық қоғам туралы белгісіз болуы
кездейсоқ емес. Советтік гуменитарлық билік толығымен тоталитарлық режимнің
міндетіне және мақсатына сай келді.
Азаматтық қоғам мемлекетпен қатынасындағы еркіндігін мойындамау, оның
әлеуметік бағалылығын да мойындамағандығы, ол жағдайдың қиындыққа
тірелетіні сөзсіз. Советтік тоталитаризмнің агрессивтік анықтаушысы (қоғам
мүдделерінің алдындағы топтық мүдделердің ратықшылығы, таптық күрес,
меншікті мемлекеттендіру, т.с.с.) арқылы азаматтық қоғамды мемлекетке
сіңіру болды. Соның нәтижесіндеадам, жеке адам ретінде қабылданбады, табиғи
бөлінбейтін құқық және еркіндіктің маңызы жойылды, себебі барлығы мемлекет
арқылы жойылды. Адам тоталитарлық жағдайда өз еркімен өмір сүріп, ойын
айтуға, саяси көзқарасын білдіруге құқығы болмады, соның салдарынан
саясатсыз бағынушыға айналдырылды.
Азаматтық қоғамның белгілері:
- адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси бостандығы мен құқықтарының
қамтамасыз етілуі;
- қоғамда бостандықтың, жариялылықтың болуы, ақпараттың жұмысына
азаматтардың қатысуы, ішкі-сыртқы байланыстарға қатысуға, жүріп-тұруға
толық құқықтарының болуы;
- азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер құрып, өз мүдде-
мақсаттарын орындауға, іске асыруға және шет елдердің сондай
ұйымдарымен байланыс жасауға құқықтарының болуы;
- жергілікті өзін-өзі басқаруға толық бостандық болуы, оның жұмысына
мемлекеттің араласуы қажет болса тиісті көмегін көрсетуі;
- жергілікті өзін-өзі басқаратын мекеме жергілікті мемлекеттік
органдармен тығыз байланысты жұмыс жасауы;
- азаматтық қоғам – толық бостандық, демократия қалыптасқан қоғам болуы
қажет, ол болашақ құқықтық мемлекеттердің талаптарын іске асырып, сол
мемлекеттердің объективтік тұрғыдан негізі болуға тиісті.
Азаматтық қоғамның құрылымы күрделі, ол негізінен үш салада көрініс
береді.
Біріншісі, экономикалық салада азаматтық қоғамның құрылымдық
элементтеріне мемлекеттік емес кәсіпорындар – кооперативтер, арендалық
ұжымдар, ассрциациялар, корпорациялар және т.б. шаруашылық саласындағы,
азаматтардың өз бастамаларымен ұйымдасқан еркін бірлестіктер жатады.
Екіншісі, саяси-әлеуметік саладағы азаматтық қоғамның құрамына:
отбасы, қоғамдық, саяси-қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар, тұрғын жағдайдағы
қоғамдық өзін-өзі басқару органдары (КСК) немесе еңбек және басқа
ұжымдардағы өзара көмек беру кассалары, әлеуметтік шиеленістерді шешетін
тетіктер, мемлекетік еес бұқаралық ақпарат құралдары және т.б.
Үшіншісі, азаматтық қоғамның рухани өмірдегі көріністері: сөз,
жиналыс бостандығын, өз пікірлерін емін-еркін жеткізу, шығармашылық, ғылыми
және т.б. бірлестіктердің мемлекеттен және саяси жүйеден тәуелсіз өз еркін
білдіруі болып табылады.
Азаматтық қоғамның бұл үш салада бірдей өз құрылымына ие болуы оның
қоғамдағы орнын, әрі маңыздылығын көрсетеді.
Азаматтық қоғамның қалыптасуына бұл күнде ықылас күшейіп келеді.
Оған билік те, оппозиция да, либерал-демократтар да, консерваторлар да
зейін қоюда.
Қоғамның әрбір мүшесі өзінің жасына, жынысына, әлеуметтік тегіне,
табиғи бейімділігіне қарай өзінің ішкі әлеуметтік қабілеттерін жүзеге асыру
үшін қоғамдық ұйымдарға бірігеді, өз мүдделерін қорғауға мүмкіндік алады.
Адам баласы бір-бірімен қатынас жасауға, өзара пікірлесуге ортақ
мәселені бірлесіп шешеуге әрқашан ынталылық танытады. Сондықтан да
материалдық ынталылықтан басқа адами қажеттіліктер де азаматтық қоғамның
институттарын жасақтауға себепші болады.
Жоғарыда азаматтық қоғамның анықтамасына әрі оның құрамына тоқталдық
[8, 95 бет]. Азаматтық қоғам, шындап келгенде, халықтың әл-ауқатының
жақсаруына, мәдениеті мен санасының өсіп-өрбуіне қызмет етеді.
Азаматтық қоғам институттарының құрамына мемлекттік емес тәуелсіз
бұқаралық ақпарат құралдары да жатқызылып жүр. Негізінде, бұлардың да өз
өзгешелігі бар.
Көптеген газет-журналдар мен электрондық ақпарат құралдары
мемлекеттен тендер арқылы тапсырыс алады немесе Үкіметке жақын кәсіркерлер
мен банктердің, ірі корпорациялардың қаржысымен күн көреді. Сондықтан да
оларды азаматтық қоғамның функцияларын толық мәнінде атқарып, жалпы
азаматтық мәселелерді шешумен айналысады деп айту қиын.
Сондай-ақ азаматтық қоғам құрылымында үкіметтік емес ұйымдар
жатқызылып жүр. Бұлардың өзіне де сын көзбен қарау керек.
Бір сөзбен айтқанда, азаматтық қоғам мемлекеттік құрылымдарды
алмастыруға тиіс. Мемлекеттік құрылымдар өз функциясын, азаматтық қоғам өз
қызметтерін атқаруы жөн. Олар бір-бірін қайталамай, бір-бірін толықтырып
отыруы қажет. Мемлекеттің қолы жетпей тұрған мәселелерді азаматтық қоғам өз
иелігіне алуға тиіс. Ал үкімет оған кедергі келтірмей, түсіністікпен
бірлесіп, өмір сүруі керек. Билік пен азаматтық қоғам адамдардың бейбіт,
жарасты тіршілік етуіне көмектесуі қажет.
Азаматтық қоғам уағыз жүргізуші институт емес, ол нақты іспен
айналысушы, адамдардың өмір сүру салаларының бәрінде – экономикалық, саяси,
рухани салаларда өзін белсенді түрде көрсете білуі керек.
2 құқықтық мемлекеттік түсінігігің қалыптасуы мен мәні
2.1 Құқықтық мемлекеттің концепциясының тарихи аспектілері
Азаматтық қоғамның негізгі бағалылығы, айтылып өткендей – адам және
оның құқығы, ал ол саяси іске асырушы – мемлекет. Ондай миссяны орындау кез
келген мемлекеттің қолынан келмейді, тек принципі мен қызметі құқыққа сай
келген, құқық үстемдік құратын мемлекеттің қолынан келеді. Ондай мемлекетті
жалпы түрде, құқықтық деп айтады.
Мемлекет пен құқықтың келіскен әрекеттестігін іздеу моделі, құқықты
сасяи биліктің негізін іске асыратын құрал ретінде тануы ерте заманнан
басталады. Соған сай идеялардың бастамасы ертедегі қытайлардың Легистерінде
(Шан Ян – IV ғ.б.э. дейінгі) заңды ғана сараптаған, құқықты мемлекеттің
мәжбүрлеуінің нысаны ретінде емес, тек билікке және олардың міндеттілігі
дегенді ескерді.
Құқықтық мемлекеттің негізгі идеяларының элементтері көне
оқымыстыларымен құрылған. Оларға: Солон, Гераклит, Пифагор, Платон,
Аристотель, Демокрит, Сократ, Цицерон сонымен қатар софистер, стоиктер және
рим заңгерлері жатады. Олардың басқару нысаны жөніндегі дұрыс және дұрыс
емес ережелері, табиғи және ерікті белгіленген құқық қатынастары,
адамдардың теңдігі туралы табиғи құқық, мемлекетті халықтың жұмысы
құқықты адалдықтың өлшемі ретінде есептеу жеке және көпшілік құқық т.с.с.
Жаңа кезеңде, табиғи құқық доктринасының теориялық дамуына ықпал жасады,
екі мың жылдарға созылған кезеңдерде құқықтық мемлекет идеялары жетіле
бастады.
Континентальдық Еуропада құқықтық мемлекет концепциясы элементтерінің
алғашқы кезеңі, құрылымына сай тарихи алғышарттарының жоқ кезінде өтті.
Жаңа кезең (уақыт) оқымыстылары (Н. Макиавелли, тирандарымен
күресушілер Э. Боэсси т.с.с.) бірінші болып, қоғамдық санаға ертедегі
табиғи құқық доктринасын енгізе бастады, оның көптеген ережелерін жаңа
тарихи жағдайда дамытты. Олардың суверенді тәуелсіз ғылыми, құқықтың шығуы
еркіндік тирандарға қарсы тұрудағы арналған халықтың құқығы, табиғи теңдік
және барлық адамдардың еркіндігі, жаңа ғылыми принциптегі мемлекет
проблемаларын зерттейтін теориялық негіз болды.
Жоғарыдағы көрсетілген жағдайлар, белгілейтін элементтердің мемлекет
пен адамға қатынасын табуға мүмкіндік берді – құқықтың принциптерінің
артықшылығын көрсетті. Бірінші рет оны (толық емес құрастырған) көрсеткен,
Гуго Гроций болды [6, 48 бет]. Оның ойы, бойынша жақсылықтың және
мемлекеттің тағайынды болуы жетілген құқыққа байланысты, мемлекеттің
қызметі құқық принциптеріне сай болуы керек – деген ой, И. Кантқа жатады.
Халық суверенитетінің принциптеріне сай, негізгі маңыздылықты атқарушы
биліктің, заң шығарушыдан айырылғандығына берді және оның қызметін тежейтін
принципті белгіледі: халық өзі туралы өзі шешім қабылдай алмайды, заң
шығарушы халық жөнңнде шешім қабылдай алды. И. Канттың мына ойына құлақ
салуға болады: заңның құқыққа сай келуіне байланысты, мемлекет құқыққа
мәжбүрлеуге мүмкіндік алады және құқықты өзінің өмір сүруі үшін сақтайды.
Р. Фон Моль бірінші рет құқықтық мемлекетке анықтама бере отырып, оны жаңа
кеіпті конституцияда бекітілген азаматтарыдың құқығы және бостандығы бар
индивидтердің сот қорғауы қамтамасыз етілген конституциялық мемлекетке
жатқызды.
Мемлекеттің өз жұмысын заң негізінде іске асыратын ұйым ретіндегі
ойлар адам баласының өркениетті дамуындағы алғаш кезеңдерінде пайда бола
бастаған. Жетілген және қоғам өмірінің адал нысандарын іздеу, құқықтық
мемлекет идеяларымен жалғанған. Ертедегі ғалымдар (Сократ, Демокрит,
Платон, Аристотель, Полибий, Цицерон) құқық пен мемлекеттік биліктің
арасындағы қарым-қатынасты көрсетуге талаптанғандағы мақсаттары – сол
дәуірдегі қоғамды қамтамасыз ететін қатынастарды болжау болатын.
Мемлекеттік билік құқықты мойындайдй және бір мезгілде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz