Қылмысты саралаудың қылмыстық заңнаманы жүзеге асырудағы маңызын ашып жан-жақты зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫ
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қылмыс және қылмыс құрамының міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Қылмыс құрамының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
2.1 Қылмыс объектісінің түсінігі, қылмыстық құқықтағы маңызы ... ... ... ... ... ..16
2.2 Қылмыстың обьективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Қылмыстың субьектісі түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.4 Қылмыстың субьективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.5 Қылмыс құрамы қылмысты саралаудың заңи негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫ
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қылмыс және қылмыс құрамының міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Қылмыс құрамының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
2.1 Қылмыс объектісінің түсінігі, қылмыстық құқықтағы маңызы ... ... ... ... ... ..16
2.2 Қылмыстың обьективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Қылмыстың субьектісі түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.4 Қылмыстың субьективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.5 Қылмыс құрамы қылмысты саралаудың заңи негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Қазақстан Республикасы егемен мемлекет ретінде халықаралық құқықтың дербес субъектісіне айналғанына 20 жыл уақыт өтті. Мыңдаған жылдарға созылатын адамзат тарихы үшін бұл мерзім теңіздегі тамшыдай ғана болсада біздің еліміз үшін өміршең маңызы бар жасампаз өзгерістер мен қайта құруларға толы жылдар болғандығы белгілі.
Тәуелсіз алғаннан кейін 1995ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданған болатын. Соған сәйкес «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп жариялады [1].
Қоғамдық қатынастарды түбегейлі қайта құруды жүзеге асыру барысындағы мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі ол өзгерістердің құқықтық базасын жасақтау болып табылады. Осы бағытта Қазақстан Республикасында мемлекеттік маңызы бар көптеген шаралар жасақталып жүзеге асырылды. Құқықтану тарихының дәлелдеуі бойынша қоғамдық құбылыс ретіндегі құқықтың қайнар көздері болып: өзінің мақсаттары, қажеттіліктері және іс-әрекеттерімен адам және тұлғаның көрініс беру өрісі ретінде қоғам танылады. Адам өмірінің барлық үрдісінде құқық нормалары адамдар, қоғам мен мемлекет арасындағы әртүрлі қатынастарды реттейді белгілі бір құқықтар мен міндеттерді орната отырып олардың мүдделерін ажыратады. Қоғамның қалыпты дамуына кері ықпал ететін зұлымдық болып қылмысты атап өту қажет.
Қылмыс – ол әрқашанда жекелеген адамдарға, жалпы қоғамға, мемлекет мүддесіне қайшы келіп, белгілі бір дәрежедегі зардаптарға әкеліп соқтырады. Сол себепті Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі қылмысқа жазалау қатерімен тыйым салынатын, қоғамға қауіпті әрекет деген анықтама береді[2]. Әртүрлі қылмыстар әртүрлі ниетпен және әртүрлі мақсатпен жасалады және осы ниеттер мен мақсаттар негізінде қылмыстар түрлі объектілерге бағытталады.
Мемлекеттің жоғары заң шығарушы органымен қабылданған құқықтық акт, қылмыстық заң қылмыстық құқықтың бірден-бір бастауы болып табылады. Басқа заңдардан оның айырмашылығы ол қылмыстылық пен қоғамдық-қауіпті іс-әрекеттердің жазаланушылығын анықтайды. Жекелеген қылмыстық-құқылық нормалардың болуының өзі ескертпелік маңызға ие болады, яғни позитивтік сипатқа ие. Қылмыстық құқықтық нормалар өзінің әлеуметтік функциясын орындауы үшін ол жүзеге асырылуы тиіс. Құқықты жүзеге асырудың сақтау, орындау, пайдалану және қолдану сияқты нысандары болатындығы бізге жалпы құқық теориясынан белгілі. Сонымен қатар құқық қолданудың тек соған өкілетті мемлекеттік органдар арқылы орындалатын құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы екендігін біз білеміз. Ендеше қылмыстық құқықтық нормаларды жүзеге асыру үшін оларды дұрыс қолдана білудің маңызы жоғары екендігі айтпасада түсінікті. Ол заңдылықпен ажырамас байланыста, себебі заңдылықтың нақтылығы мен өміршеңдігінің саяси және құқықтық кепілдемесі болып табылып, заңдардың дәл және бұлжытпай орындалуын қамтамасыз етеді. Қылмыстық құқықта заңдылық үшін күрес, ең алдымен қылмыстың заңи анықтамаларын дұрыс, дәл түсіну мен қолдану, қылмыс құрамдарын дұрыс түсіну және осының негізінде қылмыстық қудалауды, тек әрекеттерінде қылмыс белгілері, дәлірек айтқанда қылмыс құрамы белгілері бар адамдарға ғана қолдану үшін күрес болып табылады. Қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану үрдісі, олардың қылмыстық істе жүзеге асырылуы, әрдайым құқық қолдану актілерінде көрініс табады. Қылмыстық заңды дұрыс қолдана білу оны дұрыс түсіне білумен тікелей байланыста. Жалпы құқықты түсіндіру деп өзара байланысты болсада белгілі бір дербестікке ие екі ұғымды түсінеміз біріншіден бұл құқық нормасының мазмұнын анықтауға бағытталған белгілі бір ойлау процессі болып табылса, екіншіден түсіндірілетін нормалардың мазмұнын ашуға бағытталған сөйлемдердің жиынтығынан көрінетін ойлау процессінің нәтижесі болып табылады. Бұдан шығатын қортынды түсіндіру құқықты танудың әдісі ретінде құқықтық реттеудің барлық сатысында орын алады, соның ішінде құқықты қолдануда ерекше маңызға ие болады. Жалпы құқықтық әдебиетте қылмыстық заңды түсіндіру әрдайым оны қолданумен байланыстырылады және заңды қолданудың бөлшегі немесе белгілі бір кезеңі ретінде қарастырылады. Қылмыстық құқықтың нақты әрекеттілігі үш негізгі ұғымға сүйенеді және солар арқылы көрініс табады. 1) қылмыстық заңды қолдану; 2) қылмыстық-құқықтық нормаларды түсіндіру; 3) қылмысты саралау—яғни іс-әрекет белгілерінің қылмыс құрамы белгілерімен сәйкестендірілуі.
Тәуелсіз алғаннан кейін 1995ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданған болатын. Соған сәйкес «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп жариялады [1].
Қоғамдық қатынастарды түбегейлі қайта құруды жүзеге асыру барысындағы мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі ол өзгерістердің құқықтық базасын жасақтау болып табылады. Осы бағытта Қазақстан Республикасында мемлекеттік маңызы бар көптеген шаралар жасақталып жүзеге асырылды. Құқықтану тарихының дәлелдеуі бойынша қоғамдық құбылыс ретіндегі құқықтың қайнар көздері болып: өзінің мақсаттары, қажеттіліктері және іс-әрекеттерімен адам және тұлғаның көрініс беру өрісі ретінде қоғам танылады. Адам өмірінің барлық үрдісінде құқық нормалары адамдар, қоғам мен мемлекет арасындағы әртүрлі қатынастарды реттейді белгілі бір құқықтар мен міндеттерді орната отырып олардың мүдделерін ажыратады. Қоғамның қалыпты дамуына кері ықпал ететін зұлымдық болып қылмысты атап өту қажет.
Қылмыс – ол әрқашанда жекелеген адамдарға, жалпы қоғамға, мемлекет мүддесіне қайшы келіп, белгілі бір дәрежедегі зардаптарға әкеліп соқтырады. Сол себепті Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі қылмысқа жазалау қатерімен тыйым салынатын, қоғамға қауіпті әрекет деген анықтама береді[2]. Әртүрлі қылмыстар әртүрлі ниетпен және әртүрлі мақсатпен жасалады және осы ниеттер мен мақсаттар негізінде қылмыстар түрлі объектілерге бағытталады.
Мемлекеттің жоғары заң шығарушы органымен қабылданған құқықтық акт, қылмыстық заң қылмыстық құқықтың бірден-бір бастауы болып табылады. Басқа заңдардан оның айырмашылығы ол қылмыстылық пен қоғамдық-қауіпті іс-әрекеттердің жазаланушылығын анықтайды. Жекелеген қылмыстық-құқылық нормалардың болуының өзі ескертпелік маңызға ие болады, яғни позитивтік сипатқа ие. Қылмыстық құқықтық нормалар өзінің әлеуметтік функциясын орындауы үшін ол жүзеге асырылуы тиіс. Құқықты жүзеге асырудың сақтау, орындау, пайдалану және қолдану сияқты нысандары болатындығы бізге жалпы құқық теориясынан белгілі. Сонымен қатар құқық қолданудың тек соған өкілетті мемлекеттік органдар арқылы орындалатын құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы екендігін біз білеміз. Ендеше қылмыстық құқықтық нормаларды жүзеге асыру үшін оларды дұрыс қолдана білудің маңызы жоғары екендігі айтпасада түсінікті. Ол заңдылықпен ажырамас байланыста, себебі заңдылықтың нақтылығы мен өміршеңдігінің саяси және құқықтық кепілдемесі болып табылып, заңдардың дәл және бұлжытпай орындалуын қамтамасыз етеді. Қылмыстық құқықта заңдылық үшін күрес, ең алдымен қылмыстың заңи анықтамаларын дұрыс, дәл түсіну мен қолдану, қылмыс құрамдарын дұрыс түсіну және осының негізінде қылмыстық қудалауды, тек әрекеттерінде қылмыс белгілері, дәлірек айтқанда қылмыс құрамы белгілері бар адамдарға ғана қолдану үшін күрес болып табылады. Қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану үрдісі, олардың қылмыстық істе жүзеге асырылуы, әрдайым құқық қолдану актілерінде көрініс табады. Қылмыстық заңды дұрыс қолдана білу оны дұрыс түсіне білумен тікелей байланыста. Жалпы құқықты түсіндіру деп өзара байланысты болсада белгілі бір дербестікке ие екі ұғымды түсінеміз біріншіден бұл құқық нормасының мазмұнын анықтауға бағытталған белгілі бір ойлау процессі болып табылса, екіншіден түсіндірілетін нормалардың мазмұнын ашуға бағытталған сөйлемдердің жиынтығынан көрінетін ойлау процессінің нәтижесі болып табылады. Бұдан шығатын қортынды түсіндіру құқықты танудың әдісі ретінде құқықтық реттеудің барлық сатысында орын алады, соның ішінде құқықты қолдануда ерекше маңызға ие болады. Жалпы құқықтық әдебиетте қылмыстық заңды түсіндіру әрдайым оны қолданумен байланыстырылады және заңды қолданудың бөлшегі немесе белгілі бір кезеңі ретінде қарастырылады. Қылмыстық құқықтың нақты әрекеттілігі үш негізгі ұғымға сүйенеді және солар арқылы көрініс табады. 1) қылмыстық заңды қолдану; 2) қылмыстық-құқықтық нормаларды түсіндіру; 3) қылмысты саралау—яғни іс-әрекет белгілерінің қылмыс құрамы белгілерімен сәйкестендірілуі.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жыл 30тамыз
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 1997жыл 6шілде
3. Лейкина Н.С. //Личность преступника и уголовная ответственность М.1995
4. Ағыбаев А.Н. /Қылмыстық құқық, жалпы бөлім/ Алматы – 2001 ж.
5. Поленов Г.Ф. УП РК Учебное пособие Алматы 1999ж.
6. Жадбаев С.Х. УП РК Общая часть, Алматы 1999ж.
7. Е.Ә.Оңғарбаев, А.А.Смагулов Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы Қарағанды 2005ж
8. Алауханов Е.О. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. Алматы Жеті Жарғы, 2001 ж. 45 бет.
9. Қылмыстық құқық. А.В.Наумов. Астана Фолиант \аударма\ - 2001ж. 213-бет.
10. Пионтковский А.А. Курс советского уголовного права. Т.2. М., Наука 1970. с.119.
11. Дагель П.С. Учение о личности преступника в уголовном праве. Владивосток 1970. С 910.
12. Комментарий к Уголовному кодексу РК. Под. ред. Борчашвили И.Ш. Караганда 1999 С.60
13. Уголовное право России. Под. ред. Красикова. М. 1999. С 174.
14. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының хабаршысы. 1999жыл, №34
15. Е.В.Ворошилин., Кригер.Г.А. Субъективная сторона преступления. Москва 1987г. С 7.
16. Уголовное право России. Учебник для вузов. Москва 1999 С 185.
17. Уголовное право Казахстана. Под ред. И.И.Рогова., С.М.Рахметова. Алматы, 1998 г.стр.87.
18. Уголовное право России. Под ред. И.Я.Казаченко., З.А.Незнамова. Москва ИНФРА – НОРМА, 1998 г. 198 С.
19. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений М., «Юристь», 2001. 57б.
20. Уголовное право. Часть Общая. Т. 1. Уголовный закон. М., 1970. 181 б.
21. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М., 1957. 60 б.
22. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. М., 1963. 94
23. Пионтковский. А.А. Учение о преступлении. М., 1961. 115 б.
24. Е. Кайржанов. Уголовное право Казахстана. Алматы 1998 ж.
25. С.С.Молдыбаев. Проблемы субьекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. Монография-Алматы: ТОО Аян Әдет, 1998
26. Е.Алауханов, С.Үмбетәлиев, С.Рахметов. Қылмыс құрамы: практикалық оқу құралы.- Алматы: Өркениет, 2000
27. Уголовное право Казахстана. Под ред. И.И.Рогова., С.М.Рахметова. Алматы 1998 г.
28. Трайнин А.Н. Состав преступления по советскому уголовному праву. М., 1951. 214 б.
29. Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация преступления. Волгоград., 1976. 37 б.
30. Сергиевский В., Рахметов С. Квалификация преступлений – Алматы: Өркениет, 1999. 9. б.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 1997жыл 6шілде
3. Лейкина Н.С. //Личность преступника и уголовная ответственность М.1995
4. Ағыбаев А.Н. /Қылмыстық құқық, жалпы бөлім/ Алматы – 2001 ж.
5. Поленов Г.Ф. УП РК Учебное пособие Алматы 1999ж.
6. Жадбаев С.Х. УП РК Общая часть, Алматы 1999ж.
7. Е.Ә.Оңғарбаев, А.А.Смагулов Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы Қарағанды 2005ж
8. Алауханов Е.О. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. Алматы Жеті Жарғы, 2001 ж. 45 бет.
9. Қылмыстық құқық. А.В.Наумов. Астана Фолиант \аударма\ - 2001ж. 213-бет.
10. Пионтковский А.А. Курс советского уголовного права. Т.2. М., Наука 1970. с.119.
11. Дагель П.С. Учение о личности преступника в уголовном праве. Владивосток 1970. С 910.
12. Комментарий к Уголовному кодексу РК. Под. ред. Борчашвили И.Ш. Караганда 1999 С.60
13. Уголовное право России. Под. ред. Красикова. М. 1999. С 174.
14. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының хабаршысы. 1999жыл, №34
15. Е.В.Ворошилин., Кригер.Г.А. Субъективная сторона преступления. Москва 1987г. С 7.
16. Уголовное право России. Учебник для вузов. Москва 1999 С 185.
17. Уголовное право Казахстана. Под ред. И.И.Рогова., С.М.Рахметова. Алматы, 1998 г.стр.87.
18. Уголовное право России. Под ред. И.Я.Казаченко., З.А.Незнамова. Москва ИНФРА – НОРМА, 1998 г. 198 С.
19. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений М., «Юристь», 2001. 57б.
20. Уголовное право. Часть Общая. Т. 1. Уголовный закон. М., 1970. 181 б.
21. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М., 1957. 60 б.
22. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. М., 1963. 94
23. Пионтковский. А.А. Учение о преступлении. М., 1961. 115 б.
24. Е. Кайржанов. Уголовное право Казахстана. Алматы 1998 ж.
25. С.С.Молдыбаев. Проблемы субьекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. Монография-Алматы: ТОО Аян Әдет, 1998
26. Е.Алауханов, С.Үмбетәлиев, С.Рахметов. Қылмыс құрамы: практикалық оқу құралы.- Алматы: Өркениет, 2000
27. Уголовное право Казахстана. Под ред. И.И.Рогова., С.М.Рахметова. Алматы 1998 г.
28. Трайнин А.Н. Состав преступления по советскому уголовному праву. М., 1951. 214 б.
29. Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация преступления. Волгоград., 1976. 37 б.
30. Сергиевский В., Рахметов С. Квалификация преступлений – Алматы: Өркениет, 1999. 9. б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫ
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..7
1.2 Қылмыс және қылмыс құрамының
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Қылмыс құрамының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..13
2 ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
2.1 Қылмыс объектісінің түсінігі, қылмыстық құқықтағы
маңызы ... ... ... ... ... ..16
2.2 Қылмыстың обьективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 27
2.3 Қылмыстың субьектісі түсінігі және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...31
2.4 Қылмыстың субьективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..41
2.5 Қылмыс құрамы қылмысты саралаудың заңи
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .65
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемен мемлекет ретінде халықаралық
құқықтың дербес субъектісіне айналғанына 20 жыл уақыт өтті. Мыңдаған
жылдарға созылатын адамзат тарихы үшін бұл мерзім теңіздегі тамшыдай ғана
болсада біздің еліміз үшін өміршең маңызы бар жасампаз өзгерістер мен қайта
құруларға толы жылдар болғандығы белгілі.
Тәуелсіз алғаннан кейін 1995ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы
қабылданған болатын. Соған сәйкес Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялады [1].
Қоғамдық қатынастарды түбегейлі қайта құруды жүзеге асыру барысындағы
мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі ол өзгерістердің құқықтық базасын
жасақтау болып табылады. Осы бағытта Қазақстан Республикасында мемлекеттік
маңызы бар көптеген шаралар жасақталып жүзеге асырылды. Құқықтану тарихының
дәлелдеуі бойынша қоғамдық құбылыс ретіндегі құқықтың қайнар көздері болып:
өзінің мақсаттары, қажеттіліктері және іс-әрекеттерімен адам және тұлғаның
көрініс беру өрісі ретінде қоғам танылады. Адам өмірінің барлық үрдісінде
құқық нормалары адамдар, қоғам мен мемлекет арасындағы әртүрлі қатынастарды
реттейді белгілі бір құқықтар мен міндеттерді орната отырып олардың
мүдделерін ажыратады. Қоғамның қалыпты дамуына кері ықпал ететін зұлымдық
болып қылмысты атап өту қажет.
Қылмыс – ол әрқашанда жекелеген адамдарға, жалпы қоғамға, мемлекет
мүддесіне қайшы келіп, белгілі бір дәрежедегі зардаптарға әкеліп соқтырады.
Сол себепті Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі қылмысқа жазалау
қатерімен тыйым салынатын, қоғамға қауіпті әрекет деген анықтама береді[2].
Әртүрлі қылмыстар әртүрлі ниетпен және әртүрлі мақсатпен жасалады және осы
ниеттер мен мақсаттар негізінде қылмыстар түрлі объектілерге бағытталады.
Мемлекеттің жоғары заң шығарушы органымен қабылданған құқықтық
акт, қылмыстық заң қылмыстық құқықтың бірден-бір бастауы болып табылады.
Басқа заңдардан оның айырмашылығы ол қылмыстылық пен қоғамдық-қауіпті іс-
әрекеттердің жазаланушылығын анықтайды. Жекелеген қылмыстық-құқылық
нормалардың болуының өзі ескертпелік маңызға ие болады, яғни позитивтік
сипатқа ие. Қылмыстық құқықтық нормалар өзінің әлеуметтік функциясын
орындауы үшін ол жүзеге асырылуы тиіс. Құқықты жүзеге асырудың сақтау,
орындау, пайдалану және қолдану сияқты нысандары болатындығы бізге жалпы
құқық теориясынан белгілі. Сонымен қатар құқық қолданудың тек соған
өкілетті мемлекеттік органдар арқылы орындалатын құқықты жүзеге асырудың
ерекше формасы екендігін біз білеміз. Ендеше қылмыстық құқықтық нормаларды
жүзеге асыру үшін оларды дұрыс қолдана білудің маңызы жоғары екендігі
айтпасада түсінікті. Ол заңдылықпен ажырамас байланыста, себебі заңдылықтың
нақтылығы мен өміршеңдігінің саяси және құқықтық кепілдемесі болып табылып,
заңдардың дәл және бұлжытпай орындалуын қамтамасыз етеді. Қылмыстық құқықта
заңдылық үшін күрес, ең алдымен қылмыстың заңи анықтамаларын дұрыс, дәл
түсіну мен қолдану, қылмыс құрамдарын дұрыс түсіну және осының негізінде
қылмыстық қудалауды, тек әрекеттерінде қылмыс белгілері, дәлірек айтқанда
қылмыс құрамы белгілері бар адамдарға ғана қолдану үшін күрес болып
табылады. Қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану үрдісі, олардың қылмыстық
істе жүзеге асырылуы, әрдайым құқық қолдану актілерінде көрініс табады.
Қылмыстық заңды дұрыс қолдана білу оны дұрыс түсіне білумен тікелей
байланыста. Жалпы құқықты түсіндіру деп өзара байланысты болсада белгілі
бір дербестікке ие екі ұғымды түсінеміз біріншіден бұл құқық нормасының
мазмұнын анықтауға бағытталған белгілі бір ойлау процессі болып табылса,
екіншіден түсіндірілетін нормалардың мазмұнын ашуға бағытталған
сөйлемдердің жиынтығынан көрінетін ойлау процессінің нәтижесі болып
табылады. Бұдан шығатын қортынды түсіндіру құқықты танудың әдісі ретінде
құқықтық реттеудің барлық сатысында орын алады, соның ішінде құқықты
қолдануда ерекше маңызға ие болады. Жалпы құқықтық әдебиетте қылмыстық
заңды түсіндіру әрдайым оны қолданумен байланыстырылады және заңды
қолданудың бөлшегі немесе белгілі бір кезеңі ретінде қарастырылады.
Қылмыстық құқықтың нақты әрекеттілігі үш негізгі ұғымға сүйенеді және солар
арқылы көрініс табады. 1) қылмыстық заңды қолдану; 2) қылмыстық-құқықтық
нормаларды түсіндіру; 3) қылмысты саралау—яғни іс-әрекет белгілерінің
қылмыс құрамы белгілерімен сәйкестендірілуі.
Аталған түсініктер бір тектес, тығыз байланысты және түпкі негізінде
бір мемлекеттік міндетті шешуге бағытталған, ол міндет Қазақстан
Республикасының Конституциясымен және басқада заң актілерімен бекітілген
құқық тәртібін сақтау және күшейту болып табылады.
Аталған тақырыптың маңыздылығы біздің пікірімізше төмендегілерден
айырықша байқалады. Біріншіден қылмыстық заңды қолдану әрдайым қылмыстық
жазаны қолданумен ұштастырылады ал, қылмыстық жазаны қолданудың кез келген
тұлға үшін туғызатын құқылық салдары ерекше маңызға ие болады. Екіншіден
қылмысты саралаудың теориялық мәселелерін жеткілікті меңгермеу құқық
қолданушының тарапынан болуы ықтимал заң талаптарын бұзушылықтың негізгі
себебі болуы мүмкін. Үшіншіден қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы қоғам
үшін ерекше қауіпті құбылыс болып табылатын қылмысты әділ бағалауға жол
бермейді, ал ол өз кезегінде қоғамда салтанат құруы тиіс әділеттілік,
заңдылық қағидаларына қарама қайшы келеді қоғам мүшелерінің мемлекетке,
заңнамаға деген сенімін жоғалтуға бастау болады.
Біздің ойымызша такырыптың тағы бір өзектілігі отандық заңтану
ғылымында жеткілікті дәрежеде оның зерттелмегендігі болып табылады.
Дипломдық жұмысты орындау барысындағы шешімі қиын мәселенің бірі қылмысты
саралау тақырыбының әдістемелік негіздерін, теоретикалық ұғымдарын барынша
толыққанды зерттеген ғылыми еңбектердің бұдан біраз уақыт бұрын
жазылғандығының және оларды тауып жұмысты орындау барысында пайдалану
мүмкіндігінің тым шектеулі екендігі. Аталған тақырыпқа біршама толық
зерттеу жүргізген кеңестік заңгер-ғалым В. Н. Кудрявцев оның орыс тілінде
жазылған Теоретические основы квалификации преступлений атты еңбегін және
аталған автордың Общая теория квалификации преступлений деп аталатын
еңбектерін біз өз жұмысымызға пайдаландық. Академик В.Н. Кудрявцевтің
жұмысында қылмыс жасалуының нақты оқиғаларына қылмыстық заңның
қолданылуының логикалық және құқықтық негіздері зерттеліп қарастырылған.
Атап өтуге тұрарлық келесі зерттеу жұмысы Б. А. Куриновтың Научные основы
квалификации преступлений деп аталатын еңбегі.
Отандық ғалымдардан біз жұмысымызды орындау барысында
В. Сергиевский мен С. Рахметовтың Квалификация преступлений атты
еңбегін пайдаландық. Солармен бірге дипломдық жұмыстың жекелеген
тарауларында қылмыстық құқық бойынша А.Н. Ағыбаевтың; Н.И. Ветров пен Ю.И.
Ляпуновтың; Н.Н. Смирнованың; Н.А. Беляев пен М.И. Ковалевтың оқулықтары
пайдаланылды. Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қылмысты саралаудың қылмыстық
заңнаманы жүзеге асырудағы маңызын ашып жан-жақты зерттеу; Қылмысты
саралаудағы кейбір теоретикалық мәселелерге терең талдау жасай отырып
олардың практикалық қолданысына баға беру болып табылады. Сонымен қатар
қылмысты саралаудағы қылмыс құрамының маңыздылығын барынша толық ашып
көрсету және қылмыстың жекелеген түрлерін саралау барысында қылмыс
құрамының жекелеген элементтерінің, олардың белгілерінің қандай маңызға ие
болатындығына толыққанды зерттеу жүргізу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін автор алдына төмендегідей міндеттер
қояды:
1) Қылмысты саралаудың ғылыми негіздері мен заңи негіздеріне
талдау жасау
2) Қылмысты саралаудағы қылмыс құрамының маңызын ашып
көрсетіп қылмыс құрамының құрылымдық элементтеріне талдау
жасау.
3) Қатысушылықпен жасалған қылмыстарды және қылмыстық-құқылық
нормалардың бәсекелестігі барысында қылмысты саралаудың
өзіндік ерекшеліктеріне мұқият талдау жасау.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді шешу үшін автор өзінің жұмысын
үш тарауға бөліп, олардың мазмұнын тиісті бөлімдерге жіктеуді дұрыс деп
санайды. Зерттеу жұмысының теориялық негізін отандық және шетелдік
негізінен алғанда ресейлік авторлардың зерттеу жұмыстары құрайды нақты
қандай еңбектердің пайдаланғандығын біз жоғарыда атап өткенбіз.
Дипломдық жұмыстың эмпириялық базасы болып Қазақстан Республикасын
қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңы 1998 жылдың 1-қаңтарынан күшіне енген
Қылмыстық Кодексі табылады.
Тақырыптың сипаты мен ерекшеліктері, сондай-ақ мұнда қозғалатын
мәселелерді әзірлеу деңгейінің есебіне сәйкес кіріспе, екі тарау, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұратын дипломдық жұмыстың құрылымы
жасақталған. Біздің дипломдық жұмысымыздың негізгі міндеттерінің бірі
қылмыс құрамының қылмысты саралаудағы және оның қылмысты саралаудың заңды
негізі ретіндегі табиғатына талдау жасап, зерттеу жүргізу болғандықтан біз
қылмыс құрамының жекелеген элементтері немесе олардың белгілері турасындағы
қазіргі заманғы құқықтану ғылымындағы пікір таластарды тереңірек талдау
міндетін қойғанымыз жоқ. Сондықтан біз өз жұмысымызды орындау барысында осы
уақытқа дейін теориялық жағынан жеткілікті дәрежеде тұжырымдалған,
зерттеуші ғалымдардың басым көпшілігінің қолдауына ие болған категориялар
мен концепцияларды басшылыққа алдық.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫ
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және оның маңызы
Қылмыстық заңда қылмыстың жалпы түсінігі берілген, сонымен бірге Ерекше
бөлімде нақты қылмыстар жеке-жеке көрсетілген. Қылмыстық заң қылмыс құрамы
деген түсінікті ашпайды. Бұл түсінікті қылмыстық құқық теориясы ғана
береді. Қылмыстың кұрамы деп — қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді белгілі бір кылмыстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
кылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан кұралған элементтердің
және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз. Қылмыс құрамының әрқайсысы
оның субъективтік және объективтік белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер
секілді қылмыстың құрамы да белгілі бір элементтерден тұрады. Осы
белгілердің қосымша жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенің
болмауына, яғни қылмыс кұрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл
жерде қылмыс құрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын
бастапқы компоненттерді айтамыз. Қылмыс кұрамының белгілеріне мынадай 4
түрлі элементтер жатады: объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік
жағы.
Мысалы, бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру қылмысы (187-
бап) белгілері болып біріншіден, басқа біреудің мүлкіне қол сұғу,
екіншіден, осы мүлікті жою немесе бүлдіру, үшіншіден, осы әрекетті қасақана
істеу, төртіншіден, бұл іс-әрекет ауырлататын жағдайда жасалса ол үшін 14-
ке толған адам жауапқа тартылады. Осы көрсетілген төрт белгінің біреуі жоқ
болса, онда бұл қылмыс құрамы болмайды. Егер адам бөтен адамның мүлкін
абайсызда бүлдірсе немесе жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа бір қылмыс
құрамы болады. Себебі, бұл жерде 187-бапта көрсетілген кылмыстың басты
белгісі қылмысты қасақаналықпен істеу жоқ. Әрбір қылмыс құрамының белгілері
Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның
Жалпы бөлімінде оның тиісті баптарында да айтылады. Ерекше бөлімнің,
баптарының диспозицияларында әр түрлі қылмыстың көптеген белгілері аталып
көрсетілген. Мүның өзінде диспозициялардың кылмыстың ерекшелігін анықтайтын
және оны басқа қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегін
береді. Барлық қылмыстарға жалпылама ортак немесе нақты қылмыс топтарына
тән белгілер Жалпы бөлімнің баптарында анықталады. Мысалы, бөтеннің мүлкін
ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің 175-бабының диспозициясында осы
қылмыстық не субъектісі, не кінәнің нысаны аталмаған [3].
Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15 және 20-баптарында
көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175-бабында ұрлықтың оған тән белгісі —
басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана керсетілген. Осы белгі
арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында
көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс
кұрамына жатпайды. Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік
белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ,
олардын коғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының
көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән
белгілер қылмыс құрамына қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс құрамынан
тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы
болмайды. Мысалы, біреудін мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, кұжат т. б.) немесе
ол ұрлыктың қашан болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді. Түрлік белгі сол
немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік
белгілердің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы, басқа
біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі — оны жасырын ұрлау. Егер басқа
біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашық түрде жүзеге асырылса, онда
ұрлық емес, басқа қылмыс құрамы — тонау болады. Қылмыс кұрамы бір ғана
қылмыстық құқықтык нормада — бір бапта көрсетілуі мүмкін. Мысалы, 314-бап
—кызмет жөніндегі жалғандық.
Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының бір
немесе бірнеше түрі қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 308-
бабында қылмыстың қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік
өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың, бірінші
бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екініші, үшінші бөлігінде осы
қылмыстың ауыр немесе өте ауыр түрлері көрсетілген.
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының тікелей
істеген қылмыстары көрсетіледі. Алдын ала қылмысты әрекеттерде немесе
қылмысқа қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші
әрекеттеріне сол немесе басқа кылмыстың құрамының барлық белгілері
болмайды. Мысалы, әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап жыныстық қатынас
жасау орындалмайды немесе кісі өлтіруге ақталғанда кылмыстың зардабы — адам
өлімі жоқ. Бірақ та осы жағдайларда кінәлінің әрекеттерінде Ерекше
бөлімдегі аталған баптарда көрсетілген қылмыстың барлық белгілерінің
болмауы олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ деуге негіз болмайды. Бұл
жағдайда да қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы Ерекше бөлімнің, сол
сияқты Жалпы бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып белгіленеді. Мысалы,
әйел зорлауға оқталғанда кінәлінің әрекетінде Қылмыстық кодекстің 120 және
24-баптарында көрсетілген қылмыс құрамының белгілері бар. Қылмыс құрамының
заңдылықты сақтауда және оны нығайтуда маңызы зор. Заңдылықты қатаң сақтау,
бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіз мемлекетіміздің нығаюының негізгі шарты.
Заңдылық кағидасын сақтау, жүзеге асыру кұкык қорғау органнның
қызметкерлерінің қасиетті борышы. Бұл азаматтардың конституциялық құқығын,
бостандықтарын жүзеге асырудың, негізгі кепілі болып табылады. Заңдылық
талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс істеген адамға заңды дұрыс қолданып, оның
әрекетіне заң талабына сай баға беру болып табылады. Қылмыстық заңды дұрыс
қолданудың маңызды шарттарының бірі қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды
дұрыс қолданып, әрекет немесе әрекетсіздікке қылмыстық заң, нормасының
талабына сай баға беріп саралау болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз адамның қоғамға істеген қауіпті іс-әрекетін
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамының белгісі бар бапқа дәлме-
дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда
керсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп
саналады. Қылмысты саралауда іс-әрекеттің қылмыс кұрамының тиісті баптары
немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету
қажет: Егер адамның іс-әрекетінде бірнеше қылмыстың кұрамы болса, онда оның
іс-әрекеті заңның бірнеше баптары немесе баптардын бірнеше бөліктері,
тармақтары бойынша сараланады. Қандай түрде болсада қылмысты дұрыс
сараламау, ол зандылықты бұзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін
органдардың беделіне нұқсан келтірумен байланысты болады. Мұндай құбылысқа
жол бермеу үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып, істің мән-жайын терең
зерттей білу, істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажет, сондай-ақ қылмысты
қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажырататын
белгілерді анықтау керек. Міне, бұл жерде қылмыс кұрамының, оның
белгілерінің қылмысты саралаудағы, заңдылықты сақтаудағы маңыздылығы ерекше
болып отыр. Біздің құқықтық мемлекетімізде бірде-бір адам, егер оның
істеген іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болса, қылмыстық жауапқа тартылуға
немесе жазалануға тиісті емес. Өйткені жаңа Қылмыстық кодекстің негізгі
талабы қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенге, яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, коғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықтан істеген кінәлі адамды ғана тарту болып табылады.
1.2 Қылмыс және қылмыс құрамының міндеттері
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне
ұқсамайтын қылмыстық-құқылық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағытыда
әртүрлі. Жоғарыда айтқандай қылмыс туралы ұғым Қылмыстық кодекстің 9-
бабында берілген. Осы баптағы анықтамадан көрінгендей, қылмыс дегеніміз
адамның әлеуметтік-құқылық, қоғамға қауіпті және кұкыққа қайшы секілді
міндетті белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі, сол қылмыстың заңдылык сипаттамасын беріп
қана қоймай, оның әлеуметтік-саяси мәнін де ашып көрсетеді. Өмірде
қылмыстық құбылыстар әртүрлі нысанда көрініс тауып немесе түрлі түрде
болатындықтан қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігімен бірге нақты
қылмыстардың да түсінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі — барлық
қылмыстарға тән, оның белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы — бұл қылмысты іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол — нақты қылмыстың заңды
сипаттамасы. Жеке нақты қылмыстың зандылық түсінігі. Егер қылмыстың
түсінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер — қоғамға Қауіптілік, құқыққа
қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында
іс-әрекеттің қоғамға Қауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті
белгілерінің Жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс кұрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық-
түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты қылмыстың кұрамы қылмыстық
жауаптыдықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыстың
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстык құқықта оның құқылық,
әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру кажеттілігінен туындайды [4].
Қылмыстық кұқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың кұрамының
түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады. Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен қылмыстың
нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында
жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап,
көрсетеді. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді
деп жоғарыда атап өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың
кұрамына тән, жиынтығында кылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни
кез-келген қылмыстар кұрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар.
Қылмыстық құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті
элементтерді: қылмыстың объектісін, қылмыстың объективтік және субъективтік
жақтарын, субъектісін атап керсетеді. Осы белгілерге орай кез келген
қылмыстың құрамы осындай төрт түрлі топтағы элементтерге бөлінеді. Әрбір
қылмыс құрамында оның объектісін, объективтік, субъективтік жақтарын, және
– субъектіні бейнелейтін белгілері міндетті түрде болады. Осы элементтердің
әрқайсысы қылмыстың құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан да осы
элементтердің біреуінің жоқ болуы қылмыс құрамының, мүлде және қылмыстық
жауаптылыққа негіздің де жоқ екендігін көрсетеді. Қылмыстың құрамының
жалпы түсінігі барлық қылмыс құрамына тән осы төрт түрлі элементтермен
сипатталады. Қылмыстың осы немесе басқа элементтерін сипаттау тиісінше
қылмыс кұрамының элементтерін сипаттау деп аталады. Мысалы, қылмыстың
субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс құрамының субьективтік жағы
деп аталады [5].
Қылмыстың объектісі деп, сол қылмыстық қиянаттың неге бағытталғанын,
оның қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын айтамыз.
Қылмыстың объектісі заң қорғайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Қылмыстық кұқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей объект болып
бөлінеді. Қылмыстың объектісін оны сипаттайтын қылмыс құрамының белгілерін
дұрыс анықтаудың коғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілеу
үшін және оны саралау үшін маңызы ерекше.
Қылмыстың сыртқы пішінің, көрінісін сипаттайтын белгілердің жиынтығы
қылмыстың объективтік жағын құрайды. Объективтік жағының белгісіне ең
алдымен қоғамға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы көрінісі — адамның
әрекеті немесе әрекетсіздігі жатады. Қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздіктің нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында әр түрлі
және жан-жақты (мүлікті жою немесе бүлдіру, өмірді жою, қауіпті жағдайда
қалдыру, т. б.). Біршама қылмыс құрамының объективтік жағы әрекет немесе
әрекетсіздіктен басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен
себепті байланысын көрсетеді. Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір
қатынастардың объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт,
орын, жағдай, қылмыстың жасалу тәсілдері де жатады. Қылмыстарды ажыратып
жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты
саралауда объективтік жақтың осы белгілерінің маңызы зор. Қылмыстың
субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері,
яғни адам істеген коғамға қауіпті іс-әрекет не психикалық қатынас
сипатталады. Субъективтік жақтың белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады.
Кінә екі түрлі нысанда: касақа-налық және абайсыздық түрінде (20,21-баптар)
көрініс табады. Субъективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен (ұрлық),
екінші біреулер абайсыздықпен (абайсызда кісі өлтіру), үшіншіден
қасақаналықпен де, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін. Кінәнің нысанының
көпшілігі қылмыстық заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі. Ал
көрсетілмеген жағдайда олар қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау
арқылы анықталады. Кейбір қылмыс құрамының субъективтік жағының белгілеріне
қылмыстың ниеті мен мақсаты да жатады. Мысалы, пайдакорлық ниетпен кісі
өлтіру, басқа қылмыстың ізін жасыру мақсатымен кісі өлтіру. Қылмыс
құрамының субъективтік жағының белгілерін анықтау, қылмысты саралауда
кылмыстың және қылмыскердің, қауіптілік дәрежесін анықтау үшін және жаза
мөлшерін белгілеу үшін аса маңызды болып табылады. Қылмыстық заң бойынша
қылмыстың субъектісі болып, қылмыстық жауаптылықка тартылуда кез келген
адам жатады. Қылмыстық жауаптылыққа есі дұрыс, қылмыс жасаған уақытта 16-
ға, кейбір қылмыстар үшін 14,18-ге толған (14, 15-бап) жеке адамдар жатады
[6].
Сонымен кез келген қылмыс құрамының субъектісінің жалпы белгілері
болып: жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар саналады.
Кайсыбір қылмыс құрамдары үшін жауаптылыққа осы жалпы белгілерден бөтен
қосымша белгілер болғанда ғана жол берілуі мүмкін. Әдетте, мұндай қосымша
белгілер осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін шектейді.
Мысалы, пара алудың субъектісі болып тек қана мемлекеттік органдардың
адамдары ғана, ал әскери қылмыстардын субъектісі болып әскери
кызметшілердің болуы қылмыстың субъектісін белгілейтін белгілердің қылмысты
саралау үшін, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін
белгілеуде маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық құқық теориясында
қылмысытың кұрамының жалпы тусінігі, қылмыс құрамының кажетті, міндетті
белгілері және факультативті белгілері болып өзгешеленеді. Мұндай
өзгешелену қылмыс құрамының мазмұнын ашуға, қылмысты іс-әрекетті дұрыс
саралауға көмектеседі. Қылмыстың құрамының кажетті, міндетті белгілері
дегеніміз бұл кез келген қылмыс құрамында болатын белгілер. Ондай
белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы қылмыс құрамының мүлде болмауының
көрінісі болып табылады. Мұндай белгілерге жататындар: әрекет немесе
әрекетсіздік, кінәнің нысаны, адамның есі дұрыстығы және оның белгілі жасқа
толуы.
Қылмыс кұрамының факультативті нышандары дегеніміз бұл заң шығарушының
кейбір қылмыс кұрамдарын сипаттау үшін қолданатын белгілері болып табылады.
Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу тәсілі, қылмыстық
ниет, мақсат, қылмыстың заты, қылмыстың арнаулы субъектісі, қылмыстың
зардабы, себепті байланыс.
Егер факультативтік белгі сол немесе баска бір кұрамда атап көрсетілсе,
онда ол өзінің мәні жағынан осы құрамның кажетті, негізгі белгісіне айналып
кетеді. Мысалы, басқа біреудің мүлкін тонауды алсақ, мұнда тонаудың тәсілі
— мүлікті ашықтан ашық алу, осы кылмыстың белгісі. Егер факультативтік
белгісі қылмыс құрамына енгізілмесе, онда ол қылмысты саралауға әсер
етпейді. Тек қана қылмыстық-құқылық жаза белгілегенде есепке алынады.
Мысалы, қызметшінің құжаттарды қолдан жасау қылмысын саралауда оның қандай
тәсілмен, қандай кұралмен істелгені есепке алынбайды (314-бап). Бірақ
қолданылған тәсіл, мақсат, жаза тағайындалғанда сөз жоқ ескеріледі. Қылмыс
құрамының жалпы түсінігінің ол туралы ілімінің заңдылықты сақтауда және оны
нығайтудағы маңызы орасан зор [7].
Қылмысты дұрыс саралау үшін, нақты қылмыс құрамдарының белгілерін
тиісінше дұрыс түсіну кажет. Осындай әдіс қылмыс құрамының жалпы белгілерін
білуге жәрдемдеседі. Ал қылмыс кұрамының жалпы түсінігі нақты қылмыс
құрамын қатесіз табудың аса кажетті сатысы болып табылады.
1.3 Қылмыс құрамының түрлері
Жекелеген қылмыс құрамының мазмұнын терең ашу, олардың белгілерін
анықтауды женілдету және нақты істелген іс-әрекетті дұрыс саралау
мақсатымен қылмыс кұрамының түрлері нақты белгілер бойынша өзара бөлінуі
мүмкін.
Қылмыстық құқық ғылымында мұндай бөлінудің негізі (критеориясы) болып:
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі, екіншіден, қылмыс
кұрамының сипатталу тәсілі, үшіншіден, қылмыс құрамының құрылысы есепке
алынады. Іс-әрекеттің коғамға кауіптілігінің дәрежесі мен мәніне карай
құрамдар негізгі, жауаптылықты ауырлататын қылмыс кұрамдары және
жауаптылықты жеңілдететін кылмыс құрамдары болып бөлінеді. Негізгі қылмыс
құрамы деп іс-әрекеттің белгілі түрі бойынша онда негізгі, тұрақты
белгілердің болуын айтамыз. Негізгі қылмыс кұрамында қылмысты ауырлататын
немесе жеңілдететін жағдайлар көрсетілмейді. Мысалы Қылмыстық кодекстің 96-
бабының І-бөлігіндегі құрам негізгі құрамға жатады. Онда кісі өлтірудің жай
түрі ғана көрсетілген, ауыр немесе жеңіл түрлері айтылмаған [4].
Егер қылмыс құрамында осы іс-әрекеттің негізгі белгілерінен басқа
жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар көрсетілсе, онда ондай қылмыс құрамын
жауаптылықты женілдететін қылмыс құрамы деп айтамыз. Мұндай қылмыс кұрамына
Қылмыстық кодекстің 98-бабында көрсетілген қылмыс құрамы жатады (жан
күйзелісі жағдайында болған кісі өлтіру). Негізгі белгілермен бірге
жауаптылықты ауырлататын жағдайлар көрсетілген қылмыс құрамы, сараланған
қылмыс кұрамы (яғни, жауаптылықты ауырлататын құрам) деп аталады. Сондай-ақ
құрам қатарына 129-баптың III бөлігінде көрсетілтен адамды ауыр қылмыс
істеді деп айыптап жала жабу жатады. Немесе 175-баптың 2-бөлігіндегі
ұрлықты ауырлататын жағдайлар: адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
бойынша, бірнеше рет т. б. жағдайлар жатады. Қылмыс кұрамының сипатталу
тәсіліне қарай құрам жай қылмыс құрамы, күрделі қылмыс құрамы және балама
қылмыс құрамы деп бөлінеді. Жай құрам дегеніміз қылмыс құрамының
белгілерінің біркелкі болуы, яғни оның бір ғана объектісі, бір ғана
объективтік жағы ғана болуы. Бұған мысалы, 125-баптың І-бөлігінде
көрсетілген адамды ұрлау жатады. Күрделі қылмыс құрамы деп қылмыс құрамы
элементтерінің бірінің күрделенуін айтамыз (объект, объективтік жағы,
субъект, субъективтік жағы). Мысалы, екі объектіге бірдей қол сұғуын (179-
бап — карақшылық). Кінәнің екі түрлі нысаны болатын қылмыстар (103-бап, 2-
бөлігі және т.б.). Балама құрам деп Қылмыстық кодекстің бабындағы
диспозициясында көрсетілген әрекеттердің біреуін істегендікті айтамыз.
Мысалы, 259-бап есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, сатып алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе сату. Қылмыс
құрамының құрылысына қарай құрамды түрге бөлудің де практикалық маңызы
ерекше. Осы белгісі бойынша қылмыс құрамы материалдық, формальдық және
келте қылмыс құрамы болып бөлінеді. Іс-әрекеттің нәтижесінен болатын зардап
қылмыс құрамында көрсетілсе ондай қылмысты материалдық қылмыс құрамы деп
атайды. Мұндай қылмыс құрамы әрекет немесе әрекетсіздік жасалған уақыттан
бастап қана емес, заңда көрсегілген қылмыстың зардабы болған уақыттан
бастап аяқталған деп саналады. Мысалы, қызмет өкілеттігін теріс пайдаланып
қиянат жасауды келтіруге болады (307-бап).
Формальдық қылмыс құрамы деп зардабы болмайтын қылмысты айтамыз.
Формальдық кылмысқа жататындар: пара беру (312-бап), қызмет жөніндегі
жалғандық (ЗІ4-бап). Пара беру, параны кез келген нысанда берген уақыттан
бастап, белгілі бір зардаптың болуына қарамастан аяқталған қылмыс деп
саналады. Кейде заң шығарушы қылмыстың аяқталған уақытын алдын ала қылмысты
әрекет сатысына көшіреді. Мұндай құралымда қылмыс құрамын келте құрам деп
айтамыз. Келте қылмыс кұрамына адамның иммун тапшылығы вирусын жұқтыру
қаупінде қалдыру (116-бап, 1-бөлігі) жатады. Бұл кұрам бойынша заң шығарушы
аяқтау уакытын оның зияндылығына байланысты оқталу сатысына көшірген. Яғни,
бұл қылмыс деп аталған адамдардың жәбірленушіге осы ауруды жұқтырған
уақытынан емес, оларға осы ауруды жұқтыру қаупін туғызған уақыттан бастап
аякталған деп танылады. Келте қылмыс құрамына бандитизм де (237-бап)
жатады. Бұл қылмыс құрамы ұйымдастырылған уақыттан бастап-ақ біткен қылмыс
деп есептелінеді [6].
2 ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
2.1 Қылмыс объектісінің түсінігі, қылмыстық құқықтағы маңызы
Объект – құрамның міндетті элементтерінің (жақтарының) бірі, сондықтан
да объектісіз қылмыс жоқ. Қылмыстық заңда қылмыс деп қарастырылған кез
келген қоғамға қауіпті белгілі бір объектіге бағытталады. Қылмыстық
озбырлық жасалғанда объектіге елеулі нұқсан келеді немесе нақты қауіп
төнеді.
Объектіні дұрыс анықтаудың қылмыстық әрекеттің әлеуметтік және
құқықтық бабиғатын (заңды түп тамырын), жасалған қылмыс үшін белгіленген
қылмыстық жауаптылықтың нысанын және мөлшерін, сонымен қатар шегін
анықтауда маңызы зор.
Кез келген қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмыстың объектісін
анықтаудың маңызы ерекше болып табылады.
Әрбір істелген қылмыс белгілі бір объектіге қол сұғумен қатар оған
белгілі бір зиян келтіру қаупін туғызады. Қылмыстық заң нормасымен
қорғалатын объектіге қылмыстың қол сұқпауы мүмкін емес. Сондықтан да
қылмысты қол сұғушылықтың объектсінін дұрыс анықтаудың теориялық,
практикалық маңызы ерекше.
Қылмыстың объектсінін дұрыс анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен,
қылмысты қылмыс емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседі. Өйткені қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісіне әрқашан да өзінің мәні мен дәрежесіне қарай
ерекшеленген маңызды қоғамдық қатынастар жатады. Объекті маңызды болса,
соған сәйкес істелген қылмыс та қауіпті болып саналады, соған орай оны
қылмыстық-құқықтық қорғау да қатаң түрде жүзеге асырылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың объектісі деп қылмысты қол
сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды
айтамыз. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір жағдайларда қоғамдық
қатынастарға зиян келтіреді немесе зиян келтіру қаупін туғызады. Сондықтан
да қылмыстық құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарды барлық
қылмыстардың жалпы объектісі деп таниды. Қылмыстық заңмен қол сұғушылықтан
қорғалатын қатынастардың тізімі Қылмыстық кодекстің оның заңдарының
міндеттерін айқындайтын 2-бабында атап көрсетілген.
Қылмыстық заңның негізгі міндеттерінен осы қылмыс объектісінің белгілі
бір кескінін көре аламыз. Ол міндеттер келесідей: адам мен азаматтың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың
құұқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті,
қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен
аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін
қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады. Осыдан көріп
отырғанымыздай, қылмыстық құқық қорғайтын барлық маңызы бар қатынастар
қылмыс объектісі болып табылады.
Қылмыстық заңмен кез келген қоғамдық қатынастар қорғала бермейді.
Мысалы, мұрагерлікке байланысты мәселелерде мұрагердің заңды құқығының
бұзылуы қылмыс болып табылмайды. Мұндай ретте олардың құқықтары азаматтық
заңмен реттеледі. Қарыз беруші мен борышқордың арасындағы қатынас та
азаматтық құқық нормасымен реттеледі. Жұбайлардың арасындағы мүліктіік
қатынас та отбасылық құқық нормаларымен қорғалады. Жұмыс беруші мен
жұмыскердің арасындағы еңбек қатынастары еңбек туралы заңдар арқылы
қорғалады.
Сондықтан да қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі қауіпе
келтіретін немесе келтіруі мүмкін жағдайда ғанга қылмыстық құқықтық
нормамен қорғалатын қоғамдық қатынастар қылмыстың объектісі болып табылады.
Осы сияқты, әрекеттің қоғамдық қауіптілік деңгейі қандай объектіге
қастандық жасалатындығына көп байланысты, сондықтан да қазіргі күшіндегі
қылмыстық заңда былай деп көрсетілген: “қылмыстық заңда көрсетілген қандай
да бір әрекеттің формальді болса да белгілері бар әрекет немесе
әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды, егер оның қоғам үшін қауіптілігі
елеулі болмаса”. Объект рөлі мұнымен шектелмейді.
Қылмыс объектісінің белгісі бойынша заң шығарушы қылмыстық құқықтық
нормаларды жүйелеу және кодификациялау сияқты күрделі жұмыстарды жүргізеді.
Бұрынғы Одақ құрамында болған елдердің көптеген теоретиктерінің пікірі
бойынша қылмыс объектісіне қоғамдық қатынастар жатқызылған.
Қоғамдық қатынастар – қатынас деген жалпы ұғымның ең күрделі
түрлерінің бірі. Әдістемелік, анықтамалық басылымдарда қатынасқа “барлық
құбылыстардың өзара байланыс сәті” деген анықтама берілген.
Қоғамдық қатынастарда ерекше сипат бар. Мұнда адам әлеуметтік тұлға
ретінде өзекті буын болып саналады. Адам өзі жасаған заттармен,
нәрселермен, объективтік дүниемен және басқа да адамдармен белгілі бір
қатынаста болады. Нәтижесінде ол өзі игерген әлемде өз ісіне өзі адам
ретінде есеп береді, ақылған келіп басқа адамдарға өзіндей қарайды. Адам
санасының қоғамдық жаратылысын және таным процесіндегі қоғамдық қатынасты
зерттеудің қажеттігін осы жағдайлармен түсіндіруге болады.
Қоғамдық қатынастар адамдар арасында олардың күнделікті іс-әрекетінде,
танымдық және рухани өмір тірлігі барысында қалыптасатындығымен
сипатталады. Сондықтан да қоғамдық қатынастар жүйесінде бірінші кезекте,
басқа қоғамдық қатынастардың сипатын (саяси, құқықтық, діни, т.б.)
анықтайтын өндірістік қатынастар қарастырылады [8].
Қоғамдық қатынастар өзінің сипаты жағынан да, құрылымы жағынан да өте
күрделі құбылыс болып табылады. Дегенмен қоғамдық қатынастардың басты
элементтері мыналар болуы мүмкін: қоғам, мемлекет және оның қалыптасуы,
құрылымдар және олардың өкілдері; әртүрлі бірлестіктер мен адамдар ұжымы,
жеке адамдар; материалдық заттар мен қоғамдық қатынасқа қатысушалыр
арасында әртүрлі нысанда, оның ішінде құқықтық нысанда көрініс табатын
өзара байланыс.
Қандай да бір қылмыс жасағанда адам қоғамдық қатынастың қандай да бір
элементіне қол сұғып, озбырлық жасайды, лардың өзара байланысын бұзады,
қоғамдық қатынасқа қатысушылардың мүддесіне тікелей немесе жанама нұқсан
келтіреді.
Қылмыстық заң қоғамдық қатынастардың барлығын бірдей қорғамайды, тек
олардың ішіндегі, заң шығарушының ойынша ең құнды дегендерін қорғайды. Олар
өзгеріп тұрады. Олардың өзгеруі көптеген мән-жайларға байланысты, мысалы:
ерекше тарихи кезеңге, қандай да бір нақты жағдайға, уақытқа, белгілі бір
қоғамға қарсы әрекеттердің (әрекетсіздіктің) қоғамдық қауіптілік деңгейіне
байланысты.
Қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі қауіп төндіретін немесе
қауіп келтіруі мүмкін жағдайда ғана қылмыстық құқықтық нормамен қорғалатын
қоғамдық қатынастар қылмыстың объектісі болып табылады.
Қылмыстың жалпы объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастардың өзі
тарихи өзгермелі болып отырады. Оның қатары жаңа құбылыстардың қылмыс болып
танылуына байланысты кеңеюі немесе қылмыс болып келген кейбір нормалардың
күшін жоюына байланысты тарылуы мүмкін. Мысалы, бұрын қылмыс қатарында
болмаған компьютерлік ақпартқа кіру, ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау,
пайдалану және тарату жаңа заң бойынша қылмыс, ал бұрын қылмыс болып
саналатын екі немесе көп әйел алушылық, алыпсатарлық жаңа заң бойынша
қылмыс емес, яғни қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға жатпайды.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 2-бабының
екінші бөлігінде: “... осы Кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері
белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер
қылмыс болып табылатыны айқындалады” деп көрсетілген. Яғни, мұның өзі
қолданылып жүрген қылмыстық заңдар бойынша белгілі бір қорғауға алынған
қоғамдық қатынастар ғана қылмыстың жалпы объектсі болып табылатынын
көрсетеді.
Алайда, қылмыстық-құқық теориясында қоғамдық қатынастардың мазмұнын
құрайтын элементтер жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Мысалы: профессор
Б.С.Никифоров қылмыстың жалпы объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрамында қоғамдық мүдде орын алады деп санайды.
Қазақстандық ғалым, заң ғылымының докторы, профессор Е.І.Қайыржанов
қоғамдық қатынастар деген түсінікті қоғамдық мүдде деген түсінікпен
алмастыруды ұсынған.
Менің пікірімше, мүдде деген ұғым қоғамдық қатынастардың құрамдас бір
бөлігі ғана. Өйткені қоғамдық қатынастар қылмыстың жалпы объектісі ретінде
өз бойына мына элементтерді: қоғамдық қатынастардың субъектілерін; оларпдың
әрекеттері мен өзара қатынастарын; қоғамдық қатынас субъектілерінің заңмен
қорғалатын материалдық, заттық, мүліктік, басқа да игіліктердің,
мүдделердің жиынтығы болып табылады.
Осыған орай қоғамдық қатынастар дегеніміз – адамдардың белгілі бір
әлеуметтік қажеттілікке байланысты мінез-құлықтары, іс-әрекеттері мен
олардың өзара байланыстарының көріністерінің жиынтығы болып табылады.
Қоғамдық қатынастар бұл - өте күрделі және әртүрлі, жан-жақты әлеуметтік,
өз бойына бірнеше элементтердің жиынтығын қамтитын құрылым болып табылады.
Оған жататындар қатынастардың субъектісі материалдық заттар, игіліктер,
қоғамдық қатынастардың өзара байланысы олардың іс-әрекеті жағдайы, т.б. Бұл
элементтер өзара тығыз байланысты, осы элементтердің өзара біртұтас бірлігі
қоғамдық қатынастардың тұтастығын құрайды. Қылмыс жасаған адам осы қоғамдық
қатынастардың белгілі бір элементтеріне қол сұғады. Ол қол сұғушылық осы
қоғамдық қатынастардың қатысушыларының біріне белгілі бір қауіп келтірілуі
әсері арқылы көрінеді.
Қылмыстық заңда қылмыстық озбырлықтан қорғалатын аса маңызды қоғамдық
қатынастар ауқымы анықталған. Мысалы, 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық
кодексінің 7-бабында “егер қоғамдық құрылысқа, саяси және қоғамдық жүйеге,
меншікке, адамға, оның саяси, еңбек, мүліктік және басқа құқықтары мен
бостандықтарына, құқық тәртібіне қарсы бағытталса, қылмыстық заң бойынша
қоғамға қауіпті әрекет қылмыс деп танылады.
Қылмыс объектілерін ары қарай нақтылау қандай әрекетті қылмыс деп
тануды анықтайтын және қылмыстық жазалау шараларын белгілейтін Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің баптарында да орын алуы мүмкін.
Қылмыс объектісін қылмыстық құқық реттеу объектісінен ажырата білу
қажет.
Қылмыстық құқық, басқа да құқық салалары сияқты, бәрінен бұрын
құқықтық реттеу объектісі бойынша дербес салаларға бөлінген. Бұлаға
өздерінің өкілетті органдары арқылы мемлекеттің және де есі дұрыс, белгілі
бір жасқа жеткен, қылмыстық жаза қарастырылған әрекет жасаған азаматтың
арасында туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Сонымен, жоғарыда атап көрсеткеніміздей қоғамдық және мемлекеттік
құрылыстың әр саласында, өндірістік, қоғамдық, рухани процестерде және
адамдардың жеке өмірінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар – қылмыс
объектісі болып табылады.
Кейде қылмыс объектісі мен қылмыстық-құқықтық қорғау объектілері
ұғымдарының арақатынасы жайында мәселе туындайды. Мұның бір ғана жауабы
бар: бұл ұғымдар нақты өмірде бірін-біріне сай келеді, сондықтан да оларды
синоним ретінде пайдалануға болады және солай ету қажет те.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі болып табылатын қоғамдық
қатынастардың маңыздылық дәрежесі де қылмыстық заңдарды рет-ретімен
орналастыру үшін аса қажет. Осы белгісіне қарай қылмыстық құқықтың Ерекше
бөлімінің тауарларының, сондай-ақ әрбір тауардағы баптардың бірінен кейін
екіншісінің орналасуы жүзеге асырылады. Қоғамдық қатынастардың маңыздылығы,
оған келтірген зиян мөлшері қылмысты саралау үшін, сондай-ақ қылмыс үшін
жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін де аса қажет.
Қоғамдық қатынастар қоғамның қоғамдық-экономикалық формацияларына
байланысты пайда болады, дамиды, жетіледі. Қоғамдық қатынастар қылмыс заңы
арқылы жасалмайды, қылмыстық заң қоғамдық мүддеге сай келетін қоғамдық
қатынастардың жетілуіне, дамуына, нығаюына тікелей әсер етеді. Қылмыстық
заң ең маңызды, құнды қоғамдық қатынастарды қорғауды өз міндетіне алады.
Қылмыс объектісінің түрлері
Бұрынғы Одақтың қылмыстық құқығында қылмыс объектісінің жүйесі жете
қарастырылған деп саналатын. Атап айтқанда, объектілерді үш сатыға
топтастыру теориясы ұсынылған, олар жалпы, тектік немесе арнаулы және
тікелей деп аталатын.
Қылмыстың жалпы объектісіне оларды бұзғандық үшін қылмыстық жауаптылық
қарастырылған барлық қоғамдық қатынастар жататын, ал тектік немесе арнаулы
объектіге – біртектілік немесе белгілі бір салада ғана болуы белгісі бір
салада ғана болуы белгісі бойынша қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі
немесе тобы жатқызылған.
Ал енді тікелей деп аталатын объектіге келсек, оларға қоғамдық
қатынастардың жалпы катергориясын қолдану істің басын ашпайды,
түсініспеушілік тудырады. Нақтылап айтар болсақ, барлық қылмыстық құқық
оқулықтары мен курстарындағы “кейбір жекелеген қылмыстар соған қарсы
бағытталған нақты қоғамдық қатынастарды тікелей деп түсіну қажет деген
тұжырымдар осыған мысал. Мұндай анықтаманың формальді екенін байқау қиын
емес. Бір немесе бірнеше қылмыстар тікелей немесе жанама соған қарсы
бағытталған заңмен қорғалатын нақты қоғамдық қатынастарды қылмыстың тікелей
объектісі деп ұғыну қажет деген тұжырымдар да кездеседі. Сонда, тікелей
объект – нақты қоғамдық қатынас емес, қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып
шығады. Осындайда тектік және арнаулы объекті мен тікелей объекті
арасындағы айырмашылық неде? деген заңды сұрақ туады.
Жалпы, ерекше, жеке деген диалектика категориясын пайдалануда дұрыс
методологиялық әдістеме болмағандықтан әлі күнге дейін ғылыми әдебиеттерде
де, оқулықтарда да тікелей объекті ұғымына дәл түсініктеме берілмей келеді.
Мұның басты себебі, кейбір авторлар қылмыстың тікелей объектісі ретінде
жекелеген деген ұғымды көргісі келіп, бірақ өздері жеке деген ұғымды
пайдаланатындығындаболса керек. Ал жеке – жекелеген деген сөз емес.
Топтық объект дегеніміз – қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заңнама
қорғайтын біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың белгілі бір
бөлігі болып табылады. Мысалы, қарақшылық, басқа біреудің мүлкін ұрлау,
тонау, оны алаяқтықпен алу, бір топ объектіге – басқа біреудің мүлкіне,
меншігіне байланысты қарсы қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғуды
байланысты қылмыстар Ерекше бөлімнің жеке-жеке тарауларына біріктірілген.
Қылмыстың топтық объектсінің атауы көп жағдайларда Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінің тарауларында көрсетіледі, кейбір реттерде заң шығарушы оны
Ерекше бөлімнің бір бабында атап көрсетеді. Ал қайсыбір жағдайларда оның
атауы қылмыс құрамының мазмұнына талдау жасау арқылы анықталады. Сонымен
қатар, қылмыстың біртектес тобының объектісі Қылмыстық кодекстің ерекше
бөліміндегі тараулардың өзара орналасу негізін жасаумен бірге, істелген
қылмыс үшін жауаптылықты белгілейтін нормалардың және қылмыстардың нақты,
ғылыми тұрғыда топтастырылуына жол ашады. Қылмыстық топтың объектісін
анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен ажырату объект арқылы жүзеге
асырылады. Өйткені, жеке адамдарға қарсы қылмыстың объектісі – жеке
тұлғаның өмірі, денсаулығы, ар-намысы, ал бұзақылықтың объектісі қоғамдық
тәртіп.
Қылмыстың тікелей объектісі деп қылмыстық заң қорғайтын нақты
қатынастарға бір немесе бірнеше қылмыстардың тура немесе тікелей
бағытталуын айтамыз. Мысалы, Қылмыстық кодексте көрсетілген бұзақылық
қоғамдық тәртіпті бұзуға бағытталған. Қоғамдық тәртіп – осы бұзақылықтың
тікелей объектісі. Кейбір реттерде әртүрлі қылмыс құрамдарының тікелей
объектісі бірдей болуы мүмкін.яғни, бірнеше қылмыстың бір тікелей объектіге
қол сұғуы. Мысалы, ұрлық, тонау, алаяқтық – басқа біреудің меншігін иемдену
үшін жасалады. Бұл қылмыстар бір-бірінен объектісі бойынша емес, қылмыс
құрамының басқа белгісі – қылмыстың объективтік жағының белгілері бойынша
ажыратылады. Осы қылмыстардың да тікелей объектісі басқа біреудің
меншігінде болып табылады. Тікелей объект топтық объектінің бір бөлшегі
және ол қылмыс құрамының міндетті элементтерінің бірі болып табылады.
Қылмысты қиянат пен қол сұғатын кез келген қоғамдық қатынастар қылмыстың
тікелей объектісі бола бермейді. Тікелей объект бұл нақты қылмыстың белгілі
бір мүддеге, игіліккетура бағытталуын білдіреді. Кейбір жағдайларда заң
қайсібір қылмыс құрамдарын түзегенде іс-әрекет арқылы оның бір емес,
бірнеше тікелей объектілеріне қол сұғатынын белгілейді. Мұндай құрамдарға
мысалы, қарақшылық, өтірік ақпарат тарату сияқты қылмыстар жатады.
Қарақшылықта қылмыстық қол сұғу бір мезетте екі бірдей объектіге-меншікке
және адамның денсаулығына қарсы бағытталады, ал жалған ақпарат таратуда
әділ соттылыққа және жеке адамның мүддесіне зиян келтіріледі. Мұндай бір
мезетте екі бірдей объектіге қол сұғатын қылмыстарды екі объектілі
қылмыстар деп атаймыз. Заң шығарушы мұндай реттерде осы екі объектінің
біреуінің қылмысты саралауда, оның Ерекше бөліміндегі алатын орнын
анықтаудағы, осы құрамның құрылысындағы маңыздылығына мән бере отырып, осы
объектінің біреуін негізгі тікелей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫ
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..7
1.2 Қылмыс және қылмыс құрамының
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Қылмыс құрамының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..13
2 ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
2.1 Қылмыс объектісінің түсінігі, қылмыстық құқықтағы
маңызы ... ... ... ... ... ..16
2.2 Қылмыстың обьективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 27
2.3 Қылмыстың субьектісі түсінігі және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...31
2.4 Қылмыстың субьективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..41
2.5 Қылмыс құрамы қылмысты саралаудың заңи
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .65
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемен мемлекет ретінде халықаралық
құқықтың дербес субъектісіне айналғанына 20 жыл уақыт өтті. Мыңдаған
жылдарға созылатын адамзат тарихы үшін бұл мерзім теңіздегі тамшыдай ғана
болсада біздің еліміз үшін өміршең маңызы бар жасампаз өзгерістер мен қайта
құруларға толы жылдар болғандығы белгілі.
Тәуелсіз алғаннан кейін 1995ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы
қабылданған болатын. Соған сәйкес Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялады [1].
Қоғамдық қатынастарды түбегейлі қайта құруды жүзеге асыру барысындағы
мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі ол өзгерістердің құқықтық базасын
жасақтау болып табылады. Осы бағытта Қазақстан Республикасында мемлекеттік
маңызы бар көптеген шаралар жасақталып жүзеге асырылды. Құқықтану тарихының
дәлелдеуі бойынша қоғамдық құбылыс ретіндегі құқықтың қайнар көздері болып:
өзінің мақсаттары, қажеттіліктері және іс-әрекеттерімен адам және тұлғаның
көрініс беру өрісі ретінде қоғам танылады. Адам өмірінің барлық үрдісінде
құқық нормалары адамдар, қоғам мен мемлекет арасындағы әртүрлі қатынастарды
реттейді белгілі бір құқықтар мен міндеттерді орната отырып олардың
мүдделерін ажыратады. Қоғамның қалыпты дамуына кері ықпал ететін зұлымдық
болып қылмысты атап өту қажет.
Қылмыс – ол әрқашанда жекелеген адамдарға, жалпы қоғамға, мемлекет
мүддесіне қайшы келіп, белгілі бір дәрежедегі зардаптарға әкеліп соқтырады.
Сол себепті Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі қылмысқа жазалау
қатерімен тыйым салынатын, қоғамға қауіпті әрекет деген анықтама береді[2].
Әртүрлі қылмыстар әртүрлі ниетпен және әртүрлі мақсатпен жасалады және осы
ниеттер мен мақсаттар негізінде қылмыстар түрлі объектілерге бағытталады.
Мемлекеттің жоғары заң шығарушы органымен қабылданған құқықтық
акт, қылмыстық заң қылмыстық құқықтың бірден-бір бастауы болып табылады.
Басқа заңдардан оның айырмашылығы ол қылмыстылық пен қоғамдық-қауіпті іс-
әрекеттердің жазаланушылығын анықтайды. Жекелеген қылмыстық-құқылық
нормалардың болуының өзі ескертпелік маңызға ие болады, яғни позитивтік
сипатқа ие. Қылмыстық құқықтық нормалар өзінің әлеуметтік функциясын
орындауы үшін ол жүзеге асырылуы тиіс. Құқықты жүзеге асырудың сақтау,
орындау, пайдалану және қолдану сияқты нысандары болатындығы бізге жалпы
құқық теориясынан белгілі. Сонымен қатар құқық қолданудың тек соған
өкілетті мемлекеттік органдар арқылы орындалатын құқықты жүзеге асырудың
ерекше формасы екендігін біз білеміз. Ендеше қылмыстық құқықтық нормаларды
жүзеге асыру үшін оларды дұрыс қолдана білудің маңызы жоғары екендігі
айтпасада түсінікті. Ол заңдылықпен ажырамас байланыста, себебі заңдылықтың
нақтылығы мен өміршеңдігінің саяси және құқықтық кепілдемесі болып табылып,
заңдардың дәл және бұлжытпай орындалуын қамтамасыз етеді. Қылмыстық құқықта
заңдылық үшін күрес, ең алдымен қылмыстың заңи анықтамаларын дұрыс, дәл
түсіну мен қолдану, қылмыс құрамдарын дұрыс түсіну және осының негізінде
қылмыстық қудалауды, тек әрекеттерінде қылмыс белгілері, дәлірек айтқанда
қылмыс құрамы белгілері бар адамдарға ғана қолдану үшін күрес болып
табылады. Қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану үрдісі, олардың қылмыстық
істе жүзеге асырылуы, әрдайым құқық қолдану актілерінде көрініс табады.
Қылмыстық заңды дұрыс қолдана білу оны дұрыс түсіне білумен тікелей
байланыста. Жалпы құқықты түсіндіру деп өзара байланысты болсада белгілі
бір дербестікке ие екі ұғымды түсінеміз біріншіден бұл құқық нормасының
мазмұнын анықтауға бағытталған белгілі бір ойлау процессі болып табылса,
екіншіден түсіндірілетін нормалардың мазмұнын ашуға бағытталған
сөйлемдердің жиынтығынан көрінетін ойлау процессінің нәтижесі болып
табылады. Бұдан шығатын қортынды түсіндіру құқықты танудың әдісі ретінде
құқықтық реттеудің барлық сатысында орын алады, соның ішінде құқықты
қолдануда ерекше маңызға ие болады. Жалпы құқықтық әдебиетте қылмыстық
заңды түсіндіру әрдайым оны қолданумен байланыстырылады және заңды
қолданудың бөлшегі немесе белгілі бір кезеңі ретінде қарастырылады.
Қылмыстық құқықтың нақты әрекеттілігі үш негізгі ұғымға сүйенеді және солар
арқылы көрініс табады. 1) қылмыстық заңды қолдану; 2) қылмыстық-құқықтық
нормаларды түсіндіру; 3) қылмысты саралау—яғни іс-әрекет белгілерінің
қылмыс құрамы белгілерімен сәйкестендірілуі.
Аталған түсініктер бір тектес, тығыз байланысты және түпкі негізінде
бір мемлекеттік міндетті шешуге бағытталған, ол міндет Қазақстан
Республикасының Конституциясымен және басқада заң актілерімен бекітілген
құқық тәртібін сақтау және күшейту болып табылады.
Аталған тақырыптың маңыздылығы біздің пікірімізше төмендегілерден
айырықша байқалады. Біріншіден қылмыстық заңды қолдану әрдайым қылмыстық
жазаны қолданумен ұштастырылады ал, қылмыстық жазаны қолданудың кез келген
тұлға үшін туғызатын құқылық салдары ерекше маңызға ие болады. Екіншіден
қылмысты саралаудың теориялық мәселелерін жеткілікті меңгермеу құқық
қолданушының тарапынан болуы ықтимал заң талаптарын бұзушылықтың негізгі
себебі болуы мүмкін. Үшіншіден қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы қоғам
үшін ерекше қауіпті құбылыс болып табылатын қылмысты әділ бағалауға жол
бермейді, ал ол өз кезегінде қоғамда салтанат құруы тиіс әділеттілік,
заңдылық қағидаларына қарама қайшы келеді қоғам мүшелерінің мемлекетке,
заңнамаға деген сенімін жоғалтуға бастау болады.
Біздің ойымызша такырыптың тағы бір өзектілігі отандық заңтану
ғылымында жеткілікті дәрежеде оның зерттелмегендігі болып табылады.
Дипломдық жұмысты орындау барысындағы шешімі қиын мәселенің бірі қылмысты
саралау тақырыбының әдістемелік негіздерін, теоретикалық ұғымдарын барынша
толыққанды зерттеген ғылыми еңбектердің бұдан біраз уақыт бұрын
жазылғандығының және оларды тауып жұмысты орындау барысында пайдалану
мүмкіндігінің тым шектеулі екендігі. Аталған тақырыпқа біршама толық
зерттеу жүргізген кеңестік заңгер-ғалым В. Н. Кудрявцев оның орыс тілінде
жазылған Теоретические основы квалификации преступлений атты еңбегін және
аталған автордың Общая теория квалификации преступлений деп аталатын
еңбектерін біз өз жұмысымызға пайдаландық. Академик В.Н. Кудрявцевтің
жұмысында қылмыс жасалуының нақты оқиғаларына қылмыстық заңның
қолданылуының логикалық және құқықтық негіздері зерттеліп қарастырылған.
Атап өтуге тұрарлық келесі зерттеу жұмысы Б. А. Куриновтың Научные основы
квалификации преступлений деп аталатын еңбегі.
Отандық ғалымдардан біз жұмысымызды орындау барысында
В. Сергиевский мен С. Рахметовтың Квалификация преступлений атты
еңбегін пайдаландық. Солармен бірге дипломдық жұмыстың жекелеген
тарауларында қылмыстық құқық бойынша А.Н. Ағыбаевтың; Н.И. Ветров пен Ю.И.
Ляпуновтың; Н.Н. Смирнованың; Н.А. Беляев пен М.И. Ковалевтың оқулықтары
пайдаланылды. Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қылмысты саралаудың қылмыстық
заңнаманы жүзеге асырудағы маңызын ашып жан-жақты зерттеу; Қылмысты
саралаудағы кейбір теоретикалық мәселелерге терең талдау жасай отырып
олардың практикалық қолданысына баға беру болып табылады. Сонымен қатар
қылмысты саралаудағы қылмыс құрамының маңыздылығын барынша толық ашып
көрсету және қылмыстың жекелеген түрлерін саралау барысында қылмыс
құрамының жекелеген элементтерінің, олардың белгілерінің қандай маңызға ие
болатындығына толыққанды зерттеу жүргізу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін автор алдына төмендегідей міндеттер
қояды:
1) Қылмысты саралаудың ғылыми негіздері мен заңи негіздеріне
талдау жасау
2) Қылмысты саралаудағы қылмыс құрамының маңызын ашып
көрсетіп қылмыс құрамының құрылымдық элементтеріне талдау
жасау.
3) Қатысушылықпен жасалған қылмыстарды және қылмыстық-құқылық
нормалардың бәсекелестігі барысында қылмысты саралаудың
өзіндік ерекшеліктеріне мұқият талдау жасау.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді шешу үшін автор өзінің жұмысын
үш тарауға бөліп, олардың мазмұнын тиісті бөлімдерге жіктеуді дұрыс деп
санайды. Зерттеу жұмысының теориялық негізін отандық және шетелдік
негізінен алғанда ресейлік авторлардың зерттеу жұмыстары құрайды нақты
қандай еңбектердің пайдаланғандығын біз жоғарыда атап өткенбіз.
Дипломдық жұмыстың эмпириялық базасы болып Қазақстан Республикасын
қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңы 1998 жылдың 1-қаңтарынан күшіне енген
Қылмыстық Кодексі табылады.
Тақырыптың сипаты мен ерекшеліктері, сондай-ақ мұнда қозғалатын
мәселелерді әзірлеу деңгейінің есебіне сәйкес кіріспе, екі тарау, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұратын дипломдық жұмыстың құрылымы
жасақталған. Біздің дипломдық жұмысымыздың негізгі міндеттерінің бірі
қылмыс құрамының қылмысты саралаудағы және оның қылмысты саралаудың заңды
негізі ретіндегі табиғатына талдау жасап, зерттеу жүргізу болғандықтан біз
қылмыс құрамының жекелеген элементтері немесе олардың белгілері турасындағы
қазіргі заманғы құқықтану ғылымындағы пікір таластарды тереңірек талдау
міндетін қойғанымыз жоқ. Сондықтан біз өз жұмысымызды орындау барысында осы
уақытқа дейін теориялық жағынан жеткілікті дәрежеде тұжырымдалған,
зерттеуші ғалымдардың басым көпшілігінің қолдауына ие болған категориялар
мен концепцияларды басшылыққа алдық.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫ
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және оның маңызы
Қылмыстық заңда қылмыстың жалпы түсінігі берілген, сонымен бірге Ерекше
бөлімде нақты қылмыстар жеке-жеке көрсетілген. Қылмыстық заң қылмыс құрамы
деген түсінікті ашпайды. Бұл түсінікті қылмыстық құқық теориясы ғана
береді. Қылмыстың кұрамы деп — қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді белгілі бір кылмыстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
кылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан кұралған элементтердің
және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз. Қылмыс құрамының әрқайсысы
оның субъективтік және объективтік белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер
секілді қылмыстың құрамы да белгілі бір элементтерден тұрады. Осы
белгілердің қосымша жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенің
болмауына, яғни қылмыс кұрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл
жерде қылмыс құрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын
бастапқы компоненттерді айтамыз. Қылмыс кұрамының белгілеріне мынадай 4
түрлі элементтер жатады: объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік
жағы.
Мысалы, бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру қылмысы (187-
бап) белгілері болып біріншіден, басқа біреудің мүлкіне қол сұғу,
екіншіден, осы мүлікті жою немесе бүлдіру, үшіншіден, осы әрекетті қасақана
істеу, төртіншіден, бұл іс-әрекет ауырлататын жағдайда жасалса ол үшін 14-
ке толған адам жауапқа тартылады. Осы көрсетілген төрт белгінің біреуі жоқ
болса, онда бұл қылмыс құрамы болмайды. Егер адам бөтен адамның мүлкін
абайсызда бүлдірсе немесе жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа бір қылмыс
құрамы болады. Себебі, бұл жерде 187-бапта көрсетілген кылмыстың басты
белгісі қылмысты қасақаналықпен істеу жоқ. Әрбір қылмыс құрамының белгілері
Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның
Жалпы бөлімінде оның тиісті баптарында да айтылады. Ерекше бөлімнің,
баптарының диспозицияларында әр түрлі қылмыстың көптеген белгілері аталып
көрсетілген. Мүның өзінде диспозициялардың кылмыстың ерекшелігін анықтайтын
және оны басқа қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегін
береді. Барлық қылмыстарға жалпылама ортак немесе нақты қылмыс топтарына
тән белгілер Жалпы бөлімнің баптарында анықталады. Мысалы, бөтеннің мүлкін
ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің 175-бабының диспозициясында осы
қылмыстық не субъектісі, не кінәнің нысаны аталмаған [3].
Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15 және 20-баптарында
көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175-бабында ұрлықтың оған тән белгісі —
басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана керсетілген. Осы белгі
арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында
көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс
кұрамына жатпайды. Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік
белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ,
олардын коғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының
көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән
белгілер қылмыс құрамына қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс құрамынан
тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы
болмайды. Мысалы, біреудін мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, кұжат т. б.) немесе
ол ұрлыктың қашан болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді. Түрлік белгі сол
немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік
белгілердің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы, басқа
біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі — оны жасырын ұрлау. Егер басқа
біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашық түрде жүзеге асырылса, онда
ұрлық емес, басқа қылмыс құрамы — тонау болады. Қылмыс кұрамы бір ғана
қылмыстық құқықтык нормада — бір бапта көрсетілуі мүмкін. Мысалы, 314-бап
—кызмет жөніндегі жалғандық.
Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының бір
немесе бірнеше түрі қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 308-
бабында қылмыстың қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік
өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың, бірінші
бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екініші, үшінші бөлігінде осы
қылмыстың ауыр немесе өте ауыр түрлері көрсетілген.
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының тікелей
істеген қылмыстары көрсетіледі. Алдын ала қылмысты әрекеттерде немесе
қылмысқа қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші
әрекеттеріне сол немесе басқа кылмыстың құрамының барлық белгілері
болмайды. Мысалы, әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап жыныстық қатынас
жасау орындалмайды немесе кісі өлтіруге ақталғанда кылмыстың зардабы — адам
өлімі жоқ. Бірақ та осы жағдайларда кінәлінің әрекеттерінде Ерекше
бөлімдегі аталған баптарда көрсетілген қылмыстың барлық белгілерінің
болмауы олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ деуге негіз болмайды. Бұл
жағдайда да қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы Ерекше бөлімнің, сол
сияқты Жалпы бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып белгіленеді. Мысалы,
әйел зорлауға оқталғанда кінәлінің әрекетінде Қылмыстық кодекстің 120 және
24-баптарында көрсетілген қылмыс құрамының белгілері бар. Қылмыс құрамының
заңдылықты сақтауда және оны нығайтуда маңызы зор. Заңдылықты қатаң сақтау,
бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіз мемлекетіміздің нығаюының негізгі шарты.
Заңдылық кағидасын сақтау, жүзеге асыру кұкык қорғау органнның
қызметкерлерінің қасиетті борышы. Бұл азаматтардың конституциялық құқығын,
бостандықтарын жүзеге асырудың, негізгі кепілі болып табылады. Заңдылық
талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс істеген адамға заңды дұрыс қолданып, оның
әрекетіне заң талабына сай баға беру болып табылады. Қылмыстық заңды дұрыс
қолданудың маңызды шарттарының бірі қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды
дұрыс қолданып, әрекет немесе әрекетсіздікке қылмыстық заң, нормасының
талабына сай баға беріп саралау болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз адамның қоғамға істеген қауіпті іс-әрекетін
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамының белгісі бар бапқа дәлме-
дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда
керсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп
саналады. Қылмысты саралауда іс-әрекеттің қылмыс кұрамының тиісті баптары
немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету
қажет: Егер адамның іс-әрекетінде бірнеше қылмыстың кұрамы болса, онда оның
іс-әрекеті заңның бірнеше баптары немесе баптардын бірнеше бөліктері,
тармақтары бойынша сараланады. Қандай түрде болсада қылмысты дұрыс
сараламау, ол зандылықты бұзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін
органдардың беделіне нұқсан келтірумен байланысты болады. Мұндай құбылысқа
жол бермеу үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып, істің мән-жайын терең
зерттей білу, істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажет, сондай-ақ қылмысты
қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажырататын
белгілерді анықтау керек. Міне, бұл жерде қылмыс кұрамының, оның
белгілерінің қылмысты саралаудағы, заңдылықты сақтаудағы маңыздылығы ерекше
болып отыр. Біздің құқықтық мемлекетімізде бірде-бір адам, егер оның
істеген іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болса, қылмыстық жауапқа тартылуға
немесе жазалануға тиісті емес. Өйткені жаңа Қылмыстық кодекстің негізгі
талабы қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенге, яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, коғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықтан істеген кінәлі адамды ғана тарту болып табылады.
1.2 Қылмыс және қылмыс құрамының міндеттері
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне
ұқсамайтын қылмыстық-құқылық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағытыда
әртүрлі. Жоғарыда айтқандай қылмыс туралы ұғым Қылмыстық кодекстің 9-
бабында берілген. Осы баптағы анықтамадан көрінгендей, қылмыс дегеніміз
адамның әлеуметтік-құқылық, қоғамға қауіпті және кұкыққа қайшы секілді
міндетті белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі, сол қылмыстың заңдылык сипаттамасын беріп
қана қоймай, оның әлеуметтік-саяси мәнін де ашып көрсетеді. Өмірде
қылмыстық құбылыстар әртүрлі нысанда көрініс тауып немесе түрлі түрде
болатындықтан қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігімен бірге нақты
қылмыстардың да түсінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі — барлық
қылмыстарға тән, оның белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы — бұл қылмысты іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол — нақты қылмыстың заңды
сипаттамасы. Жеке нақты қылмыстың зандылық түсінігі. Егер қылмыстың
түсінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер — қоғамға Қауіптілік, құқыққа
қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында
іс-әрекеттің қоғамға Қауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті
белгілерінің Жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс кұрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық-
түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты қылмыстың кұрамы қылмыстық
жауаптыдықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыстың
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстык құқықта оның құқылық,
әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру кажеттілігінен туындайды [4].
Қылмыстық кұқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың кұрамының
түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады. Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен қылмыстың
нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында
жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап,
көрсетеді. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді
деп жоғарыда атап өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың
кұрамына тән, жиынтығында кылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни
кез-келген қылмыстар кұрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар.
Қылмыстық құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті
элементтерді: қылмыстың объектісін, қылмыстың объективтік және субъективтік
жақтарын, субъектісін атап керсетеді. Осы белгілерге орай кез келген
қылмыстың құрамы осындай төрт түрлі топтағы элементтерге бөлінеді. Әрбір
қылмыс құрамында оның объектісін, объективтік, субъективтік жақтарын, және
– субъектіні бейнелейтін белгілері міндетті түрде болады. Осы элементтердің
әрқайсысы қылмыстың құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан да осы
элементтердің біреуінің жоқ болуы қылмыс құрамының, мүлде және қылмыстық
жауаптылыққа негіздің де жоқ екендігін көрсетеді. Қылмыстың құрамының
жалпы түсінігі барлық қылмыс құрамына тән осы төрт түрлі элементтермен
сипатталады. Қылмыстың осы немесе басқа элементтерін сипаттау тиісінше
қылмыс кұрамының элементтерін сипаттау деп аталады. Мысалы, қылмыстың
субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс құрамының субьективтік жағы
деп аталады [5].
Қылмыстың объектісі деп, сол қылмыстық қиянаттың неге бағытталғанын,
оның қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын айтамыз.
Қылмыстың объектісі заң қорғайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Қылмыстық кұқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей объект болып
бөлінеді. Қылмыстың объектісін оны сипаттайтын қылмыс құрамының белгілерін
дұрыс анықтаудың коғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілеу
үшін және оны саралау үшін маңызы ерекше.
Қылмыстың сыртқы пішінің, көрінісін сипаттайтын белгілердің жиынтығы
қылмыстың объективтік жағын құрайды. Объективтік жағының белгісіне ең
алдымен қоғамға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы көрінісі — адамның
әрекеті немесе әрекетсіздігі жатады. Қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздіктің нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында әр түрлі
және жан-жақты (мүлікті жою немесе бүлдіру, өмірді жою, қауіпті жағдайда
қалдыру, т. б.). Біршама қылмыс құрамының объективтік жағы әрекет немесе
әрекетсіздіктен басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен
себепті байланысын көрсетеді. Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір
қатынастардың объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт,
орын, жағдай, қылмыстың жасалу тәсілдері де жатады. Қылмыстарды ажыратып
жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты
саралауда объективтік жақтың осы белгілерінің маңызы зор. Қылмыстың
субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері,
яғни адам істеген коғамға қауіпті іс-әрекет не психикалық қатынас
сипатталады. Субъективтік жақтың белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады.
Кінә екі түрлі нысанда: касақа-налық және абайсыздық түрінде (20,21-баптар)
көрініс табады. Субъективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен (ұрлық),
екінші біреулер абайсыздықпен (абайсызда кісі өлтіру), үшіншіден
қасақаналықпен де, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін. Кінәнің нысанының
көпшілігі қылмыстық заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі. Ал
көрсетілмеген жағдайда олар қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау
арқылы анықталады. Кейбір қылмыс құрамының субъективтік жағының белгілеріне
қылмыстың ниеті мен мақсаты да жатады. Мысалы, пайдакорлық ниетпен кісі
өлтіру, басқа қылмыстың ізін жасыру мақсатымен кісі өлтіру. Қылмыс
құрамының субъективтік жағының белгілерін анықтау, қылмысты саралауда
кылмыстың және қылмыскердің, қауіптілік дәрежесін анықтау үшін және жаза
мөлшерін белгілеу үшін аса маңызды болып табылады. Қылмыстық заң бойынша
қылмыстың субъектісі болып, қылмыстық жауаптылықка тартылуда кез келген
адам жатады. Қылмыстық жауаптылыққа есі дұрыс, қылмыс жасаған уақытта 16-
ға, кейбір қылмыстар үшін 14,18-ге толған (14, 15-бап) жеке адамдар жатады
[6].
Сонымен кез келген қылмыс құрамының субъектісінің жалпы белгілері
болып: жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар саналады.
Кайсыбір қылмыс құрамдары үшін жауаптылыққа осы жалпы белгілерден бөтен
қосымша белгілер болғанда ғана жол берілуі мүмкін. Әдетте, мұндай қосымша
белгілер осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін шектейді.
Мысалы, пара алудың субъектісі болып тек қана мемлекеттік органдардың
адамдары ғана, ал әскери қылмыстардын субъектісі болып әскери
кызметшілердің болуы қылмыстың субъектісін белгілейтін белгілердің қылмысты
саралау үшін, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін
белгілеуде маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық құқық теориясында
қылмысытың кұрамының жалпы тусінігі, қылмыс құрамының кажетті, міндетті
белгілері және факультативті белгілері болып өзгешеленеді. Мұндай
өзгешелену қылмыс құрамының мазмұнын ашуға, қылмысты іс-әрекетті дұрыс
саралауға көмектеседі. Қылмыстың құрамының кажетті, міндетті белгілері
дегеніміз бұл кез келген қылмыс құрамында болатын белгілер. Ондай
белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы қылмыс құрамының мүлде болмауының
көрінісі болып табылады. Мұндай белгілерге жататындар: әрекет немесе
әрекетсіздік, кінәнің нысаны, адамның есі дұрыстығы және оның белгілі жасқа
толуы.
Қылмыс кұрамының факультативті нышандары дегеніміз бұл заң шығарушының
кейбір қылмыс кұрамдарын сипаттау үшін қолданатын белгілері болып табылады.
Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу тәсілі, қылмыстық
ниет, мақсат, қылмыстың заты, қылмыстың арнаулы субъектісі, қылмыстың
зардабы, себепті байланыс.
Егер факультативтік белгі сол немесе баска бір кұрамда атап көрсетілсе,
онда ол өзінің мәні жағынан осы құрамның кажетті, негізгі белгісіне айналып
кетеді. Мысалы, басқа біреудің мүлкін тонауды алсақ, мұнда тонаудың тәсілі
— мүлікті ашықтан ашық алу, осы кылмыстың белгісі. Егер факультативтік
белгісі қылмыс құрамына енгізілмесе, онда ол қылмысты саралауға әсер
етпейді. Тек қана қылмыстық-құқылық жаза белгілегенде есепке алынады.
Мысалы, қызметшінің құжаттарды қолдан жасау қылмысын саралауда оның қандай
тәсілмен, қандай кұралмен істелгені есепке алынбайды (314-бап). Бірақ
қолданылған тәсіл, мақсат, жаза тағайындалғанда сөз жоқ ескеріледі. Қылмыс
құрамының жалпы түсінігінің ол туралы ілімінің заңдылықты сақтауда және оны
нығайтудағы маңызы орасан зор [7].
Қылмысты дұрыс саралау үшін, нақты қылмыс құрамдарының белгілерін
тиісінше дұрыс түсіну кажет. Осындай әдіс қылмыс құрамының жалпы белгілерін
білуге жәрдемдеседі. Ал қылмыс кұрамының жалпы түсінігі нақты қылмыс
құрамын қатесіз табудың аса кажетті сатысы болып табылады.
1.3 Қылмыс құрамының түрлері
Жекелеген қылмыс құрамының мазмұнын терең ашу, олардың белгілерін
анықтауды женілдету және нақты істелген іс-әрекетті дұрыс саралау
мақсатымен қылмыс кұрамының түрлері нақты белгілер бойынша өзара бөлінуі
мүмкін.
Қылмыстық құқық ғылымында мұндай бөлінудің негізі (критеориясы) болып:
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі, екіншіден, қылмыс
кұрамының сипатталу тәсілі, үшіншіден, қылмыс құрамының құрылысы есепке
алынады. Іс-әрекеттің коғамға кауіптілігінің дәрежесі мен мәніне карай
құрамдар негізгі, жауаптылықты ауырлататын қылмыс кұрамдары және
жауаптылықты жеңілдететін кылмыс құрамдары болып бөлінеді. Негізгі қылмыс
құрамы деп іс-әрекеттің белгілі түрі бойынша онда негізгі, тұрақты
белгілердің болуын айтамыз. Негізгі қылмыс кұрамында қылмысты ауырлататын
немесе жеңілдететін жағдайлар көрсетілмейді. Мысалы Қылмыстық кодекстің 96-
бабының І-бөлігіндегі құрам негізгі құрамға жатады. Онда кісі өлтірудің жай
түрі ғана көрсетілген, ауыр немесе жеңіл түрлері айтылмаған [4].
Егер қылмыс құрамында осы іс-әрекеттің негізгі белгілерінен басқа
жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар көрсетілсе, онда ондай қылмыс құрамын
жауаптылықты женілдететін қылмыс құрамы деп айтамыз. Мұндай қылмыс кұрамына
Қылмыстық кодекстің 98-бабында көрсетілген қылмыс құрамы жатады (жан
күйзелісі жағдайында болған кісі өлтіру). Негізгі белгілермен бірге
жауаптылықты ауырлататын жағдайлар көрсетілген қылмыс құрамы, сараланған
қылмыс кұрамы (яғни, жауаптылықты ауырлататын құрам) деп аталады. Сондай-ақ
құрам қатарына 129-баптың III бөлігінде көрсетілтен адамды ауыр қылмыс
істеді деп айыптап жала жабу жатады. Немесе 175-баптың 2-бөлігіндегі
ұрлықты ауырлататын жағдайлар: адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
бойынша, бірнеше рет т. б. жағдайлар жатады. Қылмыс кұрамының сипатталу
тәсіліне қарай құрам жай қылмыс құрамы, күрделі қылмыс құрамы және балама
қылмыс құрамы деп бөлінеді. Жай құрам дегеніміз қылмыс құрамының
белгілерінің біркелкі болуы, яғни оның бір ғана объектісі, бір ғана
объективтік жағы ғана болуы. Бұған мысалы, 125-баптың І-бөлігінде
көрсетілген адамды ұрлау жатады. Күрделі қылмыс құрамы деп қылмыс құрамы
элементтерінің бірінің күрделенуін айтамыз (объект, объективтік жағы,
субъект, субъективтік жағы). Мысалы, екі объектіге бірдей қол сұғуын (179-
бап — карақшылық). Кінәнің екі түрлі нысаны болатын қылмыстар (103-бап, 2-
бөлігі және т.б.). Балама құрам деп Қылмыстық кодекстің бабындағы
диспозициясында көрсетілген әрекеттердің біреуін істегендікті айтамыз.
Мысалы, 259-бап есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, сатып алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе сату. Қылмыс
құрамының құрылысына қарай құрамды түрге бөлудің де практикалық маңызы
ерекше. Осы белгісі бойынша қылмыс құрамы материалдық, формальдық және
келте қылмыс құрамы болып бөлінеді. Іс-әрекеттің нәтижесінен болатын зардап
қылмыс құрамында көрсетілсе ондай қылмысты материалдық қылмыс құрамы деп
атайды. Мұндай қылмыс құрамы әрекет немесе әрекетсіздік жасалған уақыттан
бастап қана емес, заңда көрсегілген қылмыстың зардабы болған уақыттан
бастап аяқталған деп саналады. Мысалы, қызмет өкілеттігін теріс пайдаланып
қиянат жасауды келтіруге болады (307-бап).
Формальдық қылмыс құрамы деп зардабы болмайтын қылмысты айтамыз.
Формальдық кылмысқа жататындар: пара беру (312-бап), қызмет жөніндегі
жалғандық (ЗІ4-бап). Пара беру, параны кез келген нысанда берген уақыттан
бастап, белгілі бір зардаптың болуына қарамастан аяқталған қылмыс деп
саналады. Кейде заң шығарушы қылмыстың аяқталған уақытын алдын ала қылмысты
әрекет сатысына көшіреді. Мұндай құралымда қылмыс құрамын келте құрам деп
айтамыз. Келте қылмыс кұрамына адамның иммун тапшылығы вирусын жұқтыру
қаупінде қалдыру (116-бап, 1-бөлігі) жатады. Бұл кұрам бойынша заң шығарушы
аяқтау уакытын оның зияндылығына байланысты оқталу сатысына көшірген. Яғни,
бұл қылмыс деп аталған адамдардың жәбірленушіге осы ауруды жұқтырған
уақытынан емес, оларға осы ауруды жұқтыру қаупін туғызған уақыттан бастап
аякталған деп танылады. Келте қылмыс құрамына бандитизм де (237-бап)
жатады. Бұл қылмыс құрамы ұйымдастырылған уақыттан бастап-ақ біткен қылмыс
деп есептелінеді [6].
2 ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
2.1 Қылмыс объектісінің түсінігі, қылмыстық құқықтағы маңызы
Объект – құрамның міндетті элементтерінің (жақтарының) бірі, сондықтан
да объектісіз қылмыс жоқ. Қылмыстық заңда қылмыс деп қарастырылған кез
келген қоғамға қауіпті белгілі бір объектіге бағытталады. Қылмыстық
озбырлық жасалғанда объектіге елеулі нұқсан келеді немесе нақты қауіп
төнеді.
Объектіні дұрыс анықтаудың қылмыстық әрекеттің әлеуметтік және
құқықтық бабиғатын (заңды түп тамырын), жасалған қылмыс үшін белгіленген
қылмыстық жауаптылықтың нысанын және мөлшерін, сонымен қатар шегін
анықтауда маңызы зор.
Кез келген қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмыстың объектісін
анықтаудың маңызы ерекше болып табылады.
Әрбір істелген қылмыс белгілі бір объектіге қол сұғумен қатар оған
белгілі бір зиян келтіру қаупін туғызады. Қылмыстық заң нормасымен
қорғалатын объектіге қылмыстың қол сұқпауы мүмкін емес. Сондықтан да
қылмысты қол сұғушылықтың объектсінін дұрыс анықтаудың теориялық,
практикалық маңызы ерекше.
Қылмыстың объектсінін дұрыс анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен,
қылмысты қылмыс емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседі. Өйткені қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісіне әрқашан да өзінің мәні мен дәрежесіне қарай
ерекшеленген маңызды қоғамдық қатынастар жатады. Объекті маңызды болса,
соған сәйкес істелген қылмыс та қауіпті болып саналады, соған орай оны
қылмыстық-құқықтық қорғау да қатаң түрде жүзеге асырылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың объектісі деп қылмысты қол
сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды
айтамыз. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір жағдайларда қоғамдық
қатынастарға зиян келтіреді немесе зиян келтіру қаупін туғызады. Сондықтан
да қылмыстық құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарды барлық
қылмыстардың жалпы объектісі деп таниды. Қылмыстық заңмен қол сұғушылықтан
қорғалатын қатынастардың тізімі Қылмыстық кодекстің оның заңдарының
міндеттерін айқындайтын 2-бабында атап көрсетілген.
Қылмыстық заңның негізгі міндеттерінен осы қылмыс объектісінің белгілі
бір кескінін көре аламыз. Ол міндеттер келесідей: адам мен азаматтың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың
құұқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті,
қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен
аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін
қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады. Осыдан көріп
отырғанымыздай, қылмыстық құқық қорғайтын барлық маңызы бар қатынастар
қылмыс объектісі болып табылады.
Қылмыстық заңмен кез келген қоғамдық қатынастар қорғала бермейді.
Мысалы, мұрагерлікке байланысты мәселелерде мұрагердің заңды құқығының
бұзылуы қылмыс болып табылмайды. Мұндай ретте олардың құқықтары азаматтық
заңмен реттеледі. Қарыз беруші мен борышқордың арасындағы қатынас та
азаматтық құқық нормасымен реттеледі. Жұбайлардың арасындағы мүліктіік
қатынас та отбасылық құқық нормаларымен қорғалады. Жұмыс беруші мен
жұмыскердің арасындағы еңбек қатынастары еңбек туралы заңдар арқылы
қорғалады.
Сондықтан да қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі қауіпе
келтіретін немесе келтіруі мүмкін жағдайда ғанга қылмыстық құқықтық
нормамен қорғалатын қоғамдық қатынастар қылмыстың объектісі болып табылады.
Осы сияқты, әрекеттің қоғамдық қауіптілік деңгейі қандай объектіге
қастандық жасалатындығына көп байланысты, сондықтан да қазіргі күшіндегі
қылмыстық заңда былай деп көрсетілген: “қылмыстық заңда көрсетілген қандай
да бір әрекеттің формальді болса да белгілері бар әрекет немесе
әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды, егер оның қоғам үшін қауіптілігі
елеулі болмаса”. Объект рөлі мұнымен шектелмейді.
Қылмыс объектісінің белгісі бойынша заң шығарушы қылмыстық құқықтық
нормаларды жүйелеу және кодификациялау сияқты күрделі жұмыстарды жүргізеді.
Бұрынғы Одақ құрамында болған елдердің көптеген теоретиктерінің пікірі
бойынша қылмыс объектісіне қоғамдық қатынастар жатқызылған.
Қоғамдық қатынастар – қатынас деген жалпы ұғымның ең күрделі
түрлерінің бірі. Әдістемелік, анықтамалық басылымдарда қатынасқа “барлық
құбылыстардың өзара байланыс сәті” деген анықтама берілген.
Қоғамдық қатынастарда ерекше сипат бар. Мұнда адам әлеуметтік тұлға
ретінде өзекті буын болып саналады. Адам өзі жасаған заттармен,
нәрселермен, объективтік дүниемен және басқа да адамдармен белгілі бір
қатынаста болады. Нәтижесінде ол өзі игерген әлемде өз ісіне өзі адам
ретінде есеп береді, ақылған келіп басқа адамдарға өзіндей қарайды. Адам
санасының қоғамдық жаратылысын және таным процесіндегі қоғамдық қатынасты
зерттеудің қажеттігін осы жағдайлармен түсіндіруге болады.
Қоғамдық қатынастар адамдар арасында олардың күнделікті іс-әрекетінде,
танымдық және рухани өмір тірлігі барысында қалыптасатындығымен
сипатталады. Сондықтан да қоғамдық қатынастар жүйесінде бірінші кезекте,
басқа қоғамдық қатынастардың сипатын (саяси, құқықтық, діни, т.б.)
анықтайтын өндірістік қатынастар қарастырылады [8].
Қоғамдық қатынастар өзінің сипаты жағынан да, құрылымы жағынан да өте
күрделі құбылыс болып табылады. Дегенмен қоғамдық қатынастардың басты
элементтері мыналар болуы мүмкін: қоғам, мемлекет және оның қалыптасуы,
құрылымдар және олардың өкілдері; әртүрлі бірлестіктер мен адамдар ұжымы,
жеке адамдар; материалдық заттар мен қоғамдық қатынасқа қатысушалыр
арасында әртүрлі нысанда, оның ішінде құқықтық нысанда көрініс табатын
өзара байланыс.
Қандай да бір қылмыс жасағанда адам қоғамдық қатынастың қандай да бір
элементіне қол сұғып, озбырлық жасайды, лардың өзара байланысын бұзады,
қоғамдық қатынасқа қатысушылардың мүддесіне тікелей немесе жанама нұқсан
келтіреді.
Қылмыстық заң қоғамдық қатынастардың барлығын бірдей қорғамайды, тек
олардың ішіндегі, заң шығарушының ойынша ең құнды дегендерін қорғайды. Олар
өзгеріп тұрады. Олардың өзгеруі көптеген мән-жайларға байланысты, мысалы:
ерекше тарихи кезеңге, қандай да бір нақты жағдайға, уақытқа, белгілі бір
қоғамға қарсы әрекеттердің (әрекетсіздіктің) қоғамдық қауіптілік деңгейіне
байланысты.
Қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі қауіп төндіретін немесе
қауіп келтіруі мүмкін жағдайда ғана қылмыстық құқықтық нормамен қорғалатын
қоғамдық қатынастар қылмыстың объектісі болып табылады.
Қылмыстың жалпы объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастардың өзі
тарихи өзгермелі болып отырады. Оның қатары жаңа құбылыстардың қылмыс болып
танылуына байланысты кеңеюі немесе қылмыс болып келген кейбір нормалардың
күшін жоюына байланысты тарылуы мүмкін. Мысалы, бұрын қылмыс қатарында
болмаған компьютерлік ақпартқа кіру, ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау,
пайдалану және тарату жаңа заң бойынша қылмыс, ал бұрын қылмыс болып
саналатын екі немесе көп әйел алушылық, алыпсатарлық жаңа заң бойынша
қылмыс емес, яғни қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға жатпайды.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 2-бабының
екінші бөлігінде: “... осы Кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері
белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер
қылмыс болып табылатыны айқындалады” деп көрсетілген. Яғни, мұның өзі
қолданылып жүрген қылмыстық заңдар бойынша белгілі бір қорғауға алынған
қоғамдық қатынастар ғана қылмыстың жалпы объектсі болып табылатынын
көрсетеді.
Алайда, қылмыстық-құқық теориясында қоғамдық қатынастардың мазмұнын
құрайтын элементтер жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Мысалы: профессор
Б.С.Никифоров қылмыстың жалпы объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрамында қоғамдық мүдде орын алады деп санайды.
Қазақстандық ғалым, заң ғылымының докторы, профессор Е.І.Қайыржанов
қоғамдық қатынастар деген түсінікті қоғамдық мүдде деген түсінікпен
алмастыруды ұсынған.
Менің пікірімше, мүдде деген ұғым қоғамдық қатынастардың құрамдас бір
бөлігі ғана. Өйткені қоғамдық қатынастар қылмыстың жалпы объектісі ретінде
өз бойына мына элементтерді: қоғамдық қатынастардың субъектілерін; оларпдың
әрекеттері мен өзара қатынастарын; қоғамдық қатынас субъектілерінің заңмен
қорғалатын материалдық, заттық, мүліктік, басқа да игіліктердің,
мүдделердің жиынтығы болып табылады.
Осыған орай қоғамдық қатынастар дегеніміз – адамдардың белгілі бір
әлеуметтік қажеттілікке байланысты мінез-құлықтары, іс-әрекеттері мен
олардың өзара байланыстарының көріністерінің жиынтығы болып табылады.
Қоғамдық қатынастар бұл - өте күрделі және әртүрлі, жан-жақты әлеуметтік,
өз бойына бірнеше элементтердің жиынтығын қамтитын құрылым болып табылады.
Оған жататындар қатынастардың субъектісі материалдық заттар, игіліктер,
қоғамдық қатынастардың өзара байланысы олардың іс-әрекеті жағдайы, т.б. Бұл
элементтер өзара тығыз байланысты, осы элементтердің өзара біртұтас бірлігі
қоғамдық қатынастардың тұтастығын құрайды. Қылмыс жасаған адам осы қоғамдық
қатынастардың белгілі бір элементтеріне қол сұғады. Ол қол сұғушылық осы
қоғамдық қатынастардың қатысушыларының біріне белгілі бір қауіп келтірілуі
әсері арқылы көрінеді.
Қылмыстық заңда қылмыстық озбырлықтан қорғалатын аса маңызды қоғамдық
қатынастар ауқымы анықталған. Мысалы, 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық
кодексінің 7-бабында “егер қоғамдық құрылысқа, саяси және қоғамдық жүйеге,
меншікке, адамға, оның саяси, еңбек, мүліктік және басқа құқықтары мен
бостандықтарына, құқық тәртібіне қарсы бағытталса, қылмыстық заң бойынша
қоғамға қауіпті әрекет қылмыс деп танылады.
Қылмыс объектілерін ары қарай нақтылау қандай әрекетті қылмыс деп
тануды анықтайтын және қылмыстық жазалау шараларын белгілейтін Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің баптарында да орын алуы мүмкін.
Қылмыс объектісін қылмыстық құқық реттеу объектісінен ажырата білу
қажет.
Қылмыстық құқық, басқа да құқық салалары сияқты, бәрінен бұрын
құқықтық реттеу объектісі бойынша дербес салаларға бөлінген. Бұлаға
өздерінің өкілетті органдары арқылы мемлекеттің және де есі дұрыс, белгілі
бір жасқа жеткен, қылмыстық жаза қарастырылған әрекет жасаған азаматтың
арасында туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Сонымен, жоғарыда атап көрсеткеніміздей қоғамдық және мемлекеттік
құрылыстың әр саласында, өндірістік, қоғамдық, рухани процестерде және
адамдардың жеке өмірінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар – қылмыс
объектісі болып табылады.
Кейде қылмыс объектісі мен қылмыстық-құқықтық қорғау объектілері
ұғымдарының арақатынасы жайында мәселе туындайды. Мұның бір ғана жауабы
бар: бұл ұғымдар нақты өмірде бірін-біріне сай келеді, сондықтан да оларды
синоним ретінде пайдалануға болады және солай ету қажет те.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі болып табылатын қоғамдық
қатынастардың маңыздылық дәрежесі де қылмыстық заңдарды рет-ретімен
орналастыру үшін аса қажет. Осы белгісіне қарай қылмыстық құқықтың Ерекше
бөлімінің тауарларының, сондай-ақ әрбір тауардағы баптардың бірінен кейін
екіншісінің орналасуы жүзеге асырылады. Қоғамдық қатынастардың маңыздылығы,
оған келтірген зиян мөлшері қылмысты саралау үшін, сондай-ақ қылмыс үшін
жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін де аса қажет.
Қоғамдық қатынастар қоғамның қоғамдық-экономикалық формацияларына
байланысты пайда болады, дамиды, жетіледі. Қоғамдық қатынастар қылмыс заңы
арқылы жасалмайды, қылмыстық заң қоғамдық мүддеге сай келетін қоғамдық
қатынастардың жетілуіне, дамуына, нығаюына тікелей әсер етеді. Қылмыстық
заң ең маңызды, құнды қоғамдық қатынастарды қорғауды өз міндетіне алады.
Қылмыс объектісінің түрлері
Бұрынғы Одақтың қылмыстық құқығында қылмыс объектісінің жүйесі жете
қарастырылған деп саналатын. Атап айтқанда, объектілерді үш сатыға
топтастыру теориясы ұсынылған, олар жалпы, тектік немесе арнаулы және
тікелей деп аталатын.
Қылмыстың жалпы объектісіне оларды бұзғандық үшін қылмыстық жауаптылық
қарастырылған барлық қоғамдық қатынастар жататын, ал тектік немесе арнаулы
объектіге – біртектілік немесе белгілі бір салада ғана болуы белгісі бір
салада ғана болуы белгісі бойынша қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі
немесе тобы жатқызылған.
Ал енді тікелей деп аталатын объектіге келсек, оларға қоғамдық
қатынастардың жалпы катергориясын қолдану істің басын ашпайды,
түсініспеушілік тудырады. Нақтылап айтар болсақ, барлық қылмыстық құқық
оқулықтары мен курстарындағы “кейбір жекелеген қылмыстар соған қарсы
бағытталған нақты қоғамдық қатынастарды тікелей деп түсіну қажет деген
тұжырымдар осыған мысал. Мұндай анықтаманың формальді екенін байқау қиын
емес. Бір немесе бірнеше қылмыстар тікелей немесе жанама соған қарсы
бағытталған заңмен қорғалатын нақты қоғамдық қатынастарды қылмыстың тікелей
объектісі деп ұғыну қажет деген тұжырымдар да кездеседі. Сонда, тікелей
объект – нақты қоғамдық қатынас емес, қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып
шығады. Осындайда тектік және арнаулы объекті мен тікелей объекті
арасындағы айырмашылық неде? деген заңды сұрақ туады.
Жалпы, ерекше, жеке деген диалектика категориясын пайдалануда дұрыс
методологиялық әдістеме болмағандықтан әлі күнге дейін ғылыми әдебиеттерде
де, оқулықтарда да тікелей объекті ұғымына дәл түсініктеме берілмей келеді.
Мұның басты себебі, кейбір авторлар қылмыстың тікелей объектісі ретінде
жекелеген деген ұғымды көргісі келіп, бірақ өздері жеке деген ұғымды
пайдаланатындығындаболса керек. Ал жеке – жекелеген деген сөз емес.
Топтық объект дегеніміз – қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заңнама
қорғайтын біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың белгілі бір
бөлігі болып табылады. Мысалы, қарақшылық, басқа біреудің мүлкін ұрлау,
тонау, оны алаяқтықпен алу, бір топ объектіге – басқа біреудің мүлкіне,
меншігіне байланысты қарсы қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғуды
байланысты қылмыстар Ерекше бөлімнің жеке-жеке тарауларына біріктірілген.
Қылмыстың топтық объектсінің атауы көп жағдайларда Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінің тарауларында көрсетіледі, кейбір реттерде заң шығарушы оны
Ерекше бөлімнің бір бабында атап көрсетеді. Ал қайсыбір жағдайларда оның
атауы қылмыс құрамының мазмұнына талдау жасау арқылы анықталады. Сонымен
қатар, қылмыстың біртектес тобының объектісі Қылмыстық кодекстің ерекше
бөліміндегі тараулардың өзара орналасу негізін жасаумен бірге, істелген
қылмыс үшін жауаптылықты белгілейтін нормалардың және қылмыстардың нақты,
ғылыми тұрғыда топтастырылуына жол ашады. Қылмыстық топтың объектісін
анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен ажырату объект арқылы жүзеге
асырылады. Өйткені, жеке адамдарға қарсы қылмыстың объектісі – жеке
тұлғаның өмірі, денсаулығы, ар-намысы, ал бұзақылықтың объектісі қоғамдық
тәртіп.
Қылмыстың тікелей объектісі деп қылмыстық заң қорғайтын нақты
қатынастарға бір немесе бірнеше қылмыстардың тура немесе тікелей
бағытталуын айтамыз. Мысалы, Қылмыстық кодексте көрсетілген бұзақылық
қоғамдық тәртіпті бұзуға бағытталған. Қоғамдық тәртіп – осы бұзақылықтың
тікелей объектісі. Кейбір реттерде әртүрлі қылмыс құрамдарының тікелей
объектісі бірдей болуы мүмкін.яғни, бірнеше қылмыстың бір тікелей объектіге
қол сұғуы. Мысалы, ұрлық, тонау, алаяқтық – басқа біреудің меншігін иемдену
үшін жасалады. Бұл қылмыстар бір-бірінен объектісі бойынша емес, қылмыс
құрамының басқа белгісі – қылмыстың объективтік жағының белгілері бойынша
ажыратылады. Осы қылмыстардың да тікелей объектісі басқа біреудің
меншігінде болып табылады. Тікелей объект топтық объектінің бір бөлшегі
және ол қылмыс құрамының міндетті элементтерінің бірі болып табылады.
Қылмысты қиянат пен қол сұғатын кез келген қоғамдық қатынастар қылмыстың
тікелей объектісі бола бермейді. Тікелей объект бұл нақты қылмыстың белгілі
бір мүддеге, игіліккетура бағытталуын білдіреді. Кейбір жағдайларда заң
қайсібір қылмыс құрамдарын түзегенде іс-әрекет арқылы оның бір емес,
бірнеше тікелей объектілеріне қол сұғатынын белгілейді. Мұндай құрамдарға
мысалы, қарақшылық, өтірік ақпарат тарату сияқты қылмыстар жатады.
Қарақшылықта қылмыстық қол сұғу бір мезетте екі бірдей объектіге-меншікке
және адамның денсаулығына қарсы бағытталады, ал жалған ақпарат таратуда
әділ соттылыққа және жеке адамның мүддесіне зиян келтіріледі. Мұндай бір
мезетте екі бірдей объектіге қол сұғатын қылмыстарды екі объектілі
қылмыстар деп атаймыз. Заң шығарушы мұндай реттерде осы екі объектінің
біреуінің қылмысты саралауда, оның Ерекше бөліміндегі алатын орнын
анықтаудағы, осы құрамның құрылысындағы маңыздылығына мән бере отырып, осы
объектінің біреуін негізгі тікелей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz