Сыбайлас жемқорлықтың жалпы түсінігі мен сыбайлас жемқорлыққа итермелейтін себептердің негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы түсінігі мен сыбайлас жемқорлыққа
итермелейтін себептердің негіздері.
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы ұғымы мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Тарихи дамуындағы заңнаманың сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық бұзушылықтың түрлері мен қылмыстық құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.4 Сыбайлас жемқорлықтың жасалу механизмі және аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2 Қазақстан Республикасындағы сыбайластық жемқорлық қылмысымен күресудің қазіргі жағдайдағы негізгі проблемалары.
2.1 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық бұзушылықтың маңызын арттырудағы құқық қорғау органдарының мәні мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қылмыс жасаған адамға криминологиялық мінездеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.3 Шетел мемлекеттерінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
2.4 Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды соттардың қолдану тәжірибесі туралы негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Қолданылған әдебиеттір тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы түсінігі мен сыбайлас жемқорлыққа
итермелейтін себептердің негіздері.
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы ұғымы мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Тарихи дамуындағы заңнаманың сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық бұзушылықтың түрлері мен қылмыстық құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.4 Сыбайлас жемқорлықтың жасалу механизмі және аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2 Қазақстан Республикасындағы сыбайластық жемқорлық қылмысымен күресудің қазіргі жағдайдағы негізгі проблемалары.
2.1 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық бұзушылықтың маңызын арттырудағы құқық қорғау органдарының мәні мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қылмыс жасаған адамға криминологиялық мінездеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.3 Шетел мемлекеттерінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
2.4 Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды соттардың қолдану тәжірибесі туралы негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Қолданылған әдебиеттір тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Қазакстан Республикасы жаппай экономикалық және әлеуметтік саяси дағдарыс жағдайында болды. Жұмыссыздық, инфляция, товар дефициті, нарықтың күйреуі - бұлардың барлығы Республика тұрғындарының елеулі мөлшерін қайыршылыққа дерлік жеткізді. Табыс деңгейі бойынша халықтың бұрын кездеспеген таптарға бөлінуі орын алды. Мемлекеттің меншікті «жекешелендірудің» арқасында байыған жаңа ерекше таптар пайда болды. Бұлардың барлығы моральдық – идеологиялық вакумның, дәстүрлі өнегелі құндылықтардың қалпына келуінің заңға бағынуы деңгейі төмендеуінің пайда болуы, жастар санасына еліктеу мен теріс мінез – құлықтың ең дөрекі және көргенсіз үлгісін енгізу, құқықтық нигилизм сияқты құбылыстармен қатар жүрді. Қылмыстық әсерлердің көзі болып тек қана әлеуметтік өмірдің жеке көздері, жеке микроорта мен микротоптар ғана емес, сонымен қатар кең таралған әлеуметтік-экономикалық процестер де болып табылды. Өзінен өзі танылған, белгіленген құбылыстар мен процестер дәстүрлі қылмыстық факторларды күшейтті. Осыған байланысты зорлық қылмыстарында елеулі құрылымдық өзгерістер болды. Ол өзінің дәстүрлі-тұрмыстық сипатын жоғалтты. Қылмыстылық сапалы түрде өзгерді. Оның негізінің мазмұны маманданған жемқорлық, кісі өлтірушілер, есірткі сатушылар, жезөкшеге тартушылар құрады.
Республикамыздағы қылмыстың ең ауыр қауіпті түрі болып табылатын, ең алдымен қоғамның экономикалық, саяси құқықтық, өнегелі салаларына сұқтанатын сыбайлас жемқорлықтың өсуі тіптен қиындатты. Осы аталған қылмыс мемлекеттік құрылымның осал тұстарын, лайықсыз әрекеттерін біле отырып, оларға өз қызметін ұсынады. Олармен ынтымақтастық жағдайда болуды қалайды. Сыбайлас жемқорлық қызметімен ақша талап ету мақсатында азаматтарды кепілдікке ұстап алудың кеңінен таралуы тығыз байланысты, террорлық жағдайлары да белгілі. Осылайша сөз қылмысты қол сұғушылардың кейбір санаттарының қоғамдық қауіпінің деңгейінің өсуі, олардың салдарының ауырлығының өсуі, қасақана, ерекше, қауіпті, арнайы бағыттағы қылмыскерлердің үлесінің өсуі туралы болып отыр. Осыған байланысты, кез келген қылмыспен күресудің ғылыми негізделген стратегиясын жүзеге асырудың мәселелері кешенін теориялық жасау маңызы ерекше болып табылады. Осы тұрғыда қоғамға қолайсыз мінез – құлықтың пайда болуы, содан кейін оның нақты жағдайда жүзеге асырылуын анықтаушы жеке сананың теріс қалыптасу мәселелері тек қана теориялық қана емес, сонымен қатар тәжірбиелік те мағынаға ие болады.
Еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып жарияланғанына он төрт жыл болды. Осы жылдар ішінде көптеген іс тындырылғаны мәлім. 1995 жылы тамыз айының 30 – жұлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің конституциялық дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылады. Осы Конституцияның 1-бабына сәйкес "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі мен құқықтары, бостандықтарын құрметтеп қорғайды" [1 14].
Республикамыздағы қылмыстың ең ауыр қауіпті түрі болып табылатын, ең алдымен қоғамның экономикалық, саяси құқықтық, өнегелі салаларына сұқтанатын сыбайлас жемқорлықтың өсуі тіптен қиындатты. Осы аталған қылмыс мемлекеттік құрылымның осал тұстарын, лайықсыз әрекеттерін біле отырып, оларға өз қызметін ұсынады. Олармен ынтымақтастық жағдайда болуды қалайды. Сыбайлас жемқорлық қызметімен ақша талап ету мақсатында азаматтарды кепілдікке ұстап алудың кеңінен таралуы тығыз байланысты, террорлық жағдайлары да белгілі. Осылайша сөз қылмысты қол сұғушылардың кейбір санаттарының қоғамдық қауіпінің деңгейінің өсуі, олардың салдарының ауырлығының өсуі, қасақана, ерекше, қауіпті, арнайы бағыттағы қылмыскерлердің үлесінің өсуі туралы болып отыр. Осыған байланысты, кез келген қылмыспен күресудің ғылыми негізделген стратегиясын жүзеге асырудың мәселелері кешенін теориялық жасау маңызы ерекше болып табылады. Осы тұрғыда қоғамға қолайсыз мінез – құлықтың пайда болуы, содан кейін оның нақты жағдайда жүзеге асырылуын анықтаушы жеке сананың теріс қалыптасу мәселелері тек қана теориялық қана емес, сонымен қатар тәжірбиелік те мағынаға ие болады.
Еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып жарияланғанына он төрт жыл болды. Осы жылдар ішінде көптеген іс тындырылғаны мәлім. 1995 жылы тамыз айының 30 – жұлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің конституциялық дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылады. Осы Конституцияның 1-бабына сәйкес "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі мен құқықтары, бостандықтарын құрметтеп қорғайды" [1 14].
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995жыл 30 тамыз.
2. Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 2002 жылғы 9 – тамыздағы № 346 – II заңы.
3. «Ұйымдасқан қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне, өзгертулер ментолықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заң жобасы. Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулылары 200 жыл 11 - қараша № 698
4. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2001 – 2005 жылдарға арналғай мемлекеттік бағытын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың жоспары туралы. Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысы 2001 жыл 11 сәуір N 487.
5. Ұйымдасқан нысандардағы қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 2,9 мамыр №214.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес және мемлекеттік қызметшілердің қызмет этикасын сақтау мәселесі жөніндеғі коммисия құру туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 2 сәуір №839.
7. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының «Соттардың парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңды қолдану туралы» 1995 жылғы 22 желтоқсандағы қаулысы (Жаршы №1, 1996жыл)
8. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 13 желтоқсандағы 18 «Соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар жөніндегі қылмыстық істер қарау практикасы» нормативтік қаулысы. «Заң» зазеті, 2002 жыл 9 қаңтар.
9. «Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды соттардың қолдану туралы» Қазақстан Республикасы Соты Пленумының 1995 жылғы 22 желтоқсандағы №9 қаулысы.
10. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10 жыл (заң актілерінің жиынтығы) – 10 лет Независимости Республики Казахстан. Сборникзаконодательных актов. Алматы: Жеті Жарғы, 2001 ж.
11. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы: проблемалар және оларды шешудің жолдары. Алматы: 1997 ж.
12. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құкық. Ерекше бөлім. Алматы: Жеті Жарғы, 2000ж.-517б.
13. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы: Жеті Жарғы, 1999ж.-317б.
14. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. Алматы: Жеті Жарғы, 2000ж.-365б.
15. Уголовное право Республики Казахстан. Учебник: Особенная часть. 1. Под ред. И.Ш. Борчашвили и С.М. Рахметова. Алматы: Данекер, 2002г. - 424б.
16. Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Жеті Жарғы, 1995ж.-2066.
17. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы: Жеті 2000ж.-365б.
18. Дурманов Н.Д. Советский уголовный закон. М: Наука, 1970.-315б.
19. Советское уголовное право. Общая часть. Под ред. Меньшагин В.Д., Дурманов Н.Д., Кригер Г.А., Кудрявцев В.Н. М: Государственное издательство юридической литературы, 1974г.-355б.
20. Шляпочников А.С. Толкование советского уголовного закона. М: Государственное издательство юридической литературы, 1960г.-2406.
21. Шаргородский М.Д. Уголовный закон. М: Государственное издательство юридической литературы, 1948г.-506.
22. Ковалев М.И. Советский уголовный закон. Свердловск: 1956г.-006.
23. Лейст О.Е. Санкции в советском праве. М: 1962г.-1056.
24. Герцензон А.А. Уголовное право. Часть общая. Учебное пособие. M Государственное издательство юридической литературы, 1948г.-169б.
25. Наумов А.Н. Диспозиция уголовного закона и квалификация преступлений. // Советская юстиция, 1986/3 февраль.-4б.
26. Курс советского уголовного права. Часть общая. Том-1. Под ред. Беляева Н.А, Шаргородского Н.Д. Ленинград: 1968г.-140б.
27. Советское уголовное право. Часть общая. ЛГУ: 1960г.-179б.
28. Познышев СВ. Учебник уголовного права. Часть-1. М: Юридическая литература, 1963г.-45б.
29. Недбайло П.И. О толковании советского закона. М: Юридическая литература, 1960г. -302б.
30. Курс советского уголовного права. В 6-томах. Том-1. Уголовный закон. Под ред. Пионтковского А.А, Ромашкина П.С, Чхикавадзе В.И. М: Государственное издательство юридической литературы, 1970г.-99б.
31. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. М: Государственное издательство юридической литературьі, 1961г.-91б.
32. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М: 1957г.-106б.
33. Карпушин М.П, Курляндский В.И. Уголовная ответственность и состав преступления. М: 1974г.-786.
34. Полячек Ф. Состав преступления по чехославскому уголовному праву М: Государственное издательство юридической литературы, 1960г.-83б.
35. Брайнин Я.М. Уголовная ответсвенность и ее основание в советском уголовном праве. М: 1963г.-94б.
36. Преступление, состав преступления, диспозиция уголовно-правовой нормы. // Вестник. МГУ: -1967г. -№4-66. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М: 1996г.-147б.
37. Философический словарь. Под ред. Фролова И.Т. М: 1980г, -78б.
38. Уголовное право РФ. Общая часть. Под ред. Здравомыслова Е.Г. М: 1999г.-106б.
39. Дроздов А.В. Человек и общественные отношения. Ленинград: 1966г,-65б.
40. Курс советского уголовного права. Том-2. Преступленуе. Под ред. Пионтковский А.А. М: Юридическая литература, 1970г.-156б.
41. Мамытов А.Н. Советтік қылмыстық кұқық. Жалпы бөлім. Алматы: 1971ж.-66б.
42. Ағыбаев А.Н. Уголовная ответственность за должностные злоупотребления в Республике Казахстан. Алматы, 1995г.-65стр.
43. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы, 1997г.-89стр.
44. Волженкин Б.В. Квалификация взяточничества. Л: 1989г.-123стр.
45. Галахова А.В. Превышение власти или служебных полномочий. М: 1978г.-54стр.
46. Здравомыслов Б.В. Должностные преступления. Понятие и квалификация. М 1985г-45стр.
47. Мельникова В.Е. Должностные преступления (вопросы квалификации) М 1985г-58стр.
48. Коржанский Н.И. Квалификация следователем должностных преступлений. Волгоград. 1986г-89стр.
2. Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 2002 жылғы 9 – тамыздағы № 346 – II заңы.
3. «Ұйымдасқан қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне, өзгертулер ментолықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заң жобасы. Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулылары 200 жыл 11 - қараша № 698
4. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2001 – 2005 жылдарға арналғай мемлекеттік бағытын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың жоспары туралы. Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысы 2001 жыл 11 сәуір N 487.
5. Ұйымдасқан нысандардағы қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 2,9 мамыр №214.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес және мемлекеттік қызметшілердің қызмет этикасын сақтау мәселесі жөніндеғі коммисия құру туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 2 сәуір №839.
7. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының «Соттардың парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңды қолдану туралы» 1995 жылғы 22 желтоқсандағы қаулысы (Жаршы №1, 1996жыл)
8. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 13 желтоқсандағы 18 «Соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар жөніндегі қылмыстық істер қарау практикасы» нормативтік қаулысы. «Заң» зазеті, 2002 жыл 9 қаңтар.
9. «Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды соттардың қолдану туралы» Қазақстан Республикасы Соты Пленумының 1995 жылғы 22 желтоқсандағы №9 қаулысы.
10. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10 жыл (заң актілерінің жиынтығы) – 10 лет Независимости Республики Казахстан. Сборникзаконодательных актов. Алматы: Жеті Жарғы, 2001 ж.
11. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы: проблемалар және оларды шешудің жолдары. Алматы: 1997 ж.
12. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құкық. Ерекше бөлім. Алматы: Жеті Жарғы, 2000ж.-517б.
13. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы: Жеті Жарғы, 1999ж.-317б.
14. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. Алматы: Жеті Жарғы, 2000ж.-365б.
15. Уголовное право Республики Казахстан. Учебник: Особенная часть. 1. Под ред. И.Ш. Борчашвили и С.М. Рахметова. Алматы: Данекер, 2002г. - 424б.
16. Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Жеті Жарғы, 1995ж.-2066.
17. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы: Жеті 2000ж.-365б.
18. Дурманов Н.Д. Советский уголовный закон. М: Наука, 1970.-315б.
19. Советское уголовное право. Общая часть. Под ред. Меньшагин В.Д., Дурманов Н.Д., Кригер Г.А., Кудрявцев В.Н. М: Государственное издательство юридической литературы, 1974г.-355б.
20. Шляпочников А.С. Толкование советского уголовного закона. М: Государственное издательство юридической литературы, 1960г.-2406.
21. Шаргородский М.Д. Уголовный закон. М: Государственное издательство юридической литературы, 1948г.-506.
22. Ковалев М.И. Советский уголовный закон. Свердловск: 1956г.-006.
23. Лейст О.Е. Санкции в советском праве. М: 1962г.-1056.
24. Герцензон А.А. Уголовное право. Часть общая. Учебное пособие. M Государственное издательство юридической литературы, 1948г.-169б.
25. Наумов А.Н. Диспозиция уголовного закона и квалификация преступлений. // Советская юстиция, 1986/3 февраль.-4б.
26. Курс советского уголовного права. Часть общая. Том-1. Под ред. Беляева Н.А, Шаргородского Н.Д. Ленинград: 1968г.-140б.
27. Советское уголовное право. Часть общая. ЛГУ: 1960г.-179б.
28. Познышев СВ. Учебник уголовного права. Часть-1. М: Юридическая литература, 1963г.-45б.
29. Недбайло П.И. О толковании советского закона. М: Юридическая литература, 1960г. -302б.
30. Курс советского уголовного права. В 6-томах. Том-1. Уголовный закон. Под ред. Пионтковского А.А, Ромашкина П.С, Чхикавадзе В.И. М: Государственное издательство юридической литературы, 1970г.-99б.
31. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. М: Государственное издательство юридической литературьі, 1961г.-91б.
32. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М: 1957г.-106б.
33. Карпушин М.П, Курляндский В.И. Уголовная ответственность и состав преступления. М: 1974г.-786.
34. Полячек Ф. Состав преступления по чехославскому уголовному праву М: Государственное издательство юридической литературы, 1960г.-83б.
35. Брайнин Я.М. Уголовная ответсвенность и ее основание в советском уголовном праве. М: 1963г.-94б.
36. Преступление, состав преступления, диспозиция уголовно-правовой нормы. // Вестник. МГУ: -1967г. -№4-66. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М: 1996г.-147б.
37. Философический словарь. Под ред. Фролова И.Т. М: 1980г, -78б.
38. Уголовное право РФ. Общая часть. Под ред. Здравомыслова Е.Г. М: 1999г.-106б.
39. Дроздов А.В. Человек и общественные отношения. Ленинград: 1966г,-65б.
40. Курс советского уголовного права. Том-2. Преступленуе. Под ред. Пионтковский А.А. М: Юридическая литература, 1970г.-156б.
41. Мамытов А.Н. Советтік қылмыстық кұқық. Жалпы бөлім. Алматы: 1971ж.-66б.
42. Ағыбаев А.Н. Уголовная ответственность за должностные злоупотребления в Республике Казахстан. Алматы, 1995г.-65стр.
43. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы, 1997г.-89стр.
44. Волженкин Б.В. Квалификация взяточничества. Л: 1989г.-123стр.
45. Галахова А.В. Превышение власти или служебных полномочий. М: 1978г.-54стр.
46. Здравомыслов Б.В. Должностные преступления. Понятие и квалификация. М 1985г-45стр.
47. Мельникова В.Е. Должностные преступления (вопросы квалификации) М 1985г-58стр.
48. Коржанский Н.И. Квалификация следователем должностных преступлений. Волгоград. 1986г-89стр.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы түсінігі мен сыбайлас жемқорлыққа
итермелейтін себептердің негіздері.
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы ұғымы мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... 6
1.2 Тарихи дамуындағы заңнаманың сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық бұзушылықтың түрлері мен қылмыстық
құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.4 Сыбайлас жемқорлықтың жасалу механизмі және
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2 Қазақстан Республикасындағы сыбайластық жемқорлық қылмысымен күресудің
қазіргі жағдайдағы негізгі проблемалары.
2.1 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық бұзушылықтың маңызын арттырудағы
құқық қорғау органдарының мәні мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қылмыс жасаған адамға криминологиялық
мінездеме ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.3 Шетел мемлекеттерінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.4 Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды соттардың
қолдану тәжірибесі туралы
негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қолданылған әдебиеттір
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...64
Кіріспе
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Қазакстан Республикасы жаппай
экономикалық және әлеуметтік саяси дағдарыс жағдайында болды. Жұмыссыздық,
инфляция, товар дефициті, нарықтың күйреуі - бұлардың барлығы Республика
тұрғындарының елеулі мөлшерін қайыршылыққа дерлік жеткізді. Табыс деңгейі
бойынша халықтың бұрын кездеспеген таптарға бөлінуі орын алды. Мемлекеттің
меншікті жекешелендірудің арқасында байыған жаңа ерекше таптар пайда
болды. Бұлардың барлығы моральдық – идеологиялық вакумның, дәстүрлі өнегелі
құндылықтардың қалпына келуінің заңға бағынуы деңгейі төмендеуінің пайда
болуы, жастар санасына еліктеу мен теріс мінез – құлықтың ең дөрекі және
көргенсіз үлгісін енгізу, құқықтық нигилизм сияқты құбылыстармен қатар
жүрді. Қылмыстық әсерлердің көзі болып тек қана әлеуметтік өмірдің жеке
көздері, жеке микроорта мен микротоптар ғана емес, сонымен қатар кең
таралған әлеуметтік-экономикалық процестер де болып табылды. Өзінен өзі
танылған, белгіленген құбылыстар мен процестер дәстүрлі қылмыстық
факторларды күшейтті. Осыған байланысты зорлық қылмыстарында елеулі
құрылымдық өзгерістер болды. Ол өзінің дәстүрлі-тұрмыстық сипатын жоғалтты.
Қылмыстылық сапалы түрде өзгерді. Оның негізінің мазмұны маманданған
жемқорлық, кісі өлтірушілер, есірткі сатушылар, жезөкшеге тартушылар
құрады.
Республикамыздағы қылмыстың ең ауыр қауіпті түрі болып табылатын, ең
алдымен қоғамның экономикалық, саяси құқықтық, өнегелі салаларына
сұқтанатын сыбайлас жемқорлықтың өсуі тіптен қиындатты. Осы аталған қылмыс
мемлекеттік құрылымның осал тұстарын, лайықсыз әрекеттерін біле отырып,
оларға өз қызметін ұсынады. Олармен ынтымақтастық жағдайда болуды қалайды.
Сыбайлас жемқорлық қызметімен ақша талап ету мақсатында азаматтарды
кепілдікке ұстап алудың кеңінен таралуы тығыз байланысты, террорлық
жағдайлары да белгілі. Осылайша сөз қылмысты қол сұғушылардың кейбір
санаттарының қоғамдық қауіпінің деңгейінің өсуі, олардың салдарының
ауырлығының өсуі, қасақана, ерекше, қауіпті, арнайы бағыттағы
қылмыскерлердің үлесінің өсуі туралы болып отыр. Осыған байланысты, кез
келген қылмыспен күресудің ғылыми негізделген стратегиясын жүзеге
асырудың мәселелері кешенін теориялық жасау маңызы ерекше болып
табылады. Осы тұрғыда қоғамға қолайсыз мінез – құлықтың пайда болуы, содан
кейін оның нақты жағдайда жүзеге асырылуын анықтаушы жеке сананың теріс
қалыптасу мәселелері тек қана теориялық қана емес, сонымен қатар
тәжірбиелік те мағынаға ие болады.
Еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып
жарияланғанына он төрт жыл болды. Осы жылдар ішінде көптеген іс
тындырылғаны мәлім. 1995 жылы тамыз айының 30 – жұлдызында референдум
жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз,
егемен мемлекеттің конституциялық дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт
болып табылады. Осы Конституцияның 1-бабына сәйкес "Қазақстан Республикасы
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі мен
құқықтары, бостандықтарын құрметтеп қорғайды" [1 14].
Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толықтай тиянақты орнату
процесі оңайлыққа түспей отыр. Республикамызда болып жатқан өзгерістер,
күндегі апталық жаңалықтар, ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең
талап -талғамға сай өмір сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтылған
мақсатқа жету үшін халықтың әл-ауқатын, жағдайын көтеруді, әлеуметтік
белсенділігімен қоғамдағы дәрежесін арттыруды, адамды өндіріске материалдық
қызығушылық арқылы тартуды әр республика өз даму процесінде халықты
құқықтық тұрғыдан қолдап қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Осыған
орай қоғамдық қатынастарды реттеуші құралдардың бірі - заң саласы. Осы
үлкен негізгі саланың өзекті бір арнасы – қылмыстық заң бұл тұрғыдан
алғанда көп іс-қимылды талап Қазақ КСР 1959 жылы қабылданған Қылмыстық
кодексінің нормалары өмірімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық
өзгерістерге сай келмегендіктен, 1997 жылы шілде айының 16-жұлдызында
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы
қаңтар айының 1-жұлдызынан бастап заңды күшіне енді. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев "Жоғарғы заңды қорғауды
қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете
мән берілсін және заңға қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға билік пен
заңның ең қатаң түрі қолданылсын",- деп атап өтті (10).
Сол себептен қазіргі кезеңде негізінен республикамыздың мемлекеттік
және қоғамдық өмірінің құқықтық негізінің нығаюына, қылмыспен және заң
бұзушылықпен күресті күшейтуге қоғамымыздың әр мүшесінің құқықтары мен
бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты назар аударуда. Алайда,
бірнеше онжылдықтар бойы қалыптасып кеткен социалистік қоғамдық
қатынастардың нарықтық қатынастар болып өзгеруі, шынайы тәуелсіздікпен
мемлекеттік егемендіктің тәжірибеде жүзеге асырылуы жас мемлекет үшін оңай
міндет емес екенін көрсетті және түбегейлі өзгеріс процесінде пайда болған
қиындықтар, шешімін таппай жатқан мәселелер де аз емес.
Ел дамуының бағдарламалық құжаты - Қазақстан – 2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл – ауқатының артуы
атты ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында біздің қоғамымыз бен
мемлекетіміздің дамуының алдағы жоспарымен негізгі қағидалары бағыттары
баяндалған. Сонымен қатар, қазіргі кезеңде көптеген қалыптасып кеткен
көзқарастарды өзгерту қажеттілігі, оның ішінде жаңа тарихи жолдағы
кедергілермен күресу әдістерін, қоғамға жат құбылыстармен, соның ішінде
әсіресе қылмыстылықпен күресу әдістерін жаңарту қажеттілігі, жинақталған
өмірлік тәжірибемізді жоғалтпау үшін қоғамға, адамға тиімді болған өткен
тарихи сара жолымызды қайта саралау қажеттілігі туып отыр.
Осы тұста ел Президенті былай деп көрсетеді: Бүгінгі дамуымыздың
келеңсіз сипаттары туралы айта отырып, олардың көпшілігінің уақытша және
өтпелі сипаты барын, оның өзі де кеңістік мұра мен өтпелі кезеңнің
қиындықтарының салдары екенін атап өту қажет. Алайда, біз қандай шамада
мүмкіндіктерімізді пайдаланып, қауіп – қатердің алдын аламыз, өзіміздің
оңымызды еселеп, терісімізді азайтамыз – бұл біздің өзімізге, мақсаттары
мен басымдықтарды дәл білуімізге, оларды уақтылы әрі оралымды іске
асыруымызға байланысты [11 13].
1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы түсінігі мен сыбайлас жемқорлыққа
итермелейтін себептердің негіздері.
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы ұғымы мен маңыы.
Қазақстан Республикасы толық мемлекеттік тәуелсіздікке ие болғаннан
кейін, жаңа қоғамдық – саяси жағдайда елдің әлеуметтік – экономикалық және
рухани дамуының барлық саласын дамытуды басты мәселе етіп қойды.
Республикамызда жемқорлық қылмыспен күресті күшейту мақсатында өткен жылдың
ақпан айында американың халықаралық даму агентігінің қаржылық
демеушілігімен жемқорлыққа қарсы орталықтың ашылу рәсімі өтті. Орталық
әлемнің барлық елдеріндегі жемқорлыққа қарсы күрес шараларының жүйесі және
әдістемесі туралы ақпарат жиналды.
Орталықтың қызметкерлері Мемлекеттік қызметкерлер арасында
тұрақтылықтың ұлттық жүйесін нығайту мәселелері бойынша қоғамның күшейту
мүмкіндіктері туралы сауалнама өткізуді жобалауда. Жемқорлыққа қарсы
қылмыстың өзекті мәселелері бойынша республикамыздың Қауіпсіздік
комитетімен, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы тығыз байланыс
жүргізуде. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет шараларының ғылыми танымдары
мен өзекті мәселелері Қазақстандағы қоғамдық қатынастарды реформалаудың
барлық кешенді мәселелерімен тығыз байланыста. Сыбайлас жемқорлықтың мән –
мағыналық мәселелері оның пайда болуы, онымен күрестің қылмыстық – құқықтық
құралдары қызу пікірталастар тудыру үстінде Сыбайлас жемқорлық ұғымы
қандай қылмыстық қол сұғушылықты қамтитыны да даулы мәселе қалпында қалып
келеді. Сыбайлас жемқорлыққа жол беретін әрекеттерді ережеге бағындыру,
құқықтық саралау мәселесі де баяу жүргізілуде. Сондай – ақ, қылмыстық заң
баптарының санкциясы мен сыбайлас жемқорлық әрекеті үшін жазаның қандай
түрлерін қолдану да нақты шешімін таппай отыр. Осыған байланысты сыбайлас
жемқорлықтың ұғымы, мәні, маңызы, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресу
жөніндегі Қазақстан Республикасының заңдарының қалыптасуы мен дамуы,
сыбайлас жемқорлықпен жасалатын қылмыстың нақты құрамы, сыбайлас
жемқорлыққа қарсы тұрудың қылмыстық – құқықтық, қылмыстық –
процесуалдық, криминалистикалық шаралары талданады. Қазіргі кезде
қоғамымызда қауіпті құбылысқа айналып отырған қылмыстардың бірі,
сыбайластық жеқорлық болып табылады. Қазақстанның жаңа қылмыстық заңдарының
ережелерін ескере отырып, сыбайлас жемкорлықпен күрестің өзекті
мәселелерінің проблемалық аспектілерін жасау болып табылады. Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрестің өзекті мәселелері: жалпыға мәлім, жемқорлық
қылмыс, ең алдымен қоғамға қауіптілігімен, құпиялылығымен, ерекше
кұрылымымен, экономикаға кері әсер етуімен, құқыққа қайшылығымен, күш
көрсетуімен сипатталады. Осыған байланысты, сыбайлас жемқорлық қылмысымен
күресудің жаңа нысандарын, әдістерін әзірлеу, қылмыс санаттарын уақтылы
ашу, алдын ала қылмысты болдырмау үшін құқық қорғау органдарының қызметін
жетілдіру қажеттілігі туындайды [12,256].
Сыбайлас жемқорлық қылмыстарымен күрестің тиімділігін арттыру
мақсатында бұл қылмыстарды тергеу үшін, жедел – тергеу топтарын қазіргі
заманғы ғылыми – техникалық құралдармен жабдықтау болып табылады. Бұл
қылмыспен күрестің тиімділігін арттыру мақсатында тергеудің жеке
әдістемелерін қалыптастыру маңызды. Жоғарыда айтылған қылмыстық істер
бойынша алдын ала тергеу жүргізу кезіндегі прокурордың қадағалау жүйесі
маңызды рөл атқарады [13,105].
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің ең басты өзекті мәселесі - жеке
азаматтарға және мемлекетке материалдық үлкен шығын алып келуі. Қазіргі
республикамыздың нарықтық экономика кезеңінде, сыбайлас жемқорлық
қылмысымен қарсы күрес жүргізу мәселесі ең басты құндылық болып есептеледі.
Сыбайлас жемқорлық халықты қанаудың көлеңкелі көрінісі бола отырып, адамзат
қоғамының даму кезеңдерімен қалыптаспай келеді. Жалпы бұл термин латынның
corruptio - сатып алу деген сөзінен шыққан.
Яғни, лауазымды адамдардың қызметті өзінің бас пайдасының қамы үшің
пайдаланудан туған қылмыс дегенді білдіреді. Сыбайлас жемқорлық туралы
Цицеронның егер парақорлар өздеріне қажеттісін жымқырған болса ғана
қалтырайды, ал егерде, басқалармен бөлісуге жетерліктей жымқырған болса,
онда олар аса қорқыныш жоқ,3 деген белгілі сөзін еске алуға болады.
Сыбайлас жемқорлықпен күресу айтарлықтай моральдық шығынға ұшырататыны
сөзсіз. Тәжірибеде осы қылмыспен күрес процесінде адамдардың пайдакүнемдік,
қанағатсыздық көре алмаушылық, арызқой әрекеттері жиі байқалуда. Сыбайлас
жемқорлық пен пара алу салықтан бұлтару сияқты көрініс табуда (14,76).
Сыбайлас жемқорлық және онымен күрес проблемаларының өзектілігі әдеттегідей
әлеуметтік шиеленістіктен, экономикалық тұрақсыздықпен, қайыршылықпен
сабақтасып, реформаларды жүзеге асыру кезеңінде айрықша көрініс табады.
Ең алғаш рет 1995 жылы ақпан айында Европалық Кеңес сыбайлас жемқорлық
мәселесі жөнінде тақырыптық жиын өткізді, ол 2001 жылы және ең соңғысы 2004
жылы өткізілді. Қазақстан Республикасында аса қауіпті құбылыс ретінде
көрінетін сыбайлас жемқорлық туралы әңгіме 1991 жылдан бастап қозғалды.
Қазіргі жағдайда ел басшысы сыбайлас жемқорлық қылмысына қарсы күреске
ерекше мән беруде.
Ел Президенті қылмысқа қарсы күреске байланысты бірқатар жарлық
шығарды. Президент Н.Ә. Назарбаев Қазақстан Республикасының қылмыспен
күресті күшейту мен құқық қорғауды нығайту мәселелері жөніндегі
мәжілісінде, парақорлықпен күрестің түбегейлі шараларын алға ала отырып:
Парақорлық әлеуметтік қауіпті көлем алып барады, - деп атап көрсетіп, -
параны көп нәрсе үшін – жер бөліп бергені үшін, коммерциялық құрылымдарды
қайта тіркегені үшін, әскерден қалдырғаны үшін, табысын салықтан жасыру
үшін, жекешелендіруге жәрдемдескені үшін, ең соңында бастықтың алдынан
тамыр – таныстықпен өткізгені үшін алады.2 Еліміздің Президенті
Н.Э.Назарбаев Қазақстан халқына өзінің Қазақстан – 2030 жолдауында жеті
стратегиялық қағидалардың қатарына сыбайлас жемқорлыққа табандылықпен әрі
аяусыз күресуді де атап өтті. Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің
арасынан бірінші болып, Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы заң қабылдап
және осы күресті теңдесі жоқ міндеттердің бірі деп санады.
Алғашқы рет Республика заңдарында сыбайлас жемқорлыққа және соған
байланысты құқық бұзушылыққа заңгерлік түсінік беріліп, сыбайласқан құқық
бұзушылықтың субъектілері анықталып отыр. Заңда, сондай - ақ Қазақстан
Республикасы Конституциясының 39 – бабының I – тармағына сәйкес мемлекеттік
функцияларды орындау өкілеттігі бар және соларға теңестірілген адамдардың
құқығы мен бостандықтарын сақтай отырып, сыбайлас жемқорлықпен күрестің
негізгі жолдары берілген.1
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шаралары мен сыбайласқан құқық
бұзушылық үшін жауапкершілікке арнайы бөлім арнаған. Ал заңның негізгі
мақсатына тоқталсақ, I – бабында, осы заң азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға, сыбайлас жемқорлық көріністерінен туындайтын қауіп
-қатерден Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге,
сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың алдын алу, анықтау,
олардың жолын кесу және ашу, олардың зардаптарын жою және кінәлілерді
жауапқа тарту арқылы мемлекеттік органдардың, мемлекеттік міндеттерді
атқаратын лауазымды және басқа да адамдардың, сондай-ақ оларға
теңестірілген адамдардың тиімді қызметін қамтамасыз етуге бағытталған және
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі принциптерін айқындап, сыбайлас
жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың түрлерін, сондай-ақ жауаптылықтың
пайда болу жағдайларын белгілейді. Осы Заң сол сияқты демократиялық
негіздерді, мемлекетті басқарудағы жариялылық пен бақылауды кеңейтуге
халықтың мемлекет пен оның құрылымдарына деген сенім нығайтуға, білікті
мамандарды мемлекеттік қызметке кіруге ынталандыруға, мемлекеттік
міндеттерді атқаратын адамдардың риясыз адалдығы үшін жағдайлар жасауға да
бағытталған.
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты негізгі ұғымдар заңның II – бабында
баяндалған, мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға
теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттігін және соған байланысты
мүмкіндіктерін пайдалана отырып не мүліктік пайда алу үшін олардың өз
өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда
көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылықтар алуы, сол сияқты бөл
адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктер мен артықшылықтарды
құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп
танылады (14,98).
Сондай-ақ өзге заңдарда көзделген, заңдарда белгіленген тәртіптік,
әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке әкеп соқтыратын сыбайлас
жемқорлықпен жымдасқан немесе сыбайлас жемқорлық үшін жағдай туғызатын
әрекеттер сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтар (сыбайлас
жемқорлықпен құдық бұзушылықтар) болып табылады. Мемлекеттік міндеттер –
Қазақстан Республикасының Конституциясымен және заңдарымен мемлекеттік,
оның органдары мен мемлекеттік қызмет атқаратын адамдардың өкілеттігіне
жатқызылған іс жүргізу мәндері.
Мемлекеттік органдардың бақылау және қадағалау міндеттері – заңдармен
уәкілеттік берілген мемлекеттік органдардың Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес заңдылықтың сақталуын қамтамасыз ету, заңдардың бұзылу
себептері мен жағдайларын анықтау мен жою, азаматтар мен заңды тұлғалардың
бұзылған құқықтарын қалпына келтіру, нормативтік құқықтық актілердің дәл
әрі біркелкі қолданылуын және нормативтік актілердің міндетті талаптарының
орындалуын тексеру жөнінде жүзеге асыратын міндеттері. Лауазымды адамдар –
тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша мемлекеттік органдарда,
жергілікті Өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа да
әскерлері мен әскери құрамаларында өкімет өкілінің міндеттерін жүзеге
асыратын не ұйымдастырушылық – билік етушілік немесе әкімшілік-шаруашылық
міндеттерін атқаратын адамдар. Жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдар
– мемлекеттік міндеттері мен мемлекеттік органдардың өкілеттігін тікелей
атқару үшін Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан
Республикасының конституциялық және өзге де заңдарында белгіленген
қызметтерді атқаратын адамдар.
1.2 Тарихи дамуындағы заңнаманың сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес түрлері.
Сонау 1998 жылдың аяғында Ел Президенті Жоғары тәртіптік кеңесті
Сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі мемлекеттік комиссия етіп қайта
құрды, 1998 жылдың 7 – желтоқсанында Президент сыбайлас жемқорлықпен
күрестің 1999 – 2000 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына қол
қойды, 2000 жылы сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі мемлекеттік комиссия
таратылып, оның қызметі Президент әкімшілігіне берілді. Сыбайлас
жемқорлықпен күресу барлық кезде де қоғам мен мемлекеттің өзекті
мәселелерінің бірі болып саналады.
Мемлекеттік билік органдарына келетін болсақ, бұл мәселе, яғни,
сыбайлас жемқорлық ғылыми тұрғыдан зерттеу міндеттері қашан да ең өзекті
мәселе болып қала береді. Сыбайлас жемқорлық, парақорлықпен бірге лауазымды
адамның өзінің мүддесін ойлап бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену. Сыбайлас
жемқорлықтың мәні туралы, профессор Е.І. Қайыржанов былай деді - шындығына
келгенде сыбайлас жемқорлық қоғамдық өмірдің көз үйреншікті құбылысына
айналғаны қашан, ол қоғамның айықпас, қайта өрши түсетін індеті
іспеттес.4 Қазақстан Республикасында 1998 жылы қабылданған Сыбайлас
жемқорлықпен күрес туралы заңға келетін болсақ, заңның 2 – бабында,
мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға
теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттігін және соған байланысты
мүмкіндіктерін пайдалана отырып не мүліктік пайда алу үшін олардың өз
өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда
көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл
адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған
игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы
сыбайлас жемқорлық деп танылады [15,346].
БҰҰ – ның халықаралық сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы анықтамалық
құжаттарында сыбайлас жемқорлық - жеке басының пайдасы үшін мемлекеттік
билікті теріс пайдаланушылық делінген. Біздің республикамызда сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңында, сондай - ақ өзге заңдарда
көзделген, белгіленген тәртіптік, әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке
әкеп соқтыратын сыбайлас жемқорлықпен жымдасқан немесе сыбайлас жемқорлық
үшін жағдай туғызатын әрекеттер сыбайлас жемқорлықпен байланысты құқық
бұзушылықтар деп танылады [16,73].
Белгілі ресейлік ғалым, профессор Л.Д. Гаухман сыбайлас жемқорлықпен
құқық бұзушылықты, оған қарсы күресті былай түсіндіреді: мемлекеттік
қызметкерлердің заңмен немесе өзге нормативтік актілермен тыйым салынған
мүлікті немесе сыйақыны, көрсетілген қызмет немесе жеңілдіктерді алуы
немесе оларға осындай қызметтің көрсетілуі, не болмаса заңмен немесе өзге
нормативтік актілермен көзделген материалдық игіліктерді біле тұрып
бермеуі [18,301]. Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес туралы заңда келтірген анықтаманы талдай келіп, оның тұжырымдары
халықаралық құқықтың стандартқа сай келеді деп айтуға болады.
Заңда сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықты үшке бөліп қарастырады.
- Жақын туыстардың, жекжаттардың бірге қызмет істеуіне жол бермеу; (11
-бап)
- Сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатын құқық бұзушылықтар және олар
үшін жауапкершілік (12 – бап)
- Игіліктер мен артықшылықтарды заңсыз алуға байланысты сыбайлас
жемқорлықпен құқық бұзушылықтар (13 – бап)
Заңның екінші блогындағы сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатын құқық
бұзушылыққа мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілеттік берілген адамдардың
төмендегідей әрекеттері жатады: басқа мемлекеттік органдардың, ұйымдардың
қызметіне заңсыз араласу; аталған адамдардың не олардың жақын туыстары мен
жекжаттарының материалдық мүдделерін қанағаттандыруға байланысты
мәселелерді шешу кезінде өздерінің қызметтік өкілеттігін пайдалану;
мемлекеттік және оған теңестірілген қызметке кірген және онда
жоғарылатылған кезде заңда көзделмеген артықшылықтар беру (тамыр-таныстық,
отбасылық жақындық); шешімдер әзірлеу мен қабылдау кезінде заңды және жеке
тұлғаларға заңсыз артықшылық көрсету; кімге болса да табыс алуға байланысты
кәсіпкерлік және өзге де қызметті жүзеге асыруда заңдарда көзделмеген кез
келген жәрдем көрсету; мемлекеттік міндеттерін атқару кезінде алынған
ақпаратты, егер ол ресми жариялауға жатпайтын болса, жеке немесе топтық
мүдделерге пайдалану; берілуі заңдарда көзделген ақпаратты жеке және заңды
тұлғаларға беруден негізсіз бас тарту, оны кешіктіру, бөрыс немесе толық
емес ақпарат беру; жеке немесе заңды тұлғалардың табыс етуі заңдарда
көзделмеген ақпаратты бөл тұлғалардан талап ету; мемлекеттік қаржы
ресурстары мен материалдық ресурстарды жекелеген кандидаттардың немесе
қоғамдық бірлестіктердің сайлау қорына беру; жеке және заңды тұлғалардың
арыз-өтініштерін қараудың және өз құзыретіне кіретін өзге де мәселелерді
шешудің заңда белгіленген тәртібін әлденеше рет бұзу; ізеттілік пен
қонақжайлылықтың жалпы қабылданған нормаларына сәйкес, сондай-ақ хаттамалық
және өзге де ресми шаралар өткізу кезіндегі мезіреттік ілтипат көрсету
белгілері мен мезіреттік кәдесыйларды қоспағанда, жоғары тұрған ресми
адамдарға сыйлықтар тарту және қызметтен тыс қызмет көрсету; жеке немесе
заңды тұлғаларға олардың құқықтары мен заңды мүдделерін іске асыруда
көрінеу кедергі жасау; кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу, сондай-ақ
оған бақылау жасау өкілеттігін сондай қызметті жузеге асырушы жеке немесе
заңды тұлғаларға беру; мемлекеттік бақылау мен қадағалау міндеттерін
мемлекеттік орган мәртебесі жоқ ұйымдарға беру; қызметі немесе жұмысы
жөнінен жоғары немесе төмен тұрған не өздерімен өзге де түрде тәуелді
лауазымды адамдармен ақша немесе өзге де мүлік салынатын сипаттағы құмар
ойындар ойнауға қатысу әрекеттері сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатын
құқық бұзушылықтар болып табылады.
Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілеттік берілген адамдардың немесе
оларға теңестірілген адамдардың осы баптың 1-тармағында аталған қандай да
болсын құқық бұзушылықтарды жасауы, егер онда қылмыстық жазаланатын
әрекеттің белгілері болмаса, қызметінен төмендетуге, қызметінен босатуға
немесе мемлекеттік міндеттерді атқарудан өзге де түрде босатуға не заңда
белгіленген тәртіппен өзге де тәртіптік жаза қолдануға әкеп соғады. Алғашқы
құқық бұзушылық үшін тәртіптік жаза қолданылғаннан кейін бір жылдың ішінде
аталған құқық бұзушылықтардың кез келгенін қайталап жасау заңда белгіленген
тәртіппен қызметінен босатуға немесе мемлекеттік міндеттерді атқарудан
өзгедей түрде босатуға әкеп соғады. Қазақстан Республикасы Парламентінің
депутаттары немесе осы Заңның 3-бабы 3-тармағының 2) тармақшасында аталған
адамдар осы баптың 1-тармағында аталған құқық бұзушылықтардың қандайын
болса да жасаған жағдайда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізуші
органдар бұл жөнінде тиісті сайлау комиссиясына хабарлайды, ол бұларды
материалдар келіп түскен күннен бастап бес күннің ішінде Парламенттің
назарына жеткізуге міндетті.
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтар үшін осы Заңның
негізінде мемлекеттік міндеттер атқаруға уәкілетті адамдар мен оларға
теңестірілген адамдар жауапты болады. Мемлекеттік міндеттерді атқаруға
уәкілетті адамдарға: барлық лауазымды адамдар, Парламенттің және
мәслихаттардың депутаттары, судьялар; Қазақстан Республикасының мемлекеттік
қызмет туралы заңдарына сәйкес барлық мемлекеттік қызметшілер жатады.
Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілетті адамдарға: жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына сайланған адамдар; заңда белгіленген тәртіппен
Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасының
Парламенті мен мәслихаттардың депутаттығына кандидаттар ретінде тіркелген
азаматтар, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару сайланбалы органдарының
мүшелері; жергілікті өзін-өзі басқару органдарында тұрақты немесе уақытша
жұмыс істейтін, еңбегіне ақы Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет
қаражатынан төленетін қызметшілер; мемлекеттік ұйымдарда және жарғылық
капиталында мемлекеттік үлесі кемінде отыз бес процент болатын ұйымдарда
басқару міндеттерін атқаратын адамдар теңестіріледі.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық субъектілеріне лауазымды және
мемлекеттік міндет атқаруға уәкілетті өзге де адамдарды немесе оларға
теңестірілген адамдарды сатып алуды жүзеге асырушы, сол сияқты оларға заңға
қайшы мүліктік игіліктер мен артықшылықтар беретін жеке және заңды тұлғалар
да жатады.
Жоғарыда аталған заң Қазақстан Республикасының күллі аумағында барлық
жеке және заңды тұлғаларға қатысты қолданылады. Осы Заң Қазақстан
Республикасынан тыс жерлерде, егер халықаралық шартта өзгеше көзделмесе,
Қазақстан Республикасының азаматтары мен Қазақстан Республикасында
тіркелген заңды тұлғаларға қатысты қолданылады. Жекелеген мемлекеттік
міндеттерді атқару тәртібі туралы (мәслихат депутаттарының, судьялардың
мәртебесі туралы, мемлекеттік қызметшілердің жекелеген санаттарының қызмет
өткеруі туралы, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың өзге де
ықтимал субъектілері туралы) заңдарда сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға
бағытталған шектеулер мен тыйым салу көзделетін басқа да құқықтық нормалар
белгіленуі мүмкін.
Қазіргі кезде сыбайлас жемқорлық мәселесін әрбір мемлекетте, түрлі
халықаралық ұйымда кездестіруге болады. Бірақ ол барлық жерде бірдей бола
бермейді. Тарихи дәуір және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму
кезеңіне қарай сыбайлас жемқорлықтың пайда болу мәселелері де әр алуан
болып келеді. Кейбір шет елдердің мемлекеттік басқаруында және мемлекеттік
қызметінде жемқорлықтың алдын алуға және жоюға бағытталған әкімшілік
қалыптың кешендері құрылған. Бірқатар мемлекеттерде шенеуніктердің ар
кодексі немесе этикалық кодекстер жиынтығы болып табылатын арнайы заңдар
қабылданған. Осыған орай, шетел мемлекеттеріндегі сыбайлас жемқорлықтың
алдын алу және жолын кесу шараларына назар аударайық.
Транспаренси Интернешнлдің мәліметтерін негізге ала отырып, сыбайлас
жемқорлықтың жер жүзіне таратылу айырмашылықтарын және қазіргі әлемдегі
жемқорлықтың деңгейін зерттеу мақсатында, әлем картасындағы сыбайлас
жемқорлық туралы ақпаратты бейнелеп көрсетуге тырысайық. Халықаралық
тәжірибеде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы айтқанда, барлық елдерді
шартты түрде төрт санатқа бөлуге болады: 1) сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күресті табысты жүргізп отырған елдер; 2) сыбайлас жемқорлық орташа
деңгейдегі елдер; 3) сыбайлас жемқорлықпен өте келелі мәселелері бар елдер;
4) сыбайлас жемқорлық айырықша байқалатын елдер. Әрі қарай осы жүйені
негізге аламыз.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті табысты жүргізіп отырған елдерге
Дания, Финляндия, Швеция, Жаңа Зеландия, Канада, Нидерланды, Норвегия,
Швейцария, Австралия, Сингапур, Люксенбург, Ирландия, Германия,
Ұлыбритания, Израиль, АҚШ, Австрия, Исландия, Жапонияны жатқызуға болады.
Жоғарыда аталған елдердегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті
ұйымдастырудың кейбір ерекшеліктері - осы елдердің үкіметі сыбайлас
жемқорлықты ұлттық қауіпсіздікке төнген қауіп деп қарайды. Сондықтан
сыбайлас жемқорлық сырттан төнген және ішкі қауіп ретінде қабылданып, соған
байланысты онымен күрес көлемді және кешенді сипат алады.
Мысалы, Нидерландыда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес өзіне мыналарды
енгізеді:
- сыбайлас жемқорлыққа бейім тұратын мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарда
мониторинг жүйесін енгізу және осы жерлерде қызмет ететіндерді қатаң
бақылап отыру. Сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізетін тұлғаларды лауазымға
тағайындау;
- сыбайлас жемқорлық әрекеттерін жазалау жүйесі – бұл мемлекеттік ұйымдарда
жұмыс істеуге қатаң тиым салуды және мемлекеттік қызмет ұсынатын барлық
әлеуметтік жеңілдіктерінен айыруды көздейді;
- лауазымдық тұлғаның жағымды әрекетін көтермелеу жүйесі – шенеунікке өз
қызметін тиімді де адал орындауы үшін материалдық тұрғысынан да,
адамгершілік тұрғысынан да жағдай жасау;
- арнайы полиция типіндегі сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі
мемлекеттік қауіпсіздік жүйесі;
Компаративтік талдау бойынша, әр мемлекеттің өзінің күресу жолы,
әдісі, тәсілі бар. Ал басқа жағынан қарасақ, көптеген мемлекеттердің
сарапшылары біркелкі ережелер нормаларын қолдану керек деп ұсыныс жасайды.
Тіпті, бүкілұлттық тәртіп әдептілігін қалыптастыру қажет дейді. Осы орайда,
1995 жылы Ұлыбританияда Нолан Комиссиясы 7 қағида қабылдады:
1. Риясыздық. Лауазымды қызметкерлер қоғамдық мүддені жоғары ескере отырып,
бір шешімге келеді.
2. Сатылмастық. Лауазымды қызметкерлердің өздерін басқа бір адамдарға не
ұйымдарға қаржылық тәуелсіздікке қоймағаны дұрыс.
3. Әділдік. Жоғары қызметке тағайындау, келісім шарт жасау, марапаттау
мәселелері бойынша шешім қабылдағанда лауазымды қызметкерлер үміткердің
кәсіби қабілеттерін, іскерлігін ескеруі тиіс.
4. Есептілік. Лауазымды қызметкерлер қоғамның алдында өздерінің істеген
ісі, қабылдаған шешімдері бойынша есеп беріп отыруы керек.
5. Ашықтық. Лауазымды қызметкерлердің шешімдері мен істері қоғамға ашық
болуы тиіс. Әр шешім дәйектеліп отыруға міндетті.
6. Арды, абыройды сақтаушылық. Лауазымды қызметкерлер өздерінің мүдделері
туралы ашық айтып, егер де осы мүдделері олардың істеген жұмысына қайшылық
келтірсе, қоғамның пайдасына әкелетін шешімге келуге тиісті.
7. Басшылық. Лауазымды қызметкерлер осы аталған қағидаларды қолдана отырып,
басшылықты орындап, өзінің дұрыс істерімен, мінез-құлқымен үлгі көрсетіп
отыруға міндетті.
Жемқорлыққа қарсы өзгерістерді жүргізетін басқа топ институционалдық
деп аталады. Бұл топ жемқорлыққа қарсы мүлде басқа күресті көрсетеді.
Олардың ойынша, жаңа әдіс, жаңа жолға бар бағдарламаны жойып тастап,
нормативтік іс-әрекеттерін өзгерту керек. Институционалдық жемқорлық
өзгерістерге мынадай мысал келтіруге болады: сайлау үрдісіне ашықтық,
жариялылық қамтамасыз ету; үкімет жұмысына және орындаушы басшылығына
парламенттің бақылауы; сайлау үрдісінде қаржы мәселесіне бақылау жасау;
мүлік мәселесін шектеу; мемлекеттік қызметкерлерінің кіріс-табысын, қаржы
міндеттерін, шенеуніктердің табысының көтеруін, жылдық қаржы есебін беру,
жемқорлыққа қарсы арнайы заң қабылдау, әкімшілік және қылмыстық жазалау
тағы басқалар. Сайлаушылардың дауысын сатып алу көптеген мемлекеттерде
дәстүрге айналған. Бұл әдіс АҚШ, Ұлыбританияда және басқа Еуропа
мемлекеттерінде 19 ғасырда кең таралған. Қазір осындай шаралар шектелсе де,
бүгінде осындай заң бұзушылық байқалады. Испания мен Италияның сайлау
үрдісінде басқа шаралар қолданады. Ықпалы зор үміткерлерге саяси
партиялардың көсемдері патронаж деген әдісті пайдаланады. Бұл әдістің
маңызы мынада: сайлау кезінде көмектескен адамдарға мемлекеттік органдардан
бір пайдалы қызметтерді ұсынады. 1966 жылы Тайландта өткен сайлау
сайлаушыларға сыйлықтар тарату негізінде өтті. Сондықтан көптеген
мемлекеттерде сайлауды өткізу барысында ашықтық талап етіледі. Екіншіден,
сайлау компаниясын қаржыландыруды бақылауға алып, нормадан жоғары
қаржыландыруға тыйым салынады.
Ботсванада сыбайлас жемқорлықтың қарқынды өсуін тежеуге келесі шаралар
көмектесті: шенеуніктердің санын қысқартып, олардың жалақысын көтерді және
мемлекеттік мекемелердің құрылымын ықшамдалды, әрі сыбайлас жемқорлықтың
кез келген түріне дереу санкция салынды.
ОАР-да бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық деңгейі көптеген еуропа елдеріне
қарағанда төмен. Олар қабылданған жаңа заңдардың көмегімен Үкіметті
Парламент алдында есеп беруге міндеттеу арқылы, шенеуніктер мен
депутаттарға табыстары және басқа да салық төлейтін мүліктері жөнінде
декларация тапсыру және мемлекеттік жүйенің ашықтығын қамтамасыз ететін
қадамдарды қабылдау жолымен қол жеткізілді.
Израиль сыбайлас жемқорлықтан жеткілікті түрде ерікті мемлекеттердің
бірі болып саналады. Ондағы жемқорлыққа қарсы күрес, Нидерланды елінде
қолданылатын шараларға қоса, мониторинг жүргізудің белгілі қайталануы
жүйесі арқылы жүргізіледі. Израильде шенеуніктер үшін едәуір әлеуметтік
жеңілдіктер қарастырылған және сыбайлас жемқорлық анықталған жағдайда олар
қатаң жазаланатындықтан, төмен деңгейлі жемқорлық жоқ дерлік. Оның себебі,
бұл елдерде мемлекет көп ғасырлы күрес нәтижесінде құрылған.
Әлемнің көптеген елдеріндегі жемқорлыққа қарсы күрес қағидаларының бірі
- Заң алдында барлық азаматтардың теңдігі. Жемқорлық қылмыс жасаған
азаматтар өздерінің әлеуметтік жағдайына қарамастан Заң алдында
жауапкершілікті бірдей тартады. Қытайда ҚХР Мемлекеттік комитеті сыбайлас
жемқорлық үшін жаза туралы Қағиданы 1952 жылы қабылдады. Осы Қағидаға
сәйкес, сыбайлас жемқорлық - барлық мемлекттік органдар, мекемелер, оқу
орындары және соларға қарайтын бөлімдердің қызметкерлерінің қоғамдық
мүддені жамылып жасаған мемлекет құндылықтарына ие болу, алдау жолымен
ұрлау, иемдену, басқа адамдардың құндылықтарын сұғанақтыпен алу, пара
алумен анықталады. 1997 жылы 1 қазанда ҚХР-ның жаңа редакиядағы Қылмыстық
Кодексі күшіне енді. 1979 жылғы Кодекс толықтырылды - 192 бап болған еді,
енді 451 болды. Сыбайлас жемқорлық үшін жауапкершілік туралы нормаларды
қылмыстық-құқықтық және қылмыстық істер деп жеке тарау етіп бөлу жеткілікті
негізделген. Ол туралы норма жеке меншікке қарсы қылмыс жөніндегі тарауға
енгізілген болатын. Жаңа тарау 394 баптан тұрады. Мысалы, пара алғаны үшін
мемлекеттік ұйым айыппұлмен жазаланады, тікелей орындаушы мен ұйымның
басшысы жағдайдың ауырлығына байланысты – 5 жылға дейін бас бостандығынан
айырылады немесе тұтқындалады. Сыбайлас жемқорлық және парақорлық үшін
жазалау мәселелері жеке нормамен реттелген. Егер сыбайлас жемқорлық немесе
пара алу кірісінің сомасы 100 мың юаньнен (1S=10) асып кетсе, онда 10 жылға
бас бостандығынан айырылады немесе дүние мүлкі тәркіленеді немесе онсыз
өмірлік бас бостандығынан айыру жазасы қолданылады. Валюталық қылмыстармен
күрес жөнінде Қытайдың тәжірибесі көңіл аудартады, соның барысында бірнеше
миллиард доллардың жалған кедендік декларацияларын, жалған шетелдік
лицензияларды пайдаланып, банктерден валюта алған фирмалар қатары
анықталды, шетелдік келісімдер бойынша жалған аванс төлемдер фактілері және
оффшорлық қаржы операциялары көлемінде көптеген заң бұзушылықтар ашылды.
Францияда лауазымдық тұлғалардың қызмет бабын теріс пайдаланғаны үшін
жауапкешілігін реттеу саласында 1983 жылғы 13 шілдедегі Мемлекеттік
қызметкерлердің құқықтары және міндеттері туралы Заңның және 1992 жылы
қабылданып, 1994 жылы қыркүйекте күшіне енген Қылмыстық кодексінің маңызы
зор. Мемлекеттік қызметкелердің құқықтары және міндеттері туралы Заңға
сәйкес мемлекеттік шенеунікке өзін тек қызметке арнау міндеті жүктелген,
бұл Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы Заңы бойынша
мемлекеттік қызметкерлердің міндеттеріне ұқсас. Аталған заң мемлекеттік
қызметкердің өзіндік абырой кодексі болып табылады. Францияда мемлекеттік
қызметкерлерге тексеру және бақылау қол астындағы кәсіпорындардың әрекетіне
араласуға тыйым салады. Кейде көрсетілген міндет мемлекеттік қызметтен
кеткеннен кейін де, сол шенеуніктің артынан сақталынып қалады. Билікті жеке
басы үшін пайдалану жөніндегі нормалар жүйесінде басты орынды, сөзсіз,
бұқаралық лауазымдық тұлғалардың белсенді пара беру және сылбыр пара алу
парақорлығы үшін қылмыстық жауапкершілік туралы нормалары алады. Параны
алғаны, ұсынғаны, парақорлық және парақорлыққа пара беру үшін бірдей
жазаланады: 10 жылға түрмеге қамалынады және 1 млн. франк көлемінде айыппұл
төлейді. Лауазымдық тұлғаларға лауазымнан босағаннан кейін 5 жылға дейін
өзінің капиталымен жұмыс істеуге, жеке кәсіпорындарға кеңес беруге тиым
салады.
Францияның ерекшелігі - соттардың жасаған, Төрелік сот мүшелерінің
немесе соттың, не жеке адамдардың шақыруымен келген, екі жақты келістіру
үшін сотпен шақырылған сарапшылардың арнаулы парақорлық құрамын бөліп
көрсету. Көрсетілген әрекеттер 10 жылға түрмеге жабумен және 1 млн. франк
айыппұл төлеумен айыпталады.
Байқағанымыздай, шетел мемлекеттерінде жемқорлыққа қарсы заңнама
күресудің барлық құқықтық құралдарын, яғни қылмыстық-құқықтық қана емес,
қолдану жағына қарай және жемқорлықтың алдын алу жағына қарай дамып
жатқандығы көрініп тұр. Осы елдердегі сыбайлас жемқорлықтың көріністеріне
талдау жасау, Қазақстан үшін тиімді сыбайлас жемқорлыққа қарсы пайдалы әрі
тиімді озық ұлттық стратегияны жасауға көмектеседі. Біріншіден, сыбайлас
жемқорлықпен күреске бағытталған мемлекеттің жоғарғы басшысының күшті саяси
жігері және соның негізінде құрылған мемлекеттік, экономикалық, әлеуметтік
және құқықтық сипаттағы сыбайлас жемқорлықпен күрес саласындағы бірыңғай
мемлекеттік саясат. Екіншіден, мемлекеттік әкімшілік жүйесінің бәріне
азаматтық қоғам жағынан ұйымдастырылған әлеуметтік бақылау және құқық
бұзушылардың қылмыс жөнінде іс қозғау мүмкіндігімен қамтамасыз
ету.Үшіншіден, билік жүргізуге ие тұлғалардың, мемлекеттік қызметкелердің
қызметінің тазалығы жөніндегі мониторингті жүзеге асыруы, тәуелсіз
органдардың алдында қатаң есеп беруі.
Осы қағидаларды сақтау ұлттық сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың мықты
негізі болады деп санаймыз.
Жемқорлық мәселесіне Біріккен Ұлттар Ұйымы үлкен көңіл бөледі. БҰҰ-дың
Бас Ассамблеясы халықаралық құқықтық құралы жөнінде мәселесін шешуге
бастайды. Ол бойынша мемлекеттердің жемқорлықпен күресуге көмектесу және
ақша құралдарының заңсыз аударуларын қадағалайды.
Халықаралық көлемде шыққан құжаттардың бірі - БҰҰ-ның 1996 жылғы 16
желтоқсандағы Халықаралық коммерциялық мәмілелер жасаған кездегі сатып
алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес Декларациясы және БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясының 1975 жылғы 15 желтоқсандағы 3514 Резолюциясы айыптағандай
трансұлттық және басқа корпорациялар, олардың делдалдары, заң бұзушы
тараптар және оларды қолдайтын топтар, парадан бастап сыбайлас жемқорлықтың
барлық түрін айыптайды. Халықаралық коммерциялық мәмілелер жасаған кездегі
сатып алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес Декларациясы әлемнің барлық
мемлекеттерін шетел лауазымды тұлғаларын пара беріп сатып алу криминалдауға
шақырады. 1989 жылы БҰҰ-ның айдарымен мемлекеттік басқару саласындағы
жемқорлық мәселелеріне арналған халықаралық семинар өтті. Оның нәтижесінде
- осы мәселе БҰҰ-ның VIII конгресінде қаралуға жолдама алды. Бұл
Конгресстің резолюциясын алдын ала пайымдап отырған Экономикалық және
Әлеуметтік Кеңес төмендегідей ұсыныс жасады: Сыбайлас жемқорлық
мемлекеттік лауазымдық тұлғалар арасында барлық үкіметтік бағдарламалардың
әлеуметті тиімділігін жоққа шығарса, дамуына кедергі келтірсе және жеке
алынған адамдар мен топтарға қауіп төндірсе, барлық мемлекеттер үшін
жүргізілетін өте маңызды шаралар ретінде мыналарды айқындауға болады:
1. Өз заңнамаларының және процессуалдық нормаларды да бірге ала отырып,
жемқорлықтың кез-келген түрін қарап, сәйкес мазмұнды қажет санкциялармен
қамтамасыз етсін.
2. Сыбайлас жемқорлықтың құрбандары болған лауазымды тұлғаларды
анықтау, тексеру және айыптау шараларын белгілеу.
3. Жемқорлық әрекеттердің нәтижесінде келген игіліктер мен мүліктерді
тәркілеудің құқықтық ережелері әзірленіп, сыбайлас жемқорлыққа қатысты бар
жеке меншік кәсіпорындарға экономикалық санкциялар берілді.
БҰҰ-ның арнаулы өткізілген VIII Конгресінде сыбайлас жемқорлықпен күрес
мәселесі, құқық бұзушылар мен қылмыстар жөніндегі мәселелерге ерекше назар
алынды (Гавана,1990 жыл 27 тамыз-7 қыркүйек). Мемлекет басқару саласындағы
сыбайлас жемқорлық атты Резолюцияда БҰҰ-ның Хатшылығы әзірленген Сыбайлас
жемқорлықпен іс жүзінде күресу жолдары деп аталған ұсынымды қолдап, оның
кең таралуын қамтамасыз етуге шақырды. Сыбайлас жемқорлық мәселесіне көңіл
бөле отырып, БҰҰ осы сфераға қатысты тиісті құжаттарды қабылдайды. 1990
жылы Мемлекеттік басқару сферасындағы сыбайлас жемқорлық арнаулы
резолюциясы қабылданды. 1996 жылы сыбайлас жемқорлықтың халықаралық
аспектісімен байланысты, әсіресе халықаралық экономикалық әрекетке қатысты
мәселелерге мұқият қарауға шақырған Сыбайлас жемқорлықпен күрес
резолюциясы жарық көрді. Осыған байланысты БҰҰ Халықаралық коммерциялық
ұйымдарда парақорлық және сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы декларациясы
1996 жылы шықты. Лауазымды тұлғалардың қағидаларын қарастыратын
Мемлекеттік лауазымды тұлғалардың тәртібінің халықаралық Кодексі
қабылданды. Осы акт қызметкерлер мен лауазымды тұлғалардың қоғам мүддесіне
адал, тиімді жұмысқа, тазылыққа талпынуға шақырады. Қызметкер өз мүддесін
көздейтін істерге қатыспауы тиіс.
Осылайша, БҰҰ жемқорлық мәселесінің халықаралық сипатын мойындады және
осы құбылыстың алдын кесудің жалпы мақұлданған әдістер мен тәсілдерін
табуға тырысады. 2000 жылы БҰҰ Трансұлтты ұйымдасқан қылмысқа қарсы
Конвенция қабылдады (Италия, Палермо қаласы, 2-15 желтоқсан). Онда
трансұлтты ұйымдасқан қылмыс әлемдегі жемқорлықтың негізгі көзі болып
табылатыны туралы айтылған. Жемқорлықты қылмыс деп санап және онымен
күресуді тоқтату шараларын қабылдау ереже талап етеді. Конвенцияның мүше
елдері бір-біріне көмектесуге уәделескен. Бас Ассамблея жемқорлыққа қарсы
келісім шартпен жұмыс істей бастады. 2001 жылы тамыз айында ашық түрдегі
үкіметаралық өткізуге орталық болды. Келісім шартын құру бойынша арнайы
комитет Венада 2002 жылы 21 қаңтардан 2 ақпанға дейін келісім проектісін
құру мақсатымен кеңес өткізді. Әлемдік құбылыс ретінде жемқорлыққа қарсы
бағытталған бірнеше декларация мен конвенциялар қабылданғаның жоғары
көрсеткен болатынбыз. Ұзақ дайындаудан кейін, 2003 жылы Біріккен Ұлттар
Ұйымы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы Конвенцияны қабылдады. Қазақстан
Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
конвенциясын ратификациялау туралы 2008жылдың 4 мамырында Заңын
қабылдадық. Осылайша, біз 140 мүше-мемлекеттің құрамына кірдік. Яғни,
мынадай мәлімдемелермен және ескертпемен ратификацияланды: Қазақстан
Республикасы Конвенцияны адам ұстап беру мәселелерінде Конвенцияға басқа
қатысушы мемлекеттермен ынтымақтастық үшін құқықтық негіз ретінде
пайдаланады; т.б
БҰҰ бойынша, жемқорлықпен күресу - жемқорлықтың алдын-алудың
мемлекеттердің міндеті. Конвенция жемқорлықпен күресуге мамандырылған
мемлекеттік ұйымдарды құруға (6, 36 бап), мемлекет аппаратына кадрларды алу
(7 бап), қызметкерлер мен лауазымды тұлғалардың тәртібі туралы кодекс
қабылдауға (8 бап), мемлекеттік сатып алу және мердігерлікті жүзеге
асырғанда бәсекелестікті қамтамасыз ету (9 бап), мемлекеттік ұйымдардың
қызметі жөніндегі ақпарат арқылы жемқорлықпен күресуге азаматтық қоғамды
шақыру (13 бап). Конвенцияда жемқорлықпен күресу қылмыстық жауапкершілікке
тартады, яғни, жемқорлықтың нәтижесінде мүлікті жасыру үшін алынған ақшалар
(14, 24 бап), лауазымды адамдардың қызмет бабын теріс пайдалану (19 бап),
заңсыз түрде баюды ұсынады (20 бап). Қылмысты жазалау ұсыну ғана емес,
параны алуда болып табылады (15, 16, 18 бап). Мемлекеттер шетел лауазымды
тұлғаларды және халықаралық ұйымдардың лауазымды тұлғалардың сатып алу үшін
қылмысты жазалауды енгізуге шақырады (16 бап). БҰҰ жемқорлыққа жауап
беретін заңды тұлғаларды енгізу туралы мәселе қойды (26 бап). Мемлекеттерге
жемқорлық туралы мәлімдеген куәгерлерді қорғау жөнінде заңды шараларды
қабылдауға шақырады (32-33 бап). Жемқорлық опрерацияның нәтижесінде алынған
қаржыны қайтару және жемқорлықты тергеуде техникалық көмек көрсетуге
шақырады (43-62 бап).
Десе де қазірдің өзінде Конвенцияда оның мақсаттарына қайшы келетін
ережелер бар, олар негізінен келесі аспектілерге қатысты: 1) Жоба мәтінінде
нақты емес міндеттемелер мен тұжырымдар бар: қатысушы мемлекеттер
тырысады (6, 7, 11 баптар), өз мүмкіндіктері шегінде (13 бап),
қарастыра алады (51 бап). Мұндай терминология жоба мазмұнының
мағлұмдамалы екендігін көрсетеді, себебі міндеттеме жүктелмейді, тек ықтияр
мен ниет білдіріледі; бұл Конвенцияның жеке ережелерін қолдануын
тараптардың өз еркіне береді және шарасыз қос стандарттарға алып келеді, ал
бұл берілген конвенцияның мақсаттарына сай емес. 2) Конвенция жобасында
қатысушы мемлекеттерде жемқорлықпен күресу жөнінде органдар ашу туралы сөз
қозғалады. Алайда, шындығында жемқорлықпен тікелей күресетін бөлімше ашу
қарастырылмайды, оның орнына саясатты шолатын немесе жемқорлық туралы
танымдарды кеңейтетін әдістерді жасайтын, оның әртүрлі түрлерін айқындайтын
штабты бөлімше немесе әкімшілік орган құру ұсынылады. БҰҰ-ның жемқорлықпен
күресудің Конвенция жобасының оң, креативті бастамасы бар. Осылайша БҰҰ
жемқорлыққа қарсы Конвенция жобасының көптеген ережелері тұжырымдардағы
қателіктерді жою, мемлекеттерге өз еркімен әрекет ету құқығын беретін және
конвенцияға қойылған мақсаттарға жету мүмкіндігін беретін мақсатында
түзетулерді қажетсінеді.
БҰҰ қарамағында құрылған ұйымдар жемқорлыққа қарсы құралдарды құруда
белсенді қызмет атқарады. Халықаралық қылмысты алдын алу орталығы, Біріккен
Ұлттар Секретариатының қылмысты алдын алу және нашақорлықты қадағалайтын
басқарма аймақаралық қылмыс бойынша Біріккен Ұлттар Институтымен бірге
Жемқорлыққа қарсы әлемдік бағдарламаны құрды. Бағдарлама жемқорлықпен
күресуде мүше-мемлекеттерге көмектеседі. Халықаралық қылмысты алдын алу
орталығының Әлемдік бағдарлама шеңберінде БҰҰ-ның жемқорлыққа қарсы саясат
басшылығы және Жемқорлық құралдарының жиынтығы құрылған. 2003 жылы осы
құжаттың 5 нұсқасы шықты. Осы аталған құжаттар заңды кұші жоқ, кепілдеме
түрінде берілген. Негізінен, бағдарлама аясында мемлекеттік сатып алу және
халықаралық коммерциялық мәмілелер саласында үлкен ашықтылық пен есепке
жатуына көмектесетін механизмдер жасалуда.
Қорыта келгенде, БҰҰ-ның құжаттарында жемқорлықтын алдын алуға екпінге
түседі. Осыдан шыға отырып, біріншіден, қылмысты емес, мемлекеттік және
әкімшілік құқықты дамыту керек. Құқықтың соңғы екі саласы мемлекеттік
ұйыммен қызметкер жұмысының тәртібін қамтамасыз етуге тиіс. Құжат әлемнің
барлық мемлекеттеріне заңдылыққа тексеру ұсынылады. Жемқорлықты алдын алу
азаматтық, шаруашылық, қаржы, салық, банк құқығының дамуымен байланысты.
БҰҰ-ның ұйымдары жемқорлыққа қарсы арнайы ұымдарды құруға шақырады.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес саласында Еуропа Кеңесінің тәжірибесі үлкен
қызығушылық тудырады. Соның растығы ретінде 1996 жылы Сыбайлас жемқорлықпен
күрес әрекетінің Бағдарламасы қабылданды. Осы бағдарламаның аясында
сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы және сыбайлас
жемқорлық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік туралы Конвенциялар
қабылданды. Сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы
Конвенциясы 1999 жылы 27 қаңтарда қол қойып, бекітуге әзірленді, ал
Сыбайлас жемқорлық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік туралы Конвенция
Страсбург қаласында 1999 жылы 4 қарашада қол қоюға ұсынылды. Екі
конвенцияға Еуропа Кеңесінің құрамына әзірше кірмейтін, шақырылған
еуропалық мемлекеттер, сондай-ақ еуропалық емес мемлекеттер (АҚШ, Канада,
Жапония және конвенцияларды дайындалу барысына қатысқан өзге де елдер) мүше
бола алады. Әр конвенция 14 мемлекет мақұлдағаннан кейін күшіне енеді.
Сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыстық жауапкершілік туралы
Конвенцияның преамбуласында құқықтық тәртіпке, демократияға, адам
құқықтарына, әлеуметтік әділеттілікке, экономикалық дамуына, моральдық
ұстанымдарға төнетін қатер баса көрсетілген. Алайда жемқорлықтың ортақ
ұғымы Конвенцияда келтірілмеген. Дегенмен ІІ бөлімде Ұлттық деңгейде
қабылданатын қажет шаралар жемқорлықпен байланысты қылмыстардың 13 түрі
анықталды – ұлттық мемлекеттік лауазымды тұлғаларды белсенді түрде параға
жығу (2 бап), ұлттық мемлекеттік лауазымды тұлғаларды белсенсіз түрде
параға жығу (3 бап), ұлттық мемлекеттік жиын мүшелерін параға жығу (4 бап),
шетелдік мемлекеттік лауазымды тұлғаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы түсінігі мен сыбайлас жемқорлыққа
итермелейтін себептердің негіздері.
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы ұғымы мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... 6
1.2 Тарихи дамуындағы заңнаманың сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық бұзушылықтың түрлері мен қылмыстық
құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.4 Сыбайлас жемқорлықтың жасалу механизмі және
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2 Қазақстан Республикасындағы сыбайластық жемқорлық қылмысымен күресудің
қазіргі жағдайдағы негізгі проблемалары.
2.1 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық бұзушылықтың маңызын арттырудағы
құқық қорғау органдарының мәні мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қылмыс жасаған адамға криминологиялық
мінездеме ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.3 Шетел мемлекеттерінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.4 Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды соттардың
қолдану тәжірибесі туралы
негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қолданылған әдебиеттір
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...64
Кіріспе
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Қазакстан Республикасы жаппай
экономикалық және әлеуметтік саяси дағдарыс жағдайында болды. Жұмыссыздық,
инфляция, товар дефициті, нарықтың күйреуі - бұлардың барлығы Республика
тұрғындарының елеулі мөлшерін қайыршылыққа дерлік жеткізді. Табыс деңгейі
бойынша халықтың бұрын кездеспеген таптарға бөлінуі орын алды. Мемлекеттің
меншікті жекешелендірудің арқасында байыған жаңа ерекше таптар пайда
болды. Бұлардың барлығы моральдық – идеологиялық вакумның, дәстүрлі өнегелі
құндылықтардың қалпына келуінің заңға бағынуы деңгейі төмендеуінің пайда
болуы, жастар санасына еліктеу мен теріс мінез – құлықтың ең дөрекі және
көргенсіз үлгісін енгізу, құқықтық нигилизм сияқты құбылыстармен қатар
жүрді. Қылмыстық әсерлердің көзі болып тек қана әлеуметтік өмірдің жеке
көздері, жеке микроорта мен микротоптар ғана емес, сонымен қатар кең
таралған әлеуметтік-экономикалық процестер де болып табылды. Өзінен өзі
танылған, белгіленген құбылыстар мен процестер дәстүрлі қылмыстық
факторларды күшейтті. Осыған байланысты зорлық қылмыстарында елеулі
құрылымдық өзгерістер болды. Ол өзінің дәстүрлі-тұрмыстық сипатын жоғалтты.
Қылмыстылық сапалы түрде өзгерді. Оның негізінің мазмұны маманданған
жемқорлық, кісі өлтірушілер, есірткі сатушылар, жезөкшеге тартушылар
құрады.
Республикамыздағы қылмыстың ең ауыр қауіпті түрі болып табылатын, ең
алдымен қоғамның экономикалық, саяси құқықтық, өнегелі салаларына
сұқтанатын сыбайлас жемқорлықтың өсуі тіптен қиындатты. Осы аталған қылмыс
мемлекеттік құрылымның осал тұстарын, лайықсыз әрекеттерін біле отырып,
оларға өз қызметін ұсынады. Олармен ынтымақтастық жағдайда болуды қалайды.
Сыбайлас жемқорлық қызметімен ақша талап ету мақсатында азаматтарды
кепілдікке ұстап алудың кеңінен таралуы тығыз байланысты, террорлық
жағдайлары да белгілі. Осылайша сөз қылмысты қол сұғушылардың кейбір
санаттарының қоғамдық қауіпінің деңгейінің өсуі, олардың салдарының
ауырлығының өсуі, қасақана, ерекше, қауіпті, арнайы бағыттағы
қылмыскерлердің үлесінің өсуі туралы болып отыр. Осыған байланысты, кез
келген қылмыспен күресудің ғылыми негізделген стратегиясын жүзеге
асырудың мәселелері кешенін теориялық жасау маңызы ерекше болып
табылады. Осы тұрғыда қоғамға қолайсыз мінез – құлықтың пайда болуы, содан
кейін оның нақты жағдайда жүзеге асырылуын анықтаушы жеке сананың теріс
қалыптасу мәселелері тек қана теориялық қана емес, сонымен қатар
тәжірбиелік те мағынаға ие болады.
Еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып
жарияланғанына он төрт жыл болды. Осы жылдар ішінде көптеген іс
тындырылғаны мәлім. 1995 жылы тамыз айының 30 – жұлдызында референдум
жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз,
егемен мемлекеттің конституциялық дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт
болып табылады. Осы Конституцияның 1-бабына сәйкес "Қазақстан Республикасы
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі мен
құқықтары, бостандықтарын құрметтеп қорғайды" [1 14].
Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толықтай тиянақты орнату
процесі оңайлыққа түспей отыр. Республикамызда болып жатқан өзгерістер,
күндегі апталық жаңалықтар, ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең
талап -талғамға сай өмір сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтылған
мақсатқа жету үшін халықтың әл-ауқатын, жағдайын көтеруді, әлеуметтік
белсенділігімен қоғамдағы дәрежесін арттыруды, адамды өндіріске материалдық
қызығушылық арқылы тартуды әр республика өз даму процесінде халықты
құқықтық тұрғыдан қолдап қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Осыған
орай қоғамдық қатынастарды реттеуші құралдардың бірі - заң саласы. Осы
үлкен негізгі саланың өзекті бір арнасы – қылмыстық заң бұл тұрғыдан
алғанда көп іс-қимылды талап Қазақ КСР 1959 жылы қабылданған Қылмыстық
кодексінің нормалары өмірімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық
өзгерістерге сай келмегендіктен, 1997 жылы шілде айының 16-жұлдызында
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы
қаңтар айының 1-жұлдызынан бастап заңды күшіне енді. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев "Жоғарғы заңды қорғауды
қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете
мән берілсін және заңға қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға билік пен
заңның ең қатаң түрі қолданылсын",- деп атап өтті (10).
Сол себептен қазіргі кезеңде негізінен республикамыздың мемлекеттік
және қоғамдық өмірінің құқықтық негізінің нығаюына, қылмыспен және заң
бұзушылықпен күресті күшейтуге қоғамымыздың әр мүшесінің құқықтары мен
бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты назар аударуда. Алайда,
бірнеше онжылдықтар бойы қалыптасып кеткен социалистік қоғамдық
қатынастардың нарықтық қатынастар болып өзгеруі, шынайы тәуелсіздікпен
мемлекеттік егемендіктің тәжірибеде жүзеге асырылуы жас мемлекет үшін оңай
міндет емес екенін көрсетті және түбегейлі өзгеріс процесінде пайда болған
қиындықтар, шешімін таппай жатқан мәселелер де аз емес.
Ел дамуының бағдарламалық құжаты - Қазақстан – 2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл – ауқатының артуы
атты ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында біздің қоғамымыз бен
мемлекетіміздің дамуының алдағы жоспарымен негізгі қағидалары бағыттары
баяндалған. Сонымен қатар, қазіргі кезеңде көптеген қалыптасып кеткен
көзқарастарды өзгерту қажеттілігі, оның ішінде жаңа тарихи жолдағы
кедергілермен күресу әдістерін, қоғамға жат құбылыстармен, соның ішінде
әсіресе қылмыстылықпен күресу әдістерін жаңарту қажеттілігі, жинақталған
өмірлік тәжірибемізді жоғалтпау үшін қоғамға, адамға тиімді болған өткен
тарихи сара жолымызды қайта саралау қажеттілігі туып отыр.
Осы тұста ел Президенті былай деп көрсетеді: Бүгінгі дамуымыздың
келеңсіз сипаттары туралы айта отырып, олардың көпшілігінің уақытша және
өтпелі сипаты барын, оның өзі де кеңістік мұра мен өтпелі кезеңнің
қиындықтарының салдары екенін атап өту қажет. Алайда, біз қандай шамада
мүмкіндіктерімізді пайдаланып, қауіп – қатердің алдын аламыз, өзіміздің
оңымызды еселеп, терісімізді азайтамыз – бұл біздің өзімізге, мақсаттары
мен басымдықтарды дәл білуімізге, оларды уақтылы әрі оралымды іске
асыруымызға байланысты [11 13].
1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы түсінігі мен сыбайлас жемқорлыққа
итермелейтін себептердің негіздері.
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы ұғымы мен маңыы.
Қазақстан Республикасы толық мемлекеттік тәуелсіздікке ие болғаннан
кейін, жаңа қоғамдық – саяси жағдайда елдің әлеуметтік – экономикалық және
рухани дамуының барлық саласын дамытуды басты мәселе етіп қойды.
Республикамызда жемқорлық қылмыспен күресті күшейту мақсатында өткен жылдың
ақпан айында американың халықаралық даму агентігінің қаржылық
демеушілігімен жемқорлыққа қарсы орталықтың ашылу рәсімі өтті. Орталық
әлемнің барлық елдеріндегі жемқорлыққа қарсы күрес шараларының жүйесі және
әдістемесі туралы ақпарат жиналды.
Орталықтың қызметкерлері Мемлекеттік қызметкерлер арасында
тұрақтылықтың ұлттық жүйесін нығайту мәселелері бойынша қоғамның күшейту
мүмкіндіктері туралы сауалнама өткізуді жобалауда. Жемқорлыққа қарсы
қылмыстың өзекті мәселелері бойынша республикамыздың Қауіпсіздік
комитетімен, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы тығыз байланыс
жүргізуде. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет шараларының ғылыми танымдары
мен өзекті мәселелері Қазақстандағы қоғамдық қатынастарды реформалаудың
барлық кешенді мәселелерімен тығыз байланыста. Сыбайлас жемқорлықтың мән –
мағыналық мәселелері оның пайда болуы, онымен күрестің қылмыстық – құқықтық
құралдары қызу пікірталастар тудыру үстінде Сыбайлас жемқорлық ұғымы
қандай қылмыстық қол сұғушылықты қамтитыны да даулы мәселе қалпында қалып
келеді. Сыбайлас жемқорлыққа жол беретін әрекеттерді ережеге бағындыру,
құқықтық саралау мәселесі де баяу жүргізілуде. Сондай – ақ, қылмыстық заң
баптарының санкциясы мен сыбайлас жемқорлық әрекеті үшін жазаның қандай
түрлерін қолдану да нақты шешімін таппай отыр. Осыған байланысты сыбайлас
жемқорлықтың ұғымы, мәні, маңызы, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресу
жөніндегі Қазақстан Республикасының заңдарының қалыптасуы мен дамуы,
сыбайлас жемқорлықпен жасалатын қылмыстың нақты құрамы, сыбайлас
жемқорлыққа қарсы тұрудың қылмыстық – құқықтық, қылмыстық –
процесуалдық, криминалистикалық шаралары талданады. Қазіргі кезде
қоғамымызда қауіпті құбылысқа айналып отырған қылмыстардың бірі,
сыбайластық жеқорлық болып табылады. Қазақстанның жаңа қылмыстық заңдарының
ережелерін ескере отырып, сыбайлас жемкорлықпен күрестің өзекті
мәселелерінің проблемалық аспектілерін жасау болып табылады. Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрестің өзекті мәселелері: жалпыға мәлім, жемқорлық
қылмыс, ең алдымен қоғамға қауіптілігімен, құпиялылығымен, ерекше
кұрылымымен, экономикаға кері әсер етуімен, құқыққа қайшылығымен, күш
көрсетуімен сипатталады. Осыған байланысты, сыбайлас жемқорлық қылмысымен
күресудің жаңа нысандарын, әдістерін әзірлеу, қылмыс санаттарын уақтылы
ашу, алдын ала қылмысты болдырмау үшін құқық қорғау органдарының қызметін
жетілдіру қажеттілігі туындайды [12,256].
Сыбайлас жемқорлық қылмыстарымен күрестің тиімділігін арттыру
мақсатында бұл қылмыстарды тергеу үшін, жедел – тергеу топтарын қазіргі
заманғы ғылыми – техникалық құралдармен жабдықтау болып табылады. Бұл
қылмыспен күрестің тиімділігін арттыру мақсатында тергеудің жеке
әдістемелерін қалыптастыру маңызды. Жоғарыда айтылған қылмыстық істер
бойынша алдын ала тергеу жүргізу кезіндегі прокурордың қадағалау жүйесі
маңызды рөл атқарады [13,105].
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің ең басты өзекті мәселесі - жеке
азаматтарға және мемлекетке материалдық үлкен шығын алып келуі. Қазіргі
республикамыздың нарықтық экономика кезеңінде, сыбайлас жемқорлық
қылмысымен қарсы күрес жүргізу мәселесі ең басты құндылық болып есептеледі.
Сыбайлас жемқорлық халықты қанаудың көлеңкелі көрінісі бола отырып, адамзат
қоғамының даму кезеңдерімен қалыптаспай келеді. Жалпы бұл термин латынның
corruptio - сатып алу деген сөзінен шыққан.
Яғни, лауазымды адамдардың қызметті өзінің бас пайдасының қамы үшің
пайдаланудан туған қылмыс дегенді білдіреді. Сыбайлас жемқорлық туралы
Цицеронның егер парақорлар өздеріне қажеттісін жымқырған болса ғана
қалтырайды, ал егерде, басқалармен бөлісуге жетерліктей жымқырған болса,
онда олар аса қорқыныш жоқ,3 деген белгілі сөзін еске алуға болады.
Сыбайлас жемқорлықпен күресу айтарлықтай моральдық шығынға ұшырататыны
сөзсіз. Тәжірибеде осы қылмыспен күрес процесінде адамдардың пайдакүнемдік,
қанағатсыздық көре алмаушылық, арызқой әрекеттері жиі байқалуда. Сыбайлас
жемқорлық пен пара алу салықтан бұлтару сияқты көрініс табуда (14,76).
Сыбайлас жемқорлық және онымен күрес проблемаларының өзектілігі әдеттегідей
әлеуметтік шиеленістіктен, экономикалық тұрақсыздықпен, қайыршылықпен
сабақтасып, реформаларды жүзеге асыру кезеңінде айрықша көрініс табады.
Ең алғаш рет 1995 жылы ақпан айында Европалық Кеңес сыбайлас жемқорлық
мәселесі жөнінде тақырыптық жиын өткізді, ол 2001 жылы және ең соңғысы 2004
жылы өткізілді. Қазақстан Республикасында аса қауіпті құбылыс ретінде
көрінетін сыбайлас жемқорлық туралы әңгіме 1991 жылдан бастап қозғалды.
Қазіргі жағдайда ел басшысы сыбайлас жемқорлық қылмысына қарсы күреске
ерекше мән беруде.
Ел Президенті қылмысқа қарсы күреске байланысты бірқатар жарлық
шығарды. Президент Н.Ә. Назарбаев Қазақстан Республикасының қылмыспен
күресті күшейту мен құқық қорғауды нығайту мәселелері жөніндегі
мәжілісінде, парақорлықпен күрестің түбегейлі шараларын алға ала отырып:
Парақорлық әлеуметтік қауіпті көлем алып барады, - деп атап көрсетіп, -
параны көп нәрсе үшін – жер бөліп бергені үшін, коммерциялық құрылымдарды
қайта тіркегені үшін, әскерден қалдырғаны үшін, табысын салықтан жасыру
үшін, жекешелендіруге жәрдемдескені үшін, ең соңында бастықтың алдынан
тамыр – таныстықпен өткізгені үшін алады.2 Еліміздің Президенті
Н.Э.Назарбаев Қазақстан халқына өзінің Қазақстан – 2030 жолдауында жеті
стратегиялық қағидалардың қатарына сыбайлас жемқорлыққа табандылықпен әрі
аяусыз күресуді де атап өтті. Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің
арасынан бірінші болып, Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы заң қабылдап
және осы күресті теңдесі жоқ міндеттердің бірі деп санады.
Алғашқы рет Республика заңдарында сыбайлас жемқорлыққа және соған
байланысты құқық бұзушылыққа заңгерлік түсінік беріліп, сыбайласқан құқық
бұзушылықтың субъектілері анықталып отыр. Заңда, сондай - ақ Қазақстан
Республикасы Конституциясының 39 – бабының I – тармағына сәйкес мемлекеттік
функцияларды орындау өкілеттігі бар және соларға теңестірілген адамдардың
құқығы мен бостандықтарын сақтай отырып, сыбайлас жемқорлықпен күрестің
негізгі жолдары берілген.1
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шаралары мен сыбайласқан құқық
бұзушылық үшін жауапкершілікке арнайы бөлім арнаған. Ал заңның негізгі
мақсатына тоқталсақ, I – бабында, осы заң азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға, сыбайлас жемқорлық көріністерінен туындайтын қауіп
-қатерден Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге,
сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың алдын алу, анықтау,
олардың жолын кесу және ашу, олардың зардаптарын жою және кінәлілерді
жауапқа тарту арқылы мемлекеттік органдардың, мемлекеттік міндеттерді
атқаратын лауазымды және басқа да адамдардың, сондай-ақ оларға
теңестірілген адамдардың тиімді қызметін қамтамасыз етуге бағытталған және
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі принциптерін айқындап, сыбайлас
жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың түрлерін, сондай-ақ жауаптылықтың
пайда болу жағдайларын белгілейді. Осы Заң сол сияқты демократиялық
негіздерді, мемлекетті басқарудағы жариялылық пен бақылауды кеңейтуге
халықтың мемлекет пен оның құрылымдарына деген сенім нығайтуға, білікті
мамандарды мемлекеттік қызметке кіруге ынталандыруға, мемлекеттік
міндеттерді атқаратын адамдардың риясыз адалдығы үшін жағдайлар жасауға да
бағытталған.
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты негізгі ұғымдар заңның II – бабында
баяндалған, мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға
теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттігін және соған байланысты
мүмкіндіктерін пайдалана отырып не мүліктік пайда алу үшін олардың өз
өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда
көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылықтар алуы, сол сияқты бөл
адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктер мен артықшылықтарды
құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп
танылады (14,98).
Сондай-ақ өзге заңдарда көзделген, заңдарда белгіленген тәртіптік,
әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке әкеп соқтыратын сыбайлас
жемқорлықпен жымдасқан немесе сыбайлас жемқорлық үшін жағдай туғызатын
әрекеттер сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтар (сыбайлас
жемқорлықпен құдық бұзушылықтар) болып табылады. Мемлекеттік міндеттер –
Қазақстан Республикасының Конституциясымен және заңдарымен мемлекеттік,
оның органдары мен мемлекеттік қызмет атқаратын адамдардың өкілеттігіне
жатқызылған іс жүргізу мәндері.
Мемлекеттік органдардың бақылау және қадағалау міндеттері – заңдармен
уәкілеттік берілген мемлекеттік органдардың Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес заңдылықтың сақталуын қамтамасыз ету, заңдардың бұзылу
себептері мен жағдайларын анықтау мен жою, азаматтар мен заңды тұлғалардың
бұзылған құқықтарын қалпына келтіру, нормативтік құқықтық актілердің дәл
әрі біркелкі қолданылуын және нормативтік актілердің міндетті талаптарының
орындалуын тексеру жөнінде жүзеге асыратын міндеттері. Лауазымды адамдар –
тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша мемлекеттік органдарда,
жергілікті Өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа да
әскерлері мен әскери құрамаларында өкімет өкілінің міндеттерін жүзеге
асыратын не ұйымдастырушылық – билік етушілік немесе әкімшілік-шаруашылық
міндеттерін атқаратын адамдар. Жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдар
– мемлекеттік міндеттері мен мемлекеттік органдардың өкілеттігін тікелей
атқару үшін Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан
Республикасының конституциялық және өзге де заңдарында белгіленген
қызметтерді атқаратын адамдар.
1.2 Тарихи дамуындағы заңнаманың сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес түрлері.
Сонау 1998 жылдың аяғында Ел Президенті Жоғары тәртіптік кеңесті
Сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі мемлекеттік комиссия етіп қайта
құрды, 1998 жылдың 7 – желтоқсанында Президент сыбайлас жемқорлықпен
күрестің 1999 – 2000 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына қол
қойды, 2000 жылы сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі мемлекеттік комиссия
таратылып, оның қызметі Президент әкімшілігіне берілді. Сыбайлас
жемқорлықпен күресу барлық кезде де қоғам мен мемлекеттің өзекті
мәселелерінің бірі болып саналады.
Мемлекеттік билік органдарына келетін болсақ, бұл мәселе, яғни,
сыбайлас жемқорлық ғылыми тұрғыдан зерттеу міндеттері қашан да ең өзекті
мәселе болып қала береді. Сыбайлас жемқорлық, парақорлықпен бірге лауазымды
адамның өзінің мүддесін ойлап бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену. Сыбайлас
жемқорлықтың мәні туралы, профессор Е.І. Қайыржанов былай деді - шындығына
келгенде сыбайлас жемқорлық қоғамдық өмірдің көз үйреншікті құбылысына
айналғаны қашан, ол қоғамның айықпас, қайта өрши түсетін індеті
іспеттес.4 Қазақстан Республикасында 1998 жылы қабылданған Сыбайлас
жемқорлықпен күрес туралы заңға келетін болсақ, заңның 2 – бабында,
мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға
теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттігін және соған байланысты
мүмкіндіктерін пайдалана отырып не мүліктік пайда алу үшін олардың өз
өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда
көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл
адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған
игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы
сыбайлас жемқорлық деп танылады [15,346].
БҰҰ – ның халықаралық сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы анықтамалық
құжаттарында сыбайлас жемқорлық - жеке басының пайдасы үшін мемлекеттік
билікті теріс пайдаланушылық делінген. Біздің республикамызда сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңында, сондай - ақ өзге заңдарда
көзделген, белгіленген тәртіптік, әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке
әкеп соқтыратын сыбайлас жемқорлықпен жымдасқан немесе сыбайлас жемқорлық
үшін жағдай туғызатын әрекеттер сыбайлас жемқорлықпен байланысты құқық
бұзушылықтар деп танылады [16,73].
Белгілі ресейлік ғалым, профессор Л.Д. Гаухман сыбайлас жемқорлықпен
құқық бұзушылықты, оған қарсы күресті былай түсіндіреді: мемлекеттік
қызметкерлердің заңмен немесе өзге нормативтік актілермен тыйым салынған
мүлікті немесе сыйақыны, көрсетілген қызмет немесе жеңілдіктерді алуы
немесе оларға осындай қызметтің көрсетілуі, не болмаса заңмен немесе өзге
нормативтік актілермен көзделген материалдық игіліктерді біле тұрып
бермеуі [18,301]. Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес туралы заңда келтірген анықтаманы талдай келіп, оның тұжырымдары
халықаралық құқықтың стандартқа сай келеді деп айтуға болады.
Заңда сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықты үшке бөліп қарастырады.
- Жақын туыстардың, жекжаттардың бірге қызмет істеуіне жол бермеу; (11
-бап)
- Сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатын құқық бұзушылықтар және олар
үшін жауапкершілік (12 – бап)
- Игіліктер мен артықшылықтарды заңсыз алуға байланысты сыбайлас
жемқорлықпен құқық бұзушылықтар (13 – бап)
Заңның екінші блогындағы сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатын құқық
бұзушылыққа мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілеттік берілген адамдардың
төмендегідей әрекеттері жатады: басқа мемлекеттік органдардың, ұйымдардың
қызметіне заңсыз араласу; аталған адамдардың не олардың жақын туыстары мен
жекжаттарының материалдық мүдделерін қанағаттандыруға байланысты
мәселелерді шешу кезінде өздерінің қызметтік өкілеттігін пайдалану;
мемлекеттік және оған теңестірілген қызметке кірген және онда
жоғарылатылған кезде заңда көзделмеген артықшылықтар беру (тамыр-таныстық,
отбасылық жақындық); шешімдер әзірлеу мен қабылдау кезінде заңды және жеке
тұлғаларға заңсыз артықшылық көрсету; кімге болса да табыс алуға байланысты
кәсіпкерлік және өзге де қызметті жүзеге асыруда заңдарда көзделмеген кез
келген жәрдем көрсету; мемлекеттік міндеттерін атқару кезінде алынған
ақпаратты, егер ол ресми жариялауға жатпайтын болса, жеке немесе топтық
мүдделерге пайдалану; берілуі заңдарда көзделген ақпаратты жеке және заңды
тұлғаларға беруден негізсіз бас тарту, оны кешіктіру, бөрыс немесе толық
емес ақпарат беру; жеке немесе заңды тұлғалардың табыс етуі заңдарда
көзделмеген ақпаратты бөл тұлғалардан талап ету; мемлекеттік қаржы
ресурстары мен материалдық ресурстарды жекелеген кандидаттардың немесе
қоғамдық бірлестіктердің сайлау қорына беру; жеке және заңды тұлғалардың
арыз-өтініштерін қараудың және өз құзыретіне кіретін өзге де мәселелерді
шешудің заңда белгіленген тәртібін әлденеше рет бұзу; ізеттілік пен
қонақжайлылықтың жалпы қабылданған нормаларына сәйкес, сондай-ақ хаттамалық
және өзге де ресми шаралар өткізу кезіндегі мезіреттік ілтипат көрсету
белгілері мен мезіреттік кәдесыйларды қоспағанда, жоғары тұрған ресми
адамдарға сыйлықтар тарту және қызметтен тыс қызмет көрсету; жеке немесе
заңды тұлғаларға олардың құқықтары мен заңды мүдделерін іске асыруда
көрінеу кедергі жасау; кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу, сондай-ақ
оған бақылау жасау өкілеттігін сондай қызметті жузеге асырушы жеке немесе
заңды тұлғаларға беру; мемлекеттік бақылау мен қадағалау міндеттерін
мемлекеттік орган мәртебесі жоқ ұйымдарға беру; қызметі немесе жұмысы
жөнінен жоғары немесе төмен тұрған не өздерімен өзге де түрде тәуелді
лауазымды адамдармен ақша немесе өзге де мүлік салынатын сипаттағы құмар
ойындар ойнауға қатысу әрекеттері сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатын
құқық бұзушылықтар болып табылады.
Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілеттік берілген адамдардың немесе
оларға теңестірілген адамдардың осы баптың 1-тармағында аталған қандай да
болсын құқық бұзушылықтарды жасауы, егер онда қылмыстық жазаланатын
әрекеттің белгілері болмаса, қызметінен төмендетуге, қызметінен босатуға
немесе мемлекеттік міндеттерді атқарудан өзге де түрде босатуға не заңда
белгіленген тәртіппен өзге де тәртіптік жаза қолдануға әкеп соғады. Алғашқы
құқық бұзушылық үшін тәртіптік жаза қолданылғаннан кейін бір жылдың ішінде
аталған құқық бұзушылықтардың кез келгенін қайталап жасау заңда белгіленген
тәртіппен қызметінен босатуға немесе мемлекеттік міндеттерді атқарудан
өзгедей түрде босатуға әкеп соғады. Қазақстан Республикасы Парламентінің
депутаттары немесе осы Заңның 3-бабы 3-тармағының 2) тармақшасында аталған
адамдар осы баптың 1-тармағында аталған құқық бұзушылықтардың қандайын
болса да жасаған жағдайда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізуші
органдар бұл жөнінде тиісті сайлау комиссиясына хабарлайды, ол бұларды
материалдар келіп түскен күннен бастап бес күннің ішінде Парламенттің
назарына жеткізуге міндетті.
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтар үшін осы Заңның
негізінде мемлекеттік міндеттер атқаруға уәкілетті адамдар мен оларға
теңестірілген адамдар жауапты болады. Мемлекеттік міндеттерді атқаруға
уәкілетті адамдарға: барлық лауазымды адамдар, Парламенттің және
мәслихаттардың депутаттары, судьялар; Қазақстан Республикасының мемлекеттік
қызмет туралы заңдарына сәйкес барлық мемлекеттік қызметшілер жатады.
Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілетті адамдарға: жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына сайланған адамдар; заңда белгіленген тәртіппен
Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасының
Парламенті мен мәслихаттардың депутаттығына кандидаттар ретінде тіркелген
азаматтар, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару сайланбалы органдарының
мүшелері; жергілікті өзін-өзі басқару органдарында тұрақты немесе уақытша
жұмыс істейтін, еңбегіне ақы Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет
қаражатынан төленетін қызметшілер; мемлекеттік ұйымдарда және жарғылық
капиталында мемлекеттік үлесі кемінде отыз бес процент болатын ұйымдарда
басқару міндеттерін атқаратын адамдар теңестіріледі.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық субъектілеріне лауазымды және
мемлекеттік міндет атқаруға уәкілетті өзге де адамдарды немесе оларға
теңестірілген адамдарды сатып алуды жүзеге асырушы, сол сияқты оларға заңға
қайшы мүліктік игіліктер мен артықшылықтар беретін жеке және заңды тұлғалар
да жатады.
Жоғарыда аталған заң Қазақстан Республикасының күллі аумағында барлық
жеке және заңды тұлғаларға қатысты қолданылады. Осы Заң Қазақстан
Республикасынан тыс жерлерде, егер халықаралық шартта өзгеше көзделмесе,
Қазақстан Республикасының азаматтары мен Қазақстан Республикасында
тіркелген заңды тұлғаларға қатысты қолданылады. Жекелеген мемлекеттік
міндеттерді атқару тәртібі туралы (мәслихат депутаттарының, судьялардың
мәртебесі туралы, мемлекеттік қызметшілердің жекелеген санаттарының қызмет
өткеруі туралы, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың өзге де
ықтимал субъектілері туралы) заңдарда сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға
бағытталған шектеулер мен тыйым салу көзделетін басқа да құқықтық нормалар
белгіленуі мүмкін.
Қазіргі кезде сыбайлас жемқорлық мәселесін әрбір мемлекетте, түрлі
халықаралық ұйымда кездестіруге болады. Бірақ ол барлық жерде бірдей бола
бермейді. Тарихи дәуір және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму
кезеңіне қарай сыбайлас жемқорлықтың пайда болу мәселелері де әр алуан
болып келеді. Кейбір шет елдердің мемлекеттік басқаруында және мемлекеттік
қызметінде жемқорлықтың алдын алуға және жоюға бағытталған әкімшілік
қалыптың кешендері құрылған. Бірқатар мемлекеттерде шенеуніктердің ар
кодексі немесе этикалық кодекстер жиынтығы болып табылатын арнайы заңдар
қабылданған. Осыған орай, шетел мемлекеттеріндегі сыбайлас жемқорлықтың
алдын алу және жолын кесу шараларына назар аударайық.
Транспаренси Интернешнлдің мәліметтерін негізге ала отырып, сыбайлас
жемқорлықтың жер жүзіне таратылу айырмашылықтарын және қазіргі әлемдегі
жемқорлықтың деңгейін зерттеу мақсатында, әлем картасындағы сыбайлас
жемқорлық туралы ақпаратты бейнелеп көрсетуге тырысайық. Халықаралық
тәжірибеде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы айтқанда, барлық елдерді
шартты түрде төрт санатқа бөлуге болады: 1) сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күресті табысты жүргізп отырған елдер; 2) сыбайлас жемқорлық орташа
деңгейдегі елдер; 3) сыбайлас жемқорлықпен өте келелі мәселелері бар елдер;
4) сыбайлас жемқорлық айырықша байқалатын елдер. Әрі қарай осы жүйені
негізге аламыз.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті табысты жүргізіп отырған елдерге
Дания, Финляндия, Швеция, Жаңа Зеландия, Канада, Нидерланды, Норвегия,
Швейцария, Австралия, Сингапур, Люксенбург, Ирландия, Германия,
Ұлыбритания, Израиль, АҚШ, Австрия, Исландия, Жапонияны жатқызуға болады.
Жоғарыда аталған елдердегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті
ұйымдастырудың кейбір ерекшеліктері - осы елдердің үкіметі сыбайлас
жемқорлықты ұлттық қауіпсіздікке төнген қауіп деп қарайды. Сондықтан
сыбайлас жемқорлық сырттан төнген және ішкі қауіп ретінде қабылданып, соған
байланысты онымен күрес көлемді және кешенді сипат алады.
Мысалы, Нидерландыда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес өзіне мыналарды
енгізеді:
- сыбайлас жемқорлыққа бейім тұратын мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарда
мониторинг жүйесін енгізу және осы жерлерде қызмет ететіндерді қатаң
бақылап отыру. Сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізетін тұлғаларды лауазымға
тағайындау;
- сыбайлас жемқорлық әрекеттерін жазалау жүйесі – бұл мемлекеттік ұйымдарда
жұмыс істеуге қатаң тиым салуды және мемлекеттік қызмет ұсынатын барлық
әлеуметтік жеңілдіктерінен айыруды көздейді;
- лауазымдық тұлғаның жағымды әрекетін көтермелеу жүйесі – шенеунікке өз
қызметін тиімді де адал орындауы үшін материалдық тұрғысынан да,
адамгершілік тұрғысынан да жағдай жасау;
- арнайы полиция типіндегі сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі
мемлекеттік қауіпсіздік жүйесі;
Компаративтік талдау бойынша, әр мемлекеттің өзінің күресу жолы,
әдісі, тәсілі бар. Ал басқа жағынан қарасақ, көптеген мемлекеттердің
сарапшылары біркелкі ережелер нормаларын қолдану керек деп ұсыныс жасайды.
Тіпті, бүкілұлттық тәртіп әдептілігін қалыптастыру қажет дейді. Осы орайда,
1995 жылы Ұлыбританияда Нолан Комиссиясы 7 қағида қабылдады:
1. Риясыздық. Лауазымды қызметкерлер қоғамдық мүддені жоғары ескере отырып,
бір шешімге келеді.
2. Сатылмастық. Лауазымды қызметкерлердің өздерін басқа бір адамдарға не
ұйымдарға қаржылық тәуелсіздікке қоймағаны дұрыс.
3. Әділдік. Жоғары қызметке тағайындау, келісім шарт жасау, марапаттау
мәселелері бойынша шешім қабылдағанда лауазымды қызметкерлер үміткердің
кәсіби қабілеттерін, іскерлігін ескеруі тиіс.
4. Есептілік. Лауазымды қызметкерлер қоғамның алдында өздерінің істеген
ісі, қабылдаған шешімдері бойынша есеп беріп отыруы керек.
5. Ашықтық. Лауазымды қызметкерлердің шешімдері мен істері қоғамға ашық
болуы тиіс. Әр шешім дәйектеліп отыруға міндетті.
6. Арды, абыройды сақтаушылық. Лауазымды қызметкерлер өздерінің мүдделері
туралы ашық айтып, егер де осы мүдделері олардың істеген жұмысына қайшылық
келтірсе, қоғамның пайдасына әкелетін шешімге келуге тиісті.
7. Басшылық. Лауазымды қызметкерлер осы аталған қағидаларды қолдана отырып,
басшылықты орындап, өзінің дұрыс істерімен, мінез-құлқымен үлгі көрсетіп
отыруға міндетті.
Жемқорлыққа қарсы өзгерістерді жүргізетін басқа топ институционалдық
деп аталады. Бұл топ жемқорлыққа қарсы мүлде басқа күресті көрсетеді.
Олардың ойынша, жаңа әдіс, жаңа жолға бар бағдарламаны жойып тастап,
нормативтік іс-әрекеттерін өзгерту керек. Институционалдық жемқорлық
өзгерістерге мынадай мысал келтіруге болады: сайлау үрдісіне ашықтық,
жариялылық қамтамасыз ету; үкімет жұмысына және орындаушы басшылығына
парламенттің бақылауы; сайлау үрдісінде қаржы мәселесіне бақылау жасау;
мүлік мәселесін шектеу; мемлекеттік қызметкерлерінің кіріс-табысын, қаржы
міндеттерін, шенеуніктердің табысының көтеруін, жылдық қаржы есебін беру,
жемқорлыққа қарсы арнайы заң қабылдау, әкімшілік және қылмыстық жазалау
тағы басқалар. Сайлаушылардың дауысын сатып алу көптеген мемлекеттерде
дәстүрге айналған. Бұл әдіс АҚШ, Ұлыбританияда және басқа Еуропа
мемлекеттерінде 19 ғасырда кең таралған. Қазір осындай шаралар шектелсе де,
бүгінде осындай заң бұзушылық байқалады. Испания мен Италияның сайлау
үрдісінде басқа шаралар қолданады. Ықпалы зор үміткерлерге саяси
партиялардың көсемдері патронаж деген әдісті пайдаланады. Бұл әдістің
маңызы мынада: сайлау кезінде көмектескен адамдарға мемлекеттік органдардан
бір пайдалы қызметтерді ұсынады. 1966 жылы Тайландта өткен сайлау
сайлаушыларға сыйлықтар тарату негізінде өтті. Сондықтан көптеген
мемлекеттерде сайлауды өткізу барысында ашықтық талап етіледі. Екіншіден,
сайлау компаниясын қаржыландыруды бақылауға алып, нормадан жоғары
қаржыландыруға тыйым салынады.
Ботсванада сыбайлас жемқорлықтың қарқынды өсуін тежеуге келесі шаралар
көмектесті: шенеуніктердің санын қысқартып, олардың жалақысын көтерді және
мемлекеттік мекемелердің құрылымын ықшамдалды, әрі сыбайлас жемқорлықтың
кез келген түріне дереу санкция салынды.
ОАР-да бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық деңгейі көптеген еуропа елдеріне
қарағанда төмен. Олар қабылданған жаңа заңдардың көмегімен Үкіметті
Парламент алдында есеп беруге міндеттеу арқылы, шенеуніктер мен
депутаттарға табыстары және басқа да салық төлейтін мүліктері жөнінде
декларация тапсыру және мемлекеттік жүйенің ашықтығын қамтамасыз ететін
қадамдарды қабылдау жолымен қол жеткізілді.
Израиль сыбайлас жемқорлықтан жеткілікті түрде ерікті мемлекеттердің
бірі болып саналады. Ондағы жемқорлыққа қарсы күрес, Нидерланды елінде
қолданылатын шараларға қоса, мониторинг жүргізудің белгілі қайталануы
жүйесі арқылы жүргізіледі. Израильде шенеуніктер үшін едәуір әлеуметтік
жеңілдіктер қарастырылған және сыбайлас жемқорлық анықталған жағдайда олар
қатаң жазаланатындықтан, төмен деңгейлі жемқорлық жоқ дерлік. Оның себебі,
бұл елдерде мемлекет көп ғасырлы күрес нәтижесінде құрылған.
Әлемнің көптеген елдеріндегі жемқорлыққа қарсы күрес қағидаларының бірі
- Заң алдында барлық азаматтардың теңдігі. Жемқорлық қылмыс жасаған
азаматтар өздерінің әлеуметтік жағдайына қарамастан Заң алдында
жауапкершілікті бірдей тартады. Қытайда ҚХР Мемлекеттік комитеті сыбайлас
жемқорлық үшін жаза туралы Қағиданы 1952 жылы қабылдады. Осы Қағидаға
сәйкес, сыбайлас жемқорлық - барлық мемлекттік органдар, мекемелер, оқу
орындары және соларға қарайтын бөлімдердің қызметкерлерінің қоғамдық
мүддені жамылып жасаған мемлекет құндылықтарына ие болу, алдау жолымен
ұрлау, иемдену, басқа адамдардың құндылықтарын сұғанақтыпен алу, пара
алумен анықталады. 1997 жылы 1 қазанда ҚХР-ның жаңа редакиядағы Қылмыстық
Кодексі күшіне енді. 1979 жылғы Кодекс толықтырылды - 192 бап болған еді,
енді 451 болды. Сыбайлас жемқорлық үшін жауапкершілік туралы нормаларды
қылмыстық-құқықтық және қылмыстық істер деп жеке тарау етіп бөлу жеткілікті
негізделген. Ол туралы норма жеке меншікке қарсы қылмыс жөніндегі тарауға
енгізілген болатын. Жаңа тарау 394 баптан тұрады. Мысалы, пара алғаны үшін
мемлекеттік ұйым айыппұлмен жазаланады, тікелей орындаушы мен ұйымның
басшысы жағдайдың ауырлығына байланысты – 5 жылға дейін бас бостандығынан
айырылады немесе тұтқындалады. Сыбайлас жемқорлық және парақорлық үшін
жазалау мәселелері жеке нормамен реттелген. Егер сыбайлас жемқорлық немесе
пара алу кірісінің сомасы 100 мың юаньнен (1S=10) асып кетсе, онда 10 жылға
бас бостандығынан айырылады немесе дүние мүлкі тәркіленеді немесе онсыз
өмірлік бас бостандығынан айыру жазасы қолданылады. Валюталық қылмыстармен
күрес жөнінде Қытайдың тәжірибесі көңіл аудартады, соның барысында бірнеше
миллиард доллардың жалған кедендік декларацияларын, жалған шетелдік
лицензияларды пайдаланып, банктерден валюта алған фирмалар қатары
анықталды, шетелдік келісімдер бойынша жалған аванс төлемдер фактілері және
оффшорлық қаржы операциялары көлемінде көптеген заң бұзушылықтар ашылды.
Францияда лауазымдық тұлғалардың қызмет бабын теріс пайдаланғаны үшін
жауапкешілігін реттеу саласында 1983 жылғы 13 шілдедегі Мемлекеттік
қызметкерлердің құқықтары және міндеттері туралы Заңның және 1992 жылы
қабылданып, 1994 жылы қыркүйекте күшіне енген Қылмыстық кодексінің маңызы
зор. Мемлекеттік қызметкелердің құқықтары және міндеттері туралы Заңға
сәйкес мемлекеттік шенеунікке өзін тек қызметке арнау міндеті жүктелген,
бұл Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы Заңы бойынша
мемлекеттік қызметкерлердің міндеттеріне ұқсас. Аталған заң мемлекеттік
қызметкердің өзіндік абырой кодексі болып табылады. Францияда мемлекеттік
қызметкерлерге тексеру және бақылау қол астындағы кәсіпорындардың әрекетіне
араласуға тыйым салады. Кейде көрсетілген міндет мемлекеттік қызметтен
кеткеннен кейін де, сол шенеуніктің артынан сақталынып қалады. Билікті жеке
басы үшін пайдалану жөніндегі нормалар жүйесінде басты орынды, сөзсіз,
бұқаралық лауазымдық тұлғалардың белсенді пара беру және сылбыр пара алу
парақорлығы үшін қылмыстық жауапкершілік туралы нормалары алады. Параны
алғаны, ұсынғаны, парақорлық және парақорлыққа пара беру үшін бірдей
жазаланады: 10 жылға түрмеге қамалынады және 1 млн. франк көлемінде айыппұл
төлейді. Лауазымдық тұлғаларға лауазымнан босағаннан кейін 5 жылға дейін
өзінің капиталымен жұмыс істеуге, жеке кәсіпорындарға кеңес беруге тиым
салады.
Францияның ерекшелігі - соттардың жасаған, Төрелік сот мүшелерінің
немесе соттың, не жеке адамдардың шақыруымен келген, екі жақты келістіру
үшін сотпен шақырылған сарапшылардың арнаулы парақорлық құрамын бөліп
көрсету. Көрсетілген әрекеттер 10 жылға түрмеге жабумен және 1 млн. франк
айыппұл төлеумен айыпталады.
Байқағанымыздай, шетел мемлекеттерінде жемқорлыққа қарсы заңнама
күресудің барлық құқықтық құралдарын, яғни қылмыстық-құқықтық қана емес,
қолдану жағына қарай және жемқорлықтың алдын алу жағына қарай дамып
жатқандығы көрініп тұр. Осы елдердегі сыбайлас жемқорлықтың көріністеріне
талдау жасау, Қазақстан үшін тиімді сыбайлас жемқорлыққа қарсы пайдалы әрі
тиімді озық ұлттық стратегияны жасауға көмектеседі. Біріншіден, сыбайлас
жемқорлықпен күреске бағытталған мемлекеттің жоғарғы басшысының күшті саяси
жігері және соның негізінде құрылған мемлекеттік, экономикалық, әлеуметтік
және құқықтық сипаттағы сыбайлас жемқорлықпен күрес саласындағы бірыңғай
мемлекеттік саясат. Екіншіден, мемлекеттік әкімшілік жүйесінің бәріне
азаматтық қоғам жағынан ұйымдастырылған әлеуметтік бақылау және құқық
бұзушылардың қылмыс жөнінде іс қозғау мүмкіндігімен қамтамасыз
ету.Үшіншіден, билік жүргізуге ие тұлғалардың, мемлекеттік қызметкелердің
қызметінің тазалығы жөніндегі мониторингті жүзеге асыруы, тәуелсіз
органдардың алдында қатаң есеп беруі.
Осы қағидаларды сақтау ұлттық сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың мықты
негізі болады деп санаймыз.
Жемқорлық мәселесіне Біріккен Ұлттар Ұйымы үлкен көңіл бөледі. БҰҰ-дың
Бас Ассамблеясы халықаралық құқықтық құралы жөнінде мәселесін шешуге
бастайды. Ол бойынша мемлекеттердің жемқорлықпен күресуге көмектесу және
ақша құралдарының заңсыз аударуларын қадағалайды.
Халықаралық көлемде шыққан құжаттардың бірі - БҰҰ-ның 1996 жылғы 16
желтоқсандағы Халықаралық коммерциялық мәмілелер жасаған кездегі сатып
алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес Декларациясы және БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясының 1975 жылғы 15 желтоқсандағы 3514 Резолюциясы айыптағандай
трансұлттық және басқа корпорациялар, олардың делдалдары, заң бұзушы
тараптар және оларды қолдайтын топтар, парадан бастап сыбайлас жемқорлықтың
барлық түрін айыптайды. Халықаралық коммерциялық мәмілелер жасаған кездегі
сатып алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес Декларациясы әлемнің барлық
мемлекеттерін шетел лауазымды тұлғаларын пара беріп сатып алу криминалдауға
шақырады. 1989 жылы БҰҰ-ның айдарымен мемлекеттік басқару саласындағы
жемқорлық мәселелеріне арналған халықаралық семинар өтті. Оның нәтижесінде
- осы мәселе БҰҰ-ның VIII конгресінде қаралуға жолдама алды. Бұл
Конгресстің резолюциясын алдын ала пайымдап отырған Экономикалық және
Әлеуметтік Кеңес төмендегідей ұсыныс жасады: Сыбайлас жемқорлық
мемлекеттік лауазымдық тұлғалар арасында барлық үкіметтік бағдарламалардың
әлеуметті тиімділігін жоққа шығарса, дамуына кедергі келтірсе және жеке
алынған адамдар мен топтарға қауіп төндірсе, барлық мемлекеттер үшін
жүргізілетін өте маңызды шаралар ретінде мыналарды айқындауға болады:
1. Өз заңнамаларының және процессуалдық нормаларды да бірге ала отырып,
жемқорлықтың кез-келген түрін қарап, сәйкес мазмұнды қажет санкциялармен
қамтамасыз етсін.
2. Сыбайлас жемқорлықтың құрбандары болған лауазымды тұлғаларды
анықтау, тексеру және айыптау шараларын белгілеу.
3. Жемқорлық әрекеттердің нәтижесінде келген игіліктер мен мүліктерді
тәркілеудің құқықтық ережелері әзірленіп, сыбайлас жемқорлыққа қатысты бар
жеке меншік кәсіпорындарға экономикалық санкциялар берілді.
БҰҰ-ның арнаулы өткізілген VIII Конгресінде сыбайлас жемқорлықпен күрес
мәселесі, құқық бұзушылар мен қылмыстар жөніндегі мәселелерге ерекше назар
алынды (Гавана,1990 жыл 27 тамыз-7 қыркүйек). Мемлекет басқару саласындағы
сыбайлас жемқорлық атты Резолюцияда БҰҰ-ның Хатшылығы әзірленген Сыбайлас
жемқорлықпен іс жүзінде күресу жолдары деп аталған ұсынымды қолдап, оның
кең таралуын қамтамасыз етуге шақырды. Сыбайлас жемқорлық мәселесіне көңіл
бөле отырып, БҰҰ осы сфераға қатысты тиісті құжаттарды қабылдайды. 1990
жылы Мемлекеттік басқару сферасындағы сыбайлас жемқорлық арнаулы
резолюциясы қабылданды. 1996 жылы сыбайлас жемқорлықтың халықаралық
аспектісімен байланысты, әсіресе халықаралық экономикалық әрекетке қатысты
мәселелерге мұқият қарауға шақырған Сыбайлас жемқорлықпен күрес
резолюциясы жарық көрді. Осыған байланысты БҰҰ Халықаралық коммерциялық
ұйымдарда парақорлық және сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы декларациясы
1996 жылы шықты. Лауазымды тұлғалардың қағидаларын қарастыратын
Мемлекеттік лауазымды тұлғалардың тәртібінің халықаралық Кодексі
қабылданды. Осы акт қызметкерлер мен лауазымды тұлғалардың қоғам мүддесіне
адал, тиімді жұмысқа, тазылыққа талпынуға шақырады. Қызметкер өз мүддесін
көздейтін істерге қатыспауы тиіс.
Осылайша, БҰҰ жемқорлық мәселесінің халықаралық сипатын мойындады және
осы құбылыстың алдын кесудің жалпы мақұлданған әдістер мен тәсілдерін
табуға тырысады. 2000 жылы БҰҰ Трансұлтты ұйымдасқан қылмысқа қарсы
Конвенция қабылдады (Италия, Палермо қаласы, 2-15 желтоқсан). Онда
трансұлтты ұйымдасқан қылмыс әлемдегі жемқорлықтың негізгі көзі болып
табылатыны туралы айтылған. Жемқорлықты қылмыс деп санап және онымен
күресуді тоқтату шараларын қабылдау ереже талап етеді. Конвенцияның мүше
елдері бір-біріне көмектесуге уәделескен. Бас Ассамблея жемқорлыққа қарсы
келісім шартпен жұмыс істей бастады. 2001 жылы тамыз айында ашық түрдегі
үкіметаралық өткізуге орталық болды. Келісім шартын құру бойынша арнайы
комитет Венада 2002 жылы 21 қаңтардан 2 ақпанға дейін келісім проектісін
құру мақсатымен кеңес өткізді. Әлемдік құбылыс ретінде жемқорлыққа қарсы
бағытталған бірнеше декларация мен конвенциялар қабылданғаның жоғары
көрсеткен болатынбыз. Ұзақ дайындаудан кейін, 2003 жылы Біріккен Ұлттар
Ұйымы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы Конвенцияны қабылдады. Қазақстан
Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
конвенциясын ратификациялау туралы 2008жылдың 4 мамырында Заңын
қабылдадық. Осылайша, біз 140 мүше-мемлекеттің құрамына кірдік. Яғни,
мынадай мәлімдемелермен және ескертпемен ратификацияланды: Қазақстан
Республикасы Конвенцияны адам ұстап беру мәселелерінде Конвенцияға басқа
қатысушы мемлекеттермен ынтымақтастық үшін құқықтық негіз ретінде
пайдаланады; т.б
БҰҰ бойынша, жемқорлықпен күресу - жемқорлықтың алдын-алудың
мемлекеттердің міндеті. Конвенция жемқорлықпен күресуге мамандырылған
мемлекеттік ұйымдарды құруға (6, 36 бап), мемлекет аппаратына кадрларды алу
(7 бап), қызметкерлер мен лауазымды тұлғалардың тәртібі туралы кодекс
қабылдауға (8 бап), мемлекеттік сатып алу және мердігерлікті жүзеге
асырғанда бәсекелестікті қамтамасыз ету (9 бап), мемлекеттік ұйымдардың
қызметі жөніндегі ақпарат арқылы жемқорлықпен күресуге азаматтық қоғамды
шақыру (13 бап). Конвенцияда жемқорлықпен күресу қылмыстық жауапкершілікке
тартады, яғни, жемқорлықтың нәтижесінде мүлікті жасыру үшін алынған ақшалар
(14, 24 бап), лауазымды адамдардың қызмет бабын теріс пайдалану (19 бап),
заңсыз түрде баюды ұсынады (20 бап). Қылмысты жазалау ұсыну ғана емес,
параны алуда болып табылады (15, 16, 18 бап). Мемлекеттер шетел лауазымды
тұлғаларды және халықаралық ұйымдардың лауазымды тұлғалардың сатып алу үшін
қылмысты жазалауды енгізуге шақырады (16 бап). БҰҰ жемқорлыққа жауап
беретін заңды тұлғаларды енгізу туралы мәселе қойды (26 бап). Мемлекеттерге
жемқорлық туралы мәлімдеген куәгерлерді қорғау жөнінде заңды шараларды
қабылдауға шақырады (32-33 бап). Жемқорлық опрерацияның нәтижесінде алынған
қаржыны қайтару және жемқорлықты тергеуде техникалық көмек көрсетуге
шақырады (43-62 бап).
Десе де қазірдің өзінде Конвенцияда оның мақсаттарына қайшы келетін
ережелер бар, олар негізінен келесі аспектілерге қатысты: 1) Жоба мәтінінде
нақты емес міндеттемелер мен тұжырымдар бар: қатысушы мемлекеттер
тырысады (6, 7, 11 баптар), өз мүмкіндіктері шегінде (13 бап),
қарастыра алады (51 бап). Мұндай терминология жоба мазмұнының
мағлұмдамалы екендігін көрсетеді, себебі міндеттеме жүктелмейді, тек ықтияр
мен ниет білдіріледі; бұл Конвенцияның жеке ережелерін қолдануын
тараптардың өз еркіне береді және шарасыз қос стандарттарға алып келеді, ал
бұл берілген конвенцияның мақсаттарына сай емес. 2) Конвенция жобасында
қатысушы мемлекеттерде жемқорлықпен күресу жөнінде органдар ашу туралы сөз
қозғалады. Алайда, шындығында жемқорлықпен тікелей күресетін бөлімше ашу
қарастырылмайды, оның орнына саясатты шолатын немесе жемқорлық туралы
танымдарды кеңейтетін әдістерді жасайтын, оның әртүрлі түрлерін айқындайтын
штабты бөлімше немесе әкімшілік орган құру ұсынылады. БҰҰ-ның жемқорлықпен
күресудің Конвенция жобасының оң, креативті бастамасы бар. Осылайша БҰҰ
жемқорлыққа қарсы Конвенция жобасының көптеген ережелері тұжырымдардағы
қателіктерді жою, мемлекеттерге өз еркімен әрекет ету құқығын беретін және
конвенцияға қойылған мақсаттарға жету мүмкіндігін беретін мақсатында
түзетулерді қажетсінеді.
БҰҰ қарамағында құрылған ұйымдар жемқорлыққа қарсы құралдарды құруда
белсенді қызмет атқарады. Халықаралық қылмысты алдын алу орталығы, Біріккен
Ұлттар Секретариатының қылмысты алдын алу және нашақорлықты қадағалайтын
басқарма аймақаралық қылмыс бойынша Біріккен Ұлттар Институтымен бірге
Жемқорлыққа қарсы әлемдік бағдарламаны құрды. Бағдарлама жемқорлықпен
күресуде мүше-мемлекеттерге көмектеседі. Халықаралық қылмысты алдын алу
орталығының Әлемдік бағдарлама шеңберінде БҰҰ-ның жемқорлыққа қарсы саясат
басшылығы және Жемқорлық құралдарының жиынтығы құрылған. 2003 жылы осы
құжаттың 5 нұсқасы шықты. Осы аталған құжаттар заңды кұші жоқ, кепілдеме
түрінде берілген. Негізінен, бағдарлама аясында мемлекеттік сатып алу және
халықаралық коммерциялық мәмілелер саласында үлкен ашықтылық пен есепке
жатуына көмектесетін механизмдер жасалуда.
Қорыта келгенде, БҰҰ-ның құжаттарында жемқорлықтын алдын алуға екпінге
түседі. Осыдан шыға отырып, біріншіден, қылмысты емес, мемлекеттік және
әкімшілік құқықты дамыту керек. Құқықтың соңғы екі саласы мемлекеттік
ұйыммен қызметкер жұмысының тәртібін қамтамасыз етуге тиіс. Құжат әлемнің
барлық мемлекеттеріне заңдылыққа тексеру ұсынылады. Жемқорлықты алдын алу
азаматтық, шаруашылық, қаржы, салық, банк құқығының дамуымен байланысты.
БҰҰ-ның ұйымдары жемқорлыққа қарсы арнайы ұымдарды құруға шақырады.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес саласында Еуропа Кеңесінің тәжірибесі үлкен
қызығушылық тудырады. Соның растығы ретінде 1996 жылы Сыбайлас жемқорлықпен
күрес әрекетінің Бағдарламасы қабылданды. Осы бағдарламаның аясында
сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы және сыбайлас
жемқорлық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік туралы Конвенциялар
қабылданды. Сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы
Конвенциясы 1999 жылы 27 қаңтарда қол қойып, бекітуге әзірленді, ал
Сыбайлас жемқорлық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік туралы Конвенция
Страсбург қаласында 1999 жылы 4 қарашада қол қоюға ұсынылды. Екі
конвенцияға Еуропа Кеңесінің құрамына әзірше кірмейтін, шақырылған
еуропалық мемлекеттер, сондай-ақ еуропалық емес мемлекеттер (АҚШ, Канада,
Жапония және конвенцияларды дайындалу барысына қатысқан өзге де елдер) мүше
бола алады. Әр конвенция 14 мемлекет мақұлдағаннан кейін күшіне енеді.
Сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыстық жауапкершілік туралы
Конвенцияның преамбуласында құқықтық тәртіпке, демократияға, адам
құқықтарына, әлеуметтік әділеттілікке, экономикалық дамуына, моральдық
ұстанымдарға төнетін қатер баса көрсетілген. Алайда жемқорлықтың ортақ
ұғымы Конвенцияда келтірілмеген. Дегенмен ІІ бөлімде Ұлттық деңгейде
қабылданатын қажет шаралар жемқорлықпен байланысты қылмыстардың 13 түрі
анықталды – ұлттық мемлекеттік лауазымды тұлғаларды белсенді түрде параға
жығу (2 бап), ұлттық мемлекеттік лауазымды тұлғаларды белсенсіз түрде
параға жығу (3 бап), ұлттық мемлекеттік жиын мүшелерін параға жығу (4 бап),
шетелдік мемлекеттік лауазымды тұлғаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz