Адам өміріне, денсаулығына, бостандығына, қадір-қасиетіне қарсы қылмыстардың мазмұнын, қауіптілігін, зиянды салдарын, қоғамға әсерін кеңірек ашып талқылау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Жеке басқа қарсы қылмыстар.
1.1 Жекебасқа қарсы қылмыстардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Жеке басқа қарсы қылмыстардың түрлерінің жалпы сипаттамасы ... ... ... .9
2 Жеке басқа қарсы қылмыстардың түрлері мен
олардың түсініктері.
2.1. Өмірге қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2. Денсаулыққа қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3. Өмір мен денсаулыққа қауіп төндіретін қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.4. Адамдардың жыныстық дербестігіне және жыныстық еркіне
қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.5. Адамның және азаматтың жеке бас бостандығына қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.6. Адамдардың және азаматтардың ар.намысы мен қадір.қасиетіне
қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
1 Жеке басқа қарсы қылмыстар.
1.1 Жекебасқа қарсы қылмыстардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Жеке басқа қарсы қылмыстардың түрлерінің жалпы сипаттамасы ... ... ... .9
2 Жеке басқа қарсы қылмыстардың түрлері мен
олардың түсініктері.
2.1. Өмірге қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2. Денсаулыққа қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3. Өмір мен денсаулыққа қауіп төндіретін қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.4. Адамдардың жыныстық дербестігіне және жыныстық еркіне
қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.5. Адамның және азаматтың жеке бас бостандығына қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.6. Адамдардың және азаматтардың ар.намысы мен қадір.қасиетіне
қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Жаңа мыңжылдықтың табалдырығын адамзат «құқық бұзушылық, қылмыс» проблемаларымен бірге аттады. Бұл қазіргі кезде кең етек алған актуалды мәселе. Мемлекетіміз өркендеп, құқық қорғау органдары тынбай еңбектеніп жатса да, жасалған қылмыс саны кемір емес, тіпті кей жағдайларда бұрынғы деңгейден асып түседі деуге болады. Қылмыс саны ғана емес, сонымен қоса сапасы да өзгереді (мысалы, зорлау мақсатында жасалған қылмыстар, әсіресе қылмыстың өте қауіпті түрі-ұйымдасқан қылмыстар көбейді). Әрине қылмыстардың қай-қайсысы болса да қоғамға қауіпті, белгілі бір мөлшерде зияны мен зардаптарын тигізіп жатады, бірақ бар қылмыстардың ішіндегі көп кездесетіні «жеке басқа қарсы қылмыстар».
Осы тақырыпқа дипломдық жұмыс жазудағы мақсатым, жеке басқа, адам өміріне, денсаулығына, бостандығына, қадір-қасиетіне қарсы қылмыстардың мазмұнын, қауіптілігін, зиянды салдарын, қоғамға әсерін кеңірек ашып талқылау.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1- бабы- адам, оның өмірі құқықтары мен бостандығы ең жоғары құндылықтар деп жариялайды. 1961 жылғы «Қаз.ССР ҚК-іне қарағанда қазіргі ҚР. КҚ-інде «жеке адамға қарсы қылмыстар» бірінші тұр, Қылмыстың кодекстің ерекше бөлімі де содан басталды.
Адамның өміріне және денсаулығына, жыныстық тазалығына, бостандығына, ар-намысы мен қадір-қасиетіне қастандық жасауға бағытталған қауіпті іс-әрекеттер жеке адамға қарсы қылмыстар деп танылады. Мұндай қылмыстар жасалғанда адамға елеулі зиян келеді, не оның өміріне, денсаулығына, заңды құқықтары мен бостандығына қауіп төнеді.
Жеке адамға қарсы бағытталған ауыр қылмыс - адам өлтіру болып табылады. Адам өлтіру- туған адамды заңға қарсы қасақана өмірінен айыру. Адам өмірінің негізгі қуанышы, негізгі байлығы –адам денсаулығы. Осыған байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі жалпы мемлекеттің, қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы. Адам органы коммерциялық мәміле заты бола алмайды. Соңғы жылдары медицина ғылымының елеулі жетістіктерінің бірі-адамның органын немесе тінін басқа адамның өмірін сақтап қалу немесе қалпына келтіру үшін ауыстырып салуға қол жеткізу болып табылады. Медицинадағы бұл жетістік ауыстырып салу, не өзгедей пайдалану үшін адамдардың органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету сипаты криминалдық жағдайлардың көрініс алуына әкеліп соқты.
Осы тақырыпқа дипломдық жұмыс жазудағы мақсатым, жеке басқа, адам өміріне, денсаулығына, бостандығына, қадір-қасиетіне қарсы қылмыстардың мазмұнын, қауіптілігін, зиянды салдарын, қоғамға әсерін кеңірек ашып талқылау.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1- бабы- адам, оның өмірі құқықтары мен бостандығы ең жоғары құндылықтар деп жариялайды. 1961 жылғы «Қаз.ССР ҚК-іне қарағанда қазіргі ҚР. КҚ-інде «жеке адамға қарсы қылмыстар» бірінші тұр, Қылмыстың кодекстің ерекше бөлімі де содан басталды.
Адамның өміріне және денсаулығына, жыныстық тазалығына, бостандығына, ар-намысы мен қадір-қасиетіне қастандық жасауға бағытталған қауіпті іс-әрекеттер жеке адамға қарсы қылмыстар деп танылады. Мұндай қылмыстар жасалғанда адамға елеулі зиян келеді, не оның өміріне, денсаулығына, заңды құқықтары мен бостандығына қауіп төнеді.
Жеке адамға қарсы бағытталған ауыр қылмыс - адам өлтіру болып табылады. Адам өлтіру- туған адамды заңға қарсы қасақана өмірінен айыру. Адам өмірінің негізгі қуанышы, негізгі байлығы –адам денсаулығы. Осыған байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі жалпы мемлекеттің, қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы. Адам органы коммерциялық мәміле заты бола алмайды. Соңғы жылдары медицина ғылымының елеулі жетістіктерінің бірі-адамның органын немесе тінін басқа адамның өмірін сақтап қалу немесе қалпына келтіру үшін ауыстырып салуға қол жеткізу болып табылады. Медицинадағы бұл жетістік ауыстырып салу, не өзгедей пайдалану үшін адамдардың органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету сипаты криминалдық жағдайлардың көрініс алуына әкеліп соқты.
I. Нормативтік құқықтық актілер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі, Алматы, 2002 ж.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне түсінік. Алматы: ЖШС “ Баспа”, 2001ж.
1.4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы, 2001.
1.5. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі. Алматы,
1996 ж.
1.6. Қазақсьан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының Қаулылар жинағы. Алматы, 1997 , 1т., 92 б.
1.7. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының “ Әйел зорлағаны үшін жауапкершілікті белгілейтін заңдарды соттардың қолдану тәжірибесі туралы ” 1993 жылдың 23 сәуіріндегі №1 қаулысы ( Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Жаршысы: 1993, № 2 ).
1.8. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының “ Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті көздейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы ” 1994 жылдың 23 желтоқсанындағы № 7 қаулысы ( Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Жаршысы: 1994, № 1).
1.9. Қазақстан Республикасы ( Қазақ ССР ) Жоғарғы Соты Пленумының 1961 – 1997 жылдарындағы қаулыларының жинағы. Алматы, 1997, 1т., 276 б.
1.10. Денсаулыққа келген зиянның ауырлығын сот – медицина тұрғысынан бағалаудың ережесі. 10 – тарау.
II. Негізгі әдебиеттер:
Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық ( Ерекше бөлім). Алматы, “ Жеті жарғы”. 2000.
2.2. Алауханов Е. Қылмыстық құқық ( Ерекше бөлім). Алматы, “ Жеті жарғы ”. 2001
. Алауханов Е. Қылмыстық құқық ( Ерекше бөлім). Алматы, “ Жеті жарғы ”. 2001
Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық ( Ерекше бөлім). Алматы, “ Жеті жарғы”. 2000.
Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, “ Эверо ”. 2004.
Сапарғалиев Ғ. С. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. Алматы, “ Атамұра ”, 2003ж.
Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2001.
Уголовное право Республики Казахстан ( Особенная часть). Учебник. – Алматы: “ Жеті жарғы”, 2003.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы ( Ерекше бөлім ). Альбом үлгі. Бапанов Т.Ә. Алматы: “ Дәнекер ” институты. 2000 ж.
Уголовное право Казахстана ( Особенная часть ) Учебник для ВУЗов / под редакцией д.ю.н., профессора И.И. Рогова, к.ю.н., профессора С.М. Рахметова – Алматы: Издательство “ Норма – К ”, 2002.
Изнасилование ( уголовно – правовые и криминологические проблемы). Научно – практическое пособие. – Алматы: ТОО Издательство “ Норма - К ”, 2003.
Бородин С.В. Ответственность за убийство: квалификация и наказания по российскому праву. Москва, 1994.
Загородников Н.И. Преступления против жизни по советскому уголовному праву. Москва, 196.
Ткаченко В.И. Квалификация преступлении против личности. Москва,1981.
Саркисов Г.С., Красиков Ю.А. Ответственности за преступления против жизни, здоровья, своводы и достоинств личности. Еревачи, 1990.
Читлов Д.С. Охрана здоровья граждан от тяжких насильственных посягательств: уголовно – правовые и криминологические исследование. Саратов, 1974.
Чечель Г.И. Жестокий способ совершения преступления против личности. Нальчик, 1992.
Половые извращения и их профилактика. Москва, 1990.
Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификаций преступлений. Москва, 1979.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы:Алматы, Жеті жарғы. 2000.
Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқу құралы. – Астана: “ Фолиант ”, 2001.
Жамбылова Р.Ү. Заңи терминдердің түсіндірме сөздігі. Алматы, “ Жеті жарғы ”, 2001.
Заңтану. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Алматы, “ Мектеп ” 2002.
Гурев М. С. Убийства на “ разборках”. – СПб: Питер, 2001.
III. Арнайы әдебиеттер:
3.1. « Заң » газеті. 2003, 8 ақпан.
3.2. « Көкшетау» газеті. 2005, 17 наурыз.
3.3. “ Көкшетау ” газеті. 2005, 8 наурыз.
3.4. « Заң » газеті. 2000, 26 сәуір.
3.5. “ Заң және Заман ” журналы. 2002, № 6.
3.6. « Заң және Заман » журналы. 2002, № 5.
3.7. Қаз ҰУ Хабаршысы. Заң сериясы. Алматы, 2004, № 3 ( 31).
Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі, Алматы, 2002 ж.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне түсінік. Алматы: ЖШС “ Баспа”, 2001ж.
1.4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы, 2001.
1.5. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі. Алматы,
1996 ж.
1.6. Қазақсьан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының Қаулылар жинағы. Алматы, 1997 , 1т., 92 б.
1.7. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының “ Әйел зорлағаны үшін жауапкершілікті белгілейтін заңдарды соттардың қолдану тәжірибесі туралы ” 1993 жылдың 23 сәуіріндегі №1 қаулысы ( Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Жаршысы: 1993, № 2 ).
1.8. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының “ Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті көздейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы ” 1994 жылдың 23 желтоқсанындағы № 7 қаулысы ( Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Жаршысы: 1994, № 1).
1.9. Қазақстан Республикасы ( Қазақ ССР ) Жоғарғы Соты Пленумының 1961 – 1997 жылдарындағы қаулыларының жинағы. Алматы, 1997, 1т., 276 б.
1.10. Денсаулыққа келген зиянның ауырлығын сот – медицина тұрғысынан бағалаудың ережесі. 10 – тарау.
II. Негізгі әдебиеттер:
Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық ( Ерекше бөлім). Алматы, “ Жеті жарғы”. 2000.
2.2. Алауханов Е. Қылмыстық құқық ( Ерекше бөлім). Алматы, “ Жеті жарғы ”. 2001
. Алауханов Е. Қылмыстық құқық ( Ерекше бөлім). Алматы, “ Жеті жарғы ”. 2001
Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық ( Ерекше бөлім). Алматы, “ Жеті жарғы”. 2000.
Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, “ Эверо ”. 2004.
Сапарғалиев Ғ. С. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. Алматы, “ Атамұра ”, 2003ж.
Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2001.
Уголовное право Республики Казахстан ( Особенная часть). Учебник. – Алматы: “ Жеті жарғы”, 2003.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы ( Ерекше бөлім ). Альбом үлгі. Бапанов Т.Ә. Алматы: “ Дәнекер ” институты. 2000 ж.
Уголовное право Казахстана ( Особенная часть ) Учебник для ВУЗов / под редакцией д.ю.н., профессора И.И. Рогова, к.ю.н., профессора С.М. Рахметова – Алматы: Издательство “ Норма – К ”, 2002.
Изнасилование ( уголовно – правовые и криминологические проблемы). Научно – практическое пособие. – Алматы: ТОО Издательство “ Норма - К ”, 2003.
Бородин С.В. Ответственность за убийство: квалификация и наказания по российскому праву. Москва, 1994.
Загородников Н.И. Преступления против жизни по советскому уголовному праву. Москва, 196.
Ткаченко В.И. Квалификация преступлении против личности. Москва,1981.
Саркисов Г.С., Красиков Ю.А. Ответственности за преступления против жизни, здоровья, своводы и достоинств личности. Еревачи, 1990.
Читлов Д.С. Охрана здоровья граждан от тяжких насильственных посягательств: уголовно – правовые и криминологические исследование. Саратов, 1974.
Чечель Г.И. Жестокий способ совершения преступления против личности. Нальчик, 1992.
Половые извращения и их профилактика. Москва, 1990.
Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификаций преступлений. Москва, 1979.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы:Алматы, Жеті жарғы. 2000.
Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқу құралы. – Астана: “ Фолиант ”, 2001.
Жамбылова Р.Ү. Заңи терминдердің түсіндірме сөздігі. Алматы, “ Жеті жарғы ”, 2001.
Заңтану. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Алматы, “ Мектеп ” 2002.
Гурев М. С. Убийства на “ разборках”. – СПб: Питер, 2001.
III. Арнайы әдебиеттер:
3.1. « Заң » газеті. 2003, 8 ақпан.
3.2. « Көкшетау» газеті. 2005, 17 наурыз.
3.3. “ Көкшетау ” газеті. 2005, 8 наурыз.
3.4. « Заң » газеті. 2000, 26 сәуір.
3.5. “ Заң және Заман ” журналы. 2002, № 6.
3.6. « Заң және Заман » журналы. 2002, № 5.
3.7. Қаз ҰУ Хабаршысы. Заң сериясы. Алматы, 2004, № 3 ( 31).
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жоспар:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Жеке басқа қарсы қылмыстар.
1. Жекебасқа қарсы қылмыстардың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Жеке басқа қарсы қылмыстардың түрлерінің жалпы сипаттамасы ... ... ... .9
2 Жеке басқа қарсы қылмыстардың түрлері мен
олардың түсініктері.
2.1. Өмірге қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 21
2.2. Денсаулыққа қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.36
2.3. Өмір мен денсаулыққа қауіп төндіретін
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... 45
2.4. Адамдардың жыныстық дербестігіне және жыныстық еркіне
қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .50
2.5. Адамның және азаматтың жеке бас бостандығына қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
2.6. Адамдардың және азаматтардың ар-намысы мен қадір-қасиетіне
қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..70
Кіріспе
Жаңа мыңжылдықтың табалдырығын адамзат құқық бұзушылық, қылмыс
проблемаларымен бірге аттады. Бұл қазіргі кезде кең етек алған актуалды
мәселе. Мемлекетіміз өркендеп, құқық қорғау органдары тынбай еңбектеніп
жатса да, жасалған қылмыс саны кемір емес, тіпті кей жағдайларда бұрынғы
деңгейден асып түседі деуге болады. Қылмыс саны ғана емес, сонымен қоса
сапасы да өзгереді (мысалы, зорлау мақсатында жасалған қылмыстар, әсіресе
қылмыстың өте қауіпті түрі-ұйымдасқан қылмыстар көбейді). Әрине
қылмыстардың қай-қайсысы болса да қоғамға қауіпті, белгілі бір мөлшерде
зияны мен зардаптарын тигізіп жатады, бірақ бар қылмыстардың ішіндегі көп
кездесетіні жеке басқа қарсы қылмыстар.
Осы тақырыпқа дипломдық жұмыс жазудағы мақсатым, жеке басқа, адам
өміріне, денсаулығына, бостандығына, қадір-қасиетіне қарсы қылмыстардың
мазмұнын, қауіптілігін, зиянды салдарын, қоғамға әсерін кеңірек ашып
талқылау.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1- бабы- адам, оның өмірі
құқықтары мен бостандығы ең жоғары құндылықтар деп жариялайды. 1961 жылғы
Қаз.ССР ҚК-іне қарағанда қазіргі ҚР. КҚ-інде жеке адамға қарсы қылмыстар
бірінші тұр, Қылмыстың кодекстің ерекше бөлімі де содан басталды.
Адамның өміріне және денсаулығына, жыныстық тазалығына, бостандығына,
ар-намысы мен қадір-қасиетіне қастандық жасауға бағытталған қауіпті іс-
әрекеттер жеке адамға қарсы қылмыстар деп танылады. Мұндай қылмыстар
жасалғанда адамға елеулі зиян келеді, не оның өміріне, денсаулығына, заңды
құқықтары мен бостандығына қауіп төнеді.
Жеке адамға қарсы бағытталған ауыр қылмыс - адам өлтіру болып
табылады. Адам өлтіру- туған адамды заңға қарсы қасақана өмірінен айыру.
Адам өмірінің негізгі қуанышы, негізгі байлығы –адам денсаулығы. Осыған
байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі жалпы мемлекеттің, қоғамның,
әрбір азаматтың негізгі борышы. Адам органы коммерциялық мәміле заты бола
алмайды. Соңғы жылдары медицина ғылымының елеулі жетістіктерінің бірі-
адамның органын немесе тінін басқа адамның өмірін сақтап қалу немесе
қалпына келтіру үшін ауыстырып салуға қол жеткізу болып табылады.
Медицинадағы бұл жетістік ауыстырып салу, не өзгедей пайдалану үшін
адамдардың органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету сипаты криминалдық
жағдайлардың көрініс алуына әкеліп соқты.
Соңғы кездері жас қыздарды жұмысқа орналастыру сылтауымен шетелге
алып кету етек алды, ал істің шындығы - оларды нәпсіқұмарлық мақсатта
пайдалану.
Заңда адамның жанын қинайтын, адамшылық қасиетін қорлайтын
қимылдар жасауға үзілді - кесілді тыйым салынады. Азаптаудың түрлері, ұрып-
соғу, соққыға жығу, қинау, денеге зақым келтіру сияқтылар болмақ.
Ал қорлау жеке басты масқаралау, ұлттық қадір - қаситіне тіл тигізу
жағдайында да болуы мүмкін.
Заң әрбір адамды басқа біреудің күш көрсетуінен қорғап отырады. Егер
әлдебіреу адамдарды бостандықтан айырғысы келсе, ол жауапқа тартылады. Ал
мұндай әрекет күш жұмсау тәсілімен немесе күш қолдануды ескерту тәсілімен
жүзеге асырылуы мүмкін. Егер адам қылмыскерді ұстау мақсатында немесе оны
тәртіп қорғау органына беру үшін күш жұмсаса, ол жауаптылыққа тартылмайды,
себебі, ол өзінің азаматтық міндетін орындады деп есептеледі.
Конституция адамдардың өнегелі сапасы- ар - ұжданы мен қадір-қасиетін
жоғары сатыға көтереді. Барлық халықтарда да кісінің жоғары мәртебесі
саналады. Оны орыс халқының Ар ақылды туғызады, арсыздық барыңнан
айырады, немесе Басымды алсаң ал, бірақ арымды алма деген мақалдары
дәлелдесе керек.
Қазақ халқында да: Арым үшін жан пида деген мақал бар. Адамгершілікке
негізделген қоғамда намыс пен ар заң жүзінде қорғалады.
Сондықтан Конституцияда: Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп
жазылған². Бұл жағдай азаматтық немесе қылмыстық заңда да анық айтылған.
Егер әлдебіреу адамның ары мен қадір-қасиетіне кір келтіретін
мағлұмат таратса, егер де бұл мағлұматтың растығы дәлелденбесе, онда кінәлі
адам қылмыстық және материалдық жағынан жауаптылыққа тартылады.
Заң қорлаушылықты қылмыс деп тауып, адамның ар-ұжданы мен қадір-
қасиетін кемсітушілікке тыйым салады. Тіл тигізу-жалпы адамзаттық қағида
тұрғысынан алып қарағанда адамның қадір-қасиетін қорлау болып табылады.
Заң жеке адамның ар-ұжданы және қадір-қасиетімен бірге оның өміріне
басқа біреудің озбырлық жасауынан да қорғап отырады.
Жеке адамға қарсы қылмыстар тарауына заң шығарушы жеке адамға қарсы
қылмыстар үшін жауаптылық көзделген жаңа құрамдар енгізген, оларда қоғамға
қауіпті мұндай іс-әрекеттердің қылмыстық - құқықтық нышандары нақтыланған,
сот тәжірбиесіне сүйене отырып, нақты қылмыстық іс-әрекет үшін қылмыстық
жаза түрі қарастырылған.
Бұл диплом жұмысын екі тарауға бөліп қарастырдым. Біріншісінде, жеке
басқа қарсы қылмыстарға жалпы сипаттама беріп, екінші тарауда осы
қылмыстардың түрлерін талдап, оларға жеке-жеке тоқталып өттім. Осы
жұмысымның барысында негізінен қылмыстық құқық оқулықтарының ерекше бөлімін
және Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінікті басшылыққа
алдым. Сондай-ақ басқа да бірқатар оқулықтар мен газет-журналдарды және
Ресей Федерациясында шыққан оқулықтарды, Қазақстан Жоғары Сотының
нормативтік қаулыларын, сот практикаларын, жергілікті сот практикаларын
және басқа да қосымша құқықтық материалдарды пайдаландым.
1 Жеке басқа қарсы қылмыстар.
1.1. Жеке басқа қарсы қылмыстардың түсінігі.
Әлемдік тәжірибиенің арғы-бергі тарихына көз жүгіртіп, ой таразыласақ
жамандық пен жақсылық, зұлымдық пен адалдық арасындағы бітіспес күрес
тіршіліктің тамырымен бірге бүлкілдей соғып, ғасырдан-ғасырға жалғасып
келеді екен. Бәлкім тіршілікке дем беріп, уақыт шіркінді тынымсыз
қозғалысқа түсіретін де осы қарама-қайшылықтар шығар. Бір – біріне кереғар
қарым – қатынастар қатынастар мен күштерден туындап жататын осы тәріздес
түрлі келіспеушіліктер мен жанжалдар қай мемлекетте де болсын заңдармен
реттелініп, бұзылған тәртіппен құқық мүмкіндігінше қалпына келтіріліп
отырады. Алайда, таразы басын тең тартып, шиеленіскен дау-дамайды алысқа
ұзатпай, екі жаққа да ортақ төрелік жасаудың кей-кейде ырыққа көнбей
кететін де сәттері болады. Әрқайсысынының арғы жағында бір-бір адам тағдыры
тұратын дау-дамайдың ақ-қарасын ажыратып берудің күрделілігі де нақ осында.
Біздің еліміздің Ата заңында да Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды.
Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқалай қатігездік немесе
адамдардың қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге, не жазалауға
болмайды - деп атап көрсетілуінің өзі қоғамымыздың басты қазынасы
адамдардың Конституциялық құқықтарының қорғалуына қаншалықты дәрежеде мән
берілгендігін аңғартса керек. Алайда, Ата заңымыздағы осы бір қасиетті
қағиданың өкінішке орай барлық уақытта сақталына бермейтіндігін өмір
тәжірибесінің өзі оның көрсетуде.[25;36]
Қоғам әрқашан тәртіпке негізделіп, арқа сүйеп қалыптасып, тіршілік
етеді. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, яғни, келешегі болмайды. Мұны
адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сондықтан да қоғамда тәртіп орнатудың
жолдарын қарастырған. Дегенмен, керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім
азаматтар да аз болмаған.
Осыдан келіп- құқық бұзушылық орын ала бастады. Құқық бұзушылық
-қоғам өміріне тән дерт. Адам баласы өмір сүрген ортада ол да әрқашан орын
алады.
Осы арада жалпы қылмыс ұғымына тоқталып өтейік. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде: Жазалау қатерімен тыйым салынған
айыпты қоғамдық қауіпті әрекет ( әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс- деп
танылады делінген.[6;12]
Жұртқа мәлім, қылмыстық заңда қаралған кез-келген қылмыс қоғамдық
қауіпті болып табылады, яғни тұтас алғанда қоғамға да және оның мүшелеріне
де қауіп төндіреді. Ал күш қолданып жасалған қылмыс жеке адам үшін айрықша
қауіпті.
Күш қолданып қылмыс жасау ұғымының аясы кең. Сондықтан сіздердің
назарларыңызды барынша қауіпті күш қолданып қылмыс жасауға аударғым келеді.
Осындай қылмысқа тек адамға бағытталған қылмыстық әрекет жатады.
Адамның өміріне және денсаулығына қарсы күш қолданып жасалған ауыр
қылмыстар мен маскүнемдік арасындағы өзара байланыс әрдайым терең зерттеліп
келеді. Істің шын мәнінде маскүнемдік жағдайында жасалған қасақана адам
өлтіру мен денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру жөніндегі қылмыстар
барлық тіркелген және ашылған қылмыстардың жартысынан астамын құрайды.
Алайда, өткен жылдары күш қолданып жасалған ауыр қылмыстар негізінен
маскүнемдік жағдайда немесе ішімдік сатып алуға қаржы табу үшін жасалса, ал
соңғы кездері әдейі әзірленген қылмыстар көбейе бастады. Бұл алдымен
ұйымдасқан қылмыстың бел алуына байланысты болып отыр. Оның құрамына оған
бейімделген қылмыс жасауды өмір сүру жолы ретінде таңдаған адамдар енген,
яғни олар ақы алып ауыр қылмыстар жасайды, адам өлтіруді кәсіп етеді және
т.б.
Жеке адамға қарсы бағытталған ауыр қылмыс адам өлтіру болып табылады.
Алайда, адам өлтіргендер саны, қылмыстың ашылмай қалуы және
оны жасаған адамның жазаланбауы жылдан-жылға ұлғая түсуде. Негізінен өзара
жақын-жуық айналымдағы адамдар арасындағы тұрмыстық қылмыстар (туысқандар,
отбасы-мүшелері, көршілер және т.б) ашылуда.
Жеке адамға қарсы қылмыстардың ішінде күштеп жыныстық қатынас жасауда
аз кездеспейді, әсіресе зорлау және басқа да нәпсіқұмарлық сипаттағы күштеп
әрекет ету қылмыстары қоғамға мейлінше қауіпті болып отыр.
Қылмыс жасау себептері төңірегінде ежелден осы күнге дейін сан түрлі
пікірлер айтылуда. Айтылған ойларды тұжырымдасақ адамдардың құқықтық
нормаларды бұзуына, ең алдымен әлеуметтік және биологиялық жағдайлар әсер
ететінін байқаймыз.
Әлеуметтік жағдайлар - отбасы, мектеп, қызмет істейтін ұжым, жалпы
қоғам өмірінің әсері. Бірақ бұлар әр адамға әртүрлі ықпал-етеді, тұрмысы
ауыр, қиын жағдайда тәрбиеленіп, өмір сүретіңдер де, сонымен бірге
уайымсыз, тоқтықта өскендер де заңды бұзуы мүмкін. Бұл жағдайды бабаларымыз
ежелден-ақ байқаған. Жаманнан жақсы туар, бір ауыз сөзге алғысыз,-деген
мақал осының айғағы болса керек.
Биологиялық жағдайлар. Бір отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленіп,
өскен балалардың ой-өрісінің сапасы әртүрлі болатыны белгілі. Біреуі
мейірімді, салмақты, жігерлі болса, екіншісі қатыгез, жеңілтек, жігерсіз
болуы мүмкін. Әрине балалардың жаратылысынан әртүрлі болуы, бұзақылық,
адамның тегіне байланысты деген сөз емес. Бұзықтық тұқым қуаламайды, бірақ,
адамның жаратылысына тән жаман мінездерді өсіп - өнетін кезеңге тап болса,
адам әдепсіздік заң бұзушылық қылықтан тайынбайды.
Жеке адамның әлеуметтік мәртебелерінің бір-біріне сәйкес келмеуі оны
қоғамдық тәртіпті бұзуға итермелейді. Яғни саяси экономикалық үстемділікке
әлеуметтік саладағы жағдай сәйкес келмеуі, жеке адамдардың білім
мәртебесіне экономика, мәдениет саласында тиісті орынды қамтамасыз етпеген
жағдайда, олар заңсыз әрекеттерге барады. Кейбір саяси қызметкер өзінің
жағдайын мемлекеттегі рөлімен теңестіру үшін, билікті теріс мақсатта
пайдаланады. Ең арысы жалданбалы жұмысшы да, сатқын жұмыс күшінің ақысы
оның қоғамдық қажеттілігін өтемесе, қолайсыз мүмкіндіктерді пайдалануға бет
бұрады.
Қоғамға қауіпті, қылмыстық заңға қайшы істелген іс-әрекетті нақты бір
қылмыс құрамына жатқызу және осы әрекетке ҚК-тің Ерекше бөліміндегі тиісті
баптар бойынша құқықтық баға беруді қылмыстық құқық теориясы қылмысты
саралау деп атайды. Қылмысты дұрыс саралау құқық қолдану органы
қызметкерінің қызметтік борышы, негізгі міндеті. Дұрыс саралау-заңдылық
қағидасын бұлжытпай жүзеге асырудың шарты болып табылады. Сонымен қатар,
қылмысты дұрыс саралау – жеке адамдардың Қазақстан Республикасы
Конституциясында, басқа да заңдарда көрсетілген құқықтарын қорғаудың кепілі
болып табылады. Қылмысты дұрыс саралаудың маңызы ерекше. Бұл мәселеге
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумдарының көптеген қаулылары
арналған.
1.2 Жеке басқа қарсы қылмыстардың түрлерінің жалпы сипаттамасы.
Адамның және азаматтардың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. Қазақстан Республикасының Конституциясының ІІ-бөлімі осы
мәселеге тікелей арналған. Конституцияда ең қымбат қазына - адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ,-деп жарияланған8. Осыған орай
Қазақстан Республикасындағы барлық құқық салалары, оның ішінде қылмыстық
құқық та адамдарды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет ретінде көрініс
тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта артықшылықтар береді.
Жеке адамға қарсы қылмыстардың тектік объектісі- жеке адам, ал
тікелей объектісі – оның өмірі, денсаулығы, ар-намысы, қадір-қасиеті.
Қылмыстың тікелей объектісіне байланысты бұл қылмыстарды мынадай
топтарға бөлуге болады:
1. Өмірге қарсы қылмыстар (ҚК-тің 96-102 баптары);
2. Денсаулыққа қарсы қылмыстар (ҚК-ң 103 - 111, 114 - 116 баптары);
3. Өмірге және денсаулыққа қауіп төндіретін қылмыстар (ҚК-тің 112, 113,
117-119 баптары);
4. Адамның жыныстық тазалығына және жыныстық бостандығына қарсы қылмыстар
(КҚ-ң 120-124 баптары);
5. Адамның және азаматтың жеке басының бостандығына қарсы қылмыстар (ҚК-ң
125-128 баптары);
6. Адамның және азаматтың ар-намысы мен қадір - қасиетіне қарсы қылмыстар
(ҚК-тің 129,130 баптары)
Ендігі кезекте осы аталған қылмыстардың әрқайсысына жалпылама сипаттама
беретін болсақ, ең алдымен өмірге қарсы қылмыстарға тоқталайық.
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданып жүрген ҚК-сі бойынша
өмірге қарсы қылмыстарға мыналар жатады: адам өлтіру (96-бап); жаңа туған
сәбиді анасының өлтіруі (97-бап); жан күйзелісі жағдайында болған адам
өлтіру (98- бап); қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі
өлтіру (99- бап); қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың
шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-бап); абайсызда кісі өлтіру
(101-бап); өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-бап). Өмірге қарсы
бағытталған осы қылмыстар, соңғы екеуінен басқасы адам өлтірумен
байланысты.
Қазақ ССР-нің 1959 жылғы Қылмыстық Кодексінде адам өлтірудің заңдылық
анықтамасы берілмеген болатын. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы жаңа
Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет адам өлтірудің заңдылық түсінігі берілген.
Кісі өлтіру, басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру деп ҚК-тің 96-
бабында тура көрсетілген. Осыған орай абайсызда кісі өлтіру заң бойынша
адам өлтіру деп танылмайды. Бірақ топтық және тікелей объект белгісіне
сәйкес бұл қылмыс құрамы (абайсызда кісі өлтіру) жеке адамға қарсы қылмыс
үшін жауаптылық көзделген тарауда орналасқан. Өмірге қарсы қылмыстардың,
соның ішінде адам өлтірудің де тікелей объектісі адамның өмірі болып
табылады. Заң жасына және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның
өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен, яғни бұл
құбылыс нәрестенің алғашқы айқайынан, дыбыс беруінен басталады. Өлім адам
өмірінің соңғы сәті болып табылады.
Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен
көрінеді. Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен айыруға бағытталған іс-
әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің арасындағы себептік
байланыстың болуын айқындау қажет.
Адам өлтіру негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің
көпшілігі осылайша жасалады. Кінәлінің оқпен атылатын және суық қаруды,
өзге де заттарды пайдалануымен, уландыру, жарылыс жасау, басқа да әдістерді
қолдануы арқылы, адам өмірінен айырылады. Сонымен қоса адам өлтіру
жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек -
қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін адамдарды жүйкесіне зақым
келтіру жолымен өмірінен айыруды әдебиеттерде мысал ретінде келтіру жиі
кездеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйкесіне әсер ету нысандары мен
әдістерінің көбейе түсуінің нәтижесінде психикалық әсер ету жолымен адам
өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік нысанында да болуы мүмкін. Бұл
негізінен мынадай жағдайларда кездеседі. Яғни, кінәлі адам біреуді өмірден
айыру мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола тұра және осыған
тікелей міндетті бола тұрса да әрекетсіздік жолымен оған өлім қаупін
туғызады және өлімге жол береді.
Кінәлінің өлімнің жолын кесу жөніндегі әрекетті істеу міндеттілігі
заң талаптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата - аналары өздерінің жаңа
туған нәрестелерін немесе жас балаларын өлтіру мақсатымен тамақтандырмайды
немесе олардың өмірін сақтап қалу үшін өзге де шараларды қолданбайды).
Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи қажеттіліктерін
қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда қартайған ата-аналарын олардың ересек
балалары олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы мүмкін.
Адам өлтірудің объективті жағының екінші белгісі қылмыстың зардабы
жәбірленушінің өлімі болып табылады. Өмірден айыруға тікелей қасақаналық
болғанымен қылмыстық зардаптың - өлімнің болмай қалуы, кінәлінің әрекетіне
оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз болады.
Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі
бір уақыт өткеннен кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтірілген зардапты кінә деп
жүктеу үшін болған өлім мен субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі
арасындағы себептік байланыстың болуы негіз болып табылады. Өлтіруге
тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру үшін оқталғандық жасалған болып
табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлі адам нақты
келтірілген зиян үшін ғана жауап береді (мысалы, денсаулыққа зиян
келтіргені үшін).
Адам өлтіру - материалдық құрамға жататын қылмыс. Адам өлтірудің
субъективті жағы - ҚК-ң 96-бабына сәйкес тек қана қасақаналықпен жүзеге
асырылады. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей және сол сияқты жанама
да болуы мүмкін. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі өзінің басқа адамның
өміріне қол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс жүзінде өлімге
соқтыруы мүмкін екендігін немесе қалай да өлімге әкелетіндігін біледі және
өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды. Жанама қасақаналықпен адам өлтіру
кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам өміріне қатер төндіретіндігін
мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі мүмкін екендігін біледі,
өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді не өлімнің
болу-болмауына немқұрайдылық танытады. Соңғы уақытта жарылыс жасау жолымен
адам өлтіру оқиғалары кең таралып отыр. Мұндай кезде белгілі бір құрбанға
қатысты адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде адамдарды өмірінен айыруға
қатысты –жанама ниетте әрекет етеді.
Тікелей және жанама қасақаналықтар арасындағы айырмашылықты
айқындаудың іс жүзінде үлкен маңызы бар. Адам өлтіруге оқталу, яғни
кінәлінің әрекеті ол өлімнің болатынын сезетінін, оның болуын тілегендігін,
бірақ оның еркінен тыс себептер бойынша ол болмай қалғандығы бойынша
анықталады. Мұндай кезде оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге
асырылады.
Жәбірленушінің өліміне әкеліп соқтыруы кінәлі үшін белгілі болып
табылатын өмірлік маңызы бар органдарына пышақпен жарақат салу, дұрысында,
өмірден айыруға тікелей ниеттің бар екендігін айғақтайды. Оқпен атылатын
қаруды қолдану кінәлінің өлтіруге шынайы ниетте болғандығын айғақтайды және
басқа жағдайлармен қатар кінәлінің адам өлтіру ниетінде болғандығына
маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан ату әдетте адам
өлтіру мақсатында істеледі. Тікелей қасақаналық болған кезде кінәлі өлімнің
міндетті түрде болуын қаламайтындығын да ескеру қажет. Оның ниеті баламалы
түрде болуы мүмкін, оның шамалауы бойынша өлімнің болуы, сол сияқты
денсаулыққа ауыр зиян келтіру мүмкіндігі және сол зардаптардың кез
келгенінің болуын міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес
жағдайлар бойынша қылмыстық нәтиже болмаған жағдайда ол адам өлтіруге
оқталғандық үшін жауапқа тартылуы тиіс.
Адам өлтірумен қоқыту немесе өзге де қаруды, сондай-ақ қару ретінде
пайдаланатын заттарды қолданумен немесе қолдануға әрекет етумен жасалатын
бұзақылық әрекеттермен байланысты болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Адам
өлтіруге жасалған оқталуды аталған әрекеттерден бөлу керек.
Адам өлтіруге жанама қасақаналық кезінде кінәлі өз әрекетінің
нәтижесінде өлімнің нақты болу мүмкіндігін шамалайды. Кінәлі зардаптың
қалай да болмай қоймайтынын шамалаған жағдайда сөз тек қана тікелей
қасақаналық туралы бола алады. Ниеттің осы түрлерінің арасындағы неғұрлым
елеулі айырмашылық, заңда көрсетілгендей еріктілік кезеңі бойынша
анықталады. Егер өлтіруге тікелей ниеттену кезінде кінәлі өлімнің болуын
тілесе, ал жанама ниеттену кезінде оны кінәлі тілемейді, бірақ оған саналы
түрде жол береді, не өлімнің болуына немқұрайды қарайды.
Денсаулыққа қарсы қылмыстарға сипаттама беретін болсақ, әрбір жеке
адамның денсаулығы – ол адам өміріндегі айтарлықтай орын алатын фактор
болып табылады. Себебі адам денсаулығы – оның негізгі байлығы.
Осыған байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі-жалпы мемлекеттің,
қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы. Сонымен әрбір қоғам мүшесі
денсаулықты сақтау шараларын жүргізу туралы мәселелерге баса назар аударып,
халықтың денсаулық сақтау мәселесінің шешілуіне белгілі бір шаралар
қолданып, қоғам үшін біршама септігін тигізуі керек. Қазіргі кезде
мемлекетімізде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес денсаулықты
сақтау мәселелері жөнінде мемелекеттік бағдарламалар әзірленген, осы
бағдарлама бойынша ҚР Денсаулық сақтау ісі жөніндегі агенттігі жұмыс істеп
отыр. Қазақстан Республикасы Конституциясындағы Адам және Азамат бөлімінің
29-бабының тармақтарына сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматтарының
денсаулық сақтауға құқығы бар. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының
азаматтары заңмен белгіленген тегін әрі кепілді медициналық көмектің барша
түрін алуға құқылы.
Осы арада денсаулық деген ұғымға түсінік бере кетейік. Денсаулық
дегеніміз - адам организмінің дұрыс әрі қалыпты жұмыс істеуі. Яғни, адам
организмінің әрбір органы, әрбір мүшесі сол жаратылған қалпында сақталып,
оның дұрыс әрі қалыпты түрде белгілі бір функцияларды атқаруы. Денсаулыққа
қарсы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі - бұл қылмыстарды жасаған кезде, бір
адам екінші бір адамның денсаулығына қасақана немесе абайсызда зиян
келтіреді, яғни кінәлі қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді жасай отырып, адам
екінші бір адамның денсаулығына заңсыз түрде қол сұғады.
Адам денсаулығына зиян келтіру көбінесе оның мемлекет пен қоғам
алдыңдағы азаматтық міндеттерін атқару, яғни сол міндеттерін нақты орындау
мүмкіндіктерінен айырады. Мысалы: адам денсаулығына зиян келуі-оның
міндетті әскери қызметке шақырылуына кедергі келтіруі мүмкін, сондай-ақ
әскери немес басқа да арнайы қызметтерді атқаруына зиянды әсерін тигізуі
мүмкін.
Сондықтан да адам денсаулығына қарсы қылмыстарды жасау - тек
жәбірленушінің өзіне ғана емес, сондай-ақ оның жақын туысқандары үшін де
үлкен залал болып табылады. Яғни, жәбірленушінің денсаулығына зиян келу
салдарынан, оның жақын туыстарына да белгілі бір көлемде материалдық немесе
моральдық залал келуі мүмкін. Адамды денсаулығынан айыру салдарынан оның
өмірдегі, қоғамдағы еңбек және басқа да қоғам қызметтеріндегі байланысы
үзіледі, оның еңбекке, қоғам қызметтеріне белсенді түрде қатысуына көбінесе
мүмкіндік бере бермейді. Сондықтан да адам денсаулығы - адам өмірінің
негізгі қуанышы, негізгі байлығы болып табылады.
Енді адам денсаулығына қарсы қылмыстарды топтастырайық. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде адам денсаулығына қарсы қылмысқа
қандай қылмыстар жататыны нақты көрсетілген. Сонымен адам денсаулығына
қарсы қылмыстарға мыналар жатады: денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру
(103-бап); денсаулыққа қасақана орташа ауырлықта зиян келтіру (110-бап);
денсаулыққа абайсызда зиян келтіру (111-бап); қорқыту (112-бап); ауыстырып
салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын немесе тінін алуға мәжбүр
ету (113-бап); медицина қызметкерінің кәсіптік міндеттерін тиісінше
орындамауы (114-бап); соз ауруларын жұқтыру (115-бап); адамның иммун
тапшылығы вирусын жұқтыруы (116-бап); заңсыз аборт жасау (117—баптың 4-
тармағы); науқасқа көмек көрсетпеу (118-бап); қауіпті жағдайда қалдыру (119-
бап).
Денсаулыққа келген зиянның түрлері мен ауырлығын бағалаудың сот-
медициналық критерийлерін бір ізге салу үшін Қазақстан Республикасы Білім,
мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің Денсаулық сақтау Комитеті
1998 жылғы 4 мамырда бекіткен Денсаулыққа келген зиянның ауырлығын сот-
медицина тұрғысынан бағалаудың ережесі маңызды рөл атқарады.
Бұл ережеге сәйкес денсаулыққа келген зиян үш дәрежеге –ауыр, орташа
ауырлықтағы және жеңіл болып бөлінеді.
Денсаулыққа келген зиянның бұл үш түрін ажыратудағы негізгі критерий-
өмірге қауіптіліктің, зиянның зардабының бар-жоғында. Жалпы және кәсіби
еңбек қабілетін қаншалықты және қанша уақытқа жоғалтудың да маңызы бар.
Бетті адам көргісіздей бүлдіргенде денсаулыққа ауыр зиян келгендігін
анықтау үшін эстетикалық критерийлер қолданылады.
Жеке басқа қарсы қылмыстардың келесі түрі, өмір мен денсаулыққа қауіп
төндіретін қылмыстар, жоғарыда аталған адам денсаулығына қарсы қылмыстарға
жатады. Өмір мен денсаулыққа қауіп төндіретін қылмыстарға денсаулыққа зиян
келтірудің әртүрлі тәсілдері жатады, олар үшін жауаптылық Қылмыстық
кодекстің 112,113,117-119- баптарында көзделген.
Осы арада жыныстық қылмыстарға, яғни адамның жыныстық дербестігіне
және жыныстық еркіне қарсы қылмыстарға сипаттама берейік.
Нәпсіқұмарлық адам бойына біткен табиғи қасиет. Ол, негізінен, мораль
қағидалары, неке бойынша және де некеден тыс жыныстық ара қатынастарын
реттейтін заңдардың нормалары бойынша шектеледі.
Адамның жалпы еркіндігі мен дербестігі жыныстық еркіндікті де, ересек
адамның нәпсіқұмарлық тәбетті қандай нысанда кіммен қанағаттандыратынын өзі
шешетін дербестікті де қамтиды және де, ересек адамның да, кәмелетке
толғанның да жыныстық дербестікке құқығы бар деген мағына береді. Қылмыстық
заң бұл құқықтарды қоғамда қалыптасқан жыныстық мораль нормаларына көрінеу
қайшы іс-әрекеттерді жасауға тыйым салу арқылы қорғайды[120;124].
Жыныстық дербестікке қарсы қылмыстар дегеніміз - қылмыстық заңда
қарастырылған, 16 жасқа немесе 14 жасқа толмаған адамның жыныстық
дербестігіне, дене бітімінің және психикасының қалыпты дамуына, ересек
адамның жыныстық еркіндігіне немесе қоғамда қалыптасқан жыныстық қатынас
ғұрпына қауіпті қастандық.
Бұл қарастырылып отырған қылмыстардың қоғамға қауіптілігі сол, олар
адамның жыныстық еркіндігі мен дербестігіне елеулі нұқсан келтіреді,
кәмелетке толмағандарды бұзады, олардың дене бітімі мен ішкі жан дүниесінің
дұрыс дамып қалыптасуына теріс ықпал жасайды, қоғамдық моральды бүлдіреді.
Бұл қылмыстар тобының объектісі жынысытық еркіндік пен жыныстық
дербестік, ал кейбіреулерінің қосымша объектісі-балалар мен
жасөспірімдердің қалыпты дамуы. Жәбірленушіге сипаттаманы әрбір бап бойынша
бөлек, заңның мәні бойынша беру керек. Жәбірленуші жасына қарамай әйел де,
ер адам да болуы мүмкін, яғни екі жыныстың да адамдарын бірдей қорғау
қылмыстық заңда көзделген.
Жыныстық қылмыстардың объективтік жағы кінәлі адамдардың Қылмыстық
кодекстің диспозициясында немесе басқа бабында анықталған заңға қайшы
әрекеттерінің сипатынан көрініс табады. Құрамдар, негізінен формальды
кейбір жағдайларда жыныстық қылмыстардың саралаушы нышанының бар екендігін
мойындау үшін кінәлінің әрекеттері мен болған саралаушы зардаптар
арасындағы себептік байланысты анықтау қажет.
Бұл топтағы қылмыстардың субъективтік жағы тікелей ниетпен
сипатталады.
Қылмыс жасаудағы себеп, негізінен, нәпсіқұмарлық, бірақ басқа да
себептер болуы мүмкін.
Жыныстық қатынастардың субъектісі 16 жасқа толған. Екі жыныстың да
адамдары болуы мүмкін. Зорлаудың (ҚК-тің 120-бабы) және нәпсіқұмарлық
сипатындағы күш қолданудың (ҚК-ң 121-бабы) субъектісі 14 жасқа толған
адамдар.
Ендігі кезекте адамның және азаматтың жеке бас бостандығына қарсы
қылмыстарды қарастыратын болсақ, Қылмыстық кодекстің 125-128-баптарына
тоқталу керек.
Адамның бостандығына, ар-намысына, қадір-қасиетіне қарсы қылмыстар
дегеніміз-оған туғаннан бастап берілетін оның бостандығына, ар-намысына,
қадір-қасиетіне қастандық жасауға бағытталған қылмыстық іс-әрекеттер.
Қылмыстың бұл санаты қастандық жасаудың қоғамға қауіпті екі тобын құрайды:
біріншісі- бас бостандығына қарсы (КҚ-ң 125-128-баптары); екіншісі-ар-
намысқа, қадір-қасиетке қарсы (ҚК-ң 129, 130-баптары) қылмыстар.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық фактінің
9-бабында, сондай-ақ Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 3-
бабында әрбір адамның бостандыққа және жеке дербестікке құқы бар делінген.
Қазақстан Республикасы Конституциясында, әркімнің өз жеке басының
бостандығына құқығы бар деп кепілдік берілген.
Бас бостандығына құқық денегіміз - мәжбүрлеу және шектеусіз адамның
кез келген әрекетті жасауға, белсенділік танытуға немесе ондай әрекеттерден
бас тартуға мүмкіндік алуы.
Адамның бас бостандығын шектеу немесе одан айыру, яғни адамды
тұтқындау және қамауда ұстау тек қана заңда көзделген жағдайларда ғана
болады және ол адамға сотқа шағыну құқығы беріледі[16;86].
Қазақстан Республикасы Коституциясының 17-бабына сәйкес адамның қадір-
қасиетін мемлекет қорғайды, әртүрлі тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде
адамның дербестігін сақтау жөніндегі міндеттерді Конституция өте қатаң
белгілеген. Қинау, күш қолдану және басқа да адамның қадір-қасиетін
таптайтын әрекеттер жасауға тыйым салынған. Өз қадір-қасиетін, ар-намысын,
адал атын адамның қорғай алу мүмкіндігі азаматтық –құқықтық та, қылмыстың-
құқықтық та тәртіпте белгіленген.
Жоғарыда аталған қастандық жасаудың қоғамға қауіпті екінші тобына,
яғни адамның және азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне қарсы қылмыстарға
жалпы сипаттама берейік.
Қазақстан Республикасының Конституциясында адамның қадір-қасиетіне
қол сұғуға болмайды,-делінген. Ол әр адамның бойындағы өзіне тән
құндылығын, өнегелік қағидаларына негізделген оның ой-өрісі мен әрекет
-тірлігін мойындау деген сөз. Адам өнегелік және интеллектуалдық құнды
қасиеттердің көзі болып табылады.
Адамның қадір-қасиеті оның қоғамдағы орнына, беделіне, өмір салтына,
кәсібіне және басқа мән-жайларға байланысты. Әркім өзінше ойлап,өзінше
әрекет жасауға және оны сыйлауға тұрарлық. Заңды әрекеттер жүргізгенде,
мысалы, әртүрлі тергеу әрекеттерін жүргізгенде - куәландырғанда, сараптама,
тінту жүргізгенде, жауап алғанда, беттестіргенде, ұстағанда, тұтқындағанда,
т.б. жағдайларда адамның қадір-қасиетінің мызғымастығын сақтау жөніндегі
міндеттер Конституцияда қатаң белгіленген.
Ар-намысы- адамға өнегелік тұрғыдан берілетін қоғамдық баға, адамның
азамат, қоғам мүшесі ретіндегі рухани және әлеуметтік өлшемі. Адамның
бағасы, негізінен, азаматтың өзіне, оның жүріс тұрысына, мінез-құлқына,
мемлекетке, қоғамға, айналысына, әлеуметтік және рухани құндылықтарға деген
көз қарасына, сондай-ақ оның моральдық еңбегіне қаншалықты мойындалғанына
байланысты.
Қадір-қасиет дегеніміз-өзінің сипатын, қабілетін, білім деңгейін, өмір-
танымын, қоғамдық маңыздылығын іштей өзі бағалау. Бұл кез-келген жағдайда
өзінің адам екендігін естен шығармау деген сөз.
Екі өнегелілік санат-ар-намыс пен қадір-қасиет-өзара байланысты, олар
адамның басын сипаттайды, одан бөлініп қарастырылмайды, оның рухани байлығы
болып табылады. Ар-намыс пен қадір-қасиет адам мен қоғам арасындағы белгілі
бір әлеуметтік қатынасты көрсетеді, онда қоғамдық маңыз бар және ол
қылмыстық заңмен қорғалады.
Қылмыстық Кодекс адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғатын
қылмыстардың екі түрін қарастырады, олар: жала жабу және қорлау.
2 Жеке басқа қарсы қылмыстардың түрлері мен олардың түсініктері.
2.1.Өмірге қарсы қылмыстар.
Адамның ең қарапайым да табиғи құқығы өмір сүру құқығы болып
табыла
ды.
1. Әркімнің өмір сүруге құқығы бар.
2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ.
Адамның жеке басының қол сұғылмайтын құқығын Конституция қорғайды.
Ешкімді азаптауға оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға
болмайды.
Адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы).
Адам өлтіру- жеке адамға қарсы қылмыстардың ең ауыры. ҚК-тің 96-
бабының бірінші бөлігі, адам өлтіру дегеніміз - басқа адамға құқыққа қарсы
қасақана қаза келтіру деп анықтама береді. Адамның өмірі табиғат берген,
маңызды әлеуметтік құндылық, ол оны туғаннан иемденеді.
Адам өлтіру объектісі- адамның өмірі, ол адамның азаматтығына, ұлтына
және нәсіліне, шыққан тегіне және жасына, әлеуметтік жағдайына, немен
айналысатынына, денсаулық ахуалына, біліміне, т.б. байланысты емес.
Қылмыстық заң жәбірленушінің еркіне қарсы адамға қаза келтіруді де, оның
келісімімен қаза келтіруді де бірдей дәрежеде адам өлтіруге жатқызады.
Жәбірленушінің кім екендігін білмей қалу қасақана адам өлтіргендік үшін
жауаптылыққа әсер етпейді.
Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда, адамның туғанынан өлгеніне
дейінгі аралықта өмір бар деп саналады. Әлі тумаған немесе өліп қалған
адамның өміріне қастандық жасау мүмкін емес. Медицина ана құрсағында адам
пайда болған кезден бастап өмір басталды деп есептейді. Бірақ қылмыстық заң
ғылымында көптеген ғалымдар өмір адам туылғаннан кейін басталады деген
пікір айтады. Физиологиялық тууға дейін баланы өлтіріп түсіру, егер оған
медициналық негіз болмаса, криминалдық абортқа жатады.
Қылмыстық заңда адамның өлген кезі деп, биологиялық өлімді, яғни ми
қабы клеткаларының біржола ыдырауы нәтижесінде ми қызметінің толық тоқтаған
кезін алады. Биологиялық өлімнен басқа клиникалық өлім деген түсінік бар.
Бұл жағдайда адамның жүрегі тоқтап қалады. Қазіргі медицина тоқтап қалған
жүректі бірнеше сағаттан кейін қайта жүргізе алатындай немесе оны басқа
жүрекпен ауыстыратындай дәрежеге жетті. Мұндай жағдайда өмірді қайта
қалпына келтіру мүмкіндігі бар. Жүрек тоқтағаннан кейін бас миының қабы 4-7
минут өткен соң өледі, бұл жағдайда адамды тірілту мүмкін емес.
Адамға клиникалық өлім келтірілсе, бірақ ол адамның жүрегі кейін
соғып қалпына келсе, мұндай іс-әрекет өлтіруге оқталғандық болып
сараланады. Сонымен қатар, клиникалық өлім жағдайындағы адамға қастандық
жасауды өлтіру деп санауға болады.
Өлтіру, ол-басқа адамның өмірін жою. Өзін-өзі өлтіру немесе өзін-өзі
өлтіруге оқталу қылмыс болып табылмайды.
Тірі екен деп қателесіп өлі адамға қастандық жасау өлтіруге
оқталғандық болып саналады (объектіден қателесу).
Жәбірленуші өлген кезден бастап адам өлтіру аяқталған қылмыс деп
танылады, ал өлімнің бірден болғандығы немесе бірқатар уақыт өткен соң
болғандығы маңызды емес.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің негізгі
құрамы мен ауырлататын жағдайында адам өлтірудің құрамы бір бапқа
біріктірілген. Негізгі құрам - бұл осы қылмыстың ауырлататын түріне (96-
баптың 2-тармағы) жатпайтын құрам. Негізгі құрамға (96-баптың 1-тармағына)
мынадай адам өлтіру түрлері жатады: қызғаныштан, төбелес кезінде немесе
ұрыс-керіс үстінде (бұзақылық себептер болмағанда), жәбірленушінің заңсыз
әрекеттеріне байланысты, жеке қарым – қатынас негізінде туындаған кек
алумен байланысты болған адам өлтіру оқиғалары. Осындай қылмыстарға, мысал,
ретінде сот тәжірибесінен бір оқиғаны қарастыра кетейік.
Көкшетау Қалалық ІІБ-нің кезекші бөліміне Красный Яр селосындағы
Целинная 56- үйдің подвалында 47 – жасар азаматшаның өлген мәйітінің
табылғандығы жөнінде телефон хабары түсті. Оқиға орнына келген жедел топ
қызметкерлері әйелдің басынан жарақатталғандығын анықтады. Бұл факті
бойынша қылмыстық іс қозғалып, арнайы іздестіру тобы құрылып, тергеу
жұмыстары жүргізілді.
Бір айға созылған іздестіру жұмыстары барысында осы қылмысты жасағаны
үшін күдікті ретінде бұрында сотталған осы ауылдың 23 жасар азаматы
ұсталған. Күдікті өзінің түсініктемесінде үйде жағатын отынның болмауынан
сол күні кешке сағат 20.00 шамасында қолына шеге жұлғыш ұстап, көшеге
шыққандығын айтты. Өз үйіне жақын маңдағы бір үйдің қараңғы подвалына
түсіп, ішін қарап жатқан кезінде қолына шам ұстаған әйелді көріп, қараңғы
бұрышқа тығылады да, байқамай өтіп бара жатқан әйелді қолындағы шеге жұлғыш
темірімен ұрып құлатып, екі рет бастан соққан. Келесі күні таңертеңінде
Астана қаласына тайып отырған. Онда базарлардың бірінде жұмыс істеп жүрген
жерінен полиция қызметкерлерімен құрықталды.
Жасаған қылмысын толықтай мойындаған ол, бұдан басқа жасаған ұрлықтары
үшін әшкереленді. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 96 – бабының 1 – бөлімі бойынша қылмыстық іс қозғалып күдікті
тергеу қапасына қамалды.
Қылмыстық кодекстің 96 – бабының 2 – тармағында ауырлататын жағдайда
адам өлтіру көзделген. Қылмыстық құқық теориясында бұл жағдайларды топтарға
бөлу қалыптасқан. Мұндай жағдайда бөлу өлшемі әр түрлі. Топқа бөлу үшін
көбінесе қылмыс құрамының элементтері пайдаланылады.
1997 жылғы Қылмыстық Кодексте ауырлататын жағдайлар белгілі бір
тәртіппен орналасқан, атап айтқанда: ең алдымен объектіге және объективтік
жаққа қатысты жағдайлар, сонан соң субъективтік жаққа және субъектіге
қатыстылары келтіріледі. Сондықтан адам өлтірудің ауырлататын жағдайлары
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 96 – бабында қалай
орналастырылған болса, сол бойынша қарастырайық.
Қылмыстық кодекстің 96 – бабының 1 – бөлігінде көзделген адам өлтіру –
адам өлтірудің қарапайым деп аталатын түріне жатады. Бұл түрге жазаның
жеңілдетілген мән – жайлары да жоқ, сондай – ақ саралаушы нысандары да жоқ
адам өлтіру жатады. Сот практикасы Адам өлтірудің бұл түріне төбелестің,
жанжалдың, өш алу, қызғану сезімдерінің нәтижесінде, сондай–ақ
жәбірленушінің өтініші бойынша оған жаны ашып жасаған іс - әрекетті
жатқызады.
Адам өлтірудің 50 % - дан астамы Қылмыстық Кодекстің 96 – бабының 1 –
бөлігі бойынша сараланады. Сондықтан оның жиі кездесетін түрлеріне тоқталып
кетейік.
Өзара жанжал нәтижесінде адам өлтіру. Бұл жағдайда өлтіруді мақсат
тұтқан ниет алдын ала болмадйы. Жанжал себебі әртүрлі болады (қызғаныш,
реніш т.б.). Бірақ, жанжал кезінде адам өлтіру барлық уақытта бірдей 96 –
баптың 1 – бөлігінде көзделген қылмыстың құрамын бермейді. Адам өлімі
абайсызда, қажетті қорғаныс шегінен асқандықтан да болуы мүмкін, сонымен
қатар, аса қатыгездікпен өлтіру, екі немесе одан көп адамды өлтіру сияқты
сараланатын мән – жайларда да орын алуы мүмкін.
1996 жылғы 20 желтоқсандағы № 11 қаулымен өзгертулер енгізілген
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсанындағы
Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін жауаптылықты
реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы № 7 қаулыда былай деп
көрсетілген: Соттар бұзақылық ниетпен қасақана өлтіруді, өзара бас араздық
себеп болып төбелес немесе жанжал кезіндегі өлтіруден ажырата білуі керек.
Бұл мәселені шешкенде айыпты мен жәбірленушінің ара қатынасын, жанжал мен
төбелестің шығу себебін, жанжалды кімнің бастағанын, екі жақтың да іс -
әрекеттерінің сипатын және белсенділігін, басқа да мән - жайларды анықтау
қажет.
Қызғаныштан адам өлтіру. С.И.Ожеговтың сөздігінде қызғанышқа біреудің
махаббатына немесе берілгендігіне басқа біреудің күдік келтіруі деген
түсінік берілген. Қызғаныштан адам өлтірудің қоғамға қауіптілігі, өзінің
мазмұны жағынан, жай адам өлтірудің құрамын береді. Қызғанышпен адам
өлтіргенде жәбірленуші сенімділігіне күдік тудырған немесе сенімсіздігін
көрсеткен адам да, сонымен қатар сол қызғаныш сезімінің тууына себепші адам
да болуы мүмкін.
Сонымен қатар, негізсіз қызғаныштан (өсек естіп т.б.) адам өлтіру де
Қылмыстық Кодекстің 96 – бабының 2-ші бөлімі бойынша саралануы мүмкін.
Қызғаныштан адам өлтіру кейбір жағдайларда (мысалы, жәбірленуші көзіне шөп
салғанының үстінен түсу) жан күйзелісі кезінде жасалады.
Қылмыстық кодекстің 96 – бабының 2- бөлігінде көзделген адам өлтіру
қоғамға қауіптірек қылмыстар қатарына жатқызылып, оны жасағандық үшін
қатаңырақ жаза қарастырылған. Осы аталған 96 – баптың 2 – бөлігі өз ішінде
бірнеше тармақтарға бөлінеді. Енді осы тармақтарға қысқаша тоқталып өтейік.
Екі және одан көп адамды өлтіру (Қылмыстық Кодекстің 96 – бабының 2 –
бөлігінің а тармақшасы). Адам өлтірудің бұл түрі кінәлі екі немесе көп
адамды өмірінен айырған жағдайда болады. Мұндайда кінәлінің екі немесе одан
да көп адамды өлтіру ниетінің болғандығы, яғни біріңғай қасақана ниетінің
болғандығын анықтау керек. Дұрысында жәбірленушілердің өлуі бір мезгілде
болады. Мұндай жағдайдың да болуы мүмкін: кінәлі әуелі бір адамды өлтіреді,
содан соң біршама уақыт өткеннен кейін, әдетте көп кешікпей, басқа адамды
өлтіреді. Оның бір адамды емес, екі немесе одан көп адамды өлтіру ниетінің
болғандығын дәлелдеудің маңызы бар. Мұндайда әр адамды өлтіру себептері
бірдей болмауы мүмкін. Біреуін, ол мысал үшін – кек алу мақсатында, ал
екіншісін бірінші кісі өлтіруді жасыру мақсатында өлтіреді. Сонымен бірге –
екінші адамды өлтіру ниеті бірінші кісі өлтіруден кейін емес, оған дейін
пайда болды. Осы жағдайларда кінәлінің әрекеті осы а тармақшасымен
сараланады.
Адамның қызметтік іс - әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби немесе
қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын өлтіру
(Қылмыстық Кодекстің 96 – бабының 2 – бөлігінің б тармақшасы). Мұндай
адам өлтіру кінәлінің жәбірленушіні немесе оның жақын туыстарын олардың
қызметтік немесе қоғамдық борышын орындауына кедергі келтіру мақсаттарында
немесе олардың осындай әрекеттері үшін кек алу мақсатында жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының 1994 жылғы 23 –
желтоқсанындағы Азаматтардың өмірімен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін
жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы № 7
қаулысында кез келген адамның қызмет аясына жататын жұмысын қызметтік
борышты орындау, ал қоғамдық борышты орындау деп – арнайы жүктелетін
қоғамдық міндеттердің орындалуын айтады. Сондай – ақ қоғам немесе жеке
адамның мүддесіне бола (Заңды бұзуға жол бермеу, дайындалып жатқан немесе
жасалған қылмыс туралы өкімет органдарына хабарлау және т.б.) жасалған
басқа әрекеттер де қоғамдық міндеттер болып танылады. Қылмысты саралау үшін
жәбірленушінің қызметтік немесе қоғамдық іс - әрекет жасағаннан бері өткен
уақытының маңызы шамалы. Ең бастысы кінәлінің адам өлтіруі олардың осындай
функцияларды атқаруына байланысты болады.
Адам өлтірудің осы түрі бойынша жәбірленушілер болып қызметтік немесе
қоғамдық функция атқарған адамның өзі немесе олардың жақын туыстары болуы
мүмкін. Жақын туыстары, олар – ата – аналары, балалары, асырап алушылары,
асырап алынғандар, бірге тұрған немесе бірге тумаған туыс аға – інілері
немесе апа- сіңлілері, ағасы, әжесі, немерелері.
Дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды, сонымен бірдей
адамды ұрлаумен не адамды кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру (Қылмыстық
Кодекстің 96 – бабы, 2-тармағының в тармақшасы). Жас шамасының өте
кішілігіне немесе кәрілігіне, дене мүшелерінің кемістігіне, ауырлығына,
соның ішінде жүйке ауруына шалдығу, ақыл – есінен уақытша айрылу немесе
ақыл есінің әлсіреуімен байланысты болған., оның дене мүшелерінің немесе
психикалық жай күйінің салдарынан кінәліге қарсылық көрсете алмаған немесе
оны өмірінен айыруға жасаған әрекетінің сипатын түсінбеу жағдайын
жәбірленуші адамның дәрменсіздік жай – күйі деп түсіну керек. Мұндай жай –
күй алкогольден, сол сияқты есірткіден мас болудың және жүйеге қатты әсер
ететін дәрілік препараттарды немесе улы заттарды қабылдаудан болуы мүмкін.
Саралау үшін жәбірленуші мұндай жағдайға кімнің душар еткендігінің, бұған
қандай себеп болғандығының ешбір мәні жоқ.
Адамды ұрлаумен және кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру, ұрлау не
кепілге алу процесінде жәбірленушіні өмірінен айырған немесе аталған
қылмысты жасыру мақсатында адам өлтіру болған кезде орын алады.
Жүкті екендігі кінәліге белгілі әйелді өлтіру (Қылмыстық Кодекстің 96 –
бабы, 2-тармағының г тармақшасы). Адам өлтірудің бұл түрі жәбірленушінің
айрықша жағдайына орай көтеріңкі қоғамдық қауіптілікпен сипатталады. Осы
құрамның болуы үшін ең алдымен екі міндетті белгінің болуы шарт.
Жәбірленуші кез келген ұзақтықтағы жүктілік жағдайында болуы және ол туралы
айыпкердің білуі керек. Бұл жағдайда осы жайдың толық растығына оның күмәні
болған – болмағандығы маңызды емес, ең бастысы ол жәбірленушінің жүкті
екендігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Жеке басқа қарсы қылмыстар.
1. Жекебасқа қарсы қылмыстардың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Жеке басқа қарсы қылмыстардың түрлерінің жалпы сипаттамасы ... ... ... .9
2 Жеке басқа қарсы қылмыстардың түрлері мен
олардың түсініктері.
2.1. Өмірге қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 21
2.2. Денсаулыққа қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.36
2.3. Өмір мен денсаулыққа қауіп төндіретін
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... 45
2.4. Адамдардың жыныстық дербестігіне және жыныстық еркіне
қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .50
2.5. Адамның және азаматтың жеке бас бостандығына қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
2.6. Адамдардың және азаматтардың ар-намысы мен қадір-қасиетіне
қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..70
Кіріспе
Жаңа мыңжылдықтың табалдырығын адамзат құқық бұзушылық, қылмыс
проблемаларымен бірге аттады. Бұл қазіргі кезде кең етек алған актуалды
мәселе. Мемлекетіміз өркендеп, құқық қорғау органдары тынбай еңбектеніп
жатса да, жасалған қылмыс саны кемір емес, тіпті кей жағдайларда бұрынғы
деңгейден асып түседі деуге болады. Қылмыс саны ғана емес, сонымен қоса
сапасы да өзгереді (мысалы, зорлау мақсатында жасалған қылмыстар, әсіресе
қылмыстың өте қауіпті түрі-ұйымдасқан қылмыстар көбейді). Әрине
қылмыстардың қай-қайсысы болса да қоғамға қауіпті, белгілі бір мөлшерде
зияны мен зардаптарын тигізіп жатады, бірақ бар қылмыстардың ішіндегі көп
кездесетіні жеке басқа қарсы қылмыстар.
Осы тақырыпқа дипломдық жұмыс жазудағы мақсатым, жеке басқа, адам
өміріне, денсаулығына, бостандығына, қадір-қасиетіне қарсы қылмыстардың
мазмұнын, қауіптілігін, зиянды салдарын, қоғамға әсерін кеңірек ашып
талқылау.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1- бабы- адам, оның өмірі
құқықтары мен бостандығы ең жоғары құндылықтар деп жариялайды. 1961 жылғы
Қаз.ССР ҚК-іне қарағанда қазіргі ҚР. КҚ-інде жеке адамға қарсы қылмыстар
бірінші тұр, Қылмыстың кодекстің ерекше бөлімі де содан басталды.
Адамның өміріне және денсаулығына, жыныстық тазалығына, бостандығына,
ар-намысы мен қадір-қасиетіне қастандық жасауға бағытталған қауіпті іс-
әрекеттер жеке адамға қарсы қылмыстар деп танылады. Мұндай қылмыстар
жасалғанда адамға елеулі зиян келеді, не оның өміріне, денсаулығына, заңды
құқықтары мен бостандығына қауіп төнеді.
Жеке адамға қарсы бағытталған ауыр қылмыс - адам өлтіру болып
табылады. Адам өлтіру- туған адамды заңға қарсы қасақана өмірінен айыру.
Адам өмірінің негізгі қуанышы, негізгі байлығы –адам денсаулығы. Осыған
байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі жалпы мемлекеттің, қоғамның,
әрбір азаматтың негізгі борышы. Адам органы коммерциялық мәміле заты бола
алмайды. Соңғы жылдары медицина ғылымының елеулі жетістіктерінің бірі-
адамның органын немесе тінін басқа адамның өмірін сақтап қалу немесе
қалпына келтіру үшін ауыстырып салуға қол жеткізу болып табылады.
Медицинадағы бұл жетістік ауыстырып салу, не өзгедей пайдалану үшін
адамдардың органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету сипаты криминалдық
жағдайлардың көрініс алуына әкеліп соқты.
Соңғы кездері жас қыздарды жұмысқа орналастыру сылтауымен шетелге
алып кету етек алды, ал істің шындығы - оларды нәпсіқұмарлық мақсатта
пайдалану.
Заңда адамның жанын қинайтын, адамшылық қасиетін қорлайтын
қимылдар жасауға үзілді - кесілді тыйым салынады. Азаптаудың түрлері, ұрып-
соғу, соққыға жығу, қинау, денеге зақым келтіру сияқтылар болмақ.
Ал қорлау жеке басты масқаралау, ұлттық қадір - қаситіне тіл тигізу
жағдайында да болуы мүмкін.
Заң әрбір адамды басқа біреудің күш көрсетуінен қорғап отырады. Егер
әлдебіреу адамдарды бостандықтан айырғысы келсе, ол жауапқа тартылады. Ал
мұндай әрекет күш жұмсау тәсілімен немесе күш қолдануды ескерту тәсілімен
жүзеге асырылуы мүмкін. Егер адам қылмыскерді ұстау мақсатында немесе оны
тәртіп қорғау органына беру үшін күш жұмсаса, ол жауаптылыққа тартылмайды,
себебі, ол өзінің азаматтық міндетін орындады деп есептеледі.
Конституция адамдардың өнегелі сапасы- ар - ұжданы мен қадір-қасиетін
жоғары сатыға көтереді. Барлық халықтарда да кісінің жоғары мәртебесі
саналады. Оны орыс халқының Ар ақылды туғызады, арсыздық барыңнан
айырады, немесе Басымды алсаң ал, бірақ арымды алма деген мақалдары
дәлелдесе керек.
Қазақ халқында да: Арым үшін жан пида деген мақал бар. Адамгершілікке
негізделген қоғамда намыс пен ар заң жүзінде қорғалады.
Сондықтан Конституцияда: Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп
жазылған². Бұл жағдай азаматтық немесе қылмыстық заңда да анық айтылған.
Егер әлдебіреу адамның ары мен қадір-қасиетіне кір келтіретін
мағлұмат таратса, егер де бұл мағлұматтың растығы дәлелденбесе, онда кінәлі
адам қылмыстық және материалдық жағынан жауаптылыққа тартылады.
Заң қорлаушылықты қылмыс деп тауып, адамның ар-ұжданы мен қадір-
қасиетін кемсітушілікке тыйым салады. Тіл тигізу-жалпы адамзаттық қағида
тұрғысынан алып қарағанда адамның қадір-қасиетін қорлау болып табылады.
Заң жеке адамның ар-ұжданы және қадір-қасиетімен бірге оның өміріне
басқа біреудің озбырлық жасауынан да қорғап отырады.
Жеке адамға қарсы қылмыстар тарауына заң шығарушы жеке адамға қарсы
қылмыстар үшін жауаптылық көзделген жаңа құрамдар енгізген, оларда қоғамға
қауіпті мұндай іс-әрекеттердің қылмыстық - құқықтық нышандары нақтыланған,
сот тәжірбиесіне сүйене отырып, нақты қылмыстық іс-әрекет үшін қылмыстық
жаза түрі қарастырылған.
Бұл диплом жұмысын екі тарауға бөліп қарастырдым. Біріншісінде, жеке
басқа қарсы қылмыстарға жалпы сипаттама беріп, екінші тарауда осы
қылмыстардың түрлерін талдап, оларға жеке-жеке тоқталып өттім. Осы
жұмысымның барысында негізінен қылмыстық құқық оқулықтарының ерекше бөлімін
және Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінікті басшылыққа
алдым. Сондай-ақ басқа да бірқатар оқулықтар мен газет-журналдарды және
Ресей Федерациясында шыққан оқулықтарды, Қазақстан Жоғары Сотының
нормативтік қаулыларын, сот практикаларын, жергілікті сот практикаларын
және басқа да қосымша құқықтық материалдарды пайдаландым.
1 Жеке басқа қарсы қылмыстар.
1.1. Жеке басқа қарсы қылмыстардың түсінігі.
Әлемдік тәжірибиенің арғы-бергі тарихына көз жүгіртіп, ой таразыласақ
жамандық пен жақсылық, зұлымдық пен адалдық арасындағы бітіспес күрес
тіршіліктің тамырымен бірге бүлкілдей соғып, ғасырдан-ғасырға жалғасып
келеді екен. Бәлкім тіршілікке дем беріп, уақыт шіркінді тынымсыз
қозғалысқа түсіретін де осы қарама-қайшылықтар шығар. Бір – біріне кереғар
қарым – қатынастар қатынастар мен күштерден туындап жататын осы тәріздес
түрлі келіспеушіліктер мен жанжалдар қай мемлекетте де болсын заңдармен
реттелініп, бұзылған тәртіппен құқық мүмкіндігінше қалпына келтіріліп
отырады. Алайда, таразы басын тең тартып, шиеленіскен дау-дамайды алысқа
ұзатпай, екі жаққа да ортақ төрелік жасаудың кей-кейде ырыққа көнбей
кететін де сәттері болады. Әрқайсысынының арғы жағында бір-бір адам тағдыры
тұратын дау-дамайдың ақ-қарасын ажыратып берудің күрделілігі де нақ осында.
Біздің еліміздің Ата заңында да Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды.
Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқалай қатігездік немесе
адамдардың қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге, не жазалауға
болмайды - деп атап көрсетілуінің өзі қоғамымыздың басты қазынасы
адамдардың Конституциялық құқықтарының қорғалуына қаншалықты дәрежеде мән
берілгендігін аңғартса керек. Алайда, Ата заңымыздағы осы бір қасиетті
қағиданың өкінішке орай барлық уақытта сақталына бермейтіндігін өмір
тәжірибесінің өзі оның көрсетуде.[25;36]
Қоғам әрқашан тәртіпке негізделіп, арқа сүйеп қалыптасып, тіршілік
етеді. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, яғни, келешегі болмайды. Мұны
адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сондықтан да қоғамда тәртіп орнатудың
жолдарын қарастырған. Дегенмен, керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім
азаматтар да аз болмаған.
Осыдан келіп- құқық бұзушылық орын ала бастады. Құқық бұзушылық
-қоғам өміріне тән дерт. Адам баласы өмір сүрген ортада ол да әрқашан орын
алады.
Осы арада жалпы қылмыс ұғымына тоқталып өтейік. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде: Жазалау қатерімен тыйым салынған
айыпты қоғамдық қауіпті әрекет ( әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс- деп
танылады делінген.[6;12]
Жұртқа мәлім, қылмыстық заңда қаралған кез-келген қылмыс қоғамдық
қауіпті болып табылады, яғни тұтас алғанда қоғамға да және оның мүшелеріне
де қауіп төндіреді. Ал күш қолданып жасалған қылмыс жеке адам үшін айрықша
қауіпті.
Күш қолданып қылмыс жасау ұғымының аясы кең. Сондықтан сіздердің
назарларыңызды барынша қауіпті күш қолданып қылмыс жасауға аударғым келеді.
Осындай қылмысқа тек адамға бағытталған қылмыстық әрекет жатады.
Адамның өміріне және денсаулығына қарсы күш қолданып жасалған ауыр
қылмыстар мен маскүнемдік арасындағы өзара байланыс әрдайым терең зерттеліп
келеді. Істің шын мәнінде маскүнемдік жағдайында жасалған қасақана адам
өлтіру мен денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру жөніндегі қылмыстар
барлық тіркелген және ашылған қылмыстардың жартысынан астамын құрайды.
Алайда, өткен жылдары күш қолданып жасалған ауыр қылмыстар негізінен
маскүнемдік жағдайда немесе ішімдік сатып алуға қаржы табу үшін жасалса, ал
соңғы кездері әдейі әзірленген қылмыстар көбейе бастады. Бұл алдымен
ұйымдасқан қылмыстың бел алуына байланысты болып отыр. Оның құрамына оған
бейімделген қылмыс жасауды өмір сүру жолы ретінде таңдаған адамдар енген,
яғни олар ақы алып ауыр қылмыстар жасайды, адам өлтіруді кәсіп етеді және
т.б.
Жеке адамға қарсы бағытталған ауыр қылмыс адам өлтіру болып табылады.
Алайда, адам өлтіргендер саны, қылмыстың ашылмай қалуы және
оны жасаған адамның жазаланбауы жылдан-жылға ұлғая түсуде. Негізінен өзара
жақын-жуық айналымдағы адамдар арасындағы тұрмыстық қылмыстар (туысқандар,
отбасы-мүшелері, көршілер және т.б) ашылуда.
Жеке адамға қарсы қылмыстардың ішінде күштеп жыныстық қатынас жасауда
аз кездеспейді, әсіресе зорлау және басқа да нәпсіқұмарлық сипаттағы күштеп
әрекет ету қылмыстары қоғамға мейлінше қауіпті болып отыр.
Қылмыс жасау себептері төңірегінде ежелден осы күнге дейін сан түрлі
пікірлер айтылуда. Айтылған ойларды тұжырымдасақ адамдардың құқықтық
нормаларды бұзуына, ең алдымен әлеуметтік және биологиялық жағдайлар әсер
ететінін байқаймыз.
Әлеуметтік жағдайлар - отбасы, мектеп, қызмет істейтін ұжым, жалпы
қоғам өмірінің әсері. Бірақ бұлар әр адамға әртүрлі ықпал-етеді, тұрмысы
ауыр, қиын жағдайда тәрбиеленіп, өмір сүретіңдер де, сонымен бірге
уайымсыз, тоқтықта өскендер де заңды бұзуы мүмкін. Бұл жағдайды бабаларымыз
ежелден-ақ байқаған. Жаманнан жақсы туар, бір ауыз сөзге алғысыз,-деген
мақал осының айғағы болса керек.
Биологиялық жағдайлар. Бір отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленіп,
өскен балалардың ой-өрісінің сапасы әртүрлі болатыны белгілі. Біреуі
мейірімді, салмақты, жігерлі болса, екіншісі қатыгез, жеңілтек, жігерсіз
болуы мүмкін. Әрине балалардың жаратылысынан әртүрлі болуы, бұзақылық,
адамның тегіне байланысты деген сөз емес. Бұзықтық тұқым қуаламайды, бірақ,
адамның жаратылысына тән жаман мінездерді өсіп - өнетін кезеңге тап болса,
адам әдепсіздік заң бұзушылық қылықтан тайынбайды.
Жеке адамның әлеуметтік мәртебелерінің бір-біріне сәйкес келмеуі оны
қоғамдық тәртіпті бұзуға итермелейді. Яғни саяси экономикалық үстемділікке
әлеуметтік саладағы жағдай сәйкес келмеуі, жеке адамдардың білім
мәртебесіне экономика, мәдениет саласында тиісті орынды қамтамасыз етпеген
жағдайда, олар заңсыз әрекеттерге барады. Кейбір саяси қызметкер өзінің
жағдайын мемлекеттегі рөлімен теңестіру үшін, билікті теріс мақсатта
пайдаланады. Ең арысы жалданбалы жұмысшы да, сатқын жұмыс күшінің ақысы
оның қоғамдық қажеттілігін өтемесе, қолайсыз мүмкіндіктерді пайдалануға бет
бұрады.
Қоғамға қауіпті, қылмыстық заңға қайшы істелген іс-әрекетті нақты бір
қылмыс құрамына жатқызу және осы әрекетке ҚК-тің Ерекше бөліміндегі тиісті
баптар бойынша құқықтық баға беруді қылмыстық құқық теориясы қылмысты
саралау деп атайды. Қылмысты дұрыс саралау құқық қолдану органы
қызметкерінің қызметтік борышы, негізгі міндеті. Дұрыс саралау-заңдылық
қағидасын бұлжытпай жүзеге асырудың шарты болып табылады. Сонымен қатар,
қылмысты дұрыс саралау – жеке адамдардың Қазақстан Республикасы
Конституциясында, басқа да заңдарда көрсетілген құқықтарын қорғаудың кепілі
болып табылады. Қылмысты дұрыс саралаудың маңызы ерекше. Бұл мәселеге
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумдарының көптеген қаулылары
арналған.
1.2 Жеке басқа қарсы қылмыстардың түрлерінің жалпы сипаттамасы.
Адамның және азаматтардың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. Қазақстан Республикасының Конституциясының ІІ-бөлімі осы
мәселеге тікелей арналған. Конституцияда ең қымбат қазына - адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ,-деп жарияланған8. Осыған орай
Қазақстан Республикасындағы барлық құқық салалары, оның ішінде қылмыстық
құқық та адамдарды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет ретінде көрініс
тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта артықшылықтар береді.
Жеке адамға қарсы қылмыстардың тектік объектісі- жеке адам, ал
тікелей объектісі – оның өмірі, денсаулығы, ар-намысы, қадір-қасиеті.
Қылмыстың тікелей объектісіне байланысты бұл қылмыстарды мынадай
топтарға бөлуге болады:
1. Өмірге қарсы қылмыстар (ҚК-тің 96-102 баптары);
2. Денсаулыққа қарсы қылмыстар (ҚК-ң 103 - 111, 114 - 116 баптары);
3. Өмірге және денсаулыққа қауіп төндіретін қылмыстар (ҚК-тің 112, 113,
117-119 баптары);
4. Адамның жыныстық тазалығына және жыныстық бостандығына қарсы қылмыстар
(КҚ-ң 120-124 баптары);
5. Адамның және азаматтың жеке басының бостандығына қарсы қылмыстар (ҚК-ң
125-128 баптары);
6. Адамның және азаматтың ар-намысы мен қадір - қасиетіне қарсы қылмыстар
(ҚК-тің 129,130 баптары)
Ендігі кезекте осы аталған қылмыстардың әрқайсысына жалпылама сипаттама
беретін болсақ, ең алдымен өмірге қарсы қылмыстарға тоқталайық.
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданып жүрген ҚК-сі бойынша
өмірге қарсы қылмыстарға мыналар жатады: адам өлтіру (96-бап); жаңа туған
сәбиді анасының өлтіруі (97-бап); жан күйзелісі жағдайында болған адам
өлтіру (98- бап); қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі
өлтіру (99- бап); қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың
шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-бап); абайсызда кісі өлтіру
(101-бап); өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-бап). Өмірге қарсы
бағытталған осы қылмыстар, соңғы екеуінен басқасы адам өлтірумен
байланысты.
Қазақ ССР-нің 1959 жылғы Қылмыстық Кодексінде адам өлтірудің заңдылық
анықтамасы берілмеген болатын. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы жаңа
Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет адам өлтірудің заңдылық түсінігі берілген.
Кісі өлтіру, басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру деп ҚК-тің 96-
бабында тура көрсетілген. Осыған орай абайсызда кісі өлтіру заң бойынша
адам өлтіру деп танылмайды. Бірақ топтық және тікелей объект белгісіне
сәйкес бұл қылмыс құрамы (абайсызда кісі өлтіру) жеке адамға қарсы қылмыс
үшін жауаптылық көзделген тарауда орналасқан. Өмірге қарсы қылмыстардың,
соның ішінде адам өлтірудің де тікелей объектісі адамның өмірі болып
табылады. Заң жасына және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның
өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен, яғни бұл
құбылыс нәрестенің алғашқы айқайынан, дыбыс беруінен басталады. Өлім адам
өмірінің соңғы сәті болып табылады.
Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен
көрінеді. Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен айыруға бағытталған іс-
әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің арасындағы себептік
байланыстың болуын айқындау қажет.
Адам өлтіру негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің
көпшілігі осылайша жасалады. Кінәлінің оқпен атылатын және суық қаруды,
өзге де заттарды пайдалануымен, уландыру, жарылыс жасау, басқа да әдістерді
қолдануы арқылы, адам өмірінен айырылады. Сонымен қоса адам өлтіру
жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек -
қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін адамдарды жүйкесіне зақым
келтіру жолымен өмірінен айыруды әдебиеттерде мысал ретінде келтіру жиі
кездеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйкесіне әсер ету нысандары мен
әдістерінің көбейе түсуінің нәтижесінде психикалық әсер ету жолымен адам
өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік нысанында да болуы мүмкін. Бұл
негізінен мынадай жағдайларда кездеседі. Яғни, кінәлі адам біреуді өмірден
айыру мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола тұра және осыған
тікелей міндетті бола тұрса да әрекетсіздік жолымен оған өлім қаупін
туғызады және өлімге жол береді.
Кінәлінің өлімнің жолын кесу жөніндегі әрекетті істеу міндеттілігі
заң талаптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата - аналары өздерінің жаңа
туған нәрестелерін немесе жас балаларын өлтіру мақсатымен тамақтандырмайды
немесе олардың өмірін сақтап қалу үшін өзге де шараларды қолданбайды).
Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи қажеттіліктерін
қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда қартайған ата-аналарын олардың ересек
балалары олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы мүмкін.
Адам өлтірудің объективті жағының екінші белгісі қылмыстың зардабы
жәбірленушінің өлімі болып табылады. Өмірден айыруға тікелей қасақаналық
болғанымен қылмыстық зардаптың - өлімнің болмай қалуы, кінәлінің әрекетіне
оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз болады.
Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі
бір уақыт өткеннен кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтірілген зардапты кінә деп
жүктеу үшін болған өлім мен субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі
арасындағы себептік байланыстың болуы негіз болып табылады. Өлтіруге
тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру үшін оқталғандық жасалған болып
табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлі адам нақты
келтірілген зиян үшін ғана жауап береді (мысалы, денсаулыққа зиян
келтіргені үшін).
Адам өлтіру - материалдық құрамға жататын қылмыс. Адам өлтірудің
субъективті жағы - ҚК-ң 96-бабына сәйкес тек қана қасақаналықпен жүзеге
асырылады. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей және сол сияқты жанама
да болуы мүмкін. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі өзінің басқа адамның
өміріне қол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс жүзінде өлімге
соқтыруы мүмкін екендігін немесе қалай да өлімге әкелетіндігін біледі және
өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды. Жанама қасақаналықпен адам өлтіру
кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам өміріне қатер төндіретіндігін
мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі мүмкін екендігін біледі,
өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді не өлімнің
болу-болмауына немқұрайдылық танытады. Соңғы уақытта жарылыс жасау жолымен
адам өлтіру оқиғалары кең таралып отыр. Мұндай кезде белгілі бір құрбанға
қатысты адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде адамдарды өмірінен айыруға
қатысты –жанама ниетте әрекет етеді.
Тікелей және жанама қасақаналықтар арасындағы айырмашылықты
айқындаудың іс жүзінде үлкен маңызы бар. Адам өлтіруге оқталу, яғни
кінәлінің әрекеті ол өлімнің болатынын сезетінін, оның болуын тілегендігін,
бірақ оның еркінен тыс себептер бойынша ол болмай қалғандығы бойынша
анықталады. Мұндай кезде оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге
асырылады.
Жәбірленушінің өліміне әкеліп соқтыруы кінәлі үшін белгілі болып
табылатын өмірлік маңызы бар органдарына пышақпен жарақат салу, дұрысында,
өмірден айыруға тікелей ниеттің бар екендігін айғақтайды. Оқпен атылатын
қаруды қолдану кінәлінің өлтіруге шынайы ниетте болғандығын айғақтайды және
басқа жағдайлармен қатар кінәлінің адам өлтіру ниетінде болғандығына
маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан ату әдетте адам
өлтіру мақсатында істеледі. Тікелей қасақаналық болған кезде кінәлі өлімнің
міндетті түрде болуын қаламайтындығын да ескеру қажет. Оның ниеті баламалы
түрде болуы мүмкін, оның шамалауы бойынша өлімнің болуы, сол сияқты
денсаулыққа ауыр зиян келтіру мүмкіндігі және сол зардаптардың кез
келгенінің болуын міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес
жағдайлар бойынша қылмыстық нәтиже болмаған жағдайда ол адам өлтіруге
оқталғандық үшін жауапқа тартылуы тиіс.
Адам өлтірумен қоқыту немесе өзге де қаруды, сондай-ақ қару ретінде
пайдаланатын заттарды қолданумен немесе қолдануға әрекет етумен жасалатын
бұзақылық әрекеттермен байланысты болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Адам
өлтіруге жасалған оқталуды аталған әрекеттерден бөлу керек.
Адам өлтіруге жанама қасақаналық кезінде кінәлі өз әрекетінің
нәтижесінде өлімнің нақты болу мүмкіндігін шамалайды. Кінәлі зардаптың
қалай да болмай қоймайтынын шамалаған жағдайда сөз тек қана тікелей
қасақаналық туралы бола алады. Ниеттің осы түрлерінің арасындағы неғұрлым
елеулі айырмашылық, заңда көрсетілгендей еріктілік кезеңі бойынша
анықталады. Егер өлтіруге тікелей ниеттену кезінде кінәлі өлімнің болуын
тілесе, ал жанама ниеттену кезінде оны кінәлі тілемейді, бірақ оған саналы
түрде жол береді, не өлімнің болуына немқұрайды қарайды.
Денсаулыққа қарсы қылмыстарға сипаттама беретін болсақ, әрбір жеке
адамның денсаулығы – ол адам өміріндегі айтарлықтай орын алатын фактор
болып табылады. Себебі адам денсаулығы – оның негізгі байлығы.
Осыған байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі-жалпы мемлекеттің,
қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы. Сонымен әрбір қоғам мүшесі
денсаулықты сақтау шараларын жүргізу туралы мәселелерге баса назар аударып,
халықтың денсаулық сақтау мәселесінің шешілуіне белгілі бір шаралар
қолданып, қоғам үшін біршама септігін тигізуі керек. Қазіргі кезде
мемлекетімізде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес денсаулықты
сақтау мәселелері жөнінде мемелекеттік бағдарламалар әзірленген, осы
бағдарлама бойынша ҚР Денсаулық сақтау ісі жөніндегі агенттігі жұмыс істеп
отыр. Қазақстан Республикасы Конституциясындағы Адам және Азамат бөлімінің
29-бабының тармақтарына сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматтарының
денсаулық сақтауға құқығы бар. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының
азаматтары заңмен белгіленген тегін әрі кепілді медициналық көмектің барша
түрін алуға құқылы.
Осы арада денсаулық деген ұғымға түсінік бере кетейік. Денсаулық
дегеніміз - адам организмінің дұрыс әрі қалыпты жұмыс істеуі. Яғни, адам
организмінің әрбір органы, әрбір мүшесі сол жаратылған қалпында сақталып,
оның дұрыс әрі қалыпты түрде белгілі бір функцияларды атқаруы. Денсаулыққа
қарсы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі - бұл қылмыстарды жасаған кезде, бір
адам екінші бір адамның денсаулығына қасақана немесе абайсызда зиян
келтіреді, яғни кінәлі қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді жасай отырып, адам
екінші бір адамның денсаулығына заңсыз түрде қол сұғады.
Адам денсаулығына зиян келтіру көбінесе оның мемлекет пен қоғам
алдыңдағы азаматтық міндеттерін атқару, яғни сол міндеттерін нақты орындау
мүмкіндіктерінен айырады. Мысалы: адам денсаулығына зиян келуі-оның
міндетті әскери қызметке шақырылуына кедергі келтіруі мүмкін, сондай-ақ
әскери немес басқа да арнайы қызметтерді атқаруына зиянды әсерін тигізуі
мүмкін.
Сондықтан да адам денсаулығына қарсы қылмыстарды жасау - тек
жәбірленушінің өзіне ғана емес, сондай-ақ оның жақын туысқандары үшін де
үлкен залал болып табылады. Яғни, жәбірленушінің денсаулығына зиян келу
салдарынан, оның жақын туыстарына да белгілі бір көлемде материалдық немесе
моральдық залал келуі мүмкін. Адамды денсаулығынан айыру салдарынан оның
өмірдегі, қоғамдағы еңбек және басқа да қоғам қызметтеріндегі байланысы
үзіледі, оның еңбекке, қоғам қызметтеріне белсенді түрде қатысуына көбінесе
мүмкіндік бере бермейді. Сондықтан да адам денсаулығы - адам өмірінің
негізгі қуанышы, негізгі байлығы болып табылады.
Енді адам денсаулығына қарсы қылмыстарды топтастырайық. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде адам денсаулығына қарсы қылмысқа
қандай қылмыстар жататыны нақты көрсетілген. Сонымен адам денсаулығына
қарсы қылмыстарға мыналар жатады: денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру
(103-бап); денсаулыққа қасақана орташа ауырлықта зиян келтіру (110-бап);
денсаулыққа абайсызда зиян келтіру (111-бап); қорқыту (112-бап); ауыстырып
салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын немесе тінін алуға мәжбүр
ету (113-бап); медицина қызметкерінің кәсіптік міндеттерін тиісінше
орындамауы (114-бап); соз ауруларын жұқтыру (115-бап); адамның иммун
тапшылығы вирусын жұқтыруы (116-бап); заңсыз аборт жасау (117—баптың 4-
тармағы); науқасқа көмек көрсетпеу (118-бап); қауіпті жағдайда қалдыру (119-
бап).
Денсаулыққа келген зиянның түрлері мен ауырлығын бағалаудың сот-
медициналық критерийлерін бір ізге салу үшін Қазақстан Республикасы Білім,
мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің Денсаулық сақтау Комитеті
1998 жылғы 4 мамырда бекіткен Денсаулыққа келген зиянның ауырлығын сот-
медицина тұрғысынан бағалаудың ережесі маңызды рөл атқарады.
Бұл ережеге сәйкес денсаулыққа келген зиян үш дәрежеге –ауыр, орташа
ауырлықтағы және жеңіл болып бөлінеді.
Денсаулыққа келген зиянның бұл үш түрін ажыратудағы негізгі критерий-
өмірге қауіптіліктің, зиянның зардабының бар-жоғында. Жалпы және кәсіби
еңбек қабілетін қаншалықты және қанша уақытқа жоғалтудың да маңызы бар.
Бетті адам көргісіздей бүлдіргенде денсаулыққа ауыр зиян келгендігін
анықтау үшін эстетикалық критерийлер қолданылады.
Жеке басқа қарсы қылмыстардың келесі түрі, өмір мен денсаулыққа қауіп
төндіретін қылмыстар, жоғарыда аталған адам денсаулығына қарсы қылмыстарға
жатады. Өмір мен денсаулыққа қауіп төндіретін қылмыстарға денсаулыққа зиян
келтірудің әртүрлі тәсілдері жатады, олар үшін жауаптылық Қылмыстық
кодекстің 112,113,117-119- баптарында көзделген.
Осы арада жыныстық қылмыстарға, яғни адамның жыныстық дербестігіне
және жыныстық еркіне қарсы қылмыстарға сипаттама берейік.
Нәпсіқұмарлық адам бойына біткен табиғи қасиет. Ол, негізінен, мораль
қағидалары, неке бойынша және де некеден тыс жыныстық ара қатынастарын
реттейтін заңдардың нормалары бойынша шектеледі.
Адамның жалпы еркіндігі мен дербестігі жыныстық еркіндікті де, ересек
адамның нәпсіқұмарлық тәбетті қандай нысанда кіммен қанағаттандыратынын өзі
шешетін дербестікті де қамтиды және де, ересек адамның да, кәмелетке
толғанның да жыныстық дербестікке құқығы бар деген мағына береді. Қылмыстық
заң бұл құқықтарды қоғамда қалыптасқан жыныстық мораль нормаларына көрінеу
қайшы іс-әрекеттерді жасауға тыйым салу арқылы қорғайды[120;124].
Жыныстық дербестікке қарсы қылмыстар дегеніміз - қылмыстық заңда
қарастырылған, 16 жасқа немесе 14 жасқа толмаған адамның жыныстық
дербестігіне, дене бітімінің және психикасының қалыпты дамуына, ересек
адамның жыныстық еркіндігіне немесе қоғамда қалыптасқан жыныстық қатынас
ғұрпына қауіпті қастандық.
Бұл қарастырылып отырған қылмыстардың қоғамға қауіптілігі сол, олар
адамның жыныстық еркіндігі мен дербестігіне елеулі нұқсан келтіреді,
кәмелетке толмағандарды бұзады, олардың дене бітімі мен ішкі жан дүниесінің
дұрыс дамып қалыптасуына теріс ықпал жасайды, қоғамдық моральды бүлдіреді.
Бұл қылмыстар тобының объектісі жынысытық еркіндік пен жыныстық
дербестік, ал кейбіреулерінің қосымша объектісі-балалар мен
жасөспірімдердің қалыпты дамуы. Жәбірленушіге сипаттаманы әрбір бап бойынша
бөлек, заңның мәні бойынша беру керек. Жәбірленуші жасына қарамай әйел де,
ер адам да болуы мүмкін, яғни екі жыныстың да адамдарын бірдей қорғау
қылмыстық заңда көзделген.
Жыныстық қылмыстардың объективтік жағы кінәлі адамдардың Қылмыстық
кодекстің диспозициясында немесе басқа бабында анықталған заңға қайшы
әрекеттерінің сипатынан көрініс табады. Құрамдар, негізінен формальды
кейбір жағдайларда жыныстық қылмыстардың саралаушы нышанының бар екендігін
мойындау үшін кінәлінің әрекеттері мен болған саралаушы зардаптар
арасындағы себептік байланысты анықтау қажет.
Бұл топтағы қылмыстардың субъективтік жағы тікелей ниетпен
сипатталады.
Қылмыс жасаудағы себеп, негізінен, нәпсіқұмарлық, бірақ басқа да
себептер болуы мүмкін.
Жыныстық қатынастардың субъектісі 16 жасқа толған. Екі жыныстың да
адамдары болуы мүмкін. Зорлаудың (ҚК-тің 120-бабы) және нәпсіқұмарлық
сипатындағы күш қолданудың (ҚК-ң 121-бабы) субъектісі 14 жасқа толған
адамдар.
Ендігі кезекте адамның және азаматтың жеке бас бостандығына қарсы
қылмыстарды қарастыратын болсақ, Қылмыстық кодекстің 125-128-баптарына
тоқталу керек.
Адамның бостандығына, ар-намысына, қадір-қасиетіне қарсы қылмыстар
дегеніміз-оған туғаннан бастап берілетін оның бостандығына, ар-намысына,
қадір-қасиетіне қастандық жасауға бағытталған қылмыстық іс-әрекеттер.
Қылмыстың бұл санаты қастандық жасаудың қоғамға қауіпті екі тобын құрайды:
біріншісі- бас бостандығына қарсы (КҚ-ң 125-128-баптары); екіншісі-ар-
намысқа, қадір-қасиетке қарсы (ҚК-ң 129, 130-баптары) қылмыстар.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық фактінің
9-бабында, сондай-ақ Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 3-
бабында әрбір адамның бостандыққа және жеке дербестікке құқы бар делінген.
Қазақстан Республикасы Конституциясында, әркімнің өз жеке басының
бостандығына құқығы бар деп кепілдік берілген.
Бас бостандығына құқық денегіміз - мәжбүрлеу және шектеусіз адамның
кез келген әрекетті жасауға, белсенділік танытуға немесе ондай әрекеттерден
бас тартуға мүмкіндік алуы.
Адамның бас бостандығын шектеу немесе одан айыру, яғни адамды
тұтқындау және қамауда ұстау тек қана заңда көзделген жағдайларда ғана
болады және ол адамға сотқа шағыну құқығы беріледі[16;86].
Қазақстан Республикасы Коституциясының 17-бабына сәйкес адамның қадір-
қасиетін мемлекет қорғайды, әртүрлі тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде
адамның дербестігін сақтау жөніндегі міндеттерді Конституция өте қатаң
белгілеген. Қинау, күш қолдану және басқа да адамның қадір-қасиетін
таптайтын әрекеттер жасауға тыйым салынған. Өз қадір-қасиетін, ар-намысын,
адал атын адамның қорғай алу мүмкіндігі азаматтық –құқықтық та, қылмыстың-
құқықтық та тәртіпте белгіленген.
Жоғарыда аталған қастандық жасаудың қоғамға қауіпті екінші тобына,
яғни адамның және азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне қарсы қылмыстарға
жалпы сипаттама берейік.
Қазақстан Республикасының Конституциясында адамның қадір-қасиетіне
қол сұғуға болмайды,-делінген. Ол әр адамның бойындағы өзіне тән
құндылығын, өнегелік қағидаларына негізделген оның ой-өрісі мен әрекет
-тірлігін мойындау деген сөз. Адам өнегелік және интеллектуалдық құнды
қасиеттердің көзі болып табылады.
Адамның қадір-қасиеті оның қоғамдағы орнына, беделіне, өмір салтына,
кәсібіне және басқа мән-жайларға байланысты. Әркім өзінше ойлап,өзінше
әрекет жасауға және оны сыйлауға тұрарлық. Заңды әрекеттер жүргізгенде,
мысалы, әртүрлі тергеу әрекеттерін жүргізгенде - куәландырғанда, сараптама,
тінту жүргізгенде, жауап алғанда, беттестіргенде, ұстағанда, тұтқындағанда,
т.б. жағдайларда адамның қадір-қасиетінің мызғымастығын сақтау жөніндегі
міндеттер Конституцияда қатаң белгіленген.
Ар-намысы- адамға өнегелік тұрғыдан берілетін қоғамдық баға, адамның
азамат, қоғам мүшесі ретіндегі рухани және әлеуметтік өлшемі. Адамның
бағасы, негізінен, азаматтың өзіне, оның жүріс тұрысына, мінез-құлқына,
мемлекетке, қоғамға, айналысына, әлеуметтік және рухани құндылықтарға деген
көз қарасына, сондай-ақ оның моральдық еңбегіне қаншалықты мойындалғанына
байланысты.
Қадір-қасиет дегеніміз-өзінің сипатын, қабілетін, білім деңгейін, өмір-
танымын, қоғамдық маңыздылығын іштей өзі бағалау. Бұл кез-келген жағдайда
өзінің адам екендігін естен шығармау деген сөз.
Екі өнегелілік санат-ар-намыс пен қадір-қасиет-өзара байланысты, олар
адамның басын сипаттайды, одан бөлініп қарастырылмайды, оның рухани байлығы
болып табылады. Ар-намыс пен қадір-қасиет адам мен қоғам арасындағы белгілі
бір әлеуметтік қатынасты көрсетеді, онда қоғамдық маңыз бар және ол
қылмыстық заңмен қорғалады.
Қылмыстық Кодекс адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғатын
қылмыстардың екі түрін қарастырады, олар: жала жабу және қорлау.
2 Жеке басқа қарсы қылмыстардың түрлері мен олардың түсініктері.
2.1.Өмірге қарсы қылмыстар.
Адамның ең қарапайым да табиғи құқығы өмір сүру құқығы болып
табыла
ды.
1. Әркімнің өмір сүруге құқығы бар.
2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ.
Адамның жеке басының қол сұғылмайтын құқығын Конституция қорғайды.
Ешкімді азаптауға оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға
болмайды.
Адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы).
Адам өлтіру- жеке адамға қарсы қылмыстардың ең ауыры. ҚК-тің 96-
бабының бірінші бөлігі, адам өлтіру дегеніміз - басқа адамға құқыққа қарсы
қасақана қаза келтіру деп анықтама береді. Адамның өмірі табиғат берген,
маңызды әлеуметтік құндылық, ол оны туғаннан иемденеді.
Адам өлтіру объектісі- адамның өмірі, ол адамның азаматтығына, ұлтына
және нәсіліне, шыққан тегіне және жасына, әлеуметтік жағдайына, немен
айналысатынына, денсаулық ахуалына, біліміне, т.б. байланысты емес.
Қылмыстық заң жәбірленушінің еркіне қарсы адамға қаза келтіруді де, оның
келісімімен қаза келтіруді де бірдей дәрежеде адам өлтіруге жатқызады.
Жәбірленушінің кім екендігін білмей қалу қасақана адам өлтіргендік үшін
жауаптылыққа әсер етпейді.
Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда, адамның туғанынан өлгеніне
дейінгі аралықта өмір бар деп саналады. Әлі тумаған немесе өліп қалған
адамның өміріне қастандық жасау мүмкін емес. Медицина ана құрсағында адам
пайда болған кезден бастап өмір басталды деп есептейді. Бірақ қылмыстық заң
ғылымында көптеген ғалымдар өмір адам туылғаннан кейін басталады деген
пікір айтады. Физиологиялық тууға дейін баланы өлтіріп түсіру, егер оған
медициналық негіз болмаса, криминалдық абортқа жатады.
Қылмыстық заңда адамның өлген кезі деп, биологиялық өлімді, яғни ми
қабы клеткаларының біржола ыдырауы нәтижесінде ми қызметінің толық тоқтаған
кезін алады. Биологиялық өлімнен басқа клиникалық өлім деген түсінік бар.
Бұл жағдайда адамның жүрегі тоқтап қалады. Қазіргі медицина тоқтап қалған
жүректі бірнеше сағаттан кейін қайта жүргізе алатындай немесе оны басқа
жүрекпен ауыстыратындай дәрежеге жетті. Мұндай жағдайда өмірді қайта
қалпына келтіру мүмкіндігі бар. Жүрек тоқтағаннан кейін бас миының қабы 4-7
минут өткен соң өледі, бұл жағдайда адамды тірілту мүмкін емес.
Адамға клиникалық өлім келтірілсе, бірақ ол адамның жүрегі кейін
соғып қалпына келсе, мұндай іс-әрекет өлтіруге оқталғандық болып
сараланады. Сонымен қатар, клиникалық өлім жағдайындағы адамға қастандық
жасауды өлтіру деп санауға болады.
Өлтіру, ол-басқа адамның өмірін жою. Өзін-өзі өлтіру немесе өзін-өзі
өлтіруге оқталу қылмыс болып табылмайды.
Тірі екен деп қателесіп өлі адамға қастандық жасау өлтіруге
оқталғандық болып саналады (объектіден қателесу).
Жәбірленуші өлген кезден бастап адам өлтіру аяқталған қылмыс деп
танылады, ал өлімнің бірден болғандығы немесе бірқатар уақыт өткен соң
болғандығы маңызды емес.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің негізгі
құрамы мен ауырлататын жағдайында адам өлтірудің құрамы бір бапқа
біріктірілген. Негізгі құрам - бұл осы қылмыстың ауырлататын түріне (96-
баптың 2-тармағы) жатпайтын құрам. Негізгі құрамға (96-баптың 1-тармағына)
мынадай адам өлтіру түрлері жатады: қызғаныштан, төбелес кезінде немесе
ұрыс-керіс үстінде (бұзақылық себептер болмағанда), жәбірленушінің заңсыз
әрекеттеріне байланысты, жеке қарым – қатынас негізінде туындаған кек
алумен байланысты болған адам өлтіру оқиғалары. Осындай қылмыстарға, мысал,
ретінде сот тәжірибесінен бір оқиғаны қарастыра кетейік.
Көкшетау Қалалық ІІБ-нің кезекші бөліміне Красный Яр селосындағы
Целинная 56- үйдің подвалында 47 – жасар азаматшаның өлген мәйітінің
табылғандығы жөнінде телефон хабары түсті. Оқиға орнына келген жедел топ
қызметкерлері әйелдің басынан жарақатталғандығын анықтады. Бұл факті
бойынша қылмыстық іс қозғалып, арнайы іздестіру тобы құрылып, тергеу
жұмыстары жүргізілді.
Бір айға созылған іздестіру жұмыстары барысында осы қылмысты жасағаны
үшін күдікті ретінде бұрында сотталған осы ауылдың 23 жасар азаматы
ұсталған. Күдікті өзінің түсініктемесінде үйде жағатын отынның болмауынан
сол күні кешке сағат 20.00 шамасында қолына шеге жұлғыш ұстап, көшеге
шыққандығын айтты. Өз үйіне жақын маңдағы бір үйдің қараңғы подвалына
түсіп, ішін қарап жатқан кезінде қолына шам ұстаған әйелді көріп, қараңғы
бұрышқа тығылады да, байқамай өтіп бара жатқан әйелді қолындағы шеге жұлғыш
темірімен ұрып құлатып, екі рет бастан соққан. Келесі күні таңертеңінде
Астана қаласына тайып отырған. Онда базарлардың бірінде жұмыс істеп жүрген
жерінен полиция қызметкерлерімен құрықталды.
Жасаған қылмысын толықтай мойындаған ол, бұдан басқа жасаған ұрлықтары
үшін әшкереленді. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 96 – бабының 1 – бөлімі бойынша қылмыстық іс қозғалып күдікті
тергеу қапасына қамалды.
Қылмыстық кодекстің 96 – бабының 2 – тармағында ауырлататын жағдайда
адам өлтіру көзделген. Қылмыстық құқық теориясында бұл жағдайларды топтарға
бөлу қалыптасқан. Мұндай жағдайда бөлу өлшемі әр түрлі. Топқа бөлу үшін
көбінесе қылмыс құрамының элементтері пайдаланылады.
1997 жылғы Қылмыстық Кодексте ауырлататын жағдайлар белгілі бір
тәртіппен орналасқан, атап айтқанда: ең алдымен объектіге және объективтік
жаққа қатысты жағдайлар, сонан соң субъективтік жаққа және субъектіге
қатыстылары келтіріледі. Сондықтан адам өлтірудің ауырлататын жағдайлары
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 96 – бабында қалай
орналастырылған болса, сол бойынша қарастырайық.
Қылмыстық кодекстің 96 – бабының 1 – бөлігінде көзделген адам өлтіру –
адам өлтірудің қарапайым деп аталатын түріне жатады. Бұл түрге жазаның
жеңілдетілген мән – жайлары да жоқ, сондай – ақ саралаушы нысандары да жоқ
адам өлтіру жатады. Сот практикасы Адам өлтірудің бұл түріне төбелестің,
жанжалдың, өш алу, қызғану сезімдерінің нәтижесінде, сондай–ақ
жәбірленушінің өтініші бойынша оған жаны ашып жасаған іс - әрекетті
жатқызады.
Адам өлтірудің 50 % - дан астамы Қылмыстық Кодекстің 96 – бабының 1 –
бөлігі бойынша сараланады. Сондықтан оның жиі кездесетін түрлеріне тоқталып
кетейік.
Өзара жанжал нәтижесінде адам өлтіру. Бұл жағдайда өлтіруді мақсат
тұтқан ниет алдын ала болмадйы. Жанжал себебі әртүрлі болады (қызғаныш,
реніш т.б.). Бірақ, жанжал кезінде адам өлтіру барлық уақытта бірдей 96 –
баптың 1 – бөлігінде көзделген қылмыстың құрамын бермейді. Адам өлімі
абайсызда, қажетті қорғаныс шегінен асқандықтан да болуы мүмкін, сонымен
қатар, аса қатыгездікпен өлтіру, екі немесе одан көп адамды өлтіру сияқты
сараланатын мән – жайларда да орын алуы мүмкін.
1996 жылғы 20 желтоқсандағы № 11 қаулымен өзгертулер енгізілген
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсанындағы
Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін жауаптылықты
реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы № 7 қаулыда былай деп
көрсетілген: Соттар бұзақылық ниетпен қасақана өлтіруді, өзара бас араздық
себеп болып төбелес немесе жанжал кезіндегі өлтіруден ажырата білуі керек.
Бұл мәселені шешкенде айыпты мен жәбірленушінің ара қатынасын, жанжал мен
төбелестің шығу себебін, жанжалды кімнің бастағанын, екі жақтың да іс -
әрекеттерінің сипатын және белсенділігін, басқа да мән - жайларды анықтау
қажет.
Қызғаныштан адам өлтіру. С.И.Ожеговтың сөздігінде қызғанышқа біреудің
махаббатына немесе берілгендігіне басқа біреудің күдік келтіруі деген
түсінік берілген. Қызғаныштан адам өлтірудің қоғамға қауіптілігі, өзінің
мазмұны жағынан, жай адам өлтірудің құрамын береді. Қызғанышпен адам
өлтіргенде жәбірленуші сенімділігіне күдік тудырған немесе сенімсіздігін
көрсеткен адам да, сонымен қатар сол қызғаныш сезімінің тууына себепші адам
да болуы мүмкін.
Сонымен қатар, негізсіз қызғаныштан (өсек естіп т.б.) адам өлтіру де
Қылмыстық Кодекстің 96 – бабының 2-ші бөлімі бойынша саралануы мүмкін.
Қызғаныштан адам өлтіру кейбір жағдайларда (мысалы, жәбірленуші көзіне шөп
салғанының үстінен түсу) жан күйзелісі кезінде жасалады.
Қылмыстық кодекстің 96 – бабының 2- бөлігінде көзделген адам өлтіру
қоғамға қауіптірек қылмыстар қатарына жатқызылып, оны жасағандық үшін
қатаңырақ жаза қарастырылған. Осы аталған 96 – баптың 2 – бөлігі өз ішінде
бірнеше тармақтарға бөлінеді. Енді осы тармақтарға қысқаша тоқталып өтейік.
Екі және одан көп адамды өлтіру (Қылмыстық Кодекстің 96 – бабының 2 –
бөлігінің а тармақшасы). Адам өлтірудің бұл түрі кінәлі екі немесе көп
адамды өмірінен айырған жағдайда болады. Мұндайда кінәлінің екі немесе одан
да көп адамды өлтіру ниетінің болғандығы, яғни біріңғай қасақана ниетінің
болғандығын анықтау керек. Дұрысында жәбірленушілердің өлуі бір мезгілде
болады. Мұндай жағдайдың да болуы мүмкін: кінәлі әуелі бір адамды өлтіреді,
содан соң біршама уақыт өткеннен кейін, әдетте көп кешікпей, басқа адамды
өлтіреді. Оның бір адамды емес, екі немесе одан көп адамды өлтіру ниетінің
болғандығын дәлелдеудің маңызы бар. Мұндайда әр адамды өлтіру себептері
бірдей болмауы мүмкін. Біреуін, ол мысал үшін – кек алу мақсатында, ал
екіншісін бірінші кісі өлтіруді жасыру мақсатында өлтіреді. Сонымен бірге –
екінші адамды өлтіру ниеті бірінші кісі өлтіруден кейін емес, оған дейін
пайда болды. Осы жағдайларда кінәлінің әрекеті осы а тармақшасымен
сараланады.
Адамның қызметтік іс - әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби немесе
қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын өлтіру
(Қылмыстық Кодекстің 96 – бабының 2 – бөлігінің б тармақшасы). Мұндай
адам өлтіру кінәлінің жәбірленушіні немесе оның жақын туыстарын олардың
қызметтік немесе қоғамдық борышын орындауына кедергі келтіру мақсаттарында
немесе олардың осындай әрекеттері үшін кек алу мақсатында жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының 1994 жылғы 23 –
желтоқсанындағы Азаматтардың өмірімен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін
жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы № 7
қаулысында кез келген адамның қызмет аясына жататын жұмысын қызметтік
борышты орындау, ал қоғамдық борышты орындау деп – арнайы жүктелетін
қоғамдық міндеттердің орындалуын айтады. Сондай – ақ қоғам немесе жеке
адамның мүддесіне бола (Заңды бұзуға жол бермеу, дайындалып жатқан немесе
жасалған қылмыс туралы өкімет органдарына хабарлау және т.б.) жасалған
басқа әрекеттер де қоғамдық міндеттер болып танылады. Қылмысты саралау үшін
жәбірленушінің қызметтік немесе қоғамдық іс - әрекет жасағаннан бері өткен
уақытының маңызы шамалы. Ең бастысы кінәлінің адам өлтіруі олардың осындай
функцияларды атқаруына байланысты болады.
Адам өлтірудің осы түрі бойынша жәбірленушілер болып қызметтік немесе
қоғамдық функция атқарған адамның өзі немесе олардың жақын туыстары болуы
мүмкін. Жақын туыстары, олар – ата – аналары, балалары, асырап алушылары,
асырап алынғандар, бірге тұрған немесе бірге тумаған туыс аға – інілері
немесе апа- сіңлілері, ағасы, әжесі, немерелері.
Дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды, сонымен бірдей
адамды ұрлаумен не адамды кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру (Қылмыстық
Кодекстің 96 – бабы, 2-тармағының в тармақшасы). Жас шамасының өте
кішілігіне немесе кәрілігіне, дене мүшелерінің кемістігіне, ауырлығына,
соның ішінде жүйке ауруына шалдығу, ақыл – есінен уақытша айрылу немесе
ақыл есінің әлсіреуімен байланысты болған., оның дене мүшелерінің немесе
психикалық жай күйінің салдарынан кінәліге қарсылық көрсете алмаған немесе
оны өмірінен айыруға жасаған әрекетінің сипатын түсінбеу жағдайын
жәбірленуші адамның дәрменсіздік жай – күйі деп түсіну керек. Мұндай жай –
күй алкогольден, сол сияқты есірткіден мас болудың және жүйеге қатты әсер
ететін дәрілік препараттарды немесе улы заттарды қабылдаудан болуы мүмкін.
Саралау үшін жәбірленуші мұндай жағдайға кімнің душар еткендігінің, бұған
қандай себеп болғандығының ешбір мәні жоқ.
Адамды ұрлаумен және кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру, ұрлау не
кепілге алу процесінде жәбірленушіні өмірінен айырған немесе аталған
қылмысты жасыру мақсатында адам өлтіру болған кезде орын алады.
Жүкті екендігі кінәліге белгілі әйелді өлтіру (Қылмыстық Кодекстің 96 –
бабы, 2-тармағының г тармақшасы). Адам өлтірудің бұл түрі жәбірленушінің
айрықша жағдайына орай көтеріңкі қоғамдық қауіптілікпен сипатталады. Осы
құрамның болуы үшін ең алдымен екі міндетті белгінің болуы шарт.
Жәбірленуші кез келген ұзақтықтағы жүктілік жағдайында болуы және ол туралы
айыпкердің білуі керек. Бұл жағдайда осы жайдың толық растығына оның күмәні
болған – болмағандығы маңызды емес, ең бастысы ол жәбірленушінің жүкті
екендігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz