Заңды тұлға ұғымы жайында
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ.Негізгі бөлім:
2. Заңды тұлға ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.1. Занды тұлға түсінігі және элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.2. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі ... ... ..8
2.3. Заңды тұлғаны құру және тіркеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3. Заңды тұлғаны құқықтық ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.1. Коммерциялық заңды тұлға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2. Коммерциялық емес заңды тұлға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Қосымша №1
ІІ.Негізгі бөлім:
2. Заңды тұлға ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.1. Занды тұлға түсінігі және элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.2. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі ... ... ..8
2.3. Заңды тұлғаны құру және тіркеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3. Заңды тұлғаны құқықтық ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.1. Коммерциялық заңды тұлға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2. Коммерциялық емес заңды тұлға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Қосымша №1
Қазіргі кезде Акционерлік қоғам, өндірістік кооператив, шаруашылығы шектеулі серіктестік, тұтыну кооперативі, партия, қор атты сөздер жиі қолданыс табуда. Ал осы сөздердін мәнің ұғыну менің дипломдық жұмысымның мақсаты болып табылады. Дипломдық жұмысымның мақсатына жету үшін алдыма мынандай мақсаттарды қойдым: Заңды тұлға ұғымын ашу, оның әрекет қабілеттілігін және құқық қабілеттілігінің мәнің ұғыну, занды тұлғаны құру, тіркеу, қайта тіркеу тәртібін анықтау және заңды тұлғалардың құқықтық ұйымдастыру нысандарын анықтау. Заңды тұлғалардың құқықтық ұйымдастыру нысанын ашу үшін мен заңды тұлғаларды коммерциялық және коммерциялық емес деп қарастырамын.
Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірыңғай субъектісі ретінде күрделі құрылым болып есептеледі. Азаматтық құқық ілімінде (теориясында) заңды тұлғаның, оның ішінде, әсіресе, мемлекеттік заңды тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құқықтық жағдайы жөнінде бірнеше ілім бар. Олардың авторлары заңды тұлға институты қандай қоғамдық қатынастарды білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері қаралмақ, мемлекеттегі оның орны қандай және заңды тұлғаның мән мағынасы неде деген сауалдарға байланысты әр түрлі пікір білдіреді. Азаматтыққұқық теориясына көп еңбек еткен көрнекті ғалым профессор С.И. Аскназий “мемлекеттік ілімнің” авторы. Ол былай деп айтқан: “мемлекеттік заңды тұлғаның артында мемлекеттің өзі тұрады да, шаруашылық қызметінің нақты саласында тізгінді өзі ұстайды.” Әдебиетте бұл теорияны көп сынайтындар оған “егер олай болса, мемлекет өзімен-өзі құқықтық қатынаста болуы керек қой” деген уәж айтады.
Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірыңғай субъектісі ретінде күрделі құрылым болып есептеледі. Азаматтық құқық ілімінде (теориясында) заңды тұлғаның, оның ішінде, әсіресе, мемлекеттік заңды тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құқықтық жағдайы жөнінде бірнеше ілім бар. Олардың авторлары заңды тұлға институты қандай қоғамдық қатынастарды білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері қаралмақ, мемлекеттегі оның орны қандай және заңды тұлғаның мән мағынасы неде деген сауалдарға байланысты әр түрлі пікір білдіреді. Азаматтыққұқық теориясына көп еңбек еткен көрнекті ғалым профессор С.И. Аскназий “мемлекеттік ілімнің” авторы. Ол былай деп айтқан: “мемлекеттік заңды тұлғаның артында мемлекеттің өзі тұрады да, шаруашылық қызметінің нақты саласында тізгінді өзі ұстайды.” Әдебиетте бұл теорияны көп сынайтындар оған “егер олай болса, мемлекет өзімен-өзі құқықтық қатынаста болуы керек қой” деген уәж айтады.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
--------------------3
ІІ.Негізгі бөлім:
2. Заңды тұлға ұғымы------------------------------ --------------------------
--------------5
2.1. Занды тұлға түсінігі және элементтері------------------------ ----------
---------5
2.2. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі----------
8
2.3. Заңды тұлғаны құру және тіркеу----------------------------- ------------
--------14
3. Заңды тұлғаны құқықтық ұйымдастыру------------------------ ---------------
-22
3.1. Коммерциялық заңды тұлға------------------------------ -----------------
--------22
3.2. Коммерциялық емес заңды тұлға------------------------------ ------------
------67
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
---------------73
Қолданылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------
----------75
Қосымша №1
Кіріспе
Қазіргі кезде Акционерлік қоғам, өндірістік кооператив, шаруашылығы
шектеулі серіктестік, тұтыну кооперативі, партия, қор атты сөздер жиі
қолданыс табуда. Ал осы сөздердін мәнің ұғыну менің дипломдық жұмысымның
мақсаты болып табылады. Дипломдық жұмысымның мақсатына жету үшін алдыма
мынандай мақсаттарды қойдым: Заңды тұлға ұғымын ашу, оның әрекет
қабілеттілігін және құқық қабілеттілігінің мәнің ұғыну, занды тұлғаны құру,
тіркеу, қайта тіркеу тәртібін анықтау және заңды тұлғалардың құқықтық
ұйымдастыру нысандарын анықтау. Заңды тұлғалардың құқықтық ұйымдастыру
нысанын ашу үшін мен заңды тұлғаларды коммерциялық және коммерциялық емес
деп қарастырамын.
Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірыңғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым болып есептеледі. Азаматтық құқық ілімінде
(теориясында) заңды тұлғаның, оның ішінде, әсіресе, мемлекеттік заңды
тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құқықтық жағдайы жөнінде бірнеше ілім бар.
Олардың авторлары заңды тұлға институты қандай қоғамдық қатынастарды
білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері қаралмақ, мемлекеттегі оның
орны қандай және заңды тұлғаның мән мағынасы неде деген сауалдарға
байланысты әр түрлі пікір білдіреді. Азаматтыққұқық теориясына көп еңбек
еткен көрнекті ғалым профессор С.И. Аскназий “мемлекеттік ілімнің” авторы.
Ол былай деп айтқан: “мемлекеттік заңды тұлғаның артында мемлекеттің өзі
тұрады да, шаруашылық қызметінің нақты саласында тізгінді өзі ұстайды.”[1]
Әдебиетте бұл теорияны көп сынайтындар оған “егер олай болса, мемлекет
өзімен-өзі құқықтық қатынаста болуы керек қой” деген уәж айтады.
Акадамик А.В.Венедиктов “ұжым ілімін” [2] алға тартты. Бұл ғалымның
айтуы бойынша мемлекеттік заңды тұлғаның артында екі ұжым тұрады
делінген:
а) мемлекет атынан барлық халық; ә) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары
мен қызметкерлерінің ұжымы.
Ал, ғалым Д.М. Генкин “әлеуметтік ақиқат” теориясын ұсынады, яғни онда
ол қоғамдағы тауар айналымы қатынастарының тарихи-экономикалық заңдылығын
басшылыққа ала отырып, заңды тұлғаның азаматтыққұқықпен жанама түрде
қажеттілікке орай реттелетінің айтады. Профессор Ю.К. Толстой “директор
ілімін” алға тартты, оның пікірінше, мемлекеттік заңды тұлғаның еркін
білдіруші – директоры болып табылады.
Азаматтық құқықтануда О.А.Красавчикрвтың “әлеуметтік байланыстар ілімі”,
А.А. Пушкиннің “ұйымдастыру ілімі”, Е.А.Сухановтың “мақсатты мүлік”
тәрізді ғылыми тұжырымдары да айтарлықтай кең тараған. Сөйтіп, заңды
тұлғаға “адамдардың қатысы” жөнінде әртүрлі белгілерге жүгінеді. Оның
бірінде бұл адамдар заңды тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде
адамдардың әрекеті осы институтпен (саламен) реттеледі, үшіншісінде
адамдардың әрекеті заңды тұлғаның әрекетінен көрінеді, ал кейде құқықтарды
жүзеге асыруда, мәмілелерді жасауда оның еркі танылады.
Кейбір авторлар бұл белгілерді біріктіруге тырысып, заңды тұлғаның
сыртында оның құқықтары мен міндеттерін “жасырын” атқарушы тұратындығын
дәлелдемек болады.
Бұл мәселе туралы Батыс Еуропа әдебиетінде де әртүрлі теориялық
көзқарастар кездеседі. Мәселен, К.Ф. Савиньи көзқарасы бойынша, шын мәнінде
құқық субъектісінің қасиетін тек адам ғана еншілей алады. Ал, заң шығарушы
болса, заңды тұлғаның сыртында оны әйгілейтін адамдық тұлғаның қасиеті
тұрғанын мойындайды. Сондықтан да заң шығарушы заңдық фикцияға жүгінеді,
абстракциялық түсінік ретінде құқықтың ойдан шығарылған субъектісін алға
тартады.
Ал, неміс ғалымы Гирке болса, “органикалық теорияның” тұжырымын ұсынып,
заңды тұлғаны адам тұлғасымен салыстырады, бұл орайда оны дербес құрылым
деп қарайды.
Заңды тұлға туралы ілімде (теорияда) осындай әр қилы пікірлер
кездесуінің өзі оның күрделі құқықтық құбылыс екендігін анық дәлелдей түсед
Осыдан бірнеше жыл бұрын акциянерлік қоғамдар ашық және жабық деп
бөлінетін.Қазір акциянерлік қоғамдар жай және халықтық болып табылады.
Акционерлік қоғамның құққтық ұйымдастыру нысанының өзгеріске ұшырауы оның
қаржылық капиталының да, қоғамға мұшелік ету минимумының мөлшеріне де өзге
де, акциянерлік қоғамның құқықтық ұйымдастырылуына өзгерістер әкелді. Осы
өзгерістермен қоса заңды тұлғаларды тіркеу қайта тіркеу, құру, кайта құру,
занды тұлға мүше санының азайуы немесе көбейуі салдары жайлы, заңды
тұлғалардың қаржылық қоры, басқару органдары , оларды құру әдістері, занды
тұлға органдарының қүзіреті, заңды тұлға жұмысының тоқтатылуы жайлы
мағұлыматтарды өзімнің дипломдық жұмысымда толық ашуға тырысамын. Ал ол
үшін мен заңды тұлғалар туралы заңдарды, Азаматтық кодексті, Қазақстандық
жіне шет елдерінің авторларының еңбектерін пайдаланамын.
Қәзіргі таңда заңды тұлғалар тауар өндіру, қызмет көрсетуге байланысты
халықтың талаптарының көбін қанағаттандырып отыр.
Заңды тұлға деп меншігінде немесе шаруашылық жүргізу, оралымды босқару
құқығына ие, оқшау мүлкі бар, сотта өз атынан жауапкер және талапкер бола
алатын, өзінің мөрі, жеке балансы бар тұлғаны айтамыз.
Жалпы алғанда заңды тұлға бұл белгілі бір мемлекеттін талап еткен
атрибуттарына сай келетін мекемені, кәсіпорынды, фирманы, корпарацияны
айтамыз. Жоғарыда берілген анықтама Қазақстан Республикасының заңына сай
келеді.
Әлемде занды тұлғалардын көптеген нысандары кездеседі. Неміс заңдары
заңды тұлғаларды жеке және жария деп ал, Францияда одақтар мен акциянерлік
қоғамдар, Парламенттің заң актілері негізінде пайда болатын заңңды тұлғалар
және жауапкершілігі шектеулі деп, АҚШ та Үкіметтін корпарациялары немесе
табыс табуды алға мақсат қоятын және ондай мақсатты басшылыққа алмайтын
корпарациялар деп қарастырады. Біздің ғалымдар заңды тұлғаларды
коммерциялық және коммерциялық емес деп қарастырады. Коммерциялық заңды
тұлғаның басты мақсаты табыс ал, коммерциялық емес заңды тұлға өзінің іс
әрекетін жарғысында көрсеткен мақсатқа сай жүргізеді. Мен де жұмысымның
екінші тарауын коммерциялық және комерциялық емес заңды тұлалар деп бөліп
Құқықтық ұйымдастыру нысанының түрлерінің мазмұнын ашуға тырыстым.
2. Заңды тұлға ұғымы
2.1.Заңды тұлға түсінігі және элементтері
Құқықтар мен міндеттерге ие болу, азаматтық айналымда құқықтың дербес
субъеқтісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, заңды тұлғаларға да тән.
АК 33-бабьшда оған мынадай тұжырым берілген: "Меншік, шаруашылық жүргізу не
жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз
міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады. Заңды
тұлғаның дербес балансы не сметасы болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз атауы
жазылған мөрі болады".
Азаматгық құқық ғылымы заңды тұлғаны мынадай белгілері бойынша
айқындайды: 1) ұйымдасқандық бірлігі; 2) мүліктік оқшаулығы; 3) дербес
мүліктік жауапкершілігі; 4) азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болгандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп қарайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Занды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не құрылтай шарты арқылы, не тек жарғы негізінде жүзеге асырады.
Мүліктік оқшаулық — занды тұлғаның экономикалық құқықтық белгісі болып
табылады және оның мүлікке заттық құқығын иеленуін білдіреді. Бұл арада
әңгіме оның меншік құқығы, шаруашылықты жүргізу немесе оралымды басқару
құқығы туралы болып отыр. Коммерциялық ұйымдағы дербес балансының мөлшері
мен мекемедегі смета занды тұлғаның оқшаулық мүлкін айқындайтын құжаттар.
Дербес мүліктік жауапкершілік дегеніміз ол заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша ездеріне тиесілі барлық мүлікпен жауап беруі. Бұл
жалпы ереже. Ал, меншік иесі қаржыландыратын мекеме мен қазыналық
кәсіпорындар АК 44-бабьшың 1-тармагы 2-бөлігіне сәйкес өз міндеттемесі
бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді, Қаражат жеткіліксіз
болған жағдайда мекеме мен қазыналық кәсіпорынның міндеттемелері бойынша
(қосымша) оның құрылтайшысы жауапты болады.
Заңды тұлғалардың дербес мүліктік жауапкершілігі заң актілерімен
тағайындалуы мүмкін.
Азаматтық құқық ілімінде (теориясында) заңды тұлғаның, оның ішінде
әсіресе мемлекеттік заңды тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құқықтық жағдайы
жөнінде бірнеше ілім бар. Олардың авторлары заңды тұлға институты қандай
қоғамдық қатынастарды білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері қаралмақ,
мемлекеттегі оның орны қандай және заңды тұлғаның мән мағнасы неде деген
сауалдарға байланысты әртүрлі пікір білдіреді. Азаматтық құқық теориясынан
көп еңбек еткен көрнекті ғалым профессор С. И. Аскназий "мемлекеттік
ілімнің" авторы. Ол былай деп айгқан: "мемлекеттік заңды тұлғаның артында
мемлекеттің өзі тұрады да, шаруашылық қызметінің нақты саласында тізгінді
өзі ұстайды". Әдебиетте бұл теорияны көп сынайтындар оған "егер олай болса
мемлекет өзімен-өзі құқықтық қатынаста болуы керек қой" деген уәж айтады.
Академик А.В. Венедиктов "ұжым ілімін" алға тартты. Бұл ғалымның айтуы
бойынша мемлекеттік заңды тұлғаның артында екі ұжым тұрады делінген: а)
мемлекет атынан барлық халық; ә) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен
қызметкерлерінің ұжымы.
Ал, ғалым Д.М.Генкин "әлеуметтік ақиқат" теориясын ұсынады, яғни онда
ол қоғамдағы тауар айналымы қатынастарыньң тарихи-экономикалық зандылығьн
басшылыкда ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық құқықпен жанама түрде
қажеттілікке орай реттелетінін айтады. Профессор Ю.К. Толстой "директор
ілімін" алға тартты, оның пікірінше, мемлекеттік занды тұлғаның еркін
білдіруші — директоры болып табылады.
Азаматтық кұқықтануда О.А.Красавчиковтьң "әлеуметтік байланыстар
ілімі", А.А. Пушкиннің "үйымдастыру ілімі", Е. А. Сухановтың "мақсатты
мүлік" тәрізді ғылыми тұжырымдарыда айтарлықтай кең тараған. Сөйтіп, занды
тұлғаға иадамдардың қатысы" жөнінде әртүрлі пікірлер айтылған және де бұл
орайда авторлар түрлі белгілерге жүгінеді. Оның бірінде бұл адамдар заңды
тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде адамдардың әрекеті осы
институтпен (саламен) реттеледі, үшіншісінде адамдардың әрекеті заңды
тұлғаның әрекетінен көрінеді, ал кейде құқықтарды жүзеге асыруда,
мәмілелерді жасауда оның еркі танылады.[3]
Бұл мәселе туралы батыс еуропа әдебиетінде де әртүрлі теориялық
көзқарастар кездеседі. Мәселен, К.Ф. Савиньи "фикция теориясының" негізін
қалады. К.Ф. Савиньи көзқарасы бойынша, шын мәнінде құқық субъектісінің
қасиетін тек адам ғана еншілей алады. Ал заң шығарушы болса, заңды тұлғаның
сыртында оны әйгілейтін адамдық тұлғаның қасиеті тұрғанын мойындайды.
Сондықтан да заң шығарушы зандық фикцияға жүгінеді, абстракциялық түсінік
ретінде құқықтың ойдан шығарылған субъектісін алға тартады, Ал неміс ғалымы
Гирке болса, "органикалық теорияның" тұжырымын ұсынып, заңды тұлғаны
адам тұлғасымен салыстырады, бұл орайда оны дербес құрылым деп қарайды.
Занды тұлға туралы ілімде (теорияда) осындай әр қилы пікірлер
кездесуінің өзі оның күрделі құқықтық құбылыс екендігін анық дәлелдей
түседі.
2.2. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттігі
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның кабілеттілігінің айырмаашылығы
болатындығы табиғи нәрсе. Мәселен, азаматтың құқықтары мен міндеттерін
тудыратын тұрмыс қатьшастарының көбіне заңды тұлғалар қатыса алмайдьь Оған
отбасылық қатынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге заңды
тұлғалар қатыса алмайтындығы дәлел болады.
Заңды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшін
құрылғандығына әрі жүзеге асыратын әрекеттерінің сипатьша қарай
белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынасына қарай заңды тұлға қайсыбір
құқықтарды не міндетгерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық қабілеті
оған жүктелген міндеттерге қарай белгіленеді. Заңды тұлғаның құқық
қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны тарату аяқталған
кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында тізбесі белгіленетін
жекелеген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде ғана айналыса алады.
Яғни, белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу қажет болатын заңды
тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны алған сәттен бастап пайда
болады. Азаматтық кодекстің 35-бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлға
азаматтық құқыққа ие болып, өз қызметіне байланысты міндеттерді атқара
алады. Мемлекеттік кәсіпорындардан басқа коммерциялық ұйымдар заң құжаттары
немесе құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын кез келген қызмет
түрлерін жүзеге асыру үшін азаматтық құқыққа ие бола алады және азаматтық
міндетті де атқарады.
Азаматтық кодексте арнайы құқық қабілеттілік мәселесі де ескерілген.
Оның бәрі де жарғы мен басқа да құрылтай құжаттарьша енгізіледі әрі олар
қызмет аясына сай келетін құқықтар мен міндеттерді еншілей алады.
Ал коммерциялық ұйымдар болса, керісінше арнайы құқық қабілеттілігіне
жатпайтын жалпы құқық қабілеттілігіне ие болады. Мұндай ұйымдар заң
актілерінде тыйым салынбаған қызметтердің кез келген түрін жүзеге асыра
алады. Демек, коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен
айналыса береді, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы керек. Жалпы
құқық қабілеттілігі принципінен коммерциялық ұйымдардың өзіндік
ерекшеліктері де болады. Біріншіден, мұндай ұйымдар үшін арнайы құқық
қабілеттілігі заң құжаттарында қарастырылуы мүмкін. Мысалы, мұндай арнайы
құқық қабілеттілігіне банкілер, мемлекеттік кәсіпорындар ие.
Екіншіден, коммерциялық ұйымдардың қүқық қабілеттілігі құрылтай
қүжаттарында көрсегілетіндіктен ол құрылтайшылар арқылы шектелуі мүмкін.
Мұндай шектеулер заңды тұлғаның айналысатын қызметі түрлері енгізілген
тізбе арқылы айқындалады, не оның қандай да бір түрлерін жүзеге асыруға
тыйым салынады. Коммерциялық ұйымның құқық кабілеттілігіне болатын мүндай
шектеулердің құрылтай құжаттарынан туындауының маңызы зор.
Заңды тұлганың атауы. Азаматтық кодекстің 38-бабының 1-тармағына
сәйкес заңды тұлғаның оны басқа заңды тұлғалардан айыруға мүмкіндік беретін
өз атауы болады. Заңды тұлғаның атауы оның құқық субъектісі ретінде
дараландыру құралы болып табылады. Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды
тұлғаның атауы заңды тұлғаны тіркегеннен кейін оның фирмалық атауына
айналады. Заңды тұлға өзінің фирмалық атауьмен занды тұлғалардың бірыңғай
мемлекеттік тізіліміне енеді. Фирмалық атау коммерциялық ұйымның тіркелуі
мен бір мезгілде тіркелуге жатады және интеллектуалдық меншікке қатысты
құқықтың (құқықтың ерекше объектісі ретінде), ерекше объектісі болып
табылады (АК-тің 125-бабы).
Заңды тұлғаның атауы оның қалай аталатынын және ұйымдық-қүқықтық
нысанын көрсетуді қамтиды. Ол зандарда көзделген қосымша мағлүматты қамтуы
мүмкін. Заңды тұлғаның атауы оның құрылтай құжаттарында көрсетіледі. АК 38-
бабы заңды тұлғаньң атауына байланысты қойылатын талаптармен қоса оған
белгілі бір дәрежеде шектеу жасаііды. Заңды тұлғаныц тұрған жері. Занды
тұлғаның тұрған жері іс жүзінде (міндеттемені орындауда азаматтық істерді
сотқа беру және т.б. анықтаудада) өте маңызды. АК 39-бабында заңды тұлғаның
тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған жері болып табылатынын
және заңды тұлғаның тұрған жері оның құрылтай құжаттарында почталық толық
мекен-жайы жазылып көрсетілетіндігі қарастырылады.
Заңды тұлғаның филиалдары мен өкілдіктері. АК 43-бабына сәйкес заңды
тұлғаның тұрған жерінен тыс орналасқан және оның міндеттерінің бәрін немесе
бір бөлігін, соның ішінде өкілдік міндетін жүзеге асырушы оқшау бөлімшесі
филиал болып табылады. Ал занды тұлғаның тұрған жерінен тыс орналасқан және
оның мүдделерін қорғау мен өкілдігін жүзеге асыратын оның атынан мәмілелер
мен өзге құқықтық әрекеттер жасайтын оқшау бөлімшесі өкілдік болып
табылады. Филиалдар мен өкілдіктер заңды тұлға болмайды. Бұл арға өздерін
құрған заңды тұлғаның мүлкі беріледі және оның бекіткен ережелері негізінде
жұмыс істейді. Өзгеше нысандағы заңды тұлғалардың филиалдары мен
өкілдіктерінің басшыларын заңды тұлға уәкілдік берген орган тағайындайды
және оның сенімхаты негізінде жұмыс істейді. Сөйтіп филиалдар мен
өкілдіктер басшылары (филиал мен өкілдіктің өзі емес) заңды тұлғаның өкілі
ретінде әрекет етеді. Филиал немесе өкілдік басшысының өкілеттілігі
филиалды немесе өкілдік ережесімен емес, оған берілген сенімхат ретінде
айқындалады. Филиалдар мен өкілдіктер басшыларының мәмілелері заңды тұлға
атынан жасалады және ондай мәмілелерден туындаған міндеттемелік
жауапкершілікті мүліктің бәрін өзіне еншілейтін заңды тұлга көтереді. АК 42-
бабының 4-тармағына сәйкес филиалдар мен өкілдіктер заң құжаттарында
белгіленген тәртіппен тіркеледі және оларды құрған занды тұлғаның
жарғысында көрсетілуге тиіс.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігімен әрекет қабілеттілігі заңды тұлға
таратылғанда, банкрот болған жағдайда тоқтатылады енді осы екі жағдайды
қарастырып өтейік.
Тарату—заңды тұлғаның құқтары мен міндеттерін мирасқорлыққа өткізбей
тоқтату тәсіли Тарату ерікті түрде немесе ықтиярсыз жүргізілуі мүмкін.
Заңды тұлғаның мүлкін меншіктенушінің немесе меншік иесінің уәкілдік
берген органның шешімі бойынша, сондай ақ құрылтай құжаттарында шешім
қабылдауға уөкілдік берілген заңды тұлға органның шешімі бойынша заңды
тұлға кез келген негіз бойынша таратылуы мүмкін, әрине, бұл жерде әңгіме
ерікті түрде тарату туралы болып отыр.
Ал ықтиярсыз тарату сот шешімімен: 1) банкрот болған;
2) заңды тұлғаны құру кезінде зандардьщ түзетуге келмейтін сипатта
бұзылуына жол берілуіне байланысты оньі тіркеу жарамсыз деп танылған; 3)
заңды тұлғаның жарғылық мақсаттарына қайшы келетін қызмет үнемі жүзеге
асырылған; 4) тиісті рұқсат алынбаған (лицензия) қызметті, не заң
құжаттарына тыйым салынған қызметті жүзеге асырған, не қызметін зандарды
бірнеше per немесе өрескел бұза отырып жүргізген жағдайда; 5) заң
қүжаттарьнда көзделген басқа да жағдайларда таратылуы мүмкін.
Заңды тұлғаны тарату оның мүлкінің меншік иесінің (уәкілетті
органының) немесе заңды тұлғаның тиісті органының тағайындаған тарату
комиссиясымен жүзеге асырылады, бұларада әңгіме ерікті тарату туралы болып
отыр, ал басқа жағдайларда сот арқылы таратылады. Тарату жөніндегі комиссия
тарату кезеңінде заңды тұлғаны басқарады және оның атынан әрекететеді.
Тарату комиссиясы болатын тарату жөнінде Әділет органдарына
хабарлайды, тарату комиссиясы заңды тұлғаның таратылғаны туралы және оның
несие берушілерінің талаптарын мәлімдеу тәртібі мен мерзімі туралы ресми
баспасөзде жариялайды. Бұл мерзім тарату туралы хабар жарияланған кезден
бастап екі айдан кем болмауы керек.
Несие берушілердің талаптарын қанағаттандыру жөнінде АК-ың 51-бабында
айтылған, әрі онда мынадай кезек бойынша жүргізілетіндігі келтірілген:
1) бірінші кезекте — таратылатын заңды тұлға өміріне немесе денсаулығына
залал келтіргені үшін жауапты болған азаматтың талаптары тиісті мерзімді
төлемдерді капиталға айналдыру жолымен қанағаттандырылады; 2) екінші
кезекте — несие берушілердің қамтамасыз ету сомасы шегінде таратылатын
банкроттың мүлкін кепілге салып қамтамасыз етілген міндеттемелері жөніндегі
талаптары қанағаттандырылады; 3) үшінші кезекте — еңбек шарты бойынша жұмыс
істейтін адамдардың еңбегіне ақы төлеу және авторлық шарттар бойынша
сыйақылар төлеу жөніндегі есеп айырысу жүргізіледі; 4) төртінші кезекте —
бюджетке және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдер жөнінде берешек
өтеледі; 5) бесінші кезекте — заң құжаттарына сәйкес басқа да несие
берушілермен есеп айырысылады.
Таратылатын заңды тұлға мүлкінің жеткіліксіз болуына байланысты несие
берушілердің қанағаттандырылмаған, сондай-ақ тарату балансын бекіткенге
дейін мәлімделмеген талаптары өтелген деп есептеледі. Егер несие беруші
талап қойып сотқа жүгінбесе, несие берушілердің тарату комиссиясы
мойындамаған талаптары да, сот шешімімен несие берушіге қанағаттандырудан
бас тартылған талаптар да өтелген деп есептеледі.
Банкроттық Заңды тұлғаны таратудың жеке жағдайы оны банкрот жариялау
болып табылады. Банкрот үғымы АК-тің 52-бабында келтірілген. Оған сәйкес,
банкроттық — борышқордың соттың шешімімен танылған оны таратуға негіз болып
табылатын дәрменсіздігі. Демек, заңды тұлғаның банкрот деп танылуы оның
дәрменсіздігіне қатысты, яғни борышқордың несие берушілердің талаптарын
өзіне тиесілі мүлік есебінен өтеуге мүмкіншілігінің болмауы. Заңды тұлғаның
банкротқа ұшырауы оның тарауына негіз болады.
Ерікті банкроттық борышқордың еркімен сотқа арыз беруі арқылы сот
шешімімен танылады немесе несие берушілердің бақылауына негізделген өтініш
пен сотсыз-ақ жүзеге асады. Ал мәжбүрлеу тәртібімен болатын банкроттық
несие берушінің, сондай-ақ заң актілерінде көзделген жағдайларға сәйкес
өзге де адамдардың сотқа өтініш беруі немесе "Банкроттық туралы" заң
талаптары арқылы мүмкін болады.
Борышқор Азаматтық кодекске сүйене отырып өзінің дәрменсіздігіне
байланысты банкроттық туралы іс қозғауды сұрап сотқа өтініш бере алады.
Егер борышқор үш ай ішінде өз міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз
ете алмаса, онда несие беруші борышқорды банкрот деп тану жөнінде сотқа
өтініш жасайды.
"Банкроттық туралы" заңның 35-бабына сәйкес, банкроттық туралы сот
мынадай қаулылардың бірін қабылдай алады: 1) борышқорды банкрот деп тану
және конкурс жүргізу туралы шешім; 2) борышқорды банкрот деп танудан
бастарту туралы шешім; 3) өтініш жасалған жағдайда оңалту рәсімін қолдану
туралы ұйғарым; 4) іс жүргізуді қысқарту туралы ұйғарым.
Оңалту рәсімдері Банкроттық рәсімдердің мейлінше маңызды рәсімі
борышқорға төлем қабілеттілігін қалпына келтіруге мүмкіндік жасау және оны
таратудан аман алып қалу болып табылады. Бұл орайда бұған тек борышқордың
өзі ғана емес, көп жағдайда несие берушінің өзі, тіпті қоғамның өзі ынталы
болады.[4]
Борышқорға төлем қабілеттілігін қалпына келтіру мақсаты үшін оңалту
рәсімі қолданылуы мүмкін.
Оңалту рәсімі деп — дәрменсіз борышқорға оны таратылудан сақтап қалу
мақсатымен борышқордың төлем қабілетін қалпына келтіруге бағытталған сот не
соттан тыс рәсім арқылы қолданылатын кез келген қайта құрушылық,
ұйымдастыру шаруашылық, басқарушылық, инвестициялық, техникалық, қаржы-
экономикалық, құқықтық және заңдарға қайшы келмейтін өзге де шараларды
айтады.
Оңалту рәсімі тек коммерциялық ұйымдарға қатысты ғана қолданылады және
екі жылдан аспауы керек. Аталған рәсімді қолдануға борышқордың өзі өтініш
жасауы мүмкін, және оның мүлкінің иесі (мемлекеттік кәсіпорынға қатысты)
немесе несие беруші де сондай құқыққа ие болады. Оңалту рәсімін жүзеге
асыру үшін сот кепілімен қамтамасыз еткен талаптардың жалпы сомасының 50
пайызынан, соңдай ақылы несие берушілер талаптарының жалпы сомасының 50
пайызынан асатын болса онда несие берушілердің келісімі қажет. Оңалту
рәсімі несие берушілердің келісімімен тағайындалған оңалтуды басқарушы
риялағанда оны тарату конкурс тәртібімен жүзеге асырылады, сол үшін де
конкурстық басқарушы тағайындалады. Банкроттық тарату сот арқылы
айқындалады және ол алты айдан аспауы керек.
Дәрменсіз борышқорды борыштардан босату және банкрот болған заңды
тұлға қызметінің тоқтатылуы Азаматтық кодекстің 56-57-баптарында
қарастырылған
2.3. Заңды тұлғаларды құру және мемлекеттік тркеу.
Азаматтық кодекске заңды тұлғаларды құру жөнінде жалпы ережелер
еңгізілген, сол арқылы оның түрлерінің жекелеген нормалары нақтыланады.
Кодексте заңды тұлғаның құрылтайшысы хақында арнайы бап енгізілген. АК 40-
бабына сәйкес заңды тұлғаны бір немесе бірнеше құрылтайшы құруы мүмкін.
Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен иеленетін
заңды тұлғалар меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген органның
келісімімен басқа заңды тұлғалардың құрылтайшылары бола алады.
Азаматтық кодекс құрылтай құжаттарының түрін және міндетті
реквизиттері мен басқа да оған қойылатын талаптарды айқындайды.
Азаматтық кодекстің 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметін жарғысы
не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады.
Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғаның басқа құрылтай құжаттары болуы
мүмкін. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйымның құжаттары: 1) мекеме үшін
— меншік иесі (меншік иелері) бекіткен ереже (жарғы) және меншік иесінің
(меншік иелерінің) заңды тұлға құру туралы шешімі; 2) қор, тұтыну
кооперативу коммерциялық емес акционерлік қоғам қауымдастық (одақ)
нысанындағы, өзге де ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлғалар бірлестігі
үшін — құрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3) қоғамдық
бірлестік, діни бірлестік үшін — жарғы болып табылады ("Коммерциялық емес
ұйымдар туралы" Заңңың 21-бабы).
Коммерциялық емес үйымның құрылтай құжаттарының талаптары коммерциялық
емес үйымның өзінің, оның құрылтайшыларының (қатысушыларының) орындауы үшін
міндетті.
Коммерциялық емес үйымның құрылтай шарты мен жарғысы арасында қарама-
қайшылық болған жағдайда: 1) егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына
қатысты болса, құрылтай шартының; 2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның
үшінші тұлғалармен қатынасы үшін маңызды болса, жарғының талаптары
қолданылуға тиіс.
Бір адаммен құрылған коммерциялық және коммерциялық емес үйым тек
жарғы негізінде ғана жұмыс істей алады. Азаматтық кодекстің 41-бабының 3-
тармағына сәйкес шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативтің
құрылтай құжаттарында олардың қызметінің мәні мен мақсаттары белгіленуге
тиіс.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу мемлекеттік тіркеуге ұсынылған
құрылтай және басқа құжаттардың ҚР заң актілеріне сәйкестігін тексеруді,
оларға тіркеу нөмірін бере отырып мемлекеттік тіркеу туралы куәлік
берілуін, заңды тұлғалар туралы мәліметтерді бірыңғай Мемлекеттік
тіркелімге еңгізуді қамтиды. Ал, филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу
есептік тіркеуге ұсынылған құжаттардың ҚР заң актілеріне сәйкестігін
тексеруді, оларға тіркеу нөмірін бере отырып есептік тіркеу туралы куәлік
берілуін, филиалдар мен өкілдіктер туралы мәліметтерді филиалдар мен
өкілдіктер тізіліміне еңгізуді қамтиды.
заңды тұлғаның құрылу, қайта ұйымдастыру және таратылу, сондай-ақ
филиалдар мен өкілдіктердің құрылу және қызметін тоқтату фактісін
куәландыру, есепке алып тізімін жүргізу қажет.
Заңды тұлғаларды және филиалдар мен өкілдіктерді тіркеуді, есептік тіркеуді
әділет органдары жүзеге асырады. Заңды тұлғаны тіркеу үшін тіркеуші органға
ҚР Әділет министрлігі белгілеген нысан бойынша арыз беріледі.
Құрылтай шарты және жарғысы заңды тұлғалардың құрылтай құжаттары болып
табылады.
Бір адам (бір қатысушы) құратын шаруашылық серіктестіктерінің,
акционерлік қоғамдардың және заңды тұлғалардың басқа түрлерін қоспағанда,
жарғы не ереже құрылтай құжаттары болып табылады.
Шағын кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлға өз қызметін
ҚР Үкіметі мазмұнын белгілейтін үлгі жарғының негізінде жүзеге асыра алады.
ҚР заңдарында көзделген жағдайларда, банк және сақтандыру қызметі
нысанасы болып табылатын заңды тұлғаны тіркеу үшін - қаржы рыногы мен
қаржылық ұйымдаруды реттеу және кадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік
органның рұқсаты, ал банктердің филиалдары мен өкілдіктерін, соңдай-ақ
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын есептік тіркеу үшін аталған
органның келісімі қосымша талап етіледі. Ал,зейнетақы жарналарын тарту мен
зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру қызмет нысанасы болып табылатын заңды
тұлғаларды тіркеу үшін оны ашуға қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу
және қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның рұқсаты қосымша
талап етіледі.
Заңды тұлғаның кұрылтайшысы басқа заңды тұлға болып табылған жағдайда
тіркеуші органға құрылтай құжаттарымен және басқа құжаттармен бірге
құрылтайшыда заңды тұлғада салық берешегінің жоқ екендігі туралы салық
органының анықтамасы табыс етіледі.
Тиісті тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) рыногында үстем
(монополиялық) жағдайға ие рынок субъектілерін, сондай-ақ табиғи
монополиялар субъектілерін мемлекеттік тіркеуді монополияға қарсы органның
алдын ала келісімімен тіркеуші орган жүзеге асырады.
Арызға құрылтайшы немесе құрылтайшы уәкілдік берген адам қол қояды.
Бұған ҚР заңдарында белгіленген тәртіппен куәландырылған құрылтай құжаттары
қосылады.
Егер ҚР бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше белгіленбесе, осы
тәртіппен көзделген құжаттардан басқа, қосымша:
құрылтайшы - шетелдік заңды тұлға шет мемлекеттің заңдары бойынша
заңды тұлға болып табылатындығын куәландыратын сауда тізілімінен
заңдастырылған көшірме немесе басқа да заңдастырылған құжат мемлекеттік
және орыс тілдеріне нотариалдық жолмен куәландырылған аудармасымен қоса;
құрылтайшының - шетелдік жеке тұлғаның жеке басын куәлакдыратын
паспорттың көшірмесі немесе басқа да кұжат мемлекеттік және орыс тілдеріне
нотариалдық жолмен куәландырылған аудармасымен қоса табыс етілуге тиіс.
Қоғамдық және діни бірлестіктерді тіркеу "Қоғамдық бірлестіктер
туралы", "Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы" ҚР
Заңдарында көзделген ерекшеліктер ескеріле отырып, белгіленген тәртіппен
жүзеге асырылады.
Сонымен бір мезгілде тіркеуші органға заңды тұлғаның орналаскан жерін
куәландыратын құжат, сондай-ақ заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуден
өткізу үшін бюджетке алым төлегені туралы квитанция немесе оны растайтын
құжат табыс етіледі. Шағын кәсіпкерлік субъектілері өздерінің орналасқан
жерін куәландыратын құжат табыс етпейді.
Бір немесе бірнеше заңды тұлғаларды қайта ұйымдастыру нәтижесінде
пайда болған заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу үшін табыстау актісі немесе
бөлу балансы, қайта ұйымдастырылатын заңды тұлға кредиторларының осындай
қайта ұйымдастыру туралы жазбаша хабардар етілгенін растайтын құжатта
ұсынылады.
Заңды тұлғаның филиал (өкілдік) құру туралы өтінішке заңды тұлғаның
мөрі басылған шешімі, заңды тұлға бекіткен мемлекеттік және орыс тілдерінде
жазылған филиал (өкілдік) туралы ереженің үш данасы, заңды тұлға жарғысының
(ережесінің) және оны мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің көшірмелері,
филиалдың (өкілдіктің) басшысына берілген заңды тұлғаның (қоғамдық және
діни бірлестіктерді қоспағанда) сенім хаты, заңды тұлғаны мемлекеттік
тіркегені үшін алым төленгенін және филиалдың (өкілдіктің) орналасқан жерін
растайтын құжаттар қоса беріледі.[5]
Шетелдік заңды түлғалардың филиалдары мен өкілдіктерін тіркеу
Қазақстан Республикасы заңды тұлғаларының филиалдары мен өкілдіктерін
тіркеу үшін ҚР заңдарында белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Егер ҚР
бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше белгіленбесе, осы тәртіппен көзделген
құжаттардан басқа, филиал (өкілдік) құратын шетелдік заңды тұлға шет
мемлекеттің заңдары бойынша заңды тұлға болып табылатынын растайтын
шетелдік заңды тұлғаның сауда тізілімінің заңдастырылған үзінді көшірмесін
немесе басқа да заңдастырылған құжатты қосымша ұсынуға тиіс. Филиал
(өкілдік) құратын шетелдік заңды тұлғаның құжаттары нотариалды түрде
куәландырылған мемлекеттік және орыс тілдеріндегі аудармамен ұсынылады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) және
олардың филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеу (қайта тіркеу) қажетті
құжаттары қоса тіркеліп өтініш берілген күннен бастап үш жұмыс күнінен
кешіктірілмей, ал өзге заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу)
және олардың филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеу (қайта тіркеу)
қажетті құжаттары қоса тіркеліп өтініш берілген күннен бастап он жұмыс
күнінен кешіктірілмей жүргізілуге тиіс.
Заңды тұлғаларды және олардың филиалдары мен өкілдіктерін құруды және
қызметін тоқтатуды мемлекеттік (есептік) тіркеу, оларды қайта тіркеу
кезінде, сондай-ақ олардың мемлекеттік (есептік) тіркеу туралы куәліктің
көшірмесін алуы кезінде ҚР Салық кодексінде белгіленген тәртіппен алым
алынады.
Заңды тұлғаны құрудың және қайта ұйымдастырудың ҚР заң актілерінде
белгіленген тәртібін бұзу, құрылтай құжаттарының ҚР заң актілеріне сәйкес
келмеуі, сондай-ақ табыстау актісін немесе бөлу балансын, ұсынбау не оларда
қайта ұйымдастырылған заңды тұлғаның құқық мирасқорлығы туралы ережелердің
болмауы, заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеуден және қайта тіркеуден бас
тартуға әкеп соғады.
Тіркеуші орган заңды тұлғаға, филиал мен өкілдікке мемлекеттік
(есептік) тіркеу (қайта тіркеу) жүргізілгені, қызметінің тоқтатылғанын
тіркеу туралы және орналасқан жерінің өзгергені туралы мемлекеттік
статистика органдарына тіркеген күнінен бастап бір жұмыс күні ішінде
хабарлама жібереді.
Мемлекеттік статистика органдары кодтар берілген күннен бастап бір
жұмыс күні ішінде салық төлеушінің мемлекеттік тіркелуін жүзеге асыру үшін
салық органдарына хабарлама жібереді.
Заңды тұлғаны қайта тіркеу келесі жағдайда жүзеге асады: 1) жарғылық
капитал мөлшері азайғанда; 2) атауы өзгергенде; 3) шаруашылық
серіктестіктеріндегі қатысушылардың (саны жүз және одан да көп қатысушылары
бар шаруашылық серіктестіктерін қоспағанда) құрамы өзгергенде қайта
тіркеуден өтуге тиіс.
Өкілетті орган шешімі қабылданған сәттен бастап бір айдың ішінде заңды
тұлға тіркеуші органға қажетті құжаттар пакетімен қоса ұсына отырып қайта
тіркеу туралы арыз беруге міндетті.
Қатысушылар құрамының өзгеруі, атауының өзгеруі немесе жарғылық
капиталының азаюы негізінде заңды тұлғаның қайта тіркеуі қайта құрудың
келесі жағдайларында болуы мүмкін.
Қосу барысында бір және бірнеше заңды түлғалар таратылып, өткізу
қажетіне сәйкес қосылған заңды тұлғалардың міндеттері мен құқықтарын
иемденетін бір заңды тұлғаның іріленуі жүзеге асады. Қосылған заңды
тұлғалар Регистрден шығарылуға тиіс, бұл туралы мемлекеттік қайта тіркеу
туралы бұйрықта бірден көрсетіледі. Егер қосылу нәтижесінде заңды тұлға
қайта тіркеуге тиісті болмаса, онда қосылатын заңды тұлғаның тіркелуін
(қайта тіркелуін) тіркеуді жүзеге асырған тіркеуші орган қосылу туралы
шешімі мен беру актісінің негізінде қосылған заңды тұлғаларды Регистрден
шығару туралы бұйрық шығарады. Тіркеуші органға кредиторларды хабардар ету
тәсілі, сондай-ақ заңды тұлғаның қайта құрылуы туралы хабарлама жарияланған
бұқаралық ақпарат құралдарының шығарылған күні мен нөмірі көрсетілген еркін
түрдегі жазбаша өтініш беріледі. Егер қайта құру нәтижесінде қосып алушы
заңды тұлға қайта тіркеуге жатса, онда қосылатын заңды тұлғаны регистрден
шығаруды қайта тіркеуге құжаттар пакеті тапсырылған тіркеуші орган жүзеге
асыра алады. Осы жағдайда заңды тұлғаны қайта тіркеу және қосылған заңды
тұлғаны регистрден шығару туралы бұйрықтың көшірмесі бұрынғы тіркеуші
органға жіберілуі тиіс. Бұл жағдайларда соңғылардың құрылтай құжаттарының
және мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәлігінің түп нұсқалары
алынады. Регистрден шығару заңды тұлғаның қызметінің тоқтатылғаны туралы
жазба бойынша жүргізіледі. Бұйрықта қосылған заңды тұлғалардың және оларды
қосып алған заңды тұлғаның толық атаулары көрсетілуге тиіс.
Бөліп шығару барысында бір заңды тұлғаның құрамынан бір және бірнеше
заңды тұлғалар бөлініп шығады. Бұл жағдайда алғашқы заңды тұлғаның әрекеті
тоқтатылмайды, ал бөлініп шыққан (жаңадан пайда болған) заңды тұлғалар
мемлекеттік тіркеуден етеді. ҚР АK-нің 42 б. 6 тармағында көрсетілген
негіздер бар болған жағдайда алғашқы заңды тұлға қайта тіркеледі. Қайта
құрылған заңды тұлғаның құқықтары мен міндеттері бөлінген әрбір заңды
тұлғаға бөлу балансына сәйкес беріледі.
Заңды тұлғаның таратылу негіздемесі бойынша қызметінің тоқтатылуын
тіркеу үшін: 1) ҚР Әділет министрлігі белгілеген нысан бойынша таратылуды
тіркеу туралы өтініш; 2) заңды тұлға мүлкі меншік иесінің немесе меншік
иесі уәкілеттік берген органның не оған заңды тұлғаның мөрі басылған
құрылтай құжаттарымен уәкілеттік берген заңды тұлға органының шешімі; 3)
құрылтай құжаттары, мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәлік пен
статистикалық карточка; 4) заңды тұлғаның таратылуы, кредиторлар қойған
талаптарды мәлімдеудің тәртібі мен мерзімдері туралы баспасөз
басылымдарында ақпараттың жарияланғанын растайтын құжат; 5) таратылатын
заңды тұлға мүлкінің құрамы, кредиторлар мәлімдеген талаптардың тізбесі
туралы мәліметтер қамтылған аралық тарату балансы, сондай-ақ оларды қарау
нәтижелері; 6) тарату балансы; 7) заңды тұлға мүлкі меншік иесінің немесе
заңды тұлғаны тарату туралы, заңды тұлғаның мөрі басылған аралық және
тарату баланстарын бекіту туралы шешімді қабылдаған өзге органның шешімі;
8) заңды тұлғаның мөрінің жойылғаны туралы құжаты; 9) таратылатын заңды
түлғаның филиалдары мен өкілдіктерінің (олар болған жағдайда) есептен
шығарылғанын растайтын құжат; 10) салық берешегінің жоқ екендігі туралы
анықтама; 11) кеден органдарының кедендік төлемдер бойынша берешектері мен
аяқталмаған сыртқы сауда мәмілелерінің жоқ екендігі туралы анықтама; 12)
акция шығарылымдарының (акционерлік қоғамдар үшін) күші жойылғандығы туралы
уәкілетті органның хабарламасы; 13) заңды тұлғалардың мемлекеттік
тіркелгені үшін бюджетке алым төленгенін растайтын түбіртек немесе құжат
табыс етіледі.
Соттың шешімі бойынша таратылған заңды тұлға қызметінің тоқтатылуын
тіркеу, сот шешімінің негізінде жүзеге асырылады.
Тиісті тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) рыногында үстем
(монополиялық) жағдайға ие рынок субъектілерінің, сондай-ақ табиғи
монополиялар субъектілерінің қызметінің токтатылуын тіркеуді монополияға
қарсы органның алдын ала келісімімен тіркеуші орган жүзеге асырады.
Акционерлік қоғамды қайта ұйымдастырған жағдайда тіркеуші органға,
уәкілетті органның осы акционерлік қоғам акцияларының барлық шығарылымының
күшін жою туралы хабарламасы қосымша табыс етіледі.
Құрылтай құжаттары, мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәлік
және статистикалық карточканың түп нүсқалары, сондай-ақ таратуды тіркеуге
ұсынылған өзге де құжаттар тіркеуші органда сақталады.
Сот банкрот деп таныған заңды тұлғаны таратуды тіркеу банкрот деп тану
туралы сот шешімі және байқау өндірісінің аяқталғаны туралы сот аныктамасы
негізінде жүзеге асырылады. Бұл жағдайда тіркеуші органға таратуды тіркеу
туралы арызды тапсыру қажет емес.
3. Заңды тұлғаларды құқықтық ұйымдастыру түрлері
3.1. Коммерциялық заңды тұлғалар
Азаматтық кодекс заңды тұлғаларды төмендегідей түрлерге бөледі:
коммерциялық және коммерциялық емес.
Азаматтық кодекстің 34-бабының 2-тармағына сәйкес коммерциялық үйым
болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестік,
акционерлік қоғам, өндірістік кооператив нысандарында құрыла алады.
Мемлекеттік кәсіпорын. Мемлекеттік кәсіпорын туралы жалпы ережелер
Азаматгық кодекстің 102-104-баптарында, ал нақты нормалары "Мемлекеттік
кәсіпорын туралы" заңда қарастырылған. Азаматтық кодекстің 102-бабына
сәйкес мемлекеттік кәсіпорындарға:
1) шаруашылық жүргізу қүқығына негізделген;
2) оралымды басқару құқығына негізделген (қазыналық кәсіпорын)
кәсіпорындар жатады.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы заң мемлекеттік меншік түрлеріне
байланысты: республикалық меншіктегі кәсіпорын; коммуналдық меншіктегі
кәсіпорын деп бөледі.
Азаматтық кодекстің 102-бабының 4-тармағына сәйкес мемлекеттік
кәсіпорын уәкілетті мемлекеттік органның шешімі бойынша құрылады,
таратылады және қайта ұйымдастырылады. "Мемлекеттік кәсіпорындар туралы"
заңға сәйкес республикалық мемлекеттік кәсіпорындары бойынша — Қазақстан
Республикасының Үкіметі, коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар бойынша —
жергілікті атқарушы органдарының шешімімен тәртіптеледі. Ал олардың
құрылтайшылары тиісінше уәкілетті Үкімет пен жергілікті атқарушы органдар
болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы заң мемлекеттің кәсіпкерлік қызметін
шектейді, бұл орайда жаңадан кұрылатын және қызмет істейтін мемлекеттік
кәсіпорындар белгілі бір қызмет жүйесімен айналысуға тиіс. Заңның 4-бабының
3-тармағында шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорынды құру,
егер заңның 18-бабының талаптарына мақсаты сайкелетін болған жағдайда ғана
рұқсат етіледі, ал оралымды басқару құқығындағы кәсіпорынды құру аталған
Заңның 32-бабының талаптарына сәйкес келуі керек.
Мемлекеттік кәсіпорынның құрылтай құжаты құрылтайшы бекіткен жарғы
болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпорынның фирмалық атауында оның мүлкіне меншік иесінің
атауы, яғни "мемлекет" деген сөз болуы қажет.
Мемлекеттік кәсіпорынның органы уәкілдік берілген мемлекеттік органның
тағайындайтын және оған есеп беретін басшысы болып табылады. Мемлекеттік
кәсіпорын туралы Заңның 9-бабы уәкілетті органның кәсіпорын басшысымен
арадағы қатынасты келісім-шарт арқылы реттеу мүмкіндігін қарастырады.
Шаруашылық жүргізу құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындардың
негізгі қорға қатысты мүлікке өз бетімен билік етуіне құқығы жоқ. Объектісі
аталған мүлік болып табылатын мәмілені жасау үшін уәкілетті органның
келісімі керек (Заңның 25-бабы), ал жалпы мүліктік кешендегі кәсіпорынның
билігі бойынша мәміле Үкіметтің шешімімен (республи калық кәсіпорындарға
қатысты) және жергілікті әкімнің шешімімен (коммуналдық кәсіпорындарға
қатысты) жасалады. Кәсіпорынның филиалдары мен еншілес мекемелерді құру
үшін де уәкілетті органның келісімі қажет, сондай-ақ мұндай жеке
кәсіпкерлерге қарызды пайызбен беретін шетелдік кормен қатысты бірлескен
кәсіпорындар үшін де міндетті.
Оралымды басқару құқығына негізделген кәсіпорындар үшін оларға
бекітілген мүлікті иелік ету жағдайы одан да қатаң келеді. Заңның 38-
бабьшың тұжырымдарына сәйкес, қазыналық кәсіпорын өзінің шаруашылық
қызметінен түскен қаржыға алынған және өзіне бекітілген мүлікті уәкілетті
органмен келісе отырып, бөтенге беруге немесе басқалай билік етуіне қақысы
бар.
Заңның 13-бабына сәйкес мемлекеттік кәсіпорын үшін мемлекеттің
тапсырысын орындау міндетті болып табылады.
Шаруашылық жүргізу құқығындағы кәсіпорын өзінің жеке қызметінен түскен
табыстар есебінен күн көреді, бұл орайда меншік иесіне пайдасының бір
бөлігін аударады (Заңның 27-бабы), ал оралымды басқару құқығындағы
кәсіпорын уәкілетті органы бекіткен смета бойынша өзінің жеке табысы
есебінен қаржыландырылады. Қазыналық кәсіпорында шығынды жабуға өзінің
меншікті қаржысы жетпеген жағдайда оған тиісті бюджеттен жетпеген қаржысы
бөлінеді.
Мемлекеттік кәсіпорынның мүлкі бөлінуге жатпайды және салым бойынша
таратылмайды.
Шаруашылык жүргізу құқығына негізделген кәсіпорын өзінің міндеттемесі
бойынша оған жататын мүліктің бәріне жауап береді. Мемлекет мүндай
кәсіпорындардың міндеттемесіне жауап бермейді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізу
қүқығындағы кәсіпорын да мемлекеттің алған міндететтемесіне жауап бермейді.
Керісінше қазыналық республикалық кәсіпорынның міндеттемесі бойьшша қосымша
(субсвдиарлық) жауапкершілікті Қазақстан Республикасы кетер еді, ал
коммуналдық міндеттеме бойынша жауапкершілікіі тиісті әкімшілік аумақтық
бірлестігі мойнына алады.[6]
Мемлекеттік кәсіпорьшдарды тарату мен қайта құру оның
құрылтайшысыменжүзеге асырылады (АК-тің 102-бабы). Бірақ "Мемлекеттік
кәсіпорын туралы" Заңның 16-бабына сәйкес мемлекеттік кәсіпорынды тарату
және қайта құру жөніндегі шешімді республикалық кәсіпорындарға қатысты
Үкімет, ал коммуналдық кәсіпорынға қатысты — әкімдер шешім қабылдайды.
Құрылтайшылар шешім қабылдамайды, тек бұл жөніндегі қабылданған шешімге
сәйкес қайта құру мен таратуды жүзеге асырады. Заңның 45-бабы шаруашылық
жүргізу қүқығындағы кәсіпорынды қазьшалық кәсіпорынға айналдыру мүмкіндігін
қарастырады. Аталған баптың 2-тармағындағы қаралған жағдайда, ондай қайта
құру міндетті болады. Сонымен қатар соңғы екі жылдың қорытындысы бойынша
пайда түсіре алмаған жағдайда ғана шаруашылық жүргізу құқығын дағы
кәсіпорын қазыналық кәсіпорынға айналады.
Акционерлік қоғам Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатымен акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам деп танылады.
Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және олардың
міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Қоғам ез міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді.
Қоғамның акционері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне байланысты
залалдарға тәуекел етеді.
ҚР заңдарында көзделген жағдайларда акционерлік қоғамның ұйымдық-
құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар құрылуы мүмкін. Қоғам
(акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес
үйымнан басқасы) облигациялар және бағалы қағаздардың өзге де түрлерін
шығаруға құқылы.
Қоғамның фирмалық атауы болады, онда "акционерлік қоғам" ұйымдық-
құқыктық нысанын көрсету және оның атауы қамтылуға тиіс. Қоғамның атынан
кейін "АҚ" абревиатурасын пайдалана отырып, қоғамның атауын қысқартуға жол
беріледі.
Халықтық акционерлік қоғам Өз капиталының мөлшері тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы ҚР заңында белгіленген айлық есептік
керсеткіштің кемінде 1000000 еселенген мөлшеріндей болатын, акционерлерінің
саны бес жүз және одан да көп қоғам халықтық акционерлік қоғам деп
танылады.
Қоғам:
1) ол таратылған немесе қайта ұйымдастырылған (қоғамға басқа қоғам
қосылған және одан бір немесе бірнеше жаңа қоғамдар бөліп шығарылған
жағдайларды қоспағанда);
2) өз капиталының мөлшері он екі айдан астам мерзімде тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы ҚР заңында белгіленген айлық
есептік көрсеткіштің 1000000 еселенген мөлшерінен темен сомаға дейін
азайған;
3) акционерлер саны алты ай ішінде бес жүзден төмен азайып кеткен ҚР
заң актілеріне сәйкес ҚР Үкіметін, жергілікті атқарушы органдарды, сондай-
ақ ҚP ¥лттық Банкін қоспағанда, ҚР мемлекеттік органдары мен мемлекеттік
мекемелер қоғамның құрылтайшылары немесе акционерлері бола алмайды.
Мемлекеттік кәсіпорын осы кәсіпорынға қатысты меншік иесі мен
мемлекеттік баскару органының функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік
органның келісімімен ғана қоғамның құрылтайшысы болуға және оның акцияларын
сатып алуға құқылы.
Қоғамның құрылтайшысы жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның
құрылтайшылары қоғамды құруға байланысты және ол мемлекеттік тіркелгенге
дейін туындаған шығыстарды төлеу жөнінде ортақ жауаптылықта болады.
Қоғам өз құрылтайшылары жиналысының шешімі бойынша құрылады. Қоғамды
бір құрылтайшы құрған жағдайда қоғамды қүру туралы шешімдг тұлға жеке-дара
қабылдайды.
Құрылтай шартында не жалғыз құрылтайшының шешімінде:
1) қоғамның құрылтайшылары (жалғыз құрылтайшысы) туралы мәліметтер. 2)
қоғамның құрылуы туралы жазба, қоғамның толық және қысқартылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
--------------------3
ІІ.Негізгі бөлім:
2. Заңды тұлға ұғымы------------------------------ --------------------------
--------------5
2.1. Занды тұлға түсінігі және элементтері------------------------ ----------
---------5
2.2. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі----------
8
2.3. Заңды тұлғаны құру және тіркеу----------------------------- ------------
--------14
3. Заңды тұлғаны құқықтық ұйымдастыру------------------------ ---------------
-22
3.1. Коммерциялық заңды тұлға------------------------------ -----------------
--------22
3.2. Коммерциялық емес заңды тұлға------------------------------ ------------
------67
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
---------------73
Қолданылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------
----------75
Қосымша №1
Кіріспе
Қазіргі кезде Акционерлік қоғам, өндірістік кооператив, шаруашылығы
шектеулі серіктестік, тұтыну кооперативі, партия, қор атты сөздер жиі
қолданыс табуда. Ал осы сөздердін мәнің ұғыну менің дипломдық жұмысымның
мақсаты болып табылады. Дипломдық жұмысымның мақсатына жету үшін алдыма
мынандай мақсаттарды қойдым: Заңды тұлға ұғымын ашу, оның әрекет
қабілеттілігін және құқық қабілеттілігінің мәнің ұғыну, занды тұлғаны құру,
тіркеу, қайта тіркеу тәртібін анықтау және заңды тұлғалардың құқықтық
ұйымдастыру нысандарын анықтау. Заңды тұлғалардың құқықтық ұйымдастыру
нысанын ашу үшін мен заңды тұлғаларды коммерциялық және коммерциялық емес
деп қарастырамын.
Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірыңғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым болып есептеледі. Азаматтық құқық ілімінде
(теориясында) заңды тұлғаның, оның ішінде, әсіресе, мемлекеттік заңды
тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құқықтық жағдайы жөнінде бірнеше ілім бар.
Олардың авторлары заңды тұлға институты қандай қоғамдық қатынастарды
білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері қаралмақ, мемлекеттегі оның
орны қандай және заңды тұлғаның мән мағынасы неде деген сауалдарға
байланысты әр түрлі пікір білдіреді. Азаматтыққұқық теориясына көп еңбек
еткен көрнекті ғалым профессор С.И. Аскназий “мемлекеттік ілімнің” авторы.
Ол былай деп айтқан: “мемлекеттік заңды тұлғаның артында мемлекеттің өзі
тұрады да, шаруашылық қызметінің нақты саласында тізгінді өзі ұстайды.”[1]
Әдебиетте бұл теорияны көп сынайтындар оған “егер олай болса, мемлекет
өзімен-өзі құқықтық қатынаста болуы керек қой” деген уәж айтады.
Акадамик А.В.Венедиктов “ұжым ілімін” [2] алға тартты. Бұл ғалымның
айтуы бойынша мемлекеттік заңды тұлғаның артында екі ұжым тұрады
делінген:
а) мемлекет атынан барлық халық; ә) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары
мен қызметкерлерінің ұжымы.
Ал, ғалым Д.М. Генкин “әлеуметтік ақиқат” теориясын ұсынады, яғни онда
ол қоғамдағы тауар айналымы қатынастарының тарихи-экономикалық заңдылығын
басшылыққа ала отырып, заңды тұлғаның азаматтыққұқықпен жанама түрде
қажеттілікке орай реттелетінің айтады. Профессор Ю.К. Толстой “директор
ілімін” алға тартты, оның пікірінше, мемлекеттік заңды тұлғаның еркін
білдіруші – директоры болып табылады.
Азаматтық құқықтануда О.А.Красавчикрвтың “әлеуметтік байланыстар ілімі”,
А.А. Пушкиннің “ұйымдастыру ілімі”, Е.А.Сухановтың “мақсатты мүлік”
тәрізді ғылыми тұжырымдары да айтарлықтай кең тараған. Сөйтіп, заңды
тұлғаға “адамдардың қатысы” жөнінде әртүрлі белгілерге жүгінеді. Оның
бірінде бұл адамдар заңды тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде
адамдардың әрекеті осы институтпен (саламен) реттеледі, үшіншісінде
адамдардың әрекеті заңды тұлғаның әрекетінен көрінеді, ал кейде құқықтарды
жүзеге асыруда, мәмілелерді жасауда оның еркі танылады.
Кейбір авторлар бұл белгілерді біріктіруге тырысып, заңды тұлғаның
сыртында оның құқықтары мен міндеттерін “жасырын” атқарушы тұратындығын
дәлелдемек болады.
Бұл мәселе туралы Батыс Еуропа әдебиетінде де әртүрлі теориялық
көзқарастар кездеседі. Мәселен, К.Ф. Савиньи көзқарасы бойынша, шын мәнінде
құқық субъектісінің қасиетін тек адам ғана еншілей алады. Ал, заң шығарушы
болса, заңды тұлғаның сыртында оны әйгілейтін адамдық тұлғаның қасиеті
тұрғанын мойындайды. Сондықтан да заң шығарушы заңдық фикцияға жүгінеді,
абстракциялық түсінік ретінде құқықтың ойдан шығарылған субъектісін алға
тартады.
Ал, неміс ғалымы Гирке болса, “органикалық теорияның” тұжырымын ұсынып,
заңды тұлғаны адам тұлғасымен салыстырады, бұл орайда оны дербес құрылым
деп қарайды.
Заңды тұлға туралы ілімде (теорияда) осындай әр қилы пікірлер
кездесуінің өзі оның күрделі құқықтық құбылыс екендігін анық дәлелдей түсед
Осыдан бірнеше жыл бұрын акциянерлік қоғамдар ашық және жабық деп
бөлінетін.Қазір акциянерлік қоғамдар жай және халықтық болып табылады.
Акционерлік қоғамның құққтық ұйымдастыру нысанының өзгеріске ұшырауы оның
қаржылық капиталының да, қоғамға мұшелік ету минимумының мөлшеріне де өзге
де, акциянерлік қоғамның құқықтық ұйымдастырылуына өзгерістер әкелді. Осы
өзгерістермен қоса заңды тұлғаларды тіркеу қайта тіркеу, құру, кайта құру,
занды тұлға мүше санының азайуы немесе көбейуі салдары жайлы, заңды
тұлғалардың қаржылық қоры, басқару органдары , оларды құру әдістері, занды
тұлға органдарының қүзіреті, заңды тұлға жұмысының тоқтатылуы жайлы
мағұлыматтарды өзімнің дипломдық жұмысымда толық ашуға тырысамын. Ал ол
үшін мен заңды тұлғалар туралы заңдарды, Азаматтық кодексті, Қазақстандық
жіне шет елдерінің авторларының еңбектерін пайдаланамын.
Қәзіргі таңда заңды тұлғалар тауар өндіру, қызмет көрсетуге байланысты
халықтың талаптарының көбін қанағаттандырып отыр.
Заңды тұлға деп меншігінде немесе шаруашылық жүргізу, оралымды босқару
құқығына ие, оқшау мүлкі бар, сотта өз атынан жауапкер және талапкер бола
алатын, өзінің мөрі, жеке балансы бар тұлғаны айтамыз.
Жалпы алғанда заңды тұлға бұл белгілі бір мемлекеттін талап еткен
атрибуттарына сай келетін мекемені, кәсіпорынды, фирманы, корпарацияны
айтамыз. Жоғарыда берілген анықтама Қазақстан Республикасының заңына сай
келеді.
Әлемде занды тұлғалардын көптеген нысандары кездеседі. Неміс заңдары
заңды тұлғаларды жеке және жария деп ал, Францияда одақтар мен акциянерлік
қоғамдар, Парламенттің заң актілері негізінде пайда болатын заңңды тұлғалар
және жауапкершілігі шектеулі деп, АҚШ та Үкіметтін корпарациялары немесе
табыс табуды алға мақсат қоятын және ондай мақсатты басшылыққа алмайтын
корпарациялар деп қарастырады. Біздің ғалымдар заңды тұлғаларды
коммерциялық және коммерциялық емес деп қарастырады. Коммерциялық заңды
тұлғаның басты мақсаты табыс ал, коммерциялық емес заңды тұлға өзінің іс
әрекетін жарғысында көрсеткен мақсатқа сай жүргізеді. Мен де жұмысымның
екінші тарауын коммерциялық және комерциялық емес заңды тұлалар деп бөліп
Құқықтық ұйымдастыру нысанының түрлерінің мазмұнын ашуға тырыстым.
2. Заңды тұлға ұғымы
2.1.Заңды тұлға түсінігі және элементтері
Құқықтар мен міндеттерге ие болу, азаматтық айналымда құқықтың дербес
субъеқтісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, заңды тұлғаларға да тән.
АК 33-бабьшда оған мынадай тұжырым берілген: "Меншік, шаруашылық жүргізу не
жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз
міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады. Заңды
тұлғаның дербес балансы не сметасы болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз атауы
жазылған мөрі болады".
Азаматгық құқық ғылымы заңды тұлғаны мынадай белгілері бойынша
айқындайды: 1) ұйымдасқандық бірлігі; 2) мүліктік оқшаулығы; 3) дербес
мүліктік жауапкершілігі; 4) азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болгандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп қарайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Занды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не құрылтай шарты арқылы, не тек жарғы негізінде жүзеге асырады.
Мүліктік оқшаулық — занды тұлғаның экономикалық құқықтық белгісі болып
табылады және оның мүлікке заттық құқығын иеленуін білдіреді. Бұл арада
әңгіме оның меншік құқығы, шаруашылықты жүргізу немесе оралымды басқару
құқығы туралы болып отыр. Коммерциялық ұйымдағы дербес балансының мөлшері
мен мекемедегі смета занды тұлғаның оқшаулық мүлкін айқындайтын құжаттар.
Дербес мүліктік жауапкершілік дегеніміз ол заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша ездеріне тиесілі барлық мүлікпен жауап беруі. Бұл
жалпы ереже. Ал, меншік иесі қаржыландыратын мекеме мен қазыналық
кәсіпорындар АК 44-бабьшың 1-тармагы 2-бөлігіне сәйкес өз міндеттемесі
бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді, Қаражат жеткіліксіз
болған жағдайда мекеме мен қазыналық кәсіпорынның міндеттемелері бойынша
(қосымша) оның құрылтайшысы жауапты болады.
Заңды тұлғалардың дербес мүліктік жауапкершілігі заң актілерімен
тағайындалуы мүмкін.
Азаматтық құқық ілімінде (теориясында) заңды тұлғаның, оның ішінде
әсіресе мемлекеттік заңды тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құқықтық жағдайы
жөнінде бірнеше ілім бар. Олардың авторлары заңды тұлға институты қандай
қоғамдық қатынастарды білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері қаралмақ,
мемлекеттегі оның орны қандай және заңды тұлғаның мән мағнасы неде деген
сауалдарға байланысты әртүрлі пікір білдіреді. Азаматтық құқық теориясынан
көп еңбек еткен көрнекті ғалым профессор С. И. Аскназий "мемлекеттік
ілімнің" авторы. Ол былай деп айгқан: "мемлекеттік заңды тұлғаның артында
мемлекеттің өзі тұрады да, шаруашылық қызметінің нақты саласында тізгінді
өзі ұстайды". Әдебиетте бұл теорияны көп сынайтындар оған "егер олай болса
мемлекет өзімен-өзі құқықтық қатынаста болуы керек қой" деген уәж айтады.
Академик А.В. Венедиктов "ұжым ілімін" алға тартты. Бұл ғалымның айтуы
бойынша мемлекеттік заңды тұлғаның артында екі ұжым тұрады делінген: а)
мемлекет атынан барлық халық; ә) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен
қызметкерлерінің ұжымы.
Ал, ғалым Д.М.Генкин "әлеуметтік ақиқат" теориясын ұсынады, яғни онда
ол қоғамдағы тауар айналымы қатынастарыньң тарихи-экономикалық зандылығьн
басшылыкда ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық құқықпен жанама түрде
қажеттілікке орай реттелетінін айтады. Профессор Ю.К. Толстой "директор
ілімін" алға тартты, оның пікірінше, мемлекеттік занды тұлғаның еркін
білдіруші — директоры болып табылады.
Азаматтық кұқықтануда О.А.Красавчиковтьң "әлеуметтік байланыстар
ілімі", А.А. Пушкиннің "үйымдастыру ілімі", Е. А. Сухановтың "мақсатты
мүлік" тәрізді ғылыми тұжырымдарыда айтарлықтай кең тараған. Сөйтіп, занды
тұлғаға иадамдардың қатысы" жөнінде әртүрлі пікірлер айтылған және де бұл
орайда авторлар түрлі белгілерге жүгінеді. Оның бірінде бұл адамдар заңды
тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде адамдардың әрекеті осы
институтпен (саламен) реттеледі, үшіншісінде адамдардың әрекеті заңды
тұлғаның әрекетінен көрінеді, ал кейде құқықтарды жүзеге асыруда,
мәмілелерді жасауда оның еркі танылады.[3]
Бұл мәселе туралы батыс еуропа әдебиетінде де әртүрлі теориялық
көзқарастар кездеседі. Мәселен, К.Ф. Савиньи "фикция теориясының" негізін
қалады. К.Ф. Савиньи көзқарасы бойынша, шын мәнінде құқық субъектісінің
қасиетін тек адам ғана еншілей алады. Ал заң шығарушы болса, заңды тұлғаның
сыртында оны әйгілейтін адамдық тұлғаның қасиеті тұрғанын мойындайды.
Сондықтан да заң шығарушы зандық фикцияға жүгінеді, абстракциялық түсінік
ретінде құқықтың ойдан шығарылған субъектісін алға тартады, Ал неміс ғалымы
Гирке болса, "органикалық теорияның" тұжырымын ұсынып, заңды тұлғаны
адам тұлғасымен салыстырады, бұл орайда оны дербес құрылым деп қарайды.
Занды тұлға туралы ілімде (теорияда) осындай әр қилы пікірлер
кездесуінің өзі оның күрделі құқықтық құбылыс екендігін анық дәлелдей
түседі.
2.2. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттігі
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның кабілеттілігінің айырмаашылығы
болатындығы табиғи нәрсе. Мәселен, азаматтың құқықтары мен міндеттерін
тудыратын тұрмыс қатьшастарының көбіне заңды тұлғалар қатыса алмайдьь Оған
отбасылық қатынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге заңды
тұлғалар қатыса алмайтындығы дәлел болады.
Заңды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшін
құрылғандығына әрі жүзеге асыратын әрекеттерінің сипатьша қарай
белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынасына қарай заңды тұлға қайсыбір
құқықтарды не міндетгерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық қабілеті
оған жүктелген міндеттерге қарай белгіленеді. Заңды тұлғаның құқық
қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны тарату аяқталған
кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында тізбесі белгіленетін
жекелеген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде ғана айналыса алады.
Яғни, белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу қажет болатын заңды
тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны алған сәттен бастап пайда
болады. Азаматтық кодекстің 35-бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлға
азаматтық құқыққа ие болып, өз қызметіне байланысты міндеттерді атқара
алады. Мемлекеттік кәсіпорындардан басқа коммерциялық ұйымдар заң құжаттары
немесе құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын кез келген қызмет
түрлерін жүзеге асыру үшін азаматтық құқыққа ие бола алады және азаматтық
міндетті де атқарады.
Азаматтық кодексте арнайы құқық қабілеттілік мәселесі де ескерілген.
Оның бәрі де жарғы мен басқа да құрылтай құжаттарьша енгізіледі әрі олар
қызмет аясына сай келетін құқықтар мен міндеттерді еншілей алады.
Ал коммерциялық ұйымдар болса, керісінше арнайы құқық қабілеттілігіне
жатпайтын жалпы құқық қабілеттілігіне ие болады. Мұндай ұйымдар заң
актілерінде тыйым салынбаған қызметтердің кез келген түрін жүзеге асыра
алады. Демек, коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен
айналыса береді, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы керек. Жалпы
құқық қабілеттілігі принципінен коммерциялық ұйымдардың өзіндік
ерекшеліктері де болады. Біріншіден, мұндай ұйымдар үшін арнайы құқық
қабілеттілігі заң құжаттарында қарастырылуы мүмкін. Мысалы, мұндай арнайы
құқық қабілеттілігіне банкілер, мемлекеттік кәсіпорындар ие.
Екіншіден, коммерциялық ұйымдардың қүқық қабілеттілігі құрылтай
қүжаттарында көрсегілетіндіктен ол құрылтайшылар арқылы шектелуі мүмкін.
Мұндай шектеулер заңды тұлғаның айналысатын қызметі түрлері енгізілген
тізбе арқылы айқындалады, не оның қандай да бір түрлерін жүзеге асыруға
тыйым салынады. Коммерциялық ұйымның құқық кабілеттілігіне болатын мүндай
шектеулердің құрылтай құжаттарынан туындауының маңызы зор.
Заңды тұлганың атауы. Азаматтық кодекстің 38-бабының 1-тармағына
сәйкес заңды тұлғаның оны басқа заңды тұлғалардан айыруға мүмкіндік беретін
өз атауы болады. Заңды тұлғаның атауы оның құқық субъектісі ретінде
дараландыру құралы болып табылады. Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды
тұлғаның атауы заңды тұлғаны тіркегеннен кейін оның фирмалық атауына
айналады. Заңды тұлға өзінің фирмалық атауьмен занды тұлғалардың бірыңғай
мемлекеттік тізіліміне енеді. Фирмалық атау коммерциялық ұйымның тіркелуі
мен бір мезгілде тіркелуге жатады және интеллектуалдық меншікке қатысты
құқықтың (құқықтың ерекше объектісі ретінде), ерекше объектісі болып
табылады (АК-тің 125-бабы).
Заңды тұлғаның атауы оның қалай аталатынын және ұйымдық-қүқықтық
нысанын көрсетуді қамтиды. Ол зандарда көзделген қосымша мағлүматты қамтуы
мүмкін. Заңды тұлғаның атауы оның құрылтай құжаттарында көрсетіледі. АК 38-
бабы заңды тұлғаньң атауына байланысты қойылатын талаптармен қоса оған
белгілі бір дәрежеде шектеу жасаііды. Заңды тұлғаныц тұрған жері. Занды
тұлғаның тұрған жері іс жүзінде (міндеттемені орындауда азаматтық істерді
сотқа беру және т.б. анықтаудада) өте маңызды. АК 39-бабында заңды тұлғаның
тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған жері болып табылатынын
және заңды тұлғаның тұрған жері оның құрылтай құжаттарында почталық толық
мекен-жайы жазылып көрсетілетіндігі қарастырылады.
Заңды тұлғаның филиалдары мен өкілдіктері. АК 43-бабына сәйкес заңды
тұлғаның тұрған жерінен тыс орналасқан және оның міндеттерінің бәрін немесе
бір бөлігін, соның ішінде өкілдік міндетін жүзеге асырушы оқшау бөлімшесі
филиал болып табылады. Ал занды тұлғаның тұрған жерінен тыс орналасқан және
оның мүдделерін қорғау мен өкілдігін жүзеге асыратын оның атынан мәмілелер
мен өзге құқықтық әрекеттер жасайтын оқшау бөлімшесі өкілдік болып
табылады. Филиалдар мен өкілдіктер заңды тұлға болмайды. Бұл арға өздерін
құрған заңды тұлғаның мүлкі беріледі және оның бекіткен ережелері негізінде
жұмыс істейді. Өзгеше нысандағы заңды тұлғалардың филиалдары мен
өкілдіктерінің басшыларын заңды тұлға уәкілдік берген орган тағайындайды
және оның сенімхаты негізінде жұмыс істейді. Сөйтіп филиалдар мен
өкілдіктер басшылары (филиал мен өкілдіктің өзі емес) заңды тұлғаның өкілі
ретінде әрекет етеді. Филиал немесе өкілдік басшысының өкілеттілігі
филиалды немесе өкілдік ережесімен емес, оған берілген сенімхат ретінде
айқындалады. Филиалдар мен өкілдіктер басшыларының мәмілелері заңды тұлға
атынан жасалады және ондай мәмілелерден туындаған міндеттемелік
жауапкершілікті мүліктің бәрін өзіне еншілейтін заңды тұлга көтереді. АК 42-
бабының 4-тармағына сәйкес филиалдар мен өкілдіктер заң құжаттарында
белгіленген тәртіппен тіркеледі және оларды құрған занды тұлғаның
жарғысында көрсетілуге тиіс.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігімен әрекет қабілеттілігі заңды тұлға
таратылғанда, банкрот болған жағдайда тоқтатылады енді осы екі жағдайды
қарастырып өтейік.
Тарату—заңды тұлғаның құқтары мен міндеттерін мирасқорлыққа өткізбей
тоқтату тәсіли Тарату ерікті түрде немесе ықтиярсыз жүргізілуі мүмкін.
Заңды тұлғаның мүлкін меншіктенушінің немесе меншік иесінің уәкілдік
берген органның шешімі бойынша, сондай ақ құрылтай құжаттарында шешім
қабылдауға уөкілдік берілген заңды тұлға органның шешімі бойынша заңды
тұлға кез келген негіз бойынша таратылуы мүмкін, әрине, бұл жерде әңгіме
ерікті түрде тарату туралы болып отыр.
Ал ықтиярсыз тарату сот шешімімен: 1) банкрот болған;
2) заңды тұлғаны құру кезінде зандардьщ түзетуге келмейтін сипатта
бұзылуына жол берілуіне байланысты оньі тіркеу жарамсыз деп танылған; 3)
заңды тұлғаның жарғылық мақсаттарына қайшы келетін қызмет үнемі жүзеге
асырылған; 4) тиісті рұқсат алынбаған (лицензия) қызметті, не заң
құжаттарына тыйым салынған қызметті жүзеге асырған, не қызметін зандарды
бірнеше per немесе өрескел бұза отырып жүргізген жағдайда; 5) заң
қүжаттарьнда көзделген басқа да жағдайларда таратылуы мүмкін.
Заңды тұлғаны тарату оның мүлкінің меншік иесінің (уәкілетті
органының) немесе заңды тұлғаның тиісті органының тағайындаған тарату
комиссиясымен жүзеге асырылады, бұларада әңгіме ерікті тарату туралы болып
отыр, ал басқа жағдайларда сот арқылы таратылады. Тарату жөніндегі комиссия
тарату кезеңінде заңды тұлғаны басқарады және оның атынан әрекететеді.
Тарату комиссиясы болатын тарату жөнінде Әділет органдарына
хабарлайды, тарату комиссиясы заңды тұлғаның таратылғаны туралы және оның
несие берушілерінің талаптарын мәлімдеу тәртібі мен мерзімі туралы ресми
баспасөзде жариялайды. Бұл мерзім тарату туралы хабар жарияланған кезден
бастап екі айдан кем болмауы керек.
Несие берушілердің талаптарын қанағаттандыру жөнінде АК-ың 51-бабында
айтылған, әрі онда мынадай кезек бойынша жүргізілетіндігі келтірілген:
1) бірінші кезекте — таратылатын заңды тұлға өміріне немесе денсаулығына
залал келтіргені үшін жауапты болған азаматтың талаптары тиісті мерзімді
төлемдерді капиталға айналдыру жолымен қанағаттандырылады; 2) екінші
кезекте — несие берушілердің қамтамасыз ету сомасы шегінде таратылатын
банкроттың мүлкін кепілге салып қамтамасыз етілген міндеттемелері жөніндегі
талаптары қанағаттандырылады; 3) үшінші кезекте — еңбек шарты бойынша жұмыс
істейтін адамдардың еңбегіне ақы төлеу және авторлық шарттар бойынша
сыйақылар төлеу жөніндегі есеп айырысу жүргізіледі; 4) төртінші кезекте —
бюджетке және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдер жөнінде берешек
өтеледі; 5) бесінші кезекте — заң құжаттарына сәйкес басқа да несие
берушілермен есеп айырысылады.
Таратылатын заңды тұлға мүлкінің жеткіліксіз болуына байланысты несие
берушілердің қанағаттандырылмаған, сондай-ақ тарату балансын бекіткенге
дейін мәлімделмеген талаптары өтелген деп есептеледі. Егер несие беруші
талап қойып сотқа жүгінбесе, несие берушілердің тарату комиссиясы
мойындамаған талаптары да, сот шешімімен несие берушіге қанағаттандырудан
бас тартылған талаптар да өтелген деп есептеледі.
Банкроттық Заңды тұлғаны таратудың жеке жағдайы оны банкрот жариялау
болып табылады. Банкрот үғымы АК-тің 52-бабында келтірілген. Оған сәйкес,
банкроттық — борышқордың соттың шешімімен танылған оны таратуға негіз болып
табылатын дәрменсіздігі. Демек, заңды тұлғаның банкрот деп танылуы оның
дәрменсіздігіне қатысты, яғни борышқордың несие берушілердің талаптарын
өзіне тиесілі мүлік есебінен өтеуге мүмкіншілігінің болмауы. Заңды тұлғаның
банкротқа ұшырауы оның тарауына негіз болады.
Ерікті банкроттық борышқордың еркімен сотқа арыз беруі арқылы сот
шешімімен танылады немесе несие берушілердің бақылауына негізделген өтініш
пен сотсыз-ақ жүзеге асады. Ал мәжбүрлеу тәртібімен болатын банкроттық
несие берушінің, сондай-ақ заң актілерінде көзделген жағдайларға сәйкес
өзге де адамдардың сотқа өтініш беруі немесе "Банкроттық туралы" заң
талаптары арқылы мүмкін болады.
Борышқор Азаматтық кодекске сүйене отырып өзінің дәрменсіздігіне
байланысты банкроттық туралы іс қозғауды сұрап сотқа өтініш бере алады.
Егер борышқор үш ай ішінде өз міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз
ете алмаса, онда несие беруші борышқорды банкрот деп тану жөнінде сотқа
өтініш жасайды.
"Банкроттық туралы" заңның 35-бабына сәйкес, банкроттық туралы сот
мынадай қаулылардың бірін қабылдай алады: 1) борышқорды банкрот деп тану
және конкурс жүргізу туралы шешім; 2) борышқорды банкрот деп танудан
бастарту туралы шешім; 3) өтініш жасалған жағдайда оңалту рәсімін қолдану
туралы ұйғарым; 4) іс жүргізуді қысқарту туралы ұйғарым.
Оңалту рәсімдері Банкроттық рәсімдердің мейлінше маңызды рәсімі
борышқорға төлем қабілеттілігін қалпына келтіруге мүмкіндік жасау және оны
таратудан аман алып қалу болып табылады. Бұл орайда бұған тек борышқордың
өзі ғана емес, көп жағдайда несие берушінің өзі, тіпті қоғамның өзі ынталы
болады.[4]
Борышқорға төлем қабілеттілігін қалпына келтіру мақсаты үшін оңалту
рәсімі қолданылуы мүмкін.
Оңалту рәсімі деп — дәрменсіз борышқорға оны таратылудан сақтап қалу
мақсатымен борышқордың төлем қабілетін қалпына келтіруге бағытталған сот не
соттан тыс рәсім арқылы қолданылатын кез келген қайта құрушылық,
ұйымдастыру шаруашылық, басқарушылық, инвестициялық, техникалық, қаржы-
экономикалық, құқықтық және заңдарға қайшы келмейтін өзге де шараларды
айтады.
Оңалту рәсімі тек коммерциялық ұйымдарға қатысты ғана қолданылады және
екі жылдан аспауы керек. Аталған рәсімді қолдануға борышқордың өзі өтініш
жасауы мүмкін, және оның мүлкінің иесі (мемлекеттік кәсіпорынға қатысты)
немесе несие беруші де сондай құқыққа ие болады. Оңалту рәсімін жүзеге
асыру үшін сот кепілімен қамтамасыз еткен талаптардың жалпы сомасының 50
пайызынан, соңдай ақылы несие берушілер талаптарының жалпы сомасының 50
пайызынан асатын болса онда несие берушілердің келісімі қажет. Оңалту
рәсімі несие берушілердің келісімімен тағайындалған оңалтуды басқарушы
риялағанда оны тарату конкурс тәртібімен жүзеге асырылады, сол үшін де
конкурстық басқарушы тағайындалады. Банкроттық тарату сот арқылы
айқындалады және ол алты айдан аспауы керек.
Дәрменсіз борышқорды борыштардан босату және банкрот болған заңды
тұлға қызметінің тоқтатылуы Азаматтық кодекстің 56-57-баптарында
қарастырылған
2.3. Заңды тұлғаларды құру және мемлекеттік тркеу.
Азаматтық кодекске заңды тұлғаларды құру жөнінде жалпы ережелер
еңгізілген, сол арқылы оның түрлерінің жекелеген нормалары нақтыланады.
Кодексте заңды тұлғаның құрылтайшысы хақында арнайы бап енгізілген. АК 40-
бабына сәйкес заңды тұлғаны бір немесе бірнеше құрылтайшы құруы мүмкін.
Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен иеленетін
заңды тұлғалар меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген органның
келісімімен басқа заңды тұлғалардың құрылтайшылары бола алады.
Азаматтық кодекс құрылтай құжаттарының түрін және міндетті
реквизиттері мен басқа да оған қойылатын талаптарды айқындайды.
Азаматтық кодекстің 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметін жарғысы
не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады.
Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғаның басқа құрылтай құжаттары болуы
мүмкін. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйымның құжаттары: 1) мекеме үшін
— меншік иесі (меншік иелері) бекіткен ереже (жарғы) және меншік иесінің
(меншік иелерінің) заңды тұлға құру туралы шешімі; 2) қор, тұтыну
кооперативу коммерциялық емес акционерлік қоғам қауымдастық (одақ)
нысанындағы, өзге де ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлғалар бірлестігі
үшін — құрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3) қоғамдық
бірлестік, діни бірлестік үшін — жарғы болып табылады ("Коммерциялық емес
ұйымдар туралы" Заңңың 21-бабы).
Коммерциялық емес үйымның құрылтай құжаттарының талаптары коммерциялық
емес үйымның өзінің, оның құрылтайшыларының (қатысушыларының) орындауы үшін
міндетті.
Коммерциялық емес үйымның құрылтай шарты мен жарғысы арасында қарама-
қайшылық болған жағдайда: 1) егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына
қатысты болса, құрылтай шартының; 2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның
үшінші тұлғалармен қатынасы үшін маңызды болса, жарғының талаптары
қолданылуға тиіс.
Бір адаммен құрылған коммерциялық және коммерциялық емес үйым тек
жарғы негізінде ғана жұмыс істей алады. Азаматтық кодекстің 41-бабының 3-
тармағына сәйкес шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативтің
құрылтай құжаттарында олардың қызметінің мәні мен мақсаттары белгіленуге
тиіс.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу мемлекеттік тіркеуге ұсынылған
құрылтай және басқа құжаттардың ҚР заң актілеріне сәйкестігін тексеруді,
оларға тіркеу нөмірін бере отырып мемлекеттік тіркеу туралы куәлік
берілуін, заңды тұлғалар туралы мәліметтерді бірыңғай Мемлекеттік
тіркелімге еңгізуді қамтиды. Ал, филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу
есептік тіркеуге ұсынылған құжаттардың ҚР заң актілеріне сәйкестігін
тексеруді, оларға тіркеу нөмірін бере отырып есептік тіркеу туралы куәлік
берілуін, филиалдар мен өкілдіктер туралы мәліметтерді филиалдар мен
өкілдіктер тізіліміне еңгізуді қамтиды.
заңды тұлғаның құрылу, қайта ұйымдастыру және таратылу, сондай-ақ
филиалдар мен өкілдіктердің құрылу және қызметін тоқтату фактісін
куәландыру, есепке алып тізімін жүргізу қажет.
Заңды тұлғаларды және филиалдар мен өкілдіктерді тіркеуді, есептік тіркеуді
әділет органдары жүзеге асырады. Заңды тұлғаны тіркеу үшін тіркеуші органға
ҚР Әділет министрлігі белгілеген нысан бойынша арыз беріледі.
Құрылтай шарты және жарғысы заңды тұлғалардың құрылтай құжаттары болып
табылады.
Бір адам (бір қатысушы) құратын шаруашылық серіктестіктерінің,
акционерлік қоғамдардың және заңды тұлғалардың басқа түрлерін қоспағанда,
жарғы не ереже құрылтай құжаттары болып табылады.
Шағын кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлға өз қызметін
ҚР Үкіметі мазмұнын белгілейтін үлгі жарғының негізінде жүзеге асыра алады.
ҚР заңдарында көзделген жағдайларда, банк және сақтандыру қызметі
нысанасы болып табылатын заңды тұлғаны тіркеу үшін - қаржы рыногы мен
қаржылық ұйымдаруды реттеу және кадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік
органның рұқсаты, ал банктердің филиалдары мен өкілдіктерін, соңдай-ақ
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын есептік тіркеу үшін аталған
органның келісімі қосымша талап етіледі. Ал,зейнетақы жарналарын тарту мен
зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру қызмет нысанасы болып табылатын заңды
тұлғаларды тіркеу үшін оны ашуға қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу
және қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның рұқсаты қосымша
талап етіледі.
Заңды тұлғаның кұрылтайшысы басқа заңды тұлға болып табылған жағдайда
тіркеуші органға құрылтай құжаттарымен және басқа құжаттармен бірге
құрылтайшыда заңды тұлғада салық берешегінің жоқ екендігі туралы салық
органының анықтамасы табыс етіледі.
Тиісті тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) рыногында үстем
(монополиялық) жағдайға ие рынок субъектілерін, сондай-ақ табиғи
монополиялар субъектілерін мемлекеттік тіркеуді монополияға қарсы органның
алдын ала келісімімен тіркеуші орган жүзеге асырады.
Арызға құрылтайшы немесе құрылтайшы уәкілдік берген адам қол қояды.
Бұған ҚР заңдарында белгіленген тәртіппен куәландырылған құрылтай құжаттары
қосылады.
Егер ҚР бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше белгіленбесе, осы
тәртіппен көзделген құжаттардан басқа, қосымша:
құрылтайшы - шетелдік заңды тұлға шет мемлекеттің заңдары бойынша
заңды тұлға болып табылатындығын куәландыратын сауда тізілімінен
заңдастырылған көшірме немесе басқа да заңдастырылған құжат мемлекеттік
және орыс тілдеріне нотариалдық жолмен куәландырылған аудармасымен қоса;
құрылтайшының - шетелдік жеке тұлғаның жеке басын куәлакдыратын
паспорттың көшірмесі немесе басқа да кұжат мемлекеттік және орыс тілдеріне
нотариалдық жолмен куәландырылған аудармасымен қоса табыс етілуге тиіс.
Қоғамдық және діни бірлестіктерді тіркеу "Қоғамдық бірлестіктер
туралы", "Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы" ҚР
Заңдарында көзделген ерекшеліктер ескеріле отырып, белгіленген тәртіппен
жүзеге асырылады.
Сонымен бір мезгілде тіркеуші органға заңды тұлғаның орналаскан жерін
куәландыратын құжат, сондай-ақ заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуден
өткізу үшін бюджетке алым төлегені туралы квитанция немесе оны растайтын
құжат табыс етіледі. Шағын кәсіпкерлік субъектілері өздерінің орналасқан
жерін куәландыратын құжат табыс етпейді.
Бір немесе бірнеше заңды тұлғаларды қайта ұйымдастыру нәтижесінде
пайда болған заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу үшін табыстау актісі немесе
бөлу балансы, қайта ұйымдастырылатын заңды тұлға кредиторларының осындай
қайта ұйымдастыру туралы жазбаша хабардар етілгенін растайтын құжатта
ұсынылады.
Заңды тұлғаның филиал (өкілдік) құру туралы өтінішке заңды тұлғаның
мөрі басылған шешімі, заңды тұлға бекіткен мемлекеттік және орыс тілдерінде
жазылған филиал (өкілдік) туралы ереженің үш данасы, заңды тұлға жарғысының
(ережесінің) және оны мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің көшірмелері,
филиалдың (өкілдіктің) басшысына берілген заңды тұлғаның (қоғамдық және
діни бірлестіктерді қоспағанда) сенім хаты, заңды тұлғаны мемлекеттік
тіркегені үшін алым төленгенін және филиалдың (өкілдіктің) орналасқан жерін
растайтын құжаттар қоса беріледі.[5]
Шетелдік заңды түлғалардың филиалдары мен өкілдіктерін тіркеу
Қазақстан Республикасы заңды тұлғаларының филиалдары мен өкілдіктерін
тіркеу үшін ҚР заңдарында белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Егер ҚР
бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше белгіленбесе, осы тәртіппен көзделген
құжаттардан басқа, филиал (өкілдік) құратын шетелдік заңды тұлға шет
мемлекеттің заңдары бойынша заңды тұлға болып табылатынын растайтын
шетелдік заңды тұлғаның сауда тізілімінің заңдастырылған үзінді көшірмесін
немесе басқа да заңдастырылған құжатты қосымша ұсынуға тиіс. Филиал
(өкілдік) құратын шетелдік заңды тұлғаның құжаттары нотариалды түрде
куәландырылған мемлекеттік және орыс тілдеріндегі аудармамен ұсынылады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) және
олардың филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеу (қайта тіркеу) қажетті
құжаттары қоса тіркеліп өтініш берілген күннен бастап үш жұмыс күнінен
кешіктірілмей, ал өзге заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу)
және олардың филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеу (қайта тіркеу)
қажетті құжаттары қоса тіркеліп өтініш берілген күннен бастап он жұмыс
күнінен кешіктірілмей жүргізілуге тиіс.
Заңды тұлғаларды және олардың филиалдары мен өкілдіктерін құруды және
қызметін тоқтатуды мемлекеттік (есептік) тіркеу, оларды қайта тіркеу
кезінде, сондай-ақ олардың мемлекеттік (есептік) тіркеу туралы куәліктің
көшірмесін алуы кезінде ҚР Салық кодексінде белгіленген тәртіппен алым
алынады.
Заңды тұлғаны құрудың және қайта ұйымдастырудың ҚР заң актілерінде
белгіленген тәртібін бұзу, құрылтай құжаттарының ҚР заң актілеріне сәйкес
келмеуі, сондай-ақ табыстау актісін немесе бөлу балансын, ұсынбау не оларда
қайта ұйымдастырылған заңды тұлғаның құқық мирасқорлығы туралы ережелердің
болмауы, заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеуден және қайта тіркеуден бас
тартуға әкеп соғады.
Тіркеуші орган заңды тұлғаға, филиал мен өкілдікке мемлекеттік
(есептік) тіркеу (қайта тіркеу) жүргізілгені, қызметінің тоқтатылғанын
тіркеу туралы және орналасқан жерінің өзгергені туралы мемлекеттік
статистика органдарына тіркеген күнінен бастап бір жұмыс күні ішінде
хабарлама жібереді.
Мемлекеттік статистика органдары кодтар берілген күннен бастап бір
жұмыс күні ішінде салық төлеушінің мемлекеттік тіркелуін жүзеге асыру үшін
салық органдарына хабарлама жібереді.
Заңды тұлғаны қайта тіркеу келесі жағдайда жүзеге асады: 1) жарғылық
капитал мөлшері азайғанда; 2) атауы өзгергенде; 3) шаруашылық
серіктестіктеріндегі қатысушылардың (саны жүз және одан да көп қатысушылары
бар шаруашылық серіктестіктерін қоспағанда) құрамы өзгергенде қайта
тіркеуден өтуге тиіс.
Өкілетті орган шешімі қабылданған сәттен бастап бір айдың ішінде заңды
тұлға тіркеуші органға қажетті құжаттар пакетімен қоса ұсына отырып қайта
тіркеу туралы арыз беруге міндетті.
Қатысушылар құрамының өзгеруі, атауының өзгеруі немесе жарғылық
капиталының азаюы негізінде заңды тұлғаның қайта тіркеуі қайта құрудың
келесі жағдайларында болуы мүмкін.
Қосу барысында бір және бірнеше заңды түлғалар таратылып, өткізу
қажетіне сәйкес қосылған заңды тұлғалардың міндеттері мен құқықтарын
иемденетін бір заңды тұлғаның іріленуі жүзеге асады. Қосылған заңды
тұлғалар Регистрден шығарылуға тиіс, бұл туралы мемлекеттік қайта тіркеу
туралы бұйрықта бірден көрсетіледі. Егер қосылу нәтижесінде заңды тұлға
қайта тіркеуге тиісті болмаса, онда қосылатын заңды тұлғаның тіркелуін
(қайта тіркелуін) тіркеуді жүзеге асырған тіркеуші орган қосылу туралы
шешімі мен беру актісінің негізінде қосылған заңды тұлғаларды Регистрден
шығару туралы бұйрық шығарады. Тіркеуші органға кредиторларды хабардар ету
тәсілі, сондай-ақ заңды тұлғаның қайта құрылуы туралы хабарлама жарияланған
бұқаралық ақпарат құралдарының шығарылған күні мен нөмірі көрсетілген еркін
түрдегі жазбаша өтініш беріледі. Егер қайта құру нәтижесінде қосып алушы
заңды тұлға қайта тіркеуге жатса, онда қосылатын заңды тұлғаны регистрден
шығаруды қайта тіркеуге құжаттар пакеті тапсырылған тіркеуші орган жүзеге
асыра алады. Осы жағдайда заңды тұлғаны қайта тіркеу және қосылған заңды
тұлғаны регистрден шығару туралы бұйрықтың көшірмесі бұрынғы тіркеуші
органға жіберілуі тиіс. Бұл жағдайларда соңғылардың құрылтай құжаттарының
және мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәлігінің түп нұсқалары
алынады. Регистрден шығару заңды тұлғаның қызметінің тоқтатылғаны туралы
жазба бойынша жүргізіледі. Бұйрықта қосылған заңды тұлғалардың және оларды
қосып алған заңды тұлғаның толық атаулары көрсетілуге тиіс.
Бөліп шығару барысында бір заңды тұлғаның құрамынан бір және бірнеше
заңды тұлғалар бөлініп шығады. Бұл жағдайда алғашқы заңды тұлғаның әрекеті
тоқтатылмайды, ал бөлініп шыққан (жаңадан пайда болған) заңды тұлғалар
мемлекеттік тіркеуден етеді. ҚР АK-нің 42 б. 6 тармағында көрсетілген
негіздер бар болған жағдайда алғашқы заңды тұлға қайта тіркеледі. Қайта
құрылған заңды тұлғаның құқықтары мен міндеттері бөлінген әрбір заңды
тұлғаға бөлу балансына сәйкес беріледі.
Заңды тұлғаның таратылу негіздемесі бойынша қызметінің тоқтатылуын
тіркеу үшін: 1) ҚР Әділет министрлігі белгілеген нысан бойынша таратылуды
тіркеу туралы өтініш; 2) заңды тұлға мүлкі меншік иесінің немесе меншік
иесі уәкілеттік берген органның не оған заңды тұлғаның мөрі басылған
құрылтай құжаттарымен уәкілеттік берген заңды тұлға органының шешімі; 3)
құрылтай құжаттары, мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәлік пен
статистикалық карточка; 4) заңды тұлғаның таратылуы, кредиторлар қойған
талаптарды мәлімдеудің тәртібі мен мерзімдері туралы баспасөз
басылымдарында ақпараттың жарияланғанын растайтын құжат; 5) таратылатын
заңды тұлға мүлкінің құрамы, кредиторлар мәлімдеген талаптардың тізбесі
туралы мәліметтер қамтылған аралық тарату балансы, сондай-ақ оларды қарау
нәтижелері; 6) тарату балансы; 7) заңды тұлға мүлкі меншік иесінің немесе
заңды тұлғаны тарату туралы, заңды тұлғаның мөрі басылған аралық және
тарату баланстарын бекіту туралы шешімді қабылдаған өзге органның шешімі;
8) заңды тұлғаның мөрінің жойылғаны туралы құжаты; 9) таратылатын заңды
түлғаның филиалдары мен өкілдіктерінің (олар болған жағдайда) есептен
шығарылғанын растайтын құжат; 10) салық берешегінің жоқ екендігі туралы
анықтама; 11) кеден органдарының кедендік төлемдер бойынша берешектері мен
аяқталмаған сыртқы сауда мәмілелерінің жоқ екендігі туралы анықтама; 12)
акция шығарылымдарының (акционерлік қоғамдар үшін) күші жойылғандығы туралы
уәкілетті органның хабарламасы; 13) заңды тұлғалардың мемлекеттік
тіркелгені үшін бюджетке алым төленгенін растайтын түбіртек немесе құжат
табыс етіледі.
Соттың шешімі бойынша таратылған заңды тұлға қызметінің тоқтатылуын
тіркеу, сот шешімінің негізінде жүзеге асырылады.
Тиісті тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) рыногында үстем
(монополиялық) жағдайға ие рынок субъектілерінің, сондай-ақ табиғи
монополиялар субъектілерінің қызметінің токтатылуын тіркеуді монополияға
қарсы органның алдын ала келісімімен тіркеуші орган жүзеге асырады.
Акционерлік қоғамды қайта ұйымдастырған жағдайда тіркеуші органға,
уәкілетті органның осы акционерлік қоғам акцияларының барлық шығарылымының
күшін жою туралы хабарламасы қосымша табыс етіледі.
Құрылтай құжаттары, мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәлік
және статистикалық карточканың түп нүсқалары, сондай-ақ таратуды тіркеуге
ұсынылған өзге де құжаттар тіркеуші органда сақталады.
Сот банкрот деп таныған заңды тұлғаны таратуды тіркеу банкрот деп тану
туралы сот шешімі және байқау өндірісінің аяқталғаны туралы сот аныктамасы
негізінде жүзеге асырылады. Бұл жағдайда тіркеуші органға таратуды тіркеу
туралы арызды тапсыру қажет емес.
3. Заңды тұлғаларды құқықтық ұйымдастыру түрлері
3.1. Коммерциялық заңды тұлғалар
Азаматтық кодекс заңды тұлғаларды төмендегідей түрлерге бөледі:
коммерциялық және коммерциялық емес.
Азаматтық кодекстің 34-бабының 2-тармағына сәйкес коммерциялық үйым
болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестік,
акционерлік қоғам, өндірістік кооператив нысандарында құрыла алады.
Мемлекеттік кәсіпорын. Мемлекеттік кәсіпорын туралы жалпы ережелер
Азаматгық кодекстің 102-104-баптарында, ал нақты нормалары "Мемлекеттік
кәсіпорын туралы" заңда қарастырылған. Азаматтық кодекстің 102-бабына
сәйкес мемлекеттік кәсіпорындарға:
1) шаруашылық жүргізу қүқығына негізделген;
2) оралымды басқару құқығына негізделген (қазыналық кәсіпорын)
кәсіпорындар жатады.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы заң мемлекеттік меншік түрлеріне
байланысты: республикалық меншіктегі кәсіпорын; коммуналдық меншіктегі
кәсіпорын деп бөледі.
Азаматтық кодекстің 102-бабының 4-тармағына сәйкес мемлекеттік
кәсіпорын уәкілетті мемлекеттік органның шешімі бойынша құрылады,
таратылады және қайта ұйымдастырылады. "Мемлекеттік кәсіпорындар туралы"
заңға сәйкес республикалық мемлекеттік кәсіпорындары бойынша — Қазақстан
Республикасының Үкіметі, коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар бойынша —
жергілікті атқарушы органдарының шешімімен тәртіптеледі. Ал олардың
құрылтайшылары тиісінше уәкілетті Үкімет пен жергілікті атқарушы органдар
болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы заң мемлекеттің кәсіпкерлік қызметін
шектейді, бұл орайда жаңадан кұрылатын және қызмет істейтін мемлекеттік
кәсіпорындар белгілі бір қызмет жүйесімен айналысуға тиіс. Заңның 4-бабының
3-тармағында шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорынды құру,
егер заңның 18-бабының талаптарына мақсаты сайкелетін болған жағдайда ғана
рұқсат етіледі, ал оралымды басқару құқығындағы кәсіпорынды құру аталған
Заңның 32-бабының талаптарына сәйкес келуі керек.
Мемлекеттік кәсіпорынның құрылтай құжаты құрылтайшы бекіткен жарғы
болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпорынның фирмалық атауында оның мүлкіне меншік иесінің
атауы, яғни "мемлекет" деген сөз болуы қажет.
Мемлекеттік кәсіпорынның органы уәкілдік берілген мемлекеттік органның
тағайындайтын және оған есеп беретін басшысы болып табылады. Мемлекеттік
кәсіпорын туралы Заңның 9-бабы уәкілетті органның кәсіпорын басшысымен
арадағы қатынасты келісім-шарт арқылы реттеу мүмкіндігін қарастырады.
Шаруашылық жүргізу құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындардың
негізгі қорға қатысты мүлікке өз бетімен билік етуіне құқығы жоқ. Объектісі
аталған мүлік болып табылатын мәмілені жасау үшін уәкілетті органның
келісімі керек (Заңның 25-бабы), ал жалпы мүліктік кешендегі кәсіпорынның
билігі бойынша мәміле Үкіметтің шешімімен (республи калық кәсіпорындарға
қатысты) және жергілікті әкімнің шешімімен (коммуналдық кәсіпорындарға
қатысты) жасалады. Кәсіпорынның филиалдары мен еншілес мекемелерді құру
үшін де уәкілетті органның келісімі қажет, сондай-ақ мұндай жеке
кәсіпкерлерге қарызды пайызбен беретін шетелдік кормен қатысты бірлескен
кәсіпорындар үшін де міндетті.
Оралымды басқару құқығына негізделген кәсіпорындар үшін оларға
бекітілген мүлікті иелік ету жағдайы одан да қатаң келеді. Заңның 38-
бабьшың тұжырымдарына сәйкес, қазыналық кәсіпорын өзінің шаруашылық
қызметінен түскен қаржыға алынған және өзіне бекітілген мүлікті уәкілетті
органмен келісе отырып, бөтенге беруге немесе басқалай билік етуіне қақысы
бар.
Заңның 13-бабына сәйкес мемлекеттік кәсіпорын үшін мемлекеттің
тапсырысын орындау міндетті болып табылады.
Шаруашылық жүргізу құқығындағы кәсіпорын өзінің жеке қызметінен түскен
табыстар есебінен күн көреді, бұл орайда меншік иесіне пайдасының бір
бөлігін аударады (Заңның 27-бабы), ал оралымды басқару құқығындағы
кәсіпорын уәкілетті органы бекіткен смета бойынша өзінің жеке табысы
есебінен қаржыландырылады. Қазыналық кәсіпорында шығынды жабуға өзінің
меншікті қаржысы жетпеген жағдайда оған тиісті бюджеттен жетпеген қаржысы
бөлінеді.
Мемлекеттік кәсіпорынның мүлкі бөлінуге жатпайды және салым бойынша
таратылмайды.
Шаруашылык жүргізу құқығына негізделген кәсіпорын өзінің міндеттемесі
бойынша оған жататын мүліктің бәріне жауап береді. Мемлекет мүндай
кәсіпорындардың міндеттемесіне жауап бермейді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізу
қүқығындағы кәсіпорын да мемлекеттің алған міндететтемесіне жауап бермейді.
Керісінше қазыналық республикалық кәсіпорынның міндеттемесі бойьшша қосымша
(субсвдиарлық) жауапкершілікті Қазақстан Республикасы кетер еді, ал
коммуналдық міндеттеме бойынша жауапкершілікіі тиісті әкімшілік аумақтық
бірлестігі мойнына алады.[6]
Мемлекеттік кәсіпорьшдарды тарату мен қайта құру оның
құрылтайшысыменжүзеге асырылады (АК-тің 102-бабы). Бірақ "Мемлекеттік
кәсіпорын туралы" Заңның 16-бабына сәйкес мемлекеттік кәсіпорынды тарату
және қайта құру жөніндегі шешімді республикалық кәсіпорындарға қатысты
Үкімет, ал коммуналдық кәсіпорынға қатысты — әкімдер шешім қабылдайды.
Құрылтайшылар шешім қабылдамайды, тек бұл жөніндегі қабылданған шешімге
сәйкес қайта құру мен таратуды жүзеге асырады. Заңның 45-бабы шаруашылық
жүргізу қүқығындағы кәсіпорынды қазьшалық кәсіпорынға айналдыру мүмкіндігін
қарастырады. Аталған баптың 2-тармағындағы қаралған жағдайда, ондай қайта
құру міндетті болады. Сонымен қатар соңғы екі жылдың қорытындысы бойынша
пайда түсіре алмаған жағдайда ғана шаруашылық жүргізу құқығын дағы
кәсіпорын қазыналық кәсіпорынға айналады.
Акционерлік қоғам Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатымен акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам деп танылады.
Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және олардың
міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Қоғам ез міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді.
Қоғамның акционері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне байланысты
залалдарға тәуекел етеді.
ҚР заңдарында көзделген жағдайларда акционерлік қоғамның ұйымдық-
құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар құрылуы мүмкін. Қоғам
(акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес
үйымнан басқасы) облигациялар және бағалы қағаздардың өзге де түрлерін
шығаруға құқылы.
Қоғамның фирмалық атауы болады, онда "акционерлік қоғам" ұйымдық-
құқыктық нысанын көрсету және оның атауы қамтылуға тиіс. Қоғамның атынан
кейін "АҚ" абревиатурасын пайдалана отырып, қоғамның атауын қысқартуға жол
беріледі.
Халықтық акционерлік қоғам Өз капиталының мөлшері тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы ҚР заңында белгіленген айлық есептік
керсеткіштің кемінде 1000000 еселенген мөлшеріндей болатын, акционерлерінің
саны бес жүз және одан да көп қоғам халықтық акционерлік қоғам деп
танылады.
Қоғам:
1) ол таратылған немесе қайта ұйымдастырылған (қоғамға басқа қоғам
қосылған және одан бір немесе бірнеше жаңа қоғамдар бөліп шығарылған
жағдайларды қоспағанда);
2) өз капиталының мөлшері он екі айдан астам мерзімде тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы ҚР заңында белгіленген айлық
есептік көрсеткіштің 1000000 еселенген мөлшерінен темен сомаға дейін
азайған;
3) акционерлер саны алты ай ішінде бес жүзден төмен азайып кеткен ҚР
заң актілеріне сәйкес ҚР Үкіметін, жергілікті атқарушы органдарды, сондай-
ақ ҚP ¥лттық Банкін қоспағанда, ҚР мемлекеттік органдары мен мемлекеттік
мекемелер қоғамның құрылтайшылары немесе акционерлері бола алмайды.
Мемлекеттік кәсіпорын осы кәсіпорынға қатысты меншік иесі мен
мемлекеттік баскару органының функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік
органның келісімімен ғана қоғамның құрылтайшысы болуға және оның акцияларын
сатып алуға құқылы.
Қоғамның құрылтайшысы жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның
құрылтайшылары қоғамды құруға байланысты және ол мемлекеттік тіркелгенге
дейін туындаған шығыстарды төлеу жөнінде ортақ жауаптылықта болады.
Қоғам өз құрылтайшылары жиналысының шешімі бойынша құрылады. Қоғамды
бір құрылтайшы құрған жағдайда қоғамды қүру туралы шешімдг тұлға жеке-дара
қабылдайды.
Құрылтай шартында не жалғыз құрылтайшының шешімінде:
1) қоғамның құрылтайшылары (жалғыз құрылтайшысы) туралы мәліметтер. 2)
қоғамның құрылуы туралы жазба, қоғамның толық және қысқартылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz