Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіру
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіру
1.1 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіру анықтамасы және осы
қылмысты сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіруді бір-біріне байланысты
басқа да қылмыстан
ажырату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...17
2 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіруге заңдық талдау
2.1 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің
объектісі ... ... ... ... ... ...22
2.2 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің объективтік жағы ... ... 28
2.3 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің субъективтік жағы ... ...33
2.4 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің
субъектісі ... ... ... ... ... .39
3 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің сараланушы құрамы
3.1 Адам өлтірудің объективтік қасиетін сипаттайтын ауырлататын
мән-
жайлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Адам өлтірудің субъективтік қасиетін және кінәлінің тұлғасын
сипаттайтын ауырлататын мән-
жайлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Кіріспе
Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы болып – адам және адамның
өмірі, оның құқықтары, бостандықтары. Адам және азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын, өмірін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, бейбітшілік пен
адамзаттың қауіпсіздігін қорғау қылмыстардың алдын-алу болып табылады. Яғни
осы құндылықтарды қамтамасыз етіп және оларға қол сұғушылықтар болса, онда
олар заң алдында жауапкершілікке тартылады. Бұл заң Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде көрсетілген. Қылмыстық кодекстің
ерекше бөлімі жеке адамға қарсы қылмыстардан басталады. Онда жеке адамның
өміріне және денсаулығына қарсы қылмыстарға жауаптылық көрсетіліп, оған қол
сұққан жағдайда қоғамға қауіпті екенін саралайды.
Өмір сүру құқығы – бұл ең басты, ең негізгі адам құқықтарының бірі.
Қылмыстық заң қасақана кісі өлтіруді ауырлататын жағдайда жасалған кісі
өлтіруге жатқызып, оған ең ауыр жаза ретінде “Өлім жазасын қолдануды” әділ
жаза ретінде көрсеткені дұрыс. Сондай-ақ қауіпті қылмыс ретінде адам
денсауығына зиян келтіру қылмысы да бар. Қасақана адам өміріне қаза
келтіру мен адам денсаулығына зиян келтіру мына келесі жағдайлардан
көрінеді.
1.Адам өміріне қарсы қылмыс – бұл, басқа адамның өміріне қасақана
қаза келтіруден орын алса;
2.Адам денсаулығына зиян келтіру – бұл абайсызда, қажетті қорғану
кезінде немесе аффекті кезінде шектен шығу кезінде қорғануда орын алады.
Осы қылмыс, яғни адам өміріне қарсы қылмыстар өз кезегінде объективтік және
субъективтік белгілерін қамтиды. Бұл адам өміріне қарсы қылмысты саралау
кезінде талап етіледі. Жауаптылыққа тартылған адамның қылмысын дұрыс
сараламайтын болсақ, онда бұл Қылмыстық заң мен Қылмыстық іс жүргізу
заңындағы жалпы қағидаларының бұзылуына әкеліп соғады. Мысалы ретінде
алсақ, қылмыскер яғни кісі өлтіруші берілген жазадан құтылып, ал керісінше
кінәсіз адам қатаң түрде сотталып, оған ешқандай ақталудың жолдары болмай
қалады. Міне өкінішке орай осындай жағдайлар сот тәжірибесінде кездеседі.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотында осы қылмыс
категориясы сот тәжірибесінде талдаулар жасап, қылмыстық іс жүргізуде. Яғни
сот тәжірибесінде кісі өлтіруді саралау және олардың ауырлататын немесе
жеңілдететін жағдайлар туралы сұрақтар туындап, оларды талдау ісі
жүргізілуде. Кінәні мойындату субъективтік жақтың құрамынан табылады.
Қылмыс деп тану Қылмыстық Кодекстің 9-бабында былай көрсетілген: “Осы
Кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет
(іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады”. Сондай-ақ Қылмыстық
Кодекстің 19-23 баптарында да көрсетілген: “Адам соларға қатысты өз кінәсі
анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекет, әрекетсіздік) және пайда
болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға
тиіс”. Ал объективті айыптауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық
жауаптылыққа жол бермейді. Қылмыскердің кінәсі тек қасақана және абайсызда
жасалғанда ғана кінәлі деп тануға болады.
Біздің мемлекетімізде қылмысқа мәжбүрлеу шаралары мен ескертулер
жасалады. Құқық бұзушылық қатынастарында заңның күшін дұрыс қолдану мен
мазмұнын дұрыс бекіту қылмыспен күресудің басты құралы. Сонымен қатар
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар мемлекетіміздегі заңдардың
орындалуын қатаң қадағалаулары керек. Мемлекетімізде азаматтардың жеке
құқықтарын қорғау басты мәселе болып табылады. Конституциясында былай
делінген: “Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес адам құқықтары
мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі, өзінің құқықтары
мен бостандықтарын қажетті қорғау кезінде заңға қайшы келмейтіндей қорғауға
құқылы, заң мен сот алдында бәрі де тең, әркімнің жеке өміріне қо
сұғылмайтыны туралы” көрсетілген. Соттың шешімімен және прокурордың
санкциясынсыз ешкімді қамауға алмайды. Қылмыстық заң азаматтардың жеке
құқықтарын қорғауды қамтамасыз етеді. Соның ішінде адамның өміріне және
денсаулығына көп көңіл аударған. Кісі өлтіру – бұл басқа адамға құқыққа
қарсы қасақана қазақ келтіру. Яғни қасақана кісі өлтіру адам өміріне қарсы
қауіпті қылмыс. Конституцияның 18-бабында былай делінген: “азаматтардың
жеке өмірі заңмен қорғалады” деп.
Сонымен, дипломдық жұмыстың тақырыбы “ҚР-ның Қылмыстық кодексі бойынша
ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіргені үшін жауапкершілік”
болғандықтан, біз осы тақырыптың мазмұнын ашу үшін көптеген мәселелерді
көтеріп, оларға терең, әрі толық зерттеулерді өз бетімізше жүргіземіз.
Яғни, кісі өлтірудің ең басты мәселесі болып, ауырлататын жағдайда жасалған
кісі өлтірудің мазмұнын ашу, оның ұғымын терең ашып көрсету және толық
түрде түсініктеме беру болып табылады. Бұл қылмыс қасақана жасалады. Яғни
кісі өлтіру бұл қасақана басқа адамның өміріне қаза келтіру болып табылады.
Қасақана кісі өлтіру бұл қоғамға да қауіпті әрекеттердің бірі. Жауаптылықты
ауырлататын жағдайда адам өлтіру Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 96-бабының 2-тармағында түрлері көрсетілген, бұлар аса қауіпті
тудыратын мән-жайлар.
Соттардың жұмысындағы кемшіліктерді жою, олар азаматтардың өмірі мен
денсаулығына қарсы жасалған әрекеттері үшін белгіленген заңдарды біркелкі
қолдануын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сотының Пленумының қаулысы бар. Бұл қаулыда жасалған қылмыстың барлық мән-
жайын жан-жақты, толық, әрі әділ зерттеу жөніндегі заң талаптары қасақана
кісі өлтіргендігі туралы істерді қараған кезде ерекше ескерілуі тиіс
делінеді. Себебі, одан айыптының әрекеті дұрыс бағалануы, ал қылмыстың
ауырлататын жағдайларды жасалғанда заң бойынша өлім жазасы қолданылатындығы
осыған байланысты екенін соттар назар аударуға тиіс. Яғни, Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының қаулысы жеке адамның өмірі мен
денсаулығына қарсы жасалған әрекетті немесе қылмысты саралау үшін үлкен
маңызды роль атқарады. Бұл үшін қылмыстың қылмыс құрамының белгілерін
дұрыс анықтап қылмысты саралау керек.
Сөйтіп, дипломдық жұмыс тақырыбын 3 тарауға бөліп қарастырамыз. Бұлай
бөлудың себебі, жауаптылықты ауырлататын жағдайда адам өлтіруді терең
зерттеу. Бұл қылмыстар қандай жағдайда, әрекетте, дәрежеде жасалатынын
анықтау. Оның қоғамға қандай қауіпті төндіретінін айқындау және жеке адам
өмірі үшін қандай қауіпті әкелетінін зерттеу, кісі өлтіру қылмысымен күресу
жолдарын іздестіру еді.
Сонымен, бірінші тарауда – ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіру
түсінігі деп қарастырып және оны екі тармаққа бөлдік. Бұнда негізінен
ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің түсініктемесін беріп,
анықтамасымен осы қылмысты сипаттайтын белгілері жайында толық мәліметтер
береміз. Сондай-ақ, оны бір-біріне байланысты басқада қылмыстан ажырату
жолдарына зерттеулер жүргіземіз.
Ал екінші тарауда - ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіруге
заңдық талдаулар деп және оны төрт тармаққа бөліп оларға да терең
зерттеулер жүргіземіз. Яғни қылмыстық заңға сүйене отырып, оған заңдық
талдаулар жасаймыз. Осы қымысты талдау кезінде оның объектісін, объективтік
жағын және субъектісі, субъективтік жағын қарастырамыз.
Үшінші тарауда – ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің
сараланушы құрамы деп, оны екі тармаққа бөліп, яғни адам өлтірудің
объективтік қасиетін сипаттайтын ауырлататын мән-жайлар мен субъективтік
қасиетін және кінәлінің тұлғасын сипаттайтын ауырлататын мән-жайлар деп
зерттеулер жүргіземіз. Бұнда біз, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодекстің 96-бабының 2-бөлігіндегі 13 қылмысты объектвтік және субъективтік
қасиетіне байланысты бөліп зерттеу жүргіземіз. Олардың қылмыстық
дәрежеленуін анықтаймыз. Бұл кезде Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сотының қаулысын басшылыққа аламыз. Сонымен қатар көптеген заң ғалымдарының
әдебиеттерін қолданып, заң нормаларын қарастырамыз.
Мінекей, жұмысты 3 үлкен тарауға бөліп, ондағы басты, әрі ең негізгі
мәселелерді көтереміз.
1 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіру
1.1 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіру анықтамасы және осы
қылмысты сипаттайтын белгілер
Жеке адамға қарсы қылмыстар қылмыстық құқық пәнінің ерекше бөліміндегі
қарастырылған қылмыстардың ең ауыр түрі болып саналады. Адамның жеке
басының жағдайы қоғам, мемлекет дамуының деңгейін білдіретін көрсеткіш.
Адамның өмірі, жеке басының бостандығы, қадір-қасиеттері ешкімнің қол
сұғуға болмайтын құқығы. Сондықтан, Қазақстан Республикасының
Конституциясы, басқада заңдар азаматтардың жеке басының бостандығын
қамтамасыз етуге ерекше назар аударуда. Әркімнің өмір сүруге құқығы бар,
ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше ауыр
қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді. Ондай жазаға
кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығы беріледі. Яғни бұл
Қазақстан Республикасы Конституциясының 15 бабында көрсетілген. Бұл
жарғысында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын тану және мүлтіксіз
сақтау әр мемлекеттің ардақты міндеті екені жарияланған. Осы жарғы
бойынша әр мемлекет өз аймағында тұратын және өзінің қарауына жататын
барлық адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етіп, қандай да
болсын алалаушылыққа жол бермеуі тиіс[1]. 1948 ж БҰҰ-ның Бас Ассамблеясында
адам құқықтары туралы жалпыға бірдей Декларациясында адамдардың табиғи және
ажырамас құқықтары мен бостандықтары көрсетілген. Оларға төменде
көрсетілген құқықтары мен бостандықтарын көрсетіп кетуге болады:
1.өмір сүру құқығы, 2) бас бостандығы, 3) құлшылықтан бостандық алу, 4)
азаптайтын, қадір-қасиетін қорлайтын немесе қатал іс-әрекеттер мен жаза
қолдануға тыйым салу, 5) заң алдында теңдік, 6) адамдардың жеке басының
өміріне араласуға, 7) ар-намысы мен қадір қасиетіне қол сұғуға тыйым салу,
8) өміріне, денсаулығына, адамгершілік қасиетіне қауіп төнген жағдайда әр
азамат мемлекет органынан қорғаныш іздеуге, 9) заңның көмегіне сүйенуге
құқылы.
Демек, азаматтардың жеке басының бостандығын, ар-намысын қадірлеу,
құқықтарын қорғау барлық мемлекеттік органдардың, лауазым иелерінің
міндеті. Олар, яғни мемлекеттік органдар мен лауазым иелері азаматтардың
бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды мемлекет бекіткен заңдарды
қолдану арқылы жүзеге асырады[2]. Қылмыстық заңның ең басты міндеттері
болып табылады мына төмендегі келесілер:
1)қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері, 2) адам мен
азаматтардың құқықтары, бостандықтары, 3) бейбітшілік пен қауіпсіздік, 4)
меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау қылмыстық заңның ең бастысы болып табылады[3].
Сондықтан да, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің ерекше
бөлімінің 1-тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға арналып отыр. Тікелей
объектісіне байланысты жек адамға қарсы қылмыстар бірнеше түрге бөлінеді.
1. Адам өміріне қарсы қылмыстар;
2.Адам денсаулығына қарсы қылмыстар;
3.Адамның жыныс бостандығына қарсы қылмыстар;
4.Адамның бас остандығына қарсы қылмыстар;
5.Адамның ар-намысына және абыройына қарсы қылмыстар[4].
Сөйтіп, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет
арқылы қорғалады. Жоғарыда айтып өткендей тікелей объектісіне байланысты
жеке адамға қарсы қылмыстардың бірнеше түрлерге бөлінетіндігін айтып өттік.
Енді бұл жерде адам өміріне қарсы қылмыстар жайлы тоқталып өтейік. Жеке
адамның өміріне қарсы қылмыстар өзіндік ретте бірнеше түрге бөлінеді.
Оларға мына келесілер жатады:
1.Адам өлтіру;
2.Жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі;
3.Жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру;
4.Қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған адам өлтіру;
5.Қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен
шығу кезінде жасалған адам өтіру;
6.Абайсызда адам өлтіру;
7.Өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу[5].
Адам өлтіру қылмысының кез-келген түрінің объективтік белгілерін толық
меңгеру үшін, ең алдымен адам өлтірудің жалпы түсінігін және оның
объективтік және субъективтік мазмұнын жан-жақты білу қажет. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 96 бабында адам өлтіру қылмысы үшін
жауаптылық көрсетілген. Осы баптың 1-бөліміне сәйкес: Кісі өлтіру, яғни
басқа адам құқығына қарсы қаза келтіру – алты жылдан он бес жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады - делінген. Қасақана адам
өлтіру – кінәлінің қылмыс жасаудағы әрекеті үшін жауаптылықты ауырлататын
жағдайды көрсететін қылмыс түрі. Осыған байланысты адам өлтіру қылмысын 3
түрге бөлуге болады:
1.Адам өлтіру қылмысының қарапайым түрі, яғни бұл жауаптылықты
ауырлататын және жеңілдететін жағдайлардың қолданбауы жағдайында адам
өлтіру. Бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 96 бабының 1-
бөлігінде көрсетілген.
2.Жауаптылықты ауырлататын жағдайда адам өлтіру. Бұл Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 96 бабының 2 бөлігінде көрсетілген.
Яғни бұған мына келесі адам өлтіру жатады:
екі немесе одан да көп адамдарды;
осы адамның қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына, не кәсіби немесе
қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның
жақындарын;
дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды, сол сияқты
адамды ұрлаумен, не адамды кепілге алумен ұштасқан;
жүкті екендігі айыпкерге белгілі әйелді;
аса қатыгездікпен жасалған;
көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған;
адамдар тобы, алдын ала сөз байласу арқылы адамдар тобы немесе
ұйымдасқан топ жүзеге асырған;
пайда табу мақсатымен, сол сияқты жалданып, не қарақшылықпен,
қорқытып алушылықпен, не бандитизммен ұштасқан;
бұзақылық ниетпен;
басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатымен
жасалған, сол сияқты зорлауға нмесе жыныстық қатынас сипатындағы күш
қолдану әрекеттерімен ұштасқан;
әлеуметтік, ұлттық, діни өшпенділік немесе арыздық не қандыкек
себебі бойынша;
жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін пайдалану мақсатымен жасаған;
бұрын адам өлтірген адам жасаған адам өлтіру[6].
Міне, осы тізбектеліп көрсетілген кісі өлтіру жауаптылықты ауырлататын
жағдайда адам өлтіру болып табылады. Осы жауаптылықты ауырлататын жағдайда
адам өлтіру мүлкін тәркілеу арқылы немесе онсыз он жылдан жиырма жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға не мүлкін тәркілеу арқылы немесе
онсыз өлім жазасына не мүлкін тәркілеу арқылы немесе онсыз өмір бойы бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
3.Жауаптылықты жеңілдететін жағдайда адам өлтіру. Бұл Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 97, 98, 99, 100–баптары. Яғни 97 бап –
жаңа туған сәбиді анасының өтіруі. Бұл анасының өзінің жаңа туған сәбиін
туып жатқан кезде, сол сияқты одан кейінгі кезеңде психикасын бұзатын
жағдайда немесе есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасы бұзылуы
жағдайында өлтіруі болып табылады.
Ал 98-бап, бұл жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру. Яғни
жәбірленушінің күш қолдануынан, қорлауынан немесе ауыр балағаттауынан не
өзге де заңға қарсы немесе моральға жат іс-әрекетінен (әрекетсіздігінен)
болған, кенеттен пайда болған жан күйзелісі (аффекті) жағдайында, сонымен
бірдей жәбірленушінің жүйелі түрдегі заңға қарсы немесе моральға жат мінез-
құлқына байланысты туындаған ұзаққа созылған психиканы бұзатын жай-күйде
адам өлтіру болып табылады.
99-бап, бұл қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 100 бабы, бұл қылмыс жасаған
адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі
өлтіру болып табылады[7].
Міне осы адам өлтіру қылмысының 3 түріне жеке-жеке тоқталып өттік.
Біздің ең негізгі зерттейтін мәселеміз ауырлататын жағдайда жасалған адам
өлтірудің түсінігі мен анықтамасын және осы қылмысты сипаттайтын белгілері
туралы зерттеулер жасау.
Кез-келген адам өлтіру қылмысының белгілерін терең зерттеу барысында
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23-
желтоқсанындағы №7 Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер
үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолданылуы туралы
қаулысын пайдаланудың маңызы зор. Өйткені, бұл қаулы жеке адамдардың адам
өлтіру әрекетінде қылмыс құрамының барын дәл анықтауды, қылмысты дұрыс
саралауды, кінәліге жаза тағайындауды нақты қолданып жүрген қылмыстық заңға
сәйкес қолдануға, кінәлінің жеке тұлғасын, жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын жайларды ескере отырып қылмысты дәрежелеуге көмектеседі.
Қазақ КСР-нің 1559 жылғы Қылмыстық Кодексінде адам өлтірудің заңдылық
анықтамасы берілмеген еді. Ал Қазақсеан Республикасының 1997 жылғы
қабылданған жаңа Қылмыстық кодексінде тұнғыш рет адам өлтірудің заңдылық
түсінігі берілген. Демек, Адам өлтіру яғни басқа адамға құқыққа қарсы
қасақана қаза келтіру деп Қылмыстық Кодекстің 96-бабында тура көрсетілген.
Осыған орай абайсызда кісі өлтіру заң бойынша адам өлтіру деп табылмайды.
Бірақ толық және тікелей объектсі белгісіне сәйкес, бұл қылмыс құрамы
абайсызда кісі өлтіру жеке адамға қарсы қылмыс үшін жауаптылық көзделген
тарауда орналасқан. Өмірге қарсы қылмыстың, соның ішінде адам өлтірудің
де тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады. Заң жасына және
денсаулық жағдайына қарамастан кез-келген адамның өмірін бірдей қорғайды.
Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен яғни анасының денесінен бөлініп шығып,
алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің жұмыс істеген уақытынан басталады.
Бұл құбылыс нәрестенің алғашқы дыбыс беруінен басталады. Негізінен өлім
клиникалық және биологиялық болып бөлінеді. Тыныс алуы мен қанның айналысы
тоқтағаннан кейін 5-6 минут ұзақтықта клиникалық өлім сатысы басталады.
Адам денесінің салқындалуына байланысты бұл кезең 10 немесе одан да
көбірек минутқа созылады. Өлудің соңғы кезеңі-биологиялық өлім, орталық
нерв жүйесі қызметінің істен шығуына байланысты мидың өлуі басталады.
Адамның басқа органдары мен тіндерінің өміршеңдік белгілері біразға
жалғасқанымен, мидың өлуі адам өмірінің сонғы сәті болып табылады. Яғни
адам өмірінің соңғы сәті - биологиялық өлім. Адам өлтіру негізінен әрекет
арқылы жүзеге асырылады. Яғни адам өлтірудің көпшілігі осылайша жасалады.
Сонымен қатар адам өлтіру жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да
болуы мүмкін және де адам өлтіру әрекетсіз нысанда да болуы мүмкін[8].
Сонымен,осы қылмыстың анықтамасын біз ҚР-нің Қылмыстық Кодексі
бойынша беруімізге болады. Яғни, кісі өлтіру басқа адамға құқыққа қарсы
қасақана қаза келтіру - алты жылдан он бес жылға дейінгі бас бостандығынан
айыруға жазаланады.
Ал енді осы қылмысты сипаттайтын белгілер болып, бұл адам әрекетінде
қылмыстық заңмен көзделген қылмыстың барлық белгілерінің болуы. Яғни,
қылмыстық заңмен қарастырылған қылмыстың объективтік және субъективтік
белгілерінің жиынтығы. Демек, біздің айтатынымыз, белгілі бір қоғамға
қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын әрекеттің объективтік және
субъективтік белгілерінің міндетті жиынтығы. Осы қылмыстың белгілері болып
мына келесілер табылады:
Объектісі;
Объективтік жағы;
Субъектісі;
Субъективтік жағы[9].
Адам өлтіру қылмысының кез-келген түрінің объективтік белгілерін толық
меңгеру үшін ең алдымен адам өлтірудің жалпы түсінігін және оның
объективтік және субъективтік мазмұнын жан-жақты білу қажет.
№1 кесте. Жеке адамға қарсы қылмыстардың түрлері.
№2 кесте. Кісі өлтіру.
№3 кесте. Кісі өлтірудің түрлері.
1.2 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіруді бір-біріне байланысты
басқа да қылмыстан ажырату.
Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіруді денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтіруден және басқалай ұқсас құрамдардан ажыратуға болады. Ауыр
дене жарақатын салудың ауырлататын бір түрі адам өліміне әкеліп соғатын
ауыр дене жарақатын келтіру болып табылады. Бұл тұрғыдағы қылмыстың
объектісі өте күрделі, өйткені мұндай ретте қылмыстық қол сұғу бірден екі
бірдей объектіге – адам өміріне және денсаулығына қарсы бағытталады. Осы
қылмыс құрамдары өздерінің объективтік белгілері жөнінен өзара ұқсас.
Соған байланысты болу керек, осы құрамдарды бір-бірінен жіктеу қылмыстық
құқық теориясында да, тергеу, сот тәжірибесінде де, едәуір қиындықтар
туғызады. Осыған байланысты кезінде криминалист ғалымдар Кодекстің осы
бабынан адам өліміне әкеп соқтыратын ауыр дене жарақаты деген түсінікті
алып, жеке құрам етіп көрсету қажет деген ұсынысты айтқан болатын.
Қылмыстық кодекстің 96 бабымен, 103 баптың 2-бөлігінде көрсетілген адам
өлтіру және ауыр дене жарақатын келтіру нәтижесінде адам өлтіру,
құрамдардың жігін ажырату қиындығы сол ауыр дене жарақатын келтіру
нәтижесінде болған адам өлімі, сондай-ақ адам өлтірудің де объектісі адам
өмірі болып табылады. Бұл құрамдарды объектісі бойынша ажырату өте қиын.
Объективтік жағынан екі құрамда белсенді әрекет кейде әрекетсіздікпен көп
жағдайларда қолданған қаруы, тәсілі бірдей болуы арқылы жүзеге асырылады.
Мұндай құрамдар субъективтік белгілері бойынша да бір-біріне ұқсас болып
келеді. Мысалы, бұлар ұқсас қылмыстық ниеттерімен, яғни бұзақылық, кек алу,
қызғаныш немесе басқалай зұлымдық пиғылдармен жүзеге асырылуы мүмкін[10].
Міне, осылардың барлығы жиылып келіп, тергеу, сот тәжірибесінде
қылмысты саралауға белгілі бір әсерін тигізеді. Осыған орай осы көрсетілген
ұқсас құрамдарды бір-бірінен дұрыс қатесіз бөліп ажырату үшін, осы қылмыс
құрамының субъективтік жақтары белгілеріне аса назар аударған жөн. Яғни,
қылмыс субъектісі ниетінің бағытын дұрыс анықтай білген дұрыс. Ауыр дене
жарақатының салдарынан жәбірленушінің өлімге әкеп соғатын кінәлінің ниеті
тікелей басқа адамның денсаулығына қол сұғуға бағытталады, сондықтан да
жалпы кінәлінің әрекеттері адам денсаулығына қарсы қылмыстарға жатады.
Кінәлі әрекетінің субъективтік жағын қарастырсақ, кінәлі қасақана түрде
жәбірленушінің денсаулығына зиян келтіре отырып, осы әрекеттерді ол іштей
тілеп және де саналы түрде оған жол беріп істейді, бірақ осы әрекеттерден
келетін зардап жәбірленушінің өлуін тілемейді. Егер адамның денсаулығына
абайсызда ауыр дене жарақаты келтірілсе, осының салдарынан жәбірленуші
өлетін болса, бұл жағдай абайсызда кісі өлтіру қылмыс құрамын құрайды.
Сонымен денеге ауыр жарақат салдыру салдарынан жәбірленуші қаза болған
жағдайға байланысты заң бойынша мынадай екі түрлі қорытынды шығаруға
болады.
1.Егер кінәлі тікелей немесе жанама қасақаналықпен өлтіруге бағытталған
әрекеттерді жасап, мұның салдарынан жәбірленуші қаза тапса, онда кінәлінің
әрекеті қасақана кісі өлтіру қылмыс құрамын құрайды. Егер де, кінәлінің
өлтіруге бағытталған тікелей қасақаналық әрекетінің салдарынан жәбірленуші
өлімнен аман қалып, оған тек ауыр дене жарақаты келсе, онда кінәлінің
әрекеті адам өлтіруге оқталу ретінде сараланады. Жәбірленушіні өлтіруді
мақсат тұтпай жанама қасақаналықпен келтірілген дене жарақаты өлтіруге
оқталу ретінде қарастырылмайды.
2.Егер де, ауыр дене жарақатының салдарынан келген жәбірленушінің
өліміне кінәлінің тікелей немесе жанама қасақаналық ниеті болмаған кезде,
онда кінәлінің әрекеті тұтасымен 103-баптың 3-бөлігімен сараланады[11].
Сот тәжірибесінде денеге ауыр жарақат келтіру салдарынан абайсызда адам
өліміне әкелетін қылмыстарға кінәлі адамдардың әрекеттерін соттар қасақана
кісі өлтіру баптарымен саралап, жаза тағайындайтын жағдайлары жиі
кездеседі. Өйткені, бұл қылмыстардың объективтік және субъективтік жағының
белгілері ұқсас келеді. Мысалы, қылмыстың ниеті және мақсаты. Тергеу және
сот органдарының тарапынан кей жағдайларда қылмыстың мән-жайына толық
талдау жасамау салдарынан абайсызда ауыр дене жарақатын келтіру салдарынан
жәбірленушінің қаза болуына әкелетін кінәлінің әрекеттері қасақана кісі
өлтіру деп бағаланады. Бұл жерде тергеу және сот органдарының кемшілігі
мынада: қылмыскердің ниетін ескермей, тек келген зардабын, яғни
жәбірленушінің өлімін ғана ескереді.
Ауыр дене жарақатының салдарынан абайсызда өлімге әкеп соғуды қасақана
кісі өлтіруден ажыратқан кезде ең бастысы кінәлінің жасалған әрекетке және
келген зардапқа субъективтік қатынасын анықтап алуымыз керек. Қасақан кісі
өлтіру қылмысын жасаған адамдардың әрекеттері келесі үш белгіден тұруы
керек:
1.Кінәлінің әрекеті тікелей түрде жәбірленушінің өмірге маңызды органын
немесе дененің анатомиялық тұтастығын бұзуға бағытталуы керек. Анатомиялық
тұтастыққа бас, мойын, бауыр және басқалары жатады.
2.Пайдаланған қару немесе зат тек адамды өлтіруге ғана бағытталған
болуы керек. Мысалы, балта, пышақ, мылтық және т.б.
3.Адамның өмірі үшін маңызды органын немесе анатомиялық тұтастығын бұзу
үшін жеткілікті түрде кінәлінің әрекеттерінің интенсивтілігі қажет. Осы
жоғарыда көрсетілген белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы кінәліні
қасақана кісі өлтіру үшін айыптауға жеткілікті негізсіз деп танылады[12].
Енді ауыр дене жарақатының салдарынан абайсыздан өлімге әкеп соғу
қылмысын абайсызда кісі өлтіруден ажыратайық. Егер ауыр дене жарақатының
салдарынан абайсызда өлімге әкеп соққан кінәлінің әрекеті ауыр дене
жарақатын салуға қасақана ниеті болып, келген өлімге абайсыздық қатынаста
болса, онда жауаптылық Қылмыстық кодекстің 103-бабының 3-бөлігімен
сараланады. Ал егер ауыр дене жарақатын салуға кінәлінің қасақана ниеті
болмай, абайсызда ауыр дене жарақатын жәбірленушіге келтіріп, мұның
салдарынан жәбірленуші өлсе, онда бұл абайсызда кісі өлтіру қылмысы болып
табылады, қасақан ауыр дене жарақатының салдарынан абайсызда өлімге әкеп
соғуды абайсызда кісі өлтіруден ажыратқан кезде ең бастысы осы
қылмыстардың субъективтік жағын, яғни кінәлінің ниетін, мақсатын анықтап
алу керек. Ауыр дене жарақатын өлтіруге оқталудан ажыратқан кезде міндетті
түрде бұл қылмыстардың объективтік жағының бірдейлігін ескеруіміз қажет.
Егер де кінәлінің жәбірленушіге қатысты тікелей қаза келтіруге ниеті
болмағандығы анықталса, келтірілген ауыр дене жарақатын өлтіруге оқталдық
деп қарастыруға болмайды. Денсаулыққа абайсызда ауыр зиян келтірудің
абайсызда кісі өлтіру қылмысынан айырмашылығын анықтайық, егер де абайсызда
денсаулыққа ауыр зиян келтіур салдарынан абайсызда жәбірленуші өліп кетсе,
онда кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 101-бабымен сараланады, ал егер
жәбірленуші өлмей қалса, онда кінәлінің әрекеті 111-бабының тиісті
бөлігімен сараланады. Осы қылмыстардың айырмашылығын анықтаған кезде, бұл
жерде кінәлінің әрекетін субъективтік жағынан назарға алуымыз керек.
Кейбір реттерде мынадай жағдайлар істі саралауда қиындық туғызады.
Мысалы, кінәлі адамның ниеті жеңіл жарақат келтіруге бағытталғанымен, іс-
әрекеттің нәтижесінде жәбірленуші ауыр дене жарақатын алып, қазаға
ұшырайды. А.С.Никифоров мұндай адамның әрекетін адам өліміне әкеп
соқтырған, ауыр дене жарақаты үшін 103-баптың 3-бөлігімен саралауды ұсынады
да, сондай әрекеттерді еш уақытта да абайсызда кісі өлтіргендігі үшін
саралауға болмайды деп үзілді-кесілді пікір айтады. Біздің ойымызша, мұндай
ұсыныспен келісуге болмайды. Ол қылмыстық кодекстің 103 бабының 3-
бөлігіндегі анықтамасымен сәйкес келмейді. Өйткені, бұл баптың талабы
бойынша кісі өліміне әкеп соққан ауыр дене жарақаты үшін кінәлі ауыр дене
жарақатын келтіру арқылы адамды өлтіруге қасақана немесе жанама ниетте
болмаса ғана жауапқа тартылады. Осыған байланысты А.С.Никифоров талас
тудырып отырған іс-әрекетті абайсызда кісі өлтіргендігі үшін ғана жауапқа
тартылуға жатады[13].
Келесі жан күйзеліс салдарынан ауыр дене жарақатын келтірудің жан
күйзелісі кезінде кісі өлтіруден айырмашылығын қарастырайық. Егер аффекті
жағдайда кінәлінің жәбірленушіге өлім келтіруге тікелей қасақаналық ниеті
болмағандығы анықталса, келтірілген зардап, яғни, ауыр дене жарақаты,
Қылмыстық кодекстің 108-бабы, 2-бөлігімен сараланады. Ал егер керісінше
болған жағдайда, яғни аффект жағдайында кінәлі ауыр дене жарақатын
жәбірленушіге қаза келтіру үшін тікелей қасақаналық ниетпен жасаса,
кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 98-бабының тиісті бөлігімен
сараланады. П.И.Ивановтың айтуы бойынша аффект дегеніміз төтенше күшті,
тез пайда болатын және ұзақ уақытқа созылмайтын эмоционалдық жағдай дейді.
Мысалы, қиналу, ашулану аффектісі т.б. Аффект жағдайында адамның санасы,
ойлану және болып жатқан жағдайларды көз алдына елестету қабілеттілігі
төмендейді. Ал физиологиялық аффект жағдайы эмоционалдық психиканың күшеюін
қиындатады, яғни үрейлі психикаға төтеп бере алмайды, бірақ өзін-өзі ұстап
қалуына кедергі келтірмейді, яғни адам өзін аффект жағдайында тоқтата алуға
мүмкіндігі жоқ. Мұндай жағдай физиологиялық аффектімен қатар патологиялық
аффекті де жиі кездеседі. Я.М.Калашниктің айтуынша патологиялық аффект
денсаулығы сау адамның психикасында пайда болатын дәрменсіздік, әлсіздік
жағдайы ретінде қарастырылады. Бұл ұзақ уақытқа созылмайды, жалпы адамның
мінез-құлқы агрессивті түрде бет алып бұзу, заттарды сындыру, шашып тастау
әрекеттерімен ұштасады да, физикалық және психикалық күштердің әлсіреуімен
аяқталады. Келесі бір түрі – бұл қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде адам
өлтіруге әкелу. Қажетті қорғаныс шегінен шығудың негізгі көрсеткіштеріне
қарай анықталады. Бұл туралы қылмыстық заңды және қылмыстық құқық
теориясында анықталған тұжырым жоқ. Жалпы ғылыми әдебиеттерде қорғаныс
шегінен шығудың белгілері етіп шабуылдық мәні мен қауіптілікке сай келмеуі
немесе айдан анық сай келмеу, қорғану құралының шабуыл қаупіне сай келмеуі
шабуыл жасаған уақыт, жас мөлшері, шамасы, денсаулық жағдайы т.б жағдайлар
ескерілуі қажет деп есептеледі[14]. Міне, адам өлтіруді денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіруден және басқалай ұқсас құрам бөліктерден
ажыраттық.
2 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіруге заңдық талдау.
2.1 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің объектісі.
Жалпы қоғамда жасалатын қоғамға қауіпті әрекеттердің ішінде белгілі бір
қылмысты жеке бөліп қарау үшін қылмыстық құқық ғылымында қылмыстың құрамы
деген ерекше ұғым пайдаланылады. Қылмыс құрамы ұғымы латынның Сorpus
delict қылмыстық құқықтық орта ғасырлық ғана ғылымында пайда болған және
ол тек процессуалдық мағынада қолданылады. Сorpus delict ұғымы қылмыстың
іс жүзінде жасалғандығын куәландыратын объективтік белгілердің жиынтығын
қамтиды және қылмыстық істі қозғаудың жеткілікті негізі ретінде
қарастырылады. Қылмыстық құқық тарихына көз салсақ, қылмыс құрамы ұғымы
ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында қылмыстық кодекстердің
құрылуымен байланысты материалдық қылмыстық құқыққа өтті[15].
Қылмыс құрамы жөніндегі тиянақты теориялық зерттеулерді ХVІІІ-ХІХ
ғасырлардағы революцияға дейінгі орыстың классикалық мектебі ұсынды,
аталған ұғымның орыс жеріне енуіне немістің қылмыстық құқығы елеулі әсер
етті, өйткені, сол кездегі көптеген орыс ғалымдары неміс университеттері
мен магистратураларында атақты немістің ғалымдары Белинг және Бандингтің
мектептерінен білім алды. Немістің нормативтік Қылмыстық кодексі қылмыс
құрамын заң құрамы ретінде Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің
диспозициясын теңдестірді. Неміс оқулықтары мен Қылмыстық кодекске
комментарийлерінде қылмыс құрамы, тиісінше Қылмыстық Заң туралы тарауда
қарастырылады.
Белгілі қылмыстық кодекстердің ішінде Герман Федеративтік
Республикасының Қылмыстық кодексі ғана қылмыс құрамының ұғымы туралы
норманы көрсетеді. 1922 жылғы Франция, 1995 жылғы Испания, 1975 жылғы
Австрия, 1937 жылғы Швейцария қылмыстық кодекстері Қылмыс құрамы деген
терминді қолданбайды. Бұл англосаксондық қылмыстық құқық жүйесіне де тән
емес. Кеңес қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы туралы ілім
А.Н.Трайниннің Общее учение о составе преступления атты монографиясында
біршама терең зерттелінді. Қылмыс құрамы жөніндегі мәселе күні бүгінге
дейін пікірталастық көзқарастар тудыруда. Әсіресе, ол қылмыс құрамының
түсінігіне қатысты. Бір авторлар профессор Н.Д. Дурманов қылмыс құрамын
заңдық модель немесе ғылыми абстракция ретінде түсіндірсе, ал
екіншісінде профессор Н.Ф.Кузенцева қылмыс құрамын қылмыстық бір жүйеге
келтірілген құрылымы етіп көрсетеді. А.И.Игнатов пен А.Т.Костарева
еңбектерінде де Қылмыс құрамы – қылмыстың заңдығы түсінігі, яғни әрекетті
қылмыс ретінде тану үшін қажетті заңдық модель, абстракция деп көрсеткен.
И.Я.Гонтарь өзінің монографиясында осыған ұқсас нормативтік анықтаманы
ұсынады, оның пікірінше: Қылмыс құрамы – қоғамға қауіпті әрекет
белгілерінің қылмыстық заңда суреттелуі.
Осы аталған пікірлер негізінде қылмыстық құқық оқулықтарында және заң
әдебиеттерінде қылмыс құрамына бірнеше анықтамалар берілген:
- қылмыс құрамы - бұл адам әрекетінде қылмыстық заңмен көзделген
қылмыстың барлық белгілерінің болуы;
- қылмыс құрамы – бұл қылмыстық заңмен құрастырылған қылмыстың
объективтік және субъективтік белгілерінің жиынтығы;
- қылмыс құрамы – қылмыстың заңдық моделі;
- қылмыс құрамы – белгілі бір қоғамға қауіпті әрекетті қылмыс ретінде
сипаттайтын әрекеттің объективтік және субъективтік белгілерінің
міндетті жиынтығы[16].
Біздіңше, осы анықтамалардың соңғысы қылмыс құрамның мазмұны мен
мағынасын толықтай қамтитын секілді. Қылмыс құрамының ұғымын қылмыс
құрамының элементтері деп аталатын белгілердің төрт тобы құрайды. Оларға
мына келесілер жатады:
1. Қылмыс құрамының объектісі;
2. Объективтік жағы;
3. Қылмыс құрамының субъектісі;
4. Субъективтік жағы.
Енді оларға жеке-жеке тоқталып, анықтама берейік. Яғни олардың қандай
қызмет атқаратындарын зерттеп көрсетейік. Сонымен, қылмыс объектісі деп –
қылмыстық қол сұғушылық нәтижесінде қауіп келтіретін немесе қауіп мүмкін
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар, мүдделер немесе игіліктер.
Яғни, бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2 бабының 1-
бөлігінде көрсетілген. Ал енді Қылмыстың объективтік жағы деп – бұл қылмыс
объектісіне қауіп төндіретін немесе қауіп төндіру мүмкін қоғамға қауіпті іс-
әрекет, яғни әрекет немесе әрекетсіздік.
Қылмыстың субъектісі болып қылмыс жасаған және жасаған қылмысына жауап
беруге қабілетті жеке тұлға танылады. Субъектінің жауап беру қабілеттілігі
оның ақыл-есінің дұрыстығы мен қылмыстық заңмен белгіленген қылмыстық
жауаптылық жасына толуымен анықталады.
Ендігі соңғы қылмыс құрамының элементі қылмыстың субъективтік жағы.
Қылмыстың субъективтік жағы – бұл қылмыс субъектісінің өзінің жасаған
қылмыстық әрекетіне психикалық қатынасы. Оған қасақаналық немесе абайсыздық
түріндегі кінәсі, сондай-ақ қылмыстың ниеті мен мақсаты жатады. Осы қылмыс
субъектілерінің белгілері Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
14, 15, 16-баптарында көрсетілген, ал 19-20-21-22- баптарында субъективтік
жақтың нышандары көрсетілген[17].
Сонымен, қылмыс құрамы осы жоғарыда аталған қылмыс құрамы
элементтерінің міндетті жиынтығы. Себебі, осы элементтердің кемінде
біреуінің болмауы қылмыс құрамын құрамайды. Барлық төрт элемент бір-бірімен
тығыз байланысты және өзара әрекеттесіп жатады. Мысалға алсақ, қылмыс
объектісі объективтік жақпен келтірілген зардап арқылы байланысса, ал
объективтік жақ іс-қимыл актісі ретінде қылмыс субъектісімен әрекеттеседі,
себебі объектіге келтірілетін зиянды әрекет немесе әрекетсіздікті нақ сол
адам жасап отыр. Субъективтік жақ қылмыстың объективтік жағымен байланысты,
өйткені нақты әрекетке және оның зардабына деген психикалық қатынас алдын-
ала бағытталған іс-қимыл арқылы жүзеге асырылады. Қылмыс әрекеттері ең
алдымен қылмыстық заңда, яғни Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің
баптарында көрсетіледі. Алайда, қылмыс құрамының элементтеріне сілтемелер
Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінің нормаларында да кездеседі.
Сөйтіп, біздің енді айтатынымыз ауырлататын жағдайда жасалған адам
өлтірудің объектісі. Бұл жерде ең алдымен қылмыс объектісінің ұғымына
қысқаша тоқталып өтейік. Қылмыстың объектісі болып қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастар болып саналады. Жоғарыда айтып өткендей,
қылмыс объектілерінің тізімі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің
2-бабында көрсетілген деп, яғни оларға мына келесілер жатады:
1.Адам мен азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен заңды
мүдделері;
2.Меншік;
3.Ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері;
4.Қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік;
5.Қоршаған орта;
6. Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен
аумақтық тұтастығы;
7.Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігі жатады[18].
Объект- қылмыс құрамының міндетті элементтерінің бірі болып саналады,
сондықтан объектісіз қылмыс болмайды деп айта аламыз. Қылмыстық заңда
қылмыс ретінде қарастырылған кез-келген қоғамға қауіпті әрекет белгілі бір
объектіге қол сұғылады. Объектіні дұрыс анықтай білу қылмыстық әрекеттің
әлеуметтік және құқықтық қасиетін анықтауға көмегін тигізеді. Кез келген
әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі қандай объектіге айтарлықтай қол
сұғылуына байланысты. Құқық нормалары қоғамдық қатынастарымен бірге қол
сұғушылық объектісі бола алмайды. Қылмыс не нәрсеге зиян келтірсе немесе
зиян келтіру неғайбыл болса ғана сол қол сұғушылық объектісі болып танылуы
мүмкін. Қылмыс пен зиян келтіруге болмайтын құбылыс қорғауды қажет етпейді.
Демек ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің объектісі болып,
тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады. Заң жасына және денсаулық
жағдайына қарамастан кез-келген адамның өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі
нәрестенің туған сәттен, яғни анасының денесінен бөлініп шығып, алғаш
тыныс алу арқылы оның өкпесінің жұмыс істеген уақытынан басталады.
Әлеуметтік мемлекеттерде адам өлтірудің объектісі болып, әлеуметтік
жағдайға байланысты әлеуметтік қатынастар саналады. Яғни, қоғамдық
қатынастарда адамдар әрекет етеді, қатынасқа түседі. Сондықтан бұл
мемлекеттің қылмыстық заңы осы қатынасқа түсушілердің өмірін және
денсаулығын қорғауды жүзеге асырды. Советтік қылмыстық заң адам өмірін
қорғайды, жеке және биологиялық тұлға ретінде. Кеңес заманындағы ғалымдар
арасында адам өмірінің басталу уақыты мен аяқталуы жөнінде теориялық және
практикалық мағынада үлкен дау болды. Мұндай дау сол кездерде заң
ғалымдарында да болды. А.А.Жижиленко, А.А.Пионтковксий, Б.С.Утевский,
Н.И.Загородников. С.В.Бородин және т.б. арасында болды. Бұлардың
кейбіреулері адам өмірі ананың ішінде пайда болған ұрықтың даму кезеңінен
басталады деді. Яғни бұған мысал ретінде Жасанды түсік жасауды алсақ, бұл
жерде адам өміріне қаза келтірілді деді көптеген заң ғалымдары. Ал енді
кейбіреулері адам өмірі жарық дүниеге келісімен-ақ басталады деді[19].
Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің объектісі ретінде басқа
адамның өмірі деп көрсетуге болады, яғни адам өмірін қорғау және осы
құныдылықпен қамтамасыз ету қылмыстық заңның ең негізгі мақсаты деді.
К.Маркс адам өмірі абстракт емес әрқайсысына беріледі. Яғни адам ол қоғам
мүшесі, сондықтан да оның өмірі жеке өмірі ретінде қорғалады деді[20].
Қылмыстық құқық адам өмірін қорғауды жасына, физикалық және моральдық
саласына қарай сараламайды. Заңда әрбір адамның өмірі мен денсаулығы бірдей
қорғалады. Орыс заңгер профессоры Н.С.Таганцев былай деді: Адам қанша
уақыт өмір сүрсе де құқылы және 80 жыл өмір сүруіне құқығы бар деп жазды.
Кісі өлтіруді саралау адам өміріне қаза келтірушінің субъективтік жағының
психологиясына ғана емес, сондай-ақ жәбірленушінің жағдайын саралау үшін де
керек. Адам өміріне қаза келтірудің орнын қайта қалпына келтіру мүмкін
емес1. Яғни бұл қылмыста зиянды өтеу мүмкін емес, себебі өлген адамды қайта
тірілту мүмкін емес.
2.2 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің объективтік жағы
Қылмыстың объективтік жағы – белгілі бір ағымды жағдайда, белгілі бір
орында және белгілі бір уақытта қылмыстық құқықпен қорғалатын қоғамдық
қатынастарға зардап келтіретін қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың сыртқы
көрінісі. Әрбір нақты қылмыстың көптеген жекеленген, соның ішінде
объективті белгілері болады. Әр қылмыстың объективті белгілері субъектінің
келтірілген залалдарын және қоғамға қауіпті қол сұғушылықты өрістететін
әрекетін немесе әрекетсіздігін сипаттайды. Қылмыстың нақты құрамының
объективті жағы заңмен қатаң анықталып, белгіленген қылмыстың объективті
жағын бейнелейтін белгілер жатады. Яғни, барлық ұғымдар сияқты ол қылмыстың
белгілі бір түрінің объективті жағының ұғымын түсіндіреді, бірақ ол толық
емес негізгі ерекшелікте бейнеленетін құбылысты ғана көрсетеді. Нақты
қылмыста қылмыстың объективті белгілерінің көлемі мен, оның құрамының
объективті жағын теңестіруге болады. Нақты қылмыстың объективтік жағы
қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінде, ал қылмыс құрамының бәріне бірдей
ортақ объективті белгілері қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінің қылмыс
құрамының объективтік жағы туралы ілімінде оқытылады[21].
Қылмыс құрамының объективтік жағына мыналар жатады:
а) әрекет және әрекетсіздік;
б) қоғамға қауіпті зардап;
в) әрекет пен зардаптың арасындағы себепті байланыс;
г) қылмыстың жасалған уақыты, орны және тәсілі.
Қылмыстың объективтік жағы не әрекеттен, не болмаса болады деп
күтілетін зардаптан, яғни әрекет пен зардаптың арасындағы себепті
байланыстан көрінеді. Осыған байланысты қылмыстық құқық теориясында әрекет
қылмыстың объективті жағының міндетті белгісі, ал зардап пен себепті
байланыс қылмыстың жасалған уақыты, орны және тәсілі сияқты факультативті
деп танылады.
Енді, осы объективті жақтың белгілеріне жеке-жеке тоқталып өтейік.
Қылмыстық құқық әрекеті деп адамның қоғамға қауіпті және құқыққа қайшы
әрекеті немесе әрекетсіздігі деп таниды. Әрекет - әрбір қылмыс құрамының
қасиетті белгісі. Әрекет қашан да нақты, яғни ол белгілі бір адаммен
белгілі бір жағдайда, орында және уақытта жасалып, белгілі бір нысанға
айналады. Қылмыстық әрекет – бұл қоғамға қауіптілігімен, құқыққа
қайшылығымен, саналылығымен, белсенділігмен (әрекет), немесе
немқұрайлығымен (әрекетсіздік), қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін
адамның ішкі жан-дүниесі арқылы көрінетін мінез-құлқы. Қылмыстық әрекет
объективті түрде қоғамға қауіпті. Оның қауіптілігі қоғамдық қатынастарға
залал, зиян келтірумен көрінеді. Әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі оның
қоғамдық қатынастарға келтірілген зиянның мөлшерімен және құнымен
анықталады. Әрекеттің қоғамға қауіптілігі оның құқыққа қайшылығы мен
жазаланушылығына байланысты болмаса да объективті. Әрекет жазалануға жатады
деп танылғандығынан қоғамға қауіпті деп саналмайды, керісінше қоғамға
қауіпті болғандығынан жазалануға жатады деп танылады. Қылмыстың қоғамдық
қауіптілігі – объективті және субъективті белгілерінің жиынтық қасиеті.
Әрекет адамның сыртқы дүниесінен байқалатын мінез-құлқы, тәртібі. Әрекет
қашан да адамның саналы ісінің көрінісі, нәтижесі. Әрекеттің сыртқы
көрінісі, яғни күш-қимылы, және ішкі, ой-санасы көріністері бір-бірімен
ажырамас бірлікте болады. Саналы әрекет мақсаттылықты, еріктілікті
көрсетеді. Сонымен әрекет деп – адамның белгілі бір мақсатқа саналы түрде
бағытталған іс-қимылы нәтижесінде көрінетін мінез-құлқының көрінісі. Ал
әрекетсіздік деп – жасауға тиісті және жасай алатын нақты бір әрекетті
жасамауымен көрінетін адамның мінез-құлқының немқұрайлығын көрсету.
Әрекетсіздік өзінің әлеуметтік және заңдық қасиетіне қарай әрекетпен
бірдей, бірақ оның сыртқы көрінісі қылмыс субъектісіндегі іс-қимылдың
жоқтығымен ерекшеленеді. Әрекетсіздік қылмыстық құқыққа қайшы болғанда
ғана, яғни қылмыстық құқықтық нормалардың талаптарына сай міндетке ие
болғанда ғана қылмыстық құқықтық мәнге ие болады. Сөйтіп, қылмыстық
әрекетсіздік қоғамдық қажетті әрекетпен жасалмағандығымен білінеді[22].
Қоғамға қауіпті зардап бұл әрбір қылмыстық әрекет қылмыстық заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынасқа қол сұғады, яғни зиян келтіріледі. Зиян
қылмыстық-құқықтық мәні бар кез-келген әрекетпен, яғни қылмыстық іс-
әрекеттің кез келген даму сатысында және оған қатысушының әрекетімен
келтіріледі. Қол сұғу объектісіне келтірілетін зиян заттық дүниеге емес,
сол қоғамдық-экономикалық формациямен адамдар арасындағы қарым-қатынасқа
жататындықтан ол қашан да ақиқат, яғни оның объективті шындығы болып
саналады. Қоғамдық қатынастың заттық дүниесі болмағандықтан, оған
келтірілген зиянның сипаты тікелей анықталмайды. Тек келтірілген объектіге
зиянның сипаты мен мөлшері сыртқы дүниеге өзгеріс әкелген әрекеттің
сипатымен бағаланады. Осыған орай, біз өз кезегінде қылмыстық зардапты
қоғамдық қатынасқа қатысушылардың материалдық, саяси, моральдық
шығындарынан және әлеуметтік құндылық шығындарынан айыра білу қажет. Заң
шығарушы қылмыстық зардапты сипаттаудың сан қилы әдістерін қолданады. Атап
айтқанда, бірқатар қылмыс құрамдарында нақты зардап көрсетіледі. Мысалы:
поездардың соқтығысуы, кемелердің апатқа ұшырауы, көліктердің сынуы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 296-бабында көрсетілген және
де тракторларды, автомобильдерді, комбайндарды және басқа да ауыл
шаруашылық машиналарын бүлдіру, сындыру немесе бөлшектеу, адам өлімі және
сол сияқтылар[23].
Себепті байланыс – бұл қылмыстық құқықтың негізді талаптарының бірі,
яғни қоғамға қауіпті зардап үшін жауаптылық адамның әрекетімен
келтірілгенде ғана қарастырылуы тиіс. Қылмыстық құқықта себепті байланыс
деп әрекет зардаптың пайда болуына тікелей себепкер болған жағдайдағы
қоғамға қауіпті әрекет пен келіп түскен зардаптың арасындағы байланысты
айтамыз. Себепті байланыс – қылмыстың материалдық құрамының объективті
жағының міндетті белгілерінің бірі. Уақыты бойынша әрекет зардаптан бұрын,
яғни зардаптың алдында жасалғанда ғана адамның қоғамға қауіпті мінез-құлқы
зардаптың пайда болуына себеп болады деп танылады. Әрекет немесе
әрекетсіздік зардап кездейсоқтықтан емес, сол әрекеттің салдарынан пайда
болуы заңды деп санағанда ғана себеп ретінде қарастырылады. Қылмыстық
жауаптылыққа кездейсоқтық себепті байланыс деген болмайды[24].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіру
1.1 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіру анықтамасы және осы
қылмысты сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіруді бір-біріне байланысты
басқа да қылмыстан
ажырату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...17
2 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіруге заңдық талдау
2.1 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің
объектісі ... ... ... ... ... ...22
2.2 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің объективтік жағы ... ... 28
2.3 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің субъективтік жағы ... ...33
2.4 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің
субъектісі ... ... ... ... ... .39
3 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің сараланушы құрамы
3.1 Адам өлтірудің объективтік қасиетін сипаттайтын ауырлататын
мән-
жайлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Адам өлтірудің субъективтік қасиетін және кінәлінің тұлғасын
сипаттайтын ауырлататын мән-
жайлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Кіріспе
Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы болып – адам және адамның
өмірі, оның құқықтары, бостандықтары. Адам және азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын, өмірін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, бейбітшілік пен
адамзаттың қауіпсіздігін қорғау қылмыстардың алдын-алу болып табылады. Яғни
осы құндылықтарды қамтамасыз етіп және оларға қол сұғушылықтар болса, онда
олар заң алдында жауапкершілікке тартылады. Бұл заң Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде көрсетілген. Қылмыстық кодекстің
ерекше бөлімі жеке адамға қарсы қылмыстардан басталады. Онда жеке адамның
өміріне және денсаулығына қарсы қылмыстарға жауаптылық көрсетіліп, оған қол
сұққан жағдайда қоғамға қауіпті екенін саралайды.
Өмір сүру құқығы – бұл ең басты, ең негізгі адам құқықтарының бірі.
Қылмыстық заң қасақана кісі өлтіруді ауырлататын жағдайда жасалған кісі
өлтіруге жатқызып, оған ең ауыр жаза ретінде “Өлім жазасын қолдануды” әділ
жаза ретінде көрсеткені дұрыс. Сондай-ақ қауіпті қылмыс ретінде адам
денсауығына зиян келтіру қылмысы да бар. Қасақана адам өміріне қаза
келтіру мен адам денсаулығына зиян келтіру мына келесі жағдайлардан
көрінеді.
1.Адам өміріне қарсы қылмыс – бұл, басқа адамның өміріне қасақана
қаза келтіруден орын алса;
2.Адам денсаулығына зиян келтіру – бұл абайсызда, қажетті қорғану
кезінде немесе аффекті кезінде шектен шығу кезінде қорғануда орын алады.
Осы қылмыс, яғни адам өміріне қарсы қылмыстар өз кезегінде объективтік және
субъективтік белгілерін қамтиды. Бұл адам өміріне қарсы қылмысты саралау
кезінде талап етіледі. Жауаптылыққа тартылған адамның қылмысын дұрыс
сараламайтын болсақ, онда бұл Қылмыстық заң мен Қылмыстық іс жүргізу
заңындағы жалпы қағидаларының бұзылуына әкеліп соғады. Мысалы ретінде
алсақ, қылмыскер яғни кісі өлтіруші берілген жазадан құтылып, ал керісінше
кінәсіз адам қатаң түрде сотталып, оған ешқандай ақталудың жолдары болмай
қалады. Міне өкінішке орай осындай жағдайлар сот тәжірибесінде кездеседі.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотында осы қылмыс
категориясы сот тәжірибесінде талдаулар жасап, қылмыстық іс жүргізуде. Яғни
сот тәжірибесінде кісі өлтіруді саралау және олардың ауырлататын немесе
жеңілдететін жағдайлар туралы сұрақтар туындап, оларды талдау ісі
жүргізілуде. Кінәні мойындату субъективтік жақтың құрамынан табылады.
Қылмыс деп тану Қылмыстық Кодекстің 9-бабында былай көрсетілген: “Осы
Кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет
(іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады”. Сондай-ақ Қылмыстық
Кодекстің 19-23 баптарында да көрсетілген: “Адам соларға қатысты өз кінәсі
анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекет, әрекетсіздік) және пайда
болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға
тиіс”. Ал объективті айыптауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық
жауаптылыққа жол бермейді. Қылмыскердің кінәсі тек қасақана және абайсызда
жасалғанда ғана кінәлі деп тануға болады.
Біздің мемлекетімізде қылмысқа мәжбүрлеу шаралары мен ескертулер
жасалады. Құқық бұзушылық қатынастарында заңның күшін дұрыс қолдану мен
мазмұнын дұрыс бекіту қылмыспен күресудің басты құралы. Сонымен қатар
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар мемлекетіміздегі заңдардың
орындалуын қатаң қадағалаулары керек. Мемлекетімізде азаматтардың жеке
құқықтарын қорғау басты мәселе болып табылады. Конституциясында былай
делінген: “Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес адам құқықтары
мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі, өзінің құқықтары
мен бостандықтарын қажетті қорғау кезінде заңға қайшы келмейтіндей қорғауға
құқылы, заң мен сот алдында бәрі де тең, әркімнің жеке өміріне қо
сұғылмайтыны туралы” көрсетілген. Соттың шешімімен және прокурордың
санкциясынсыз ешкімді қамауға алмайды. Қылмыстық заң азаматтардың жеке
құқықтарын қорғауды қамтамасыз етеді. Соның ішінде адамның өміріне және
денсаулығына көп көңіл аударған. Кісі өлтіру – бұл басқа адамға құқыққа
қарсы қасақана қазақ келтіру. Яғни қасақана кісі өлтіру адам өміріне қарсы
қауіпті қылмыс. Конституцияның 18-бабында былай делінген: “азаматтардың
жеке өмірі заңмен қорғалады” деп.
Сонымен, дипломдық жұмыстың тақырыбы “ҚР-ның Қылмыстық кодексі бойынша
ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіргені үшін жауапкершілік”
болғандықтан, біз осы тақырыптың мазмұнын ашу үшін көптеген мәселелерді
көтеріп, оларға терең, әрі толық зерттеулерді өз бетімізше жүргіземіз.
Яғни, кісі өлтірудің ең басты мәселесі болып, ауырлататын жағдайда жасалған
кісі өлтірудің мазмұнын ашу, оның ұғымын терең ашып көрсету және толық
түрде түсініктеме беру болып табылады. Бұл қылмыс қасақана жасалады. Яғни
кісі өлтіру бұл қасақана басқа адамның өміріне қаза келтіру болып табылады.
Қасақана кісі өлтіру бұл қоғамға да қауіпті әрекеттердің бірі. Жауаптылықты
ауырлататын жағдайда адам өлтіру Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 96-бабының 2-тармағында түрлері көрсетілген, бұлар аса қауіпті
тудыратын мән-жайлар.
Соттардың жұмысындағы кемшіліктерді жою, олар азаматтардың өмірі мен
денсаулығына қарсы жасалған әрекеттері үшін белгіленген заңдарды біркелкі
қолдануын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сотының Пленумының қаулысы бар. Бұл қаулыда жасалған қылмыстың барлық мән-
жайын жан-жақты, толық, әрі әділ зерттеу жөніндегі заң талаптары қасақана
кісі өлтіргендігі туралы істерді қараған кезде ерекше ескерілуі тиіс
делінеді. Себебі, одан айыптының әрекеті дұрыс бағалануы, ал қылмыстың
ауырлататын жағдайларды жасалғанда заң бойынша өлім жазасы қолданылатындығы
осыған байланысты екенін соттар назар аударуға тиіс. Яғни, Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының қаулысы жеке адамның өмірі мен
денсаулығына қарсы жасалған әрекетті немесе қылмысты саралау үшін үлкен
маңызды роль атқарады. Бұл үшін қылмыстың қылмыс құрамының белгілерін
дұрыс анықтап қылмысты саралау керек.
Сөйтіп, дипломдық жұмыс тақырыбын 3 тарауға бөліп қарастырамыз. Бұлай
бөлудың себебі, жауаптылықты ауырлататын жағдайда адам өлтіруді терең
зерттеу. Бұл қылмыстар қандай жағдайда, әрекетте, дәрежеде жасалатынын
анықтау. Оның қоғамға қандай қауіпті төндіретінін айқындау және жеке адам
өмірі үшін қандай қауіпті әкелетінін зерттеу, кісі өлтіру қылмысымен күресу
жолдарын іздестіру еді.
Сонымен, бірінші тарауда – ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіру
түсінігі деп қарастырып және оны екі тармаққа бөлдік. Бұнда негізінен
ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің түсініктемесін беріп,
анықтамасымен осы қылмысты сипаттайтын белгілері жайында толық мәліметтер
береміз. Сондай-ақ, оны бір-біріне байланысты басқада қылмыстан ажырату
жолдарына зерттеулер жүргіземіз.
Ал екінші тарауда - ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіруге
заңдық талдаулар деп және оны төрт тармаққа бөліп оларға да терең
зерттеулер жүргіземіз. Яғни қылмыстық заңға сүйене отырып, оған заңдық
талдаулар жасаймыз. Осы қымысты талдау кезінде оның объектісін, объективтік
жағын және субъектісі, субъективтік жағын қарастырамыз.
Үшінші тарауда – ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің
сараланушы құрамы деп, оны екі тармаққа бөліп, яғни адам өлтірудің
объективтік қасиетін сипаттайтын ауырлататын мән-жайлар мен субъективтік
қасиетін және кінәлінің тұлғасын сипаттайтын ауырлататын мән-жайлар деп
зерттеулер жүргіземіз. Бұнда біз, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодекстің 96-бабының 2-бөлігіндегі 13 қылмысты объектвтік және субъективтік
қасиетіне байланысты бөліп зерттеу жүргіземіз. Олардың қылмыстық
дәрежеленуін анықтаймыз. Бұл кезде Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сотының қаулысын басшылыққа аламыз. Сонымен қатар көптеген заң ғалымдарының
әдебиеттерін қолданып, заң нормаларын қарастырамыз.
Мінекей, жұмысты 3 үлкен тарауға бөліп, ондағы басты, әрі ең негізгі
мәселелерді көтереміз.
1 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіру
1.1 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіру анықтамасы және осы
қылмысты сипаттайтын белгілер
Жеке адамға қарсы қылмыстар қылмыстық құқық пәнінің ерекше бөліміндегі
қарастырылған қылмыстардың ең ауыр түрі болып саналады. Адамның жеке
басының жағдайы қоғам, мемлекет дамуының деңгейін білдіретін көрсеткіш.
Адамның өмірі, жеке басының бостандығы, қадір-қасиеттері ешкімнің қол
сұғуға болмайтын құқығы. Сондықтан, Қазақстан Республикасының
Конституциясы, басқада заңдар азаматтардың жеке басының бостандығын
қамтамасыз етуге ерекше назар аударуда. Әркімнің өмір сүруге құқығы бар,
ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше ауыр
қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді. Ондай жазаға
кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығы беріледі. Яғни бұл
Қазақстан Республикасы Конституциясының 15 бабында көрсетілген. Бұл
жарғысында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын тану және мүлтіксіз
сақтау әр мемлекеттің ардақты міндеті екені жарияланған. Осы жарғы
бойынша әр мемлекет өз аймағында тұратын және өзінің қарауына жататын
барлық адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етіп, қандай да
болсын алалаушылыққа жол бермеуі тиіс[1]. 1948 ж БҰҰ-ның Бас Ассамблеясында
адам құқықтары туралы жалпыға бірдей Декларациясында адамдардың табиғи және
ажырамас құқықтары мен бостандықтары көрсетілген. Оларға төменде
көрсетілген құқықтары мен бостандықтарын көрсетіп кетуге болады:
1.өмір сүру құқығы, 2) бас бостандығы, 3) құлшылықтан бостандық алу, 4)
азаптайтын, қадір-қасиетін қорлайтын немесе қатал іс-әрекеттер мен жаза
қолдануға тыйым салу, 5) заң алдында теңдік, 6) адамдардың жеке басының
өміріне араласуға, 7) ар-намысы мен қадір қасиетіне қол сұғуға тыйым салу,
8) өміріне, денсаулығына, адамгершілік қасиетіне қауіп төнген жағдайда әр
азамат мемлекет органынан қорғаныш іздеуге, 9) заңның көмегіне сүйенуге
құқылы.
Демек, азаматтардың жеке басының бостандығын, ар-намысын қадірлеу,
құқықтарын қорғау барлық мемлекеттік органдардың, лауазым иелерінің
міндеті. Олар, яғни мемлекеттік органдар мен лауазым иелері азаматтардың
бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды мемлекет бекіткен заңдарды
қолдану арқылы жүзеге асырады[2]. Қылмыстық заңның ең басты міндеттері
болып табылады мына төмендегі келесілер:
1)қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері, 2) адам мен
азаматтардың құқықтары, бостандықтары, 3) бейбітшілік пен қауіпсіздік, 4)
меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау қылмыстық заңның ең бастысы болып табылады[3].
Сондықтан да, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің ерекше
бөлімінің 1-тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға арналып отыр. Тікелей
объектісіне байланысты жек адамға қарсы қылмыстар бірнеше түрге бөлінеді.
1. Адам өміріне қарсы қылмыстар;
2.Адам денсаулығына қарсы қылмыстар;
3.Адамның жыныс бостандығына қарсы қылмыстар;
4.Адамның бас остандығына қарсы қылмыстар;
5.Адамның ар-намысына және абыройына қарсы қылмыстар[4].
Сөйтіп, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет
арқылы қорғалады. Жоғарыда айтып өткендей тікелей объектісіне байланысты
жеке адамға қарсы қылмыстардың бірнеше түрлерге бөлінетіндігін айтып өттік.
Енді бұл жерде адам өміріне қарсы қылмыстар жайлы тоқталып өтейік. Жеке
адамның өміріне қарсы қылмыстар өзіндік ретте бірнеше түрге бөлінеді.
Оларға мына келесілер жатады:
1.Адам өлтіру;
2.Жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі;
3.Жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру;
4.Қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған адам өлтіру;
5.Қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен
шығу кезінде жасалған адам өтіру;
6.Абайсызда адам өлтіру;
7.Өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу[5].
Адам өлтіру қылмысының кез-келген түрінің объективтік белгілерін толық
меңгеру үшін, ең алдымен адам өлтірудің жалпы түсінігін және оның
объективтік және субъективтік мазмұнын жан-жақты білу қажет. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 96 бабында адам өлтіру қылмысы үшін
жауаптылық көрсетілген. Осы баптың 1-бөліміне сәйкес: Кісі өлтіру, яғни
басқа адам құқығына қарсы қаза келтіру – алты жылдан он бес жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады - делінген. Қасақана адам
өлтіру – кінәлінің қылмыс жасаудағы әрекеті үшін жауаптылықты ауырлататын
жағдайды көрсететін қылмыс түрі. Осыған байланысты адам өлтіру қылмысын 3
түрге бөлуге болады:
1.Адам өлтіру қылмысының қарапайым түрі, яғни бұл жауаптылықты
ауырлататын және жеңілдететін жағдайлардың қолданбауы жағдайында адам
өлтіру. Бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 96 бабының 1-
бөлігінде көрсетілген.
2.Жауаптылықты ауырлататын жағдайда адам өлтіру. Бұл Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 96 бабының 2 бөлігінде көрсетілген.
Яғни бұған мына келесі адам өлтіру жатады:
екі немесе одан да көп адамдарды;
осы адамның қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына, не кәсіби немесе
қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның
жақындарын;
дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды, сол сияқты
адамды ұрлаумен, не адамды кепілге алумен ұштасқан;
жүкті екендігі айыпкерге белгілі әйелді;
аса қатыгездікпен жасалған;
көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған;
адамдар тобы, алдын ала сөз байласу арқылы адамдар тобы немесе
ұйымдасқан топ жүзеге асырған;
пайда табу мақсатымен, сол сияқты жалданып, не қарақшылықпен,
қорқытып алушылықпен, не бандитизммен ұштасқан;
бұзақылық ниетпен;
басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатымен
жасалған, сол сияқты зорлауға нмесе жыныстық қатынас сипатындағы күш
қолдану әрекеттерімен ұштасқан;
әлеуметтік, ұлттық, діни өшпенділік немесе арыздық не қандыкек
себебі бойынша;
жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін пайдалану мақсатымен жасаған;
бұрын адам өлтірген адам жасаған адам өлтіру[6].
Міне, осы тізбектеліп көрсетілген кісі өлтіру жауаптылықты ауырлататын
жағдайда адам өлтіру болып табылады. Осы жауаптылықты ауырлататын жағдайда
адам өлтіру мүлкін тәркілеу арқылы немесе онсыз он жылдан жиырма жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға не мүлкін тәркілеу арқылы немесе
онсыз өлім жазасына не мүлкін тәркілеу арқылы немесе онсыз өмір бойы бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
3.Жауаптылықты жеңілдететін жағдайда адам өлтіру. Бұл Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 97, 98, 99, 100–баптары. Яғни 97 бап –
жаңа туған сәбиді анасының өтіруі. Бұл анасының өзінің жаңа туған сәбиін
туып жатқан кезде, сол сияқты одан кейінгі кезеңде психикасын бұзатын
жағдайда немесе есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасы бұзылуы
жағдайында өлтіруі болып табылады.
Ал 98-бап, бұл жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру. Яғни
жәбірленушінің күш қолдануынан, қорлауынан немесе ауыр балағаттауынан не
өзге де заңға қарсы немесе моральға жат іс-әрекетінен (әрекетсіздігінен)
болған, кенеттен пайда болған жан күйзелісі (аффекті) жағдайында, сонымен
бірдей жәбірленушінің жүйелі түрдегі заңға қарсы немесе моральға жат мінез-
құлқына байланысты туындаған ұзаққа созылған психиканы бұзатын жай-күйде
адам өлтіру болып табылады.
99-бап, бұл қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 100 бабы, бұл қылмыс жасаған
адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі
өлтіру болып табылады[7].
Міне осы адам өлтіру қылмысының 3 түріне жеке-жеке тоқталып өттік.
Біздің ең негізгі зерттейтін мәселеміз ауырлататын жағдайда жасалған адам
өлтірудің түсінігі мен анықтамасын және осы қылмысты сипаттайтын белгілері
туралы зерттеулер жасау.
Кез-келген адам өлтіру қылмысының белгілерін терең зерттеу барысында
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23-
желтоқсанындағы №7 Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер
үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолданылуы туралы
қаулысын пайдаланудың маңызы зор. Өйткені, бұл қаулы жеке адамдардың адам
өлтіру әрекетінде қылмыс құрамының барын дәл анықтауды, қылмысты дұрыс
саралауды, кінәліге жаза тағайындауды нақты қолданып жүрген қылмыстық заңға
сәйкес қолдануға, кінәлінің жеке тұлғасын, жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын жайларды ескере отырып қылмысты дәрежелеуге көмектеседі.
Қазақ КСР-нің 1559 жылғы Қылмыстық Кодексінде адам өлтірудің заңдылық
анықтамасы берілмеген еді. Ал Қазақсеан Республикасының 1997 жылғы
қабылданған жаңа Қылмыстық кодексінде тұнғыш рет адам өлтірудің заңдылық
түсінігі берілген. Демек, Адам өлтіру яғни басқа адамға құқыққа қарсы
қасақана қаза келтіру деп Қылмыстық Кодекстің 96-бабында тура көрсетілген.
Осыған орай абайсызда кісі өлтіру заң бойынша адам өлтіру деп табылмайды.
Бірақ толық және тікелей объектсі белгісіне сәйкес, бұл қылмыс құрамы
абайсызда кісі өлтіру жеке адамға қарсы қылмыс үшін жауаптылық көзделген
тарауда орналасқан. Өмірге қарсы қылмыстың, соның ішінде адам өлтірудің
де тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады. Заң жасына және
денсаулық жағдайына қарамастан кез-келген адамның өмірін бірдей қорғайды.
Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен яғни анасының денесінен бөлініп шығып,
алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің жұмыс істеген уақытынан басталады.
Бұл құбылыс нәрестенің алғашқы дыбыс беруінен басталады. Негізінен өлім
клиникалық және биологиялық болып бөлінеді. Тыныс алуы мен қанның айналысы
тоқтағаннан кейін 5-6 минут ұзақтықта клиникалық өлім сатысы басталады.
Адам денесінің салқындалуына байланысты бұл кезең 10 немесе одан да
көбірек минутқа созылады. Өлудің соңғы кезеңі-биологиялық өлім, орталық
нерв жүйесі қызметінің істен шығуына байланысты мидың өлуі басталады.
Адамның басқа органдары мен тіндерінің өміршеңдік белгілері біразға
жалғасқанымен, мидың өлуі адам өмірінің сонғы сәті болып табылады. Яғни
адам өмірінің соңғы сәті - биологиялық өлім. Адам өлтіру негізінен әрекет
арқылы жүзеге асырылады. Яғни адам өлтірудің көпшілігі осылайша жасалады.
Сонымен қатар адам өлтіру жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да
болуы мүмкін және де адам өлтіру әрекетсіз нысанда да болуы мүмкін[8].
Сонымен,осы қылмыстың анықтамасын біз ҚР-нің Қылмыстық Кодексі
бойынша беруімізге болады. Яғни, кісі өлтіру басқа адамға құқыққа қарсы
қасақана қаза келтіру - алты жылдан он бес жылға дейінгі бас бостандығынан
айыруға жазаланады.
Ал енді осы қылмысты сипаттайтын белгілер болып, бұл адам әрекетінде
қылмыстық заңмен көзделген қылмыстың барлық белгілерінің болуы. Яғни,
қылмыстық заңмен қарастырылған қылмыстың объективтік және субъективтік
белгілерінің жиынтығы. Демек, біздің айтатынымыз, белгілі бір қоғамға
қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын әрекеттің объективтік және
субъективтік белгілерінің міндетті жиынтығы. Осы қылмыстың белгілері болып
мына келесілер табылады:
Объектісі;
Объективтік жағы;
Субъектісі;
Субъективтік жағы[9].
Адам өлтіру қылмысының кез-келген түрінің объективтік белгілерін толық
меңгеру үшін ең алдымен адам өлтірудің жалпы түсінігін және оның
объективтік және субъективтік мазмұнын жан-жақты білу қажет.
№1 кесте. Жеке адамға қарсы қылмыстардың түрлері.
№2 кесте. Кісі өлтіру.
№3 кесте. Кісі өлтірудің түрлері.
1.2 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіруді бір-біріне байланысты
басқа да қылмыстан ажырату.
Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіруді денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтіруден және басқалай ұқсас құрамдардан ажыратуға болады. Ауыр
дене жарақатын салудың ауырлататын бір түрі адам өліміне әкеліп соғатын
ауыр дене жарақатын келтіру болып табылады. Бұл тұрғыдағы қылмыстың
объектісі өте күрделі, өйткені мұндай ретте қылмыстық қол сұғу бірден екі
бірдей объектіге – адам өміріне және денсаулығына қарсы бағытталады. Осы
қылмыс құрамдары өздерінің объективтік белгілері жөнінен өзара ұқсас.
Соған байланысты болу керек, осы құрамдарды бір-бірінен жіктеу қылмыстық
құқық теориясында да, тергеу, сот тәжірибесінде де, едәуір қиындықтар
туғызады. Осыған байланысты кезінде криминалист ғалымдар Кодекстің осы
бабынан адам өліміне әкеп соқтыратын ауыр дене жарақаты деген түсінікті
алып, жеке құрам етіп көрсету қажет деген ұсынысты айтқан болатын.
Қылмыстық кодекстің 96 бабымен, 103 баптың 2-бөлігінде көрсетілген адам
өлтіру және ауыр дене жарақатын келтіру нәтижесінде адам өлтіру,
құрамдардың жігін ажырату қиындығы сол ауыр дене жарақатын келтіру
нәтижесінде болған адам өлімі, сондай-ақ адам өлтірудің де объектісі адам
өмірі болып табылады. Бұл құрамдарды объектісі бойынша ажырату өте қиын.
Объективтік жағынан екі құрамда белсенді әрекет кейде әрекетсіздікпен көп
жағдайларда қолданған қаруы, тәсілі бірдей болуы арқылы жүзеге асырылады.
Мұндай құрамдар субъективтік белгілері бойынша да бір-біріне ұқсас болып
келеді. Мысалы, бұлар ұқсас қылмыстық ниеттерімен, яғни бұзақылық, кек алу,
қызғаныш немесе басқалай зұлымдық пиғылдармен жүзеге асырылуы мүмкін[10].
Міне, осылардың барлығы жиылып келіп, тергеу, сот тәжірибесінде
қылмысты саралауға белгілі бір әсерін тигізеді. Осыған орай осы көрсетілген
ұқсас құрамдарды бір-бірінен дұрыс қатесіз бөліп ажырату үшін, осы қылмыс
құрамының субъективтік жақтары белгілеріне аса назар аударған жөн. Яғни,
қылмыс субъектісі ниетінің бағытын дұрыс анықтай білген дұрыс. Ауыр дене
жарақатының салдарынан жәбірленушінің өлімге әкеп соғатын кінәлінің ниеті
тікелей басқа адамның денсаулығына қол сұғуға бағытталады, сондықтан да
жалпы кінәлінің әрекеттері адам денсаулығына қарсы қылмыстарға жатады.
Кінәлі әрекетінің субъективтік жағын қарастырсақ, кінәлі қасақана түрде
жәбірленушінің денсаулығына зиян келтіре отырып, осы әрекеттерді ол іштей
тілеп және де саналы түрде оған жол беріп істейді, бірақ осы әрекеттерден
келетін зардап жәбірленушінің өлуін тілемейді. Егер адамның денсаулығына
абайсызда ауыр дене жарақаты келтірілсе, осының салдарынан жәбірленуші
өлетін болса, бұл жағдай абайсызда кісі өлтіру қылмыс құрамын құрайды.
Сонымен денеге ауыр жарақат салдыру салдарынан жәбірленуші қаза болған
жағдайға байланысты заң бойынша мынадай екі түрлі қорытынды шығаруға
болады.
1.Егер кінәлі тікелей немесе жанама қасақаналықпен өлтіруге бағытталған
әрекеттерді жасап, мұның салдарынан жәбірленуші қаза тапса, онда кінәлінің
әрекеті қасақана кісі өлтіру қылмыс құрамын құрайды. Егер де, кінәлінің
өлтіруге бағытталған тікелей қасақаналық әрекетінің салдарынан жәбірленуші
өлімнен аман қалып, оған тек ауыр дене жарақаты келсе, онда кінәлінің
әрекеті адам өлтіруге оқталу ретінде сараланады. Жәбірленушіні өлтіруді
мақсат тұтпай жанама қасақаналықпен келтірілген дене жарақаты өлтіруге
оқталу ретінде қарастырылмайды.
2.Егер де, ауыр дене жарақатының салдарынан келген жәбірленушінің
өліміне кінәлінің тікелей немесе жанама қасақаналық ниеті болмаған кезде,
онда кінәлінің әрекеті тұтасымен 103-баптың 3-бөлігімен сараланады[11].
Сот тәжірибесінде денеге ауыр жарақат келтіру салдарынан абайсызда адам
өліміне әкелетін қылмыстарға кінәлі адамдардың әрекеттерін соттар қасақана
кісі өлтіру баптарымен саралап, жаза тағайындайтын жағдайлары жиі
кездеседі. Өйткені, бұл қылмыстардың объективтік және субъективтік жағының
белгілері ұқсас келеді. Мысалы, қылмыстың ниеті және мақсаты. Тергеу және
сот органдарының тарапынан кей жағдайларда қылмыстың мән-жайына толық
талдау жасамау салдарынан абайсызда ауыр дене жарақатын келтіру салдарынан
жәбірленушінің қаза болуына әкелетін кінәлінің әрекеттері қасақана кісі
өлтіру деп бағаланады. Бұл жерде тергеу және сот органдарының кемшілігі
мынада: қылмыскердің ниетін ескермей, тек келген зардабын, яғни
жәбірленушінің өлімін ғана ескереді.
Ауыр дене жарақатының салдарынан абайсызда өлімге әкеп соғуды қасақана
кісі өлтіруден ажыратқан кезде ең бастысы кінәлінің жасалған әрекетке және
келген зардапқа субъективтік қатынасын анықтап алуымыз керек. Қасақан кісі
өлтіру қылмысын жасаған адамдардың әрекеттері келесі үш белгіден тұруы
керек:
1.Кінәлінің әрекеті тікелей түрде жәбірленушінің өмірге маңызды органын
немесе дененің анатомиялық тұтастығын бұзуға бағытталуы керек. Анатомиялық
тұтастыққа бас, мойын, бауыр және басқалары жатады.
2.Пайдаланған қару немесе зат тек адамды өлтіруге ғана бағытталған
болуы керек. Мысалы, балта, пышақ, мылтық және т.б.
3.Адамның өмірі үшін маңызды органын немесе анатомиялық тұтастығын бұзу
үшін жеткілікті түрде кінәлінің әрекеттерінің интенсивтілігі қажет. Осы
жоғарыда көрсетілген белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы кінәліні
қасақана кісі өлтіру үшін айыптауға жеткілікті негізсіз деп танылады[12].
Енді ауыр дене жарақатының салдарынан абайсыздан өлімге әкеп соғу
қылмысын абайсызда кісі өлтіруден ажыратайық. Егер ауыр дене жарақатының
салдарынан абайсызда өлімге әкеп соққан кінәлінің әрекеті ауыр дене
жарақатын салуға қасақана ниеті болып, келген өлімге абайсыздық қатынаста
болса, онда жауаптылық Қылмыстық кодекстің 103-бабының 3-бөлігімен
сараланады. Ал егер ауыр дене жарақатын салуға кінәлінің қасақана ниеті
болмай, абайсызда ауыр дене жарақатын жәбірленушіге келтіріп, мұның
салдарынан жәбірленуші өлсе, онда бұл абайсызда кісі өлтіру қылмысы болып
табылады, қасақан ауыр дене жарақатының салдарынан абайсызда өлімге әкеп
соғуды абайсызда кісі өлтіруден ажыратқан кезде ең бастысы осы
қылмыстардың субъективтік жағын, яғни кінәлінің ниетін, мақсатын анықтап
алу керек. Ауыр дене жарақатын өлтіруге оқталудан ажыратқан кезде міндетті
түрде бұл қылмыстардың объективтік жағының бірдейлігін ескеруіміз қажет.
Егер де кінәлінің жәбірленушіге қатысты тікелей қаза келтіруге ниеті
болмағандығы анықталса, келтірілген ауыр дене жарақатын өлтіруге оқталдық
деп қарастыруға болмайды. Денсаулыққа абайсызда ауыр зиян келтірудің
абайсызда кісі өлтіру қылмысынан айырмашылығын анықтайық, егер де абайсызда
денсаулыққа ауыр зиян келтіур салдарынан абайсызда жәбірленуші өліп кетсе,
онда кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 101-бабымен сараланады, ал егер
жәбірленуші өлмей қалса, онда кінәлінің әрекеті 111-бабының тиісті
бөлігімен сараланады. Осы қылмыстардың айырмашылығын анықтаған кезде, бұл
жерде кінәлінің әрекетін субъективтік жағынан назарға алуымыз керек.
Кейбір реттерде мынадай жағдайлар істі саралауда қиындық туғызады.
Мысалы, кінәлі адамның ниеті жеңіл жарақат келтіруге бағытталғанымен, іс-
әрекеттің нәтижесінде жәбірленуші ауыр дене жарақатын алып, қазаға
ұшырайды. А.С.Никифоров мұндай адамның әрекетін адам өліміне әкеп
соқтырған, ауыр дене жарақаты үшін 103-баптың 3-бөлігімен саралауды ұсынады
да, сондай әрекеттерді еш уақытта да абайсызда кісі өлтіргендігі үшін
саралауға болмайды деп үзілді-кесілді пікір айтады. Біздің ойымызша, мұндай
ұсыныспен келісуге болмайды. Ол қылмыстық кодекстің 103 бабының 3-
бөлігіндегі анықтамасымен сәйкес келмейді. Өйткені, бұл баптың талабы
бойынша кісі өліміне әкеп соққан ауыр дене жарақаты үшін кінәлі ауыр дене
жарақатын келтіру арқылы адамды өлтіруге қасақана немесе жанама ниетте
болмаса ғана жауапқа тартылады. Осыған байланысты А.С.Никифоров талас
тудырып отырған іс-әрекетті абайсызда кісі өлтіргендігі үшін ғана жауапқа
тартылуға жатады[13].
Келесі жан күйзеліс салдарынан ауыр дене жарақатын келтірудің жан
күйзелісі кезінде кісі өлтіруден айырмашылығын қарастырайық. Егер аффекті
жағдайда кінәлінің жәбірленушіге өлім келтіруге тікелей қасақаналық ниеті
болмағандығы анықталса, келтірілген зардап, яғни, ауыр дене жарақаты,
Қылмыстық кодекстің 108-бабы, 2-бөлігімен сараланады. Ал егер керісінше
болған жағдайда, яғни аффект жағдайында кінәлі ауыр дене жарақатын
жәбірленушіге қаза келтіру үшін тікелей қасақаналық ниетпен жасаса,
кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 98-бабының тиісті бөлігімен
сараланады. П.И.Ивановтың айтуы бойынша аффект дегеніміз төтенше күшті,
тез пайда болатын және ұзақ уақытқа созылмайтын эмоционалдық жағдай дейді.
Мысалы, қиналу, ашулану аффектісі т.б. Аффект жағдайында адамның санасы,
ойлану және болып жатқан жағдайларды көз алдына елестету қабілеттілігі
төмендейді. Ал физиологиялық аффект жағдайы эмоционалдық психиканың күшеюін
қиындатады, яғни үрейлі психикаға төтеп бере алмайды, бірақ өзін-өзі ұстап
қалуына кедергі келтірмейді, яғни адам өзін аффект жағдайында тоқтата алуға
мүмкіндігі жоқ. Мұндай жағдай физиологиялық аффектімен қатар патологиялық
аффекті де жиі кездеседі. Я.М.Калашниктің айтуынша патологиялық аффект
денсаулығы сау адамның психикасында пайда болатын дәрменсіздік, әлсіздік
жағдайы ретінде қарастырылады. Бұл ұзақ уақытқа созылмайды, жалпы адамның
мінез-құлқы агрессивті түрде бет алып бұзу, заттарды сындыру, шашып тастау
әрекеттерімен ұштасады да, физикалық және психикалық күштердің әлсіреуімен
аяқталады. Келесі бір түрі – бұл қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде адам
өлтіруге әкелу. Қажетті қорғаныс шегінен шығудың негізгі көрсеткіштеріне
қарай анықталады. Бұл туралы қылмыстық заңды және қылмыстық құқық
теориясында анықталған тұжырым жоқ. Жалпы ғылыми әдебиеттерде қорғаныс
шегінен шығудың белгілері етіп шабуылдық мәні мен қауіптілікке сай келмеуі
немесе айдан анық сай келмеу, қорғану құралының шабуыл қаупіне сай келмеуі
шабуыл жасаған уақыт, жас мөлшері, шамасы, денсаулық жағдайы т.б жағдайлар
ескерілуі қажет деп есептеледі[14]. Міне, адам өлтіруді денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіруден және басқалай ұқсас құрам бөліктерден
ажыраттық.
2 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіруге заңдық талдау.
2.1 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің объектісі.
Жалпы қоғамда жасалатын қоғамға қауіпті әрекеттердің ішінде белгілі бір
қылмысты жеке бөліп қарау үшін қылмыстық құқық ғылымында қылмыстың құрамы
деген ерекше ұғым пайдаланылады. Қылмыс құрамы ұғымы латынның Сorpus
delict қылмыстық құқықтық орта ғасырлық ғана ғылымында пайда болған және
ол тек процессуалдық мағынада қолданылады. Сorpus delict ұғымы қылмыстың
іс жүзінде жасалғандығын куәландыратын объективтік белгілердің жиынтығын
қамтиды және қылмыстық істі қозғаудың жеткілікті негізі ретінде
қарастырылады. Қылмыстық құқық тарихына көз салсақ, қылмыс құрамы ұғымы
ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында қылмыстық кодекстердің
құрылуымен байланысты материалдық қылмыстық құқыққа өтті[15].
Қылмыс құрамы жөніндегі тиянақты теориялық зерттеулерді ХVІІІ-ХІХ
ғасырлардағы революцияға дейінгі орыстың классикалық мектебі ұсынды,
аталған ұғымның орыс жеріне енуіне немістің қылмыстық құқығы елеулі әсер
етті, өйткені, сол кездегі көптеген орыс ғалымдары неміс университеттері
мен магистратураларында атақты немістің ғалымдары Белинг және Бандингтің
мектептерінен білім алды. Немістің нормативтік Қылмыстық кодексі қылмыс
құрамын заң құрамы ретінде Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің
диспозициясын теңдестірді. Неміс оқулықтары мен Қылмыстық кодекске
комментарийлерінде қылмыс құрамы, тиісінше Қылмыстық Заң туралы тарауда
қарастырылады.
Белгілі қылмыстық кодекстердің ішінде Герман Федеративтік
Республикасының Қылмыстық кодексі ғана қылмыс құрамының ұғымы туралы
норманы көрсетеді. 1922 жылғы Франция, 1995 жылғы Испания, 1975 жылғы
Австрия, 1937 жылғы Швейцария қылмыстық кодекстері Қылмыс құрамы деген
терминді қолданбайды. Бұл англосаксондық қылмыстық құқық жүйесіне де тән
емес. Кеңес қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы туралы ілім
А.Н.Трайниннің Общее учение о составе преступления атты монографиясында
біршама терең зерттелінді. Қылмыс құрамы жөніндегі мәселе күні бүгінге
дейін пікірталастық көзқарастар тудыруда. Әсіресе, ол қылмыс құрамының
түсінігіне қатысты. Бір авторлар профессор Н.Д. Дурманов қылмыс құрамын
заңдық модель немесе ғылыми абстракция ретінде түсіндірсе, ал
екіншісінде профессор Н.Ф.Кузенцева қылмыс құрамын қылмыстық бір жүйеге
келтірілген құрылымы етіп көрсетеді. А.И.Игнатов пен А.Т.Костарева
еңбектерінде де Қылмыс құрамы – қылмыстың заңдығы түсінігі, яғни әрекетті
қылмыс ретінде тану үшін қажетті заңдық модель, абстракция деп көрсеткен.
И.Я.Гонтарь өзінің монографиясында осыған ұқсас нормативтік анықтаманы
ұсынады, оның пікірінше: Қылмыс құрамы – қоғамға қауіпті әрекет
белгілерінің қылмыстық заңда суреттелуі.
Осы аталған пікірлер негізінде қылмыстық құқық оқулықтарында және заң
әдебиеттерінде қылмыс құрамына бірнеше анықтамалар берілген:
- қылмыс құрамы - бұл адам әрекетінде қылмыстық заңмен көзделген
қылмыстың барлық белгілерінің болуы;
- қылмыс құрамы – бұл қылмыстық заңмен құрастырылған қылмыстың
объективтік және субъективтік белгілерінің жиынтығы;
- қылмыс құрамы – қылмыстың заңдық моделі;
- қылмыс құрамы – белгілі бір қоғамға қауіпті әрекетті қылмыс ретінде
сипаттайтын әрекеттің объективтік және субъективтік белгілерінің
міндетті жиынтығы[16].
Біздіңше, осы анықтамалардың соңғысы қылмыс құрамның мазмұны мен
мағынасын толықтай қамтитын секілді. Қылмыс құрамының ұғымын қылмыс
құрамының элементтері деп аталатын белгілердің төрт тобы құрайды. Оларға
мына келесілер жатады:
1. Қылмыс құрамының объектісі;
2. Объективтік жағы;
3. Қылмыс құрамының субъектісі;
4. Субъективтік жағы.
Енді оларға жеке-жеке тоқталып, анықтама берейік. Яғни олардың қандай
қызмет атқаратындарын зерттеп көрсетейік. Сонымен, қылмыс объектісі деп –
қылмыстық қол сұғушылық нәтижесінде қауіп келтіретін немесе қауіп мүмкін
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар, мүдделер немесе игіліктер.
Яғни, бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2 бабының 1-
бөлігінде көрсетілген. Ал енді Қылмыстың объективтік жағы деп – бұл қылмыс
объектісіне қауіп төндіретін немесе қауіп төндіру мүмкін қоғамға қауіпті іс-
әрекет, яғни әрекет немесе әрекетсіздік.
Қылмыстың субъектісі болып қылмыс жасаған және жасаған қылмысына жауап
беруге қабілетті жеке тұлға танылады. Субъектінің жауап беру қабілеттілігі
оның ақыл-есінің дұрыстығы мен қылмыстық заңмен белгіленген қылмыстық
жауаптылық жасына толуымен анықталады.
Ендігі соңғы қылмыс құрамының элементі қылмыстың субъективтік жағы.
Қылмыстың субъективтік жағы – бұл қылмыс субъектісінің өзінің жасаған
қылмыстық әрекетіне психикалық қатынасы. Оған қасақаналық немесе абайсыздық
түріндегі кінәсі, сондай-ақ қылмыстың ниеті мен мақсаты жатады. Осы қылмыс
субъектілерінің белгілері Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
14, 15, 16-баптарында көрсетілген, ал 19-20-21-22- баптарында субъективтік
жақтың нышандары көрсетілген[17].
Сонымен, қылмыс құрамы осы жоғарыда аталған қылмыс құрамы
элементтерінің міндетті жиынтығы. Себебі, осы элементтердің кемінде
біреуінің болмауы қылмыс құрамын құрамайды. Барлық төрт элемент бір-бірімен
тығыз байланысты және өзара әрекеттесіп жатады. Мысалға алсақ, қылмыс
объектісі объективтік жақпен келтірілген зардап арқылы байланысса, ал
объективтік жақ іс-қимыл актісі ретінде қылмыс субъектісімен әрекеттеседі,
себебі объектіге келтірілетін зиянды әрекет немесе әрекетсіздікті нақ сол
адам жасап отыр. Субъективтік жақ қылмыстың объективтік жағымен байланысты,
өйткені нақты әрекетке және оның зардабына деген психикалық қатынас алдын-
ала бағытталған іс-қимыл арқылы жүзеге асырылады. Қылмыс әрекеттері ең
алдымен қылмыстық заңда, яғни Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің
баптарында көрсетіледі. Алайда, қылмыс құрамының элементтеріне сілтемелер
Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінің нормаларында да кездеседі.
Сөйтіп, біздің енді айтатынымыз ауырлататын жағдайда жасалған адам
өлтірудің объектісі. Бұл жерде ең алдымен қылмыс объектісінің ұғымына
қысқаша тоқталып өтейік. Қылмыстың объектісі болып қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастар болып саналады. Жоғарыда айтып өткендей,
қылмыс объектілерінің тізімі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің
2-бабында көрсетілген деп, яғни оларға мына келесілер жатады:
1.Адам мен азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен заңды
мүдделері;
2.Меншік;
3.Ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері;
4.Қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік;
5.Қоршаған орта;
6. Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен
аумақтық тұтастығы;
7.Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігі жатады[18].
Объект- қылмыс құрамының міндетті элементтерінің бірі болып саналады,
сондықтан объектісіз қылмыс болмайды деп айта аламыз. Қылмыстық заңда
қылмыс ретінде қарастырылған кез-келген қоғамға қауіпті әрекет белгілі бір
объектіге қол сұғылады. Объектіні дұрыс анықтай білу қылмыстық әрекеттің
әлеуметтік және құқықтық қасиетін анықтауға көмегін тигізеді. Кез келген
әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі қандай объектіге айтарлықтай қол
сұғылуына байланысты. Құқық нормалары қоғамдық қатынастарымен бірге қол
сұғушылық объектісі бола алмайды. Қылмыс не нәрсеге зиян келтірсе немесе
зиян келтіру неғайбыл болса ғана сол қол сұғушылық объектісі болып танылуы
мүмкін. Қылмыс пен зиян келтіруге болмайтын құбылыс қорғауды қажет етпейді.
Демек ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің объектісі болып,
тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады. Заң жасына және денсаулық
жағдайына қарамастан кез-келген адамның өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі
нәрестенің туған сәттен, яғни анасының денесінен бөлініп шығып, алғаш
тыныс алу арқылы оның өкпесінің жұмыс істеген уақытынан басталады.
Әлеуметтік мемлекеттерде адам өлтірудің объектісі болып, әлеуметтік
жағдайға байланысты әлеуметтік қатынастар саналады. Яғни, қоғамдық
қатынастарда адамдар әрекет етеді, қатынасқа түседі. Сондықтан бұл
мемлекеттің қылмыстық заңы осы қатынасқа түсушілердің өмірін және
денсаулығын қорғауды жүзеге асырды. Советтік қылмыстық заң адам өмірін
қорғайды, жеке және биологиялық тұлға ретінде. Кеңес заманындағы ғалымдар
арасында адам өмірінің басталу уақыты мен аяқталуы жөнінде теориялық және
практикалық мағынада үлкен дау болды. Мұндай дау сол кездерде заң
ғалымдарында да болды. А.А.Жижиленко, А.А.Пионтковксий, Б.С.Утевский,
Н.И.Загородников. С.В.Бородин және т.б. арасында болды. Бұлардың
кейбіреулері адам өмірі ананың ішінде пайда болған ұрықтың даму кезеңінен
басталады деді. Яғни бұған мысал ретінде Жасанды түсік жасауды алсақ, бұл
жерде адам өміріне қаза келтірілді деді көптеген заң ғалымдары. Ал енді
кейбіреулері адам өмірі жарық дүниеге келісімен-ақ басталады деді[19].
Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің объектісі ретінде басқа
адамның өмірі деп көрсетуге болады, яғни адам өмірін қорғау және осы
құныдылықпен қамтамасыз ету қылмыстық заңның ең негізгі мақсаты деді.
К.Маркс адам өмірі абстракт емес әрқайсысына беріледі. Яғни адам ол қоғам
мүшесі, сондықтан да оның өмірі жеке өмірі ретінде қорғалады деді[20].
Қылмыстық құқық адам өмірін қорғауды жасына, физикалық және моральдық
саласына қарай сараламайды. Заңда әрбір адамның өмірі мен денсаулығы бірдей
қорғалады. Орыс заңгер профессоры Н.С.Таганцев былай деді: Адам қанша
уақыт өмір сүрсе де құқылы және 80 жыл өмір сүруіне құқығы бар деп жазды.
Кісі өлтіруді саралау адам өміріне қаза келтірушінің субъективтік жағының
психологиясына ғана емес, сондай-ақ жәбірленушінің жағдайын саралау үшін де
керек. Адам өміріне қаза келтірудің орнын қайта қалпына келтіру мүмкін
емес1. Яғни бұл қылмыста зиянды өтеу мүмкін емес, себебі өлген адамды қайта
тірілту мүмкін емес.
2.2 Ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтірудің объективтік жағы
Қылмыстың объективтік жағы – белгілі бір ағымды жағдайда, белгілі бір
орында және белгілі бір уақытта қылмыстық құқықпен қорғалатын қоғамдық
қатынастарға зардап келтіретін қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың сыртқы
көрінісі. Әрбір нақты қылмыстың көптеген жекеленген, соның ішінде
объективті белгілері болады. Әр қылмыстың объективті белгілері субъектінің
келтірілген залалдарын және қоғамға қауіпті қол сұғушылықты өрістететін
әрекетін немесе әрекетсіздігін сипаттайды. Қылмыстың нақты құрамының
объективті жағы заңмен қатаң анықталып, белгіленген қылмыстың объективті
жағын бейнелейтін белгілер жатады. Яғни, барлық ұғымдар сияқты ол қылмыстың
белгілі бір түрінің объективті жағының ұғымын түсіндіреді, бірақ ол толық
емес негізгі ерекшелікте бейнеленетін құбылысты ғана көрсетеді. Нақты
қылмыста қылмыстың объективті белгілерінің көлемі мен, оның құрамының
объективті жағын теңестіруге болады. Нақты қылмыстың объективтік жағы
қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінде, ал қылмыс құрамының бәріне бірдей
ортақ объективті белгілері қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінің қылмыс
құрамының объективтік жағы туралы ілімінде оқытылады[21].
Қылмыс құрамының объективтік жағына мыналар жатады:
а) әрекет және әрекетсіздік;
б) қоғамға қауіпті зардап;
в) әрекет пен зардаптың арасындағы себепті байланыс;
г) қылмыстың жасалған уақыты, орны және тәсілі.
Қылмыстың объективтік жағы не әрекеттен, не болмаса болады деп
күтілетін зардаптан, яғни әрекет пен зардаптың арасындағы себепті
байланыстан көрінеді. Осыған байланысты қылмыстық құқық теориясында әрекет
қылмыстың объективті жағының міндетті белгісі, ал зардап пен себепті
байланыс қылмыстың жасалған уақыты, орны және тәсілі сияқты факультативті
деп танылады.
Енді, осы объективті жақтың белгілеріне жеке-жеке тоқталып өтейік.
Қылмыстық құқық әрекеті деп адамның қоғамға қауіпті және құқыққа қайшы
әрекеті немесе әрекетсіздігі деп таниды. Әрекет - әрбір қылмыс құрамының
қасиетті белгісі. Әрекет қашан да нақты, яғни ол белгілі бір адаммен
белгілі бір жағдайда, орында және уақытта жасалып, белгілі бір нысанға
айналады. Қылмыстық әрекет – бұл қоғамға қауіптілігімен, құқыққа
қайшылығымен, саналылығымен, белсенділігмен (әрекет), немесе
немқұрайлығымен (әрекетсіздік), қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін
адамның ішкі жан-дүниесі арқылы көрінетін мінез-құлқы. Қылмыстық әрекет
объективті түрде қоғамға қауіпті. Оның қауіптілігі қоғамдық қатынастарға
залал, зиян келтірумен көрінеді. Әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі оның
қоғамдық қатынастарға келтірілген зиянның мөлшерімен және құнымен
анықталады. Әрекеттің қоғамға қауіптілігі оның құқыққа қайшылығы мен
жазаланушылығына байланысты болмаса да объективті. Әрекет жазалануға жатады
деп танылғандығынан қоғамға қауіпті деп саналмайды, керісінше қоғамға
қауіпті болғандығынан жазалануға жатады деп танылады. Қылмыстың қоғамдық
қауіптілігі – объективті және субъективті белгілерінің жиынтық қасиеті.
Әрекет адамның сыртқы дүниесінен байқалатын мінез-құлқы, тәртібі. Әрекет
қашан да адамның саналы ісінің көрінісі, нәтижесі. Әрекеттің сыртқы
көрінісі, яғни күш-қимылы, және ішкі, ой-санасы көріністері бір-бірімен
ажырамас бірлікте болады. Саналы әрекет мақсаттылықты, еріктілікті
көрсетеді. Сонымен әрекет деп – адамның белгілі бір мақсатқа саналы түрде
бағытталған іс-қимылы нәтижесінде көрінетін мінез-құлқының көрінісі. Ал
әрекетсіздік деп – жасауға тиісті және жасай алатын нақты бір әрекетті
жасамауымен көрінетін адамның мінез-құлқының немқұрайлығын көрсету.
Әрекетсіздік өзінің әлеуметтік және заңдық қасиетіне қарай әрекетпен
бірдей, бірақ оның сыртқы көрінісі қылмыс субъектісіндегі іс-қимылдың
жоқтығымен ерекшеленеді. Әрекетсіздік қылмыстық құқыққа қайшы болғанда
ғана, яғни қылмыстық құқықтық нормалардың талаптарына сай міндетке ие
болғанда ғана қылмыстық құқықтық мәнге ие болады. Сөйтіп, қылмыстық
әрекетсіздік қоғамдық қажетті әрекетпен жасалмағандығымен білінеді[22].
Қоғамға қауіпті зардап бұл әрбір қылмыстық әрекет қылмыстық заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынасқа қол сұғады, яғни зиян келтіріледі. Зиян
қылмыстық-құқықтық мәні бар кез-келген әрекетпен, яғни қылмыстық іс-
әрекеттің кез келген даму сатысында және оған қатысушының әрекетімен
келтіріледі. Қол сұғу объектісіне келтірілетін зиян заттық дүниеге емес,
сол қоғамдық-экономикалық формациямен адамдар арасындағы қарым-қатынасқа
жататындықтан ол қашан да ақиқат, яғни оның объективті шындығы болып
саналады. Қоғамдық қатынастың заттық дүниесі болмағандықтан, оған
келтірілген зиянның сипаты тікелей анықталмайды. Тек келтірілген объектіге
зиянның сипаты мен мөлшері сыртқы дүниеге өзгеріс әкелген әрекеттің
сипатымен бағаланады. Осыған орай, біз өз кезегінде қылмыстық зардапты
қоғамдық қатынасқа қатысушылардың материалдық, саяси, моральдық
шығындарынан және әлеуметтік құндылық шығындарынан айыра білу қажет. Заң
шығарушы қылмыстық зардапты сипаттаудың сан қилы әдістерін қолданады. Атап
айтқанда, бірқатар қылмыс құрамдарында нақты зардап көрсетіледі. Мысалы:
поездардың соқтығысуы, кемелердің апатқа ұшырауы, көліктердің сынуы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 296-бабында көрсетілген және
де тракторларды, автомобильдерді, комбайндарды және басқа да ауыл
шаруашылық машиналарын бүлдіру, сындыру немесе бөлшектеу, адам өлімі және
сол сияқтылар[23].
Себепті байланыс – бұл қылмыстық құқықтың негізді талаптарының бірі,
яғни қоғамға қауіпті зардап үшін жауаптылық адамның әрекетімен
келтірілгенде ғана қарастырылуы тиіс. Қылмыстық құқықта себепті байланыс
деп әрекет зардаптың пайда болуына тікелей себепкер болған жағдайдағы
қоғамға қауіпті әрекет пен келіп түскен зардаптың арасындағы байланысты
айтамыз. Себепті байланыс – қылмыстың материалдық құрамының объективті
жағының міндетті белгілерінің бірі. Уақыты бойынша әрекет зардаптан бұрын,
яғни зардаптың алдында жасалғанда ғана адамның қоғамға қауіпті мінез-құлқы
зардаптың пайда болуына себеп болады деп танылады. Әрекет немесе
әрекетсіздік зардап кездейсоқтықтан емес, сол әрекеттің салдарынан пайда
болуы заңды деп санағанда ғана себеп ретінде қарастырылады. Қылмыстық
жауаптылыққа кездейсоқтық себепті байланыс деген болмайды[24].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz