Парақорлықтың түсінігі және жалпы сипаттамасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Парақорлықтың түсінігі және жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Пара алудың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Пара алудың классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Пара алу үшін қылмыстық жауаптылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1. Пара алудың кылмыс құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2. Пара алудың сараланған құрамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3 Пара беру үшін қылмыстық жауаптылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.1. Пара берудің қылмыс құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3.2. Пара берудің сараланған құрамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.3. Пара бергені үшін жауапкершіліктен босатудың шарттары...56
4 Парақорлыққа делдал болу үшін қылмыстық жауаптылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
4.1. Парақорлыққа делдал болудың қылмыс құрамы ... ... ... ... ... 58
4.2. Паракорлыққа делдал болудың сараланған кұрамдары ... ... ..62
5 Парақорлықты ұқсас қылмыстардан ажырату ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
1 Парақорлықтың түсінігі және жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Пара алудың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Пара алудың классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Пара алу үшін қылмыстық жауаптылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1. Пара алудың кылмыс құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2. Пара алудың сараланған құрамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3 Пара беру үшін қылмыстық жауаптылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.1. Пара берудің қылмыс құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3.2. Пара берудің сараланған құрамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.3. Пара бергені үшін жауапкершіліктен босатудың шарттары...56
4 Парақорлыққа делдал болу үшін қылмыстық жауаптылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
4.1. Парақорлыққа делдал болудың қылмыс құрамы ... ... ... ... ... 58
4.2. Паракорлыққа делдал болудың сараланған кұрамдары ... ... ..62
5 Парақорлықты ұқсас қылмыстардан ажырату ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Зерттеу мәселесінің өзектілігі. Сыбайлас-жемқорлық - тек әлеуметтік емес, сонымен қатар саяси құбылыс. Ол әлеуметтік өмірдің барлық саласында мемлекеттік билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты өмір сүріп отырады. Өз кезегінде мемлекеттің жемқорлыққа қарсы жүргізіп отырған Қазақстанның ішкі саясаты сыбайлас-жемқорлық қылмыстарының жағдайына, құрылымы мен динамикасына ықпал жасап отыр. Сыбайлас жемқорлықтың ең көне және кең тараған түрлерінің бірі - парақорлық. Жалпы алғанда парақорлық бұл - кез-келген өркениетті мемлекеттің алдында тұрған мәселе. Қылмыстың бұл түрі елдегі режимге, ондағы басқару нысанына, идеологияға қарамастан кең етек жайып отыр. Мысалы, КСРО кезінде кез-келген қылмыстық құқық саласындағы ғылыми еңбектерде буржуазиялық елдердегі (АКДБ, Англия, Франция, т.б.) қылмыстылықтың жоғары деңгейін, соның ішінде паракорлық қылмысының көптеп таралғанын жаза отырып, өз елдеріндегі дәл осы қылмыстың аз таралмағандығы мойындалмады. 1918 жылдың өзінде-ақ парақорлықтың қарқынды дамып келе жатқанын байқаған В.И.Ленин, сол жылы "парақорлыққа қарсы күрес туралы" декретке қол қойды. 1921 жылы Бүкілресейлік съезді де ол мемлекеттің үш жауы бар деп: "біріншісі- бюрократия, екіншісі - сауатсыздық, үшіншісі -пара", - деп көрсеткен. [1, 36].
Ол кезде жас кеңестік мемлекеттің алдында тұрған мәселе - әкімшілік-басқарушылық аппаратгы ұйымдастыру болатын. Осының салдарынан осы аппаратты ұйымдастырудың тиімді әдістерін табу үшін, мемлекет өзінің шаруашылық - басқарушылық мекемелерін қайта ұйымдастыруға жиі ұшырататын. Осының нәтижесінде, кезекті қайта ұйымдастырудан кейін "сыртта" қалып қалмас үшін, қызметкерлерге пара беруге тура келді.
Екіншіден, парақорлықтың өсуіне әкеліп соққан жағдай ол мемлекеттік органдардағы қызметкерлердің материалдық тұрғыдан төмен қамтамасыз етілуі. Яғни төмен жалақы және әлсіз материалдық ынталандырылуы.
Үшіншіден, елдің бұл кездегі ауыр экономикалық және қаржылық күй кешуі.
Қарап отырсақ, нақ осы мәселелер Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары орын алды. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, экономикалық және саяси реформаларды жүзеге асыру барысында сыбайлас жемқорлық мәселесіне тап болды, мемлекеттік билік саласында парақорлықтың күрт өсуі орын алды. Ал ол өз кезегінде Қазақстанда құқықтық мемлекет құруға кедергі жасауда.
Ол кезде жас кеңестік мемлекеттің алдында тұрған мәселе - әкімшілік-басқарушылық аппаратгы ұйымдастыру болатын. Осының салдарынан осы аппаратты ұйымдастырудың тиімді әдістерін табу үшін, мемлекет өзінің шаруашылық - басқарушылық мекемелерін қайта ұйымдастыруға жиі ұшырататын. Осының нәтижесінде, кезекті қайта ұйымдастырудан кейін "сыртта" қалып қалмас үшін, қызметкерлерге пара беруге тура келді.
Екіншіден, парақорлықтың өсуіне әкеліп соққан жағдай ол мемлекеттік органдардағы қызметкерлердің материалдық тұрғыдан төмен қамтамасыз етілуі. Яғни төмен жалақы және әлсіз материалдық ынталандырылуы.
Үшіншіден, елдің бұл кездегі ауыр экономикалық және қаржылық күй кешуі.
Қарап отырсақ, нақ осы мәселелер Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары орын алды. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, экономикалық және саяси реформаларды жүзеге асыру барысында сыбайлас жемқорлық мәселесіне тап болды, мемлекеттік билік саласында парақорлықтың күрт өсуі орын алды. Ал ол өз кезегінде Қазақстанда құқықтық мемлекет құруға кедергі жасауда.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, 16 шілде 1997 жыл.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. 27 желтоқсан 1994 жыл; Ерекше бөлім 1 шілде 1999 жыл.
4. "Сыбайлас жемқорлыкка қарсы күрес туралы" ҚР Заңы. 2 шілде 1998 жыл.
5. "ҚР мемлекеттік қызмет туралы" Заңы. 23 шілде 1999 жыл.
6. Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 20 қыркүйек 2002 жылғы №949 Жарлығымен мақұлданған.
7. ҚР Жоғарғы Сот Пленумының 22 желтоксан 1995 жылғы "Соттардың парақорлық туралы заңнаманы қолданудың тәжірибесі туралы" №9 қаулысы.
8. "Соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы" Жоғарғы соттың 13 желтоқсан 2001 жылғы №18 нормативтік қаулысы.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Волженкин Б.В. Служебные преступления - М.:Юристъ, 2000.
2. Ширяев В.Н. Взяточничество и лиходательство в связи с общим учением о должностных преступлениях. Ярославль, 1916 г.
3. Яковлев А.М. Социология экономической преступности. Москва, 1988.
4. Волженкин Б.В. Взяточничество в истории советского уголовного законодательства. Правоведение №2, 1993.
5. Горелик А.С. Уголовная ответственность за коммерческий подкуп// Юридический мир.1999. № 1-2.
6. Б.В. Здравомыслов, П.И. Гришаев Взяточничество: понятие, причина, квалификация. Москва, 1988.
7. Квициниа А.К. Взяточничество и борьба с ним. Сухуми., "Алашара", 1980.
8. Папиашвили Ш.Г. Должностные преступления в теории уголовного права, законодательстве и судебной практике. Тбилиси, 1988.
9. Здравомыслов Б.В. Квалификация взяточничества. М., 1991.
10. Аникин А. Ответственность за взяточничество по новому УКУ/ Законность. 1997. №6.
11. Яни П.С. Взяточничество и должностное злоупотребление: уголовная ответственность. Москва. 2002.
12. Аслаханов А.А. Проблемы уголовно-првовой борьбы со взяточничеством // Государство и право. 1993. №4.
13. Качмазов О.К. Ответственность за взяточничество по российскому уголовному праву. М., 1999.
14. ФроловЕ., Шелковкин Г. Квалификация незаконной передачи социолистического имущества другим лицам // Сов. Юстиция. 1980. №5.
15. Фейербах А. О подкупе// Журнал гаржданского и уголовного права. №6. 1984.
16. Волженкин Б.В., Квашис В.Е., Цагикян С.Ш. Ответственность за взяточничество. Ереван, 1988.
17. Кирпичников А.И. Взятка и коррупция в России. СПб., 1997.
18. Ағыбаев А.Н. Қьілмыстық кұқық. Ерекше бөлім: - Алматы: Жеті Жарғы, 2000
19. Брайнин Я.М. Советское уголовное право. Часть особенная, выпуск 2, издательство Киевского универститета, 1952
20. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсІнік. - Алматы: ЖШС"Баспа", 2001
22. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Ерекше бөлім /оқулық/. Жауапты редакторлары: С.М.Рахметов., Е.О.Алауханов., Т.Ә.Бапанов. Екі томдық. Ітом. Алматы: "Дэнекер" институты, 2000
23. Райсмен В.М. Скрытая ложь. Взятки:"крестовые походы" и реформы. М., 1988.
24. Мельникова В.Е. Ответственность за взяточничествр. М., 1982.
25. Уголовное право России: Учебник для вузов. Под ред. А.Н. Игнатова, Ю.А. Красикова. М., 1999.
26. Взяточничество. Завидов Б.Д. М., 2002.
27. Коррупция. Закон. Ответственность. Максимов С.В. М, 2000.
28. Курбатов Е.В. Уголовная ответственность за получение взятки по законодательству РК. Караганда, 2002.
29. Ағыбаев А.Н. Уголовная ответственность за взяточничество. Вестник КазГУ сер. Юрид. №4, 2000.
30. Абдрахманов С.З. Признаки субъекта коррупционных преступлений. Караганда, 2004.
31. Лопашенко Н.А. Взяточничество, проблемы квалификации. Правоведение, №6. 2001.
32. Кто остановит коррупцию? Мурзалинова С. Юридическая газета 24 февраль 2005.
33. Должностное злоупотребление и получение взятки. Амрекулов Б. Фемида 2001, №6.
34. Светлов А.Я. Ответственность за должностные преступления. Киев, 1978.
35. Ляпунов Ю.И. Ответственность за взятку. М., 1987.
36. Уголовное право Казахской ССР. Алматы, 1988.
37. Пионтковский А.А. Учение о -преступлении. Москва, 1961.
38. Пионтковский А.А.. Курс советского уоголовного права. Т.V. Москва, 1955.
39. Дурманов Н.Д. Советское уголовное право. Часть Особенная. Москва, 1958.
40. Бектаев Қалдыбай. "Сөздік". Үлкен қазақша-орысша сөздік. Алматы: "Алтын-Қазына" 2001.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, 16 шілде 1997 жыл.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. 27 желтоқсан 1994 жыл; Ерекше бөлім 1 шілде 1999 жыл.
4. "Сыбайлас жемқорлыкка қарсы күрес туралы" ҚР Заңы. 2 шілде 1998 жыл.
5. "ҚР мемлекеттік қызмет туралы" Заңы. 23 шілде 1999 жыл.
6. Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 20 қыркүйек 2002 жылғы №949 Жарлығымен мақұлданған.
7. ҚР Жоғарғы Сот Пленумының 22 желтоксан 1995 жылғы "Соттардың парақорлық туралы заңнаманы қолданудың тәжірибесі туралы" №9 қаулысы.
8. "Соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы" Жоғарғы соттың 13 желтоқсан 2001 жылғы №18 нормативтік қаулысы.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Волженкин Б.В. Служебные преступления - М.:Юристъ, 2000.
2. Ширяев В.Н. Взяточничество и лиходательство в связи с общим учением о должностных преступлениях. Ярославль, 1916 г.
3. Яковлев А.М. Социология экономической преступности. Москва, 1988.
4. Волженкин Б.В. Взяточничество в истории советского уголовного законодательства. Правоведение №2, 1993.
5. Горелик А.С. Уголовная ответственность за коммерческий подкуп// Юридический мир.1999. № 1-2.
6. Б.В. Здравомыслов, П.И. Гришаев Взяточничество: понятие, причина, квалификация. Москва, 1988.
7. Квициниа А.К. Взяточничество и борьба с ним. Сухуми., "Алашара", 1980.
8. Папиашвили Ш.Г. Должностные преступления в теории уголовного права, законодательстве и судебной практике. Тбилиси, 1988.
9. Здравомыслов Б.В. Квалификация взяточничества. М., 1991.
10. Аникин А. Ответственность за взяточничество по новому УКУ/ Законность. 1997. №6.
11. Яни П.С. Взяточничество и должностное злоупотребление: уголовная ответственность. Москва. 2002.
12. Аслаханов А.А. Проблемы уголовно-првовой борьбы со взяточничеством // Государство и право. 1993. №4.
13. Качмазов О.К. Ответственность за взяточничество по российскому уголовному праву. М., 1999.
14. ФроловЕ., Шелковкин Г. Квалификация незаконной передачи социолистического имущества другим лицам // Сов. Юстиция. 1980. №5.
15. Фейербах А. О подкупе// Журнал гаржданского и уголовного права. №6. 1984.
16. Волженкин Б.В., Квашис В.Е., Цагикян С.Ш. Ответственность за взяточничество. Ереван, 1988.
17. Кирпичников А.И. Взятка и коррупция в России. СПб., 1997.
18. Ағыбаев А.Н. Қьілмыстық кұқық. Ерекше бөлім: - Алматы: Жеті Жарғы, 2000
19. Брайнин Я.М. Советское уголовное право. Часть особенная, выпуск 2, издательство Киевского универститета, 1952
20. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсІнік. - Алматы: ЖШС"Баспа", 2001
22. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Ерекше бөлім /оқулық/. Жауапты редакторлары: С.М.Рахметов., Е.О.Алауханов., Т.Ә.Бапанов. Екі томдық. Ітом. Алматы: "Дэнекер" институты, 2000
23. Райсмен В.М. Скрытая ложь. Взятки:"крестовые походы" и реформы. М., 1988.
24. Мельникова В.Е. Ответственность за взяточничествр. М., 1982.
25. Уголовное право России: Учебник для вузов. Под ред. А.Н. Игнатова, Ю.А. Красикова. М., 1999.
26. Взяточничество. Завидов Б.Д. М., 2002.
27. Коррупция. Закон. Ответственность. Максимов С.В. М, 2000.
28. Курбатов Е.В. Уголовная ответственность за получение взятки по законодательству РК. Караганда, 2002.
29. Ағыбаев А.Н. Уголовная ответственность за взяточничество. Вестник КазГУ сер. Юрид. №4, 2000.
30. Абдрахманов С.З. Признаки субъекта коррупционных преступлений. Караганда, 2004.
31. Лопашенко Н.А. Взяточничество, проблемы квалификации. Правоведение, №6. 2001.
32. Кто остановит коррупцию? Мурзалинова С. Юридическая газета 24 февраль 2005.
33. Должностное злоупотребление и получение взятки. Амрекулов Б. Фемида 2001, №6.
34. Светлов А.Я. Ответственность за должностные преступления. Киев, 1978.
35. Ляпунов Ю.И. Ответственность за взятку. М., 1987.
36. Уголовное право Казахской ССР. Алматы, 1988.
37. Пионтковский А.А. Учение о -преступлении. Москва, 1961.
38. Пионтковский А.А.. Курс советского уоголовного права. Т.V. Москва, 1955.
39. Дурманов Н.Д. Советское уголовное право. Часть Особенная. Москва, 1958.
40. Бектаев Қалдыбай. "Сөздік". Үлкен қазақша-орысша сөздік. Алматы: "Алтын-Қазына" 2001.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
1 Парақорлықтың түсінігі және жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Пара алудың түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Пара алудың
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Пара алу үшін қылмыстық жауаптылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1. Пара алудың кылмыс
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 23
2.2. Пара алудың сараланған
құрамдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 44
3 Пара беру үшін қылмыстық
жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .49
3.1. Пара берудің қылмыс
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..49
3.2. Пара берудің сараланған
құрамдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...55
3.3. Пара бергені үшін жауапкершіліктен босатудың шарттары...56
4 Парақорлыққа делдал болу үшін қылмыстық
жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..58
4.1. Парақорлыққа делдал болудың қылмыс құрамы ... ... ... ... ... 58
4.2. Паракорлыққа делдал болудың сараланған кұрамдары ... ... ..62
5 Парақорлықты ұқсас қылмыстардан ажырату ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .70
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .73
Кіріспе
Зерттеу мәселесінің өзектілігі. Сыбайлас-жемқорлық - тек әлеуметтік
емес, сонымен қатар саяси құбылыс. Ол әлеуметтік өмірдің барлық саласында
мемлекеттік билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты өмір сүріп отырады.
Өз кезегінде мемлекеттің жемқорлыққа қарсы жүргізіп отырған Қазақстанның
ішкі саясаты сыбайлас-жемқорлық қылмыстарының жағдайына, құрылымы мен
динамикасына ықпал жасап отыр. Сыбайлас жемқорлықтың ең көне және кең
тараған түрлерінің бірі - парақорлық. Жалпы алғанда парақорлық бұл - кез-
келген өркениетті мемлекеттің алдында тұрған мәселе. Қылмыстың бұл түрі
елдегі режимге, ондағы басқару нысанына, идеологияға қарамастан кең етек
жайып отыр. Мысалы, КСРО кезінде кез-келген қылмыстық құқық саласындағы
ғылыми еңбектерде буржуазиялық елдердегі (АКДБ, Англия, Франция, т.б.)
қылмыстылықтың жоғары деңгейін, соның ішінде паракорлық қылмысының көптеп
таралғанын жаза отырып, өз елдеріндегі дәл осы қылмыстың аз таралмағандығы
мойындалмады. 1918 жылдың өзінде-ақ парақорлықтың қарқынды дамып келе
жатқанын байқаған В.И.Ленин, сол жылы "парақорлыққа қарсы күрес туралы"
декретке қол қойды. 1921 жылы Бүкілресейлік съезді де ол мемлекеттің үш
жауы бар деп: "біріншісі- бюрократия, екіншісі - сауатсыздық, үшіншісі
-пара", - деп көрсеткен. [1, 36].
Ол кезде жас кеңестік мемлекеттің алдында тұрған мәселе - әкімшілік-
басқарушылық аппаратгы ұйымдастыру болатын. Осының салдарынан осы аппаратты
ұйымдастырудың тиімді әдістерін табу үшін, мемлекет өзінің шаруашылық -
басқарушылық мекемелерін қайта ұйымдастыруға жиі ұшырататын. Осының
нәтижесінде, кезекті қайта ұйымдастырудан кейін "сыртта" қалып қалмас үшін,
қызметкерлерге пара беруге тура келді.
Екіншіден, парақорлықтың өсуіне әкеліп соққан жағдай ол мемлекеттік
органдардағы қызметкерлердің материалдық тұрғыдан төмен қамтамасыз етілуі.
Яғни төмен жалақы және әлсіз материалдық ынталандырылуы.
Үшіншіден, елдің бұл кездегі ауыр экономикалық және қаржылық күй
кешуі.
Қарап отырсақ, нақ осы мәселелер Қазақстан тәуелсіздік алғаннан
кейінгі жылдары орын алды. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, экономикалық
және саяси реформаларды жүзеге асыру барысында сыбайлас жемқорлық
мәселесіне тап болды, мемлекеттік билік саласында парақорлықтың күрт өсуі
орын алды. Ал ол өз кезегінде Қазақстанда құқықтық мемлекет құруға кедергі
жасауда.
ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың ұсынысы бойынша 1998 жылы 2 шілдеде
"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Заң қабылданған
болатын. Ол заң дүниежүзілік тәжірибені негізге ала отырып құрастырылған.
Осылайша, сыбайлас жемқорлықпен күрес мемлекеттік саясаттың құрамдас
бөлігіне айналып отыр.
Сыбайлас жемқорлық қылмысының ең кең тараған түрлерінің бірі -ол
паракорлық. Мемлекеттік - биліктік құрылымдарда терең орныққан ол
-қоғамдық, құқықтық сананың дағдарысына, құқықтық нигилизмге, мемлекеттік
органдарға сенбеушілікке әкеліп соғады.
Сондықтан, парақорлықпен күрес біздің қоғамның алдында тұрған ең
бірінші міндет болып табылады. 26 маусым 1998 жылғы "ҚР ұлттық қауіпсіздігі
туралы" Заңында - сыбайлас жемқорлық ұлттық қауіпсіздіктің негізгі
қатерлерінің бірі ретінде көрсетілген.
Парақорлық үшін қылмыстық жауапкершілік мәселесін: Н.М.Абдиров,
А.Н.Ағыбаев, И.Ш.Борчашвили, У.С.Жекебаев, Р.Т.Нуртаев, Г.Д.Тлендиева,
С.М.Рахметов, ал Ресейлік ғалымдардан Б.В.Волженкин, В.В. Лунеев, С.Г.
Келина, А.Н. Трайнин, А.К. Квициниа, В.И. Ширяев, Б.В. Здравомыслов, П.И.
Гришаев т.б. өз еңбектерінде зерттеген.
Көрнекті ғалымдардың бұл қылмысты толық зерттеуі, оны зерттеуге
кедергі бола алмайды. Өйткені біздің заңнамада кемшіліктер өте көп.
Сот практикасын зерттей келе, құқық қорғау органдарының
парақорлықпен күресуде нәтижелілік танытпай отырғанын анық байқауға
болады. Көбінесе, қылмысты саралауда, ұқсас қылмыстардан
ажыратуда қателіктер кетіп жатады. Сонымен қатар бұл қылмысты дәлелдеу де
өте қиын.
Зерттеудіц мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің мақсаты параны алу, параны беру, парақорлыққа делдал болу
нормаларына қылмыстық құқықтық талдау жасау және олардың қолданылу
тиімділігін арттыру үшін қылмыстық заңнаманы жетілдірудің жолдарын ұсыну.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер алға қойылған:
- парақорлықтың ғылыми - теориялық аспектісін зерттеу;
- парақорлық үшін қылмыстық жауапкершіліктің шегін анықтау;
- парақорлық үшін жауаптылықты көздейтін қылмыстық құқықтық
нормаларды жетілдіру бойынша қорытындылар мен ұсыныстарды
келтіру;
- парақорлықты басқа ұқсас қылмыстардан ажыратып алу.
Зерттеудің практикалық маңызы.
Практикалық және теориялақ аспектілерді зерттей келе, мынадай
мәселелерді нақтылауға тура келді: лауазымды тұлга ұғымы қылмыстық құқықта
толық анықталмаған, параның заты, параның төменгі мөлшері туралы, т.б.
Осы жұмыста келтірілген ұсыныстар парақорлықпен күресте және құқық
қолдану қызметінде қылмыстық нормаларды жетілдіруде пайдаланылуы мүмкін.
1 Парақорлықтың түсінігі және жалпы сипаттамасы.
1.1 Пара алудың түсінігі.
Парақорлық - бұл сыбайлас жемқорлықтың ең көне және ең кең тараған
түрлерінің бірі. Атақты орыс криминалисті В.И. Ширяевтың айтуынша: "ерекше
өкілеттіктерге ие биліктің адамдары пайда болғаннан бастап парақорлық та
сол кезден бастап пайда болды".[2, 96].Заңнамада парақорлық - қызметтік,
пайда күнемдік мақсатта жасалатын қылмыстардың бірі ретінде көрсетілген.
Бұл қылмыстың мәні мынада: мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға
немесе оған теңестірілген адам өзінің қызметтік міндеттерін орындағаны үшін
басқа тұлғалардан немесе ұйымдардан заңсыз материалдық сыйақы алады.асқа да
мемлекеттік билікке, мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстар сияқты,
парақорлық мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін - өзі басқару
органдары, сонымен қатар, әскери күштерді басқару аппаратының, яғни
мемлекеттік басқару аппаратының қалыпты қызмет етуіне қарсы бағытталады. Ал
бұл аппараттың қалыпты қызмет етуінің ең басты шарты - бұл мемлекеттік
қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адамның қызметі
үшін төленетін жалақысын заңдылық, жария - кұқықтық принциптеріне сай етіп
төлеу. Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адам өз қызметін жүзеге асыру барысында қызмет мүддесін
басшылыққа алып, өз қызметі үшін сыйақыны тек қана заңда көрсетілген
тәртіппен алуы тиіс.
Парақорлық мемлекеттік басқару аппаратына іріткі салып, азаматтардың
алдында оның беделін аяқ асты етіп, әділдікке сенімсіздік туғызып,
шенеуніктердің жаппай сатылатындығы жөнінде пікір қал ыптастырады.
Парақорлық экономикаға, саясатқа, мәдениетке зардабын тигізіп қана
қоймай, қоғамда билік ететін идеологияны, қоғамдық сананы - психология,
мораль, адамгершіліктің құлдырауына әкеліп соғады. Пара шенеунікті
мемлекет қызметшісшен жеке мүдделердің кызметшісіне айналдырады, парақорлық
тек құқықтық нормаларды ғана емес, мемлекеттің бүкіл құқықтық жүйесін
бұзады. [2;82].
Бұл пікірді А.М. Яковлев та қолдайды: "Бұл қылмыс құқықтық тәртіпке
қол сұғады, нормативтік жүйенің сақтаушыларын, оның бұзушыларына
айналдырады. Пара кез - келген заңнамалық шектеулерге, тыйымдарға кілтін
таба алады. [3,22].
Пара үшін тиімді контрактілер жасалады, керекті
сараптамалар жүргізіледі, салықтық жеңілдіктер мен тиімді несиелер алынады,
белгілі - бір кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін лицензиялар алынады.
Параны бере отырып құқық бұзушылар жауапкершіліктен жалтарады. Пара
тіркелген кезде, ЖОО- на түсу кезінде, онда емтихан тапсырған кезде
беріледі және алынады. Ең қатерлісі, парақорлық басқа қылмыстармен ұштасқан
кезде болады олар: салықтық, кедендік, экономикалық, экологиялық және ұрлау
қылмыстары. Американдық ғалым В.М. Райсмен, АҚШ - тағы парақорлық мәселесін
зерттей отырып, кең тараған параның үш түрін айқындады: іскерлік пара
(лауазымды тұлғаға ол өзінің қызметтік міндеттерін тезірек орындауын
қамтамасыз ету үшін беріледі), тежеуші пара (тиісті жағдайда қолданылуы
тиіс норманың қолданылуын тоқтата тұрғаны үшін беріледі), тікелей сатып алу
(яғни белгілі бір қызметі үшін емес, қызметкердің өзін сатып алу. Ол өз
жұмысында қалып, қызметін орындап, толықтай бейтараптылық білдіріп, бірақ
үнемі пара берушінің мүдделерін корғап отырады). Паралардың осы үшеуі де
біздің елімізде кездеседі. Және лауазымды тұлғаны сатып алу ерекше қауіпті
болып табылады. Ұйымдасқан қылмыстық топтар биліктік құрылымдардың
өкілдерімен байланыстар орнатып, оларды жүйелі түрде "тамақтандырып",
өздеріне тәуелді қылады. Парақорлықпен күрес нәтижесінде кейінгі жылдары
оның келесі түрлері анықталып отыр:
1) қызметтік жағдайын пайдаланып, алдын - ала сөз байласпай, құқыққа сай
әрекеті үшін пара алуы;
2) жоғарыда аталған жағдайларда, бірақ қызметтік міндеттерін бұза отырып
пара алу;
3) қызметтік міндеттерін жасағанға дейін сыйақы алу. Бұл жағдайларда
қорқытып алушылық көптеп кездеседі, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адам пара берушінің заңды мүдделеріне қайшы
әрекеттер жасаймын деп немесе пара берушінің талап етуге құқылы әрекеттерді
жасаудан бас тартамын деп қорқытуы;
4) Пара берушінің пайдасына заңсыз әрекеттерді жасағанға дейін -сыйақы
алу;
5) Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адамның оның юрисдикциясындағы адамдардан жалпы қамқоршылығы және жол беруі
үшін қандай да бір қызметтік әрекеті үшін алдын ала келіспей материалдық
құлдылақтар немесе қызмет көрсетуді қабылдауы.
ҚР 1997 жылғы қылмыстық кодексіне сәйкес парақорлық ұғымы -параны алу
(311- бап), параны беру (312-бап), парақорлыққа делдал болу (313-бап)
қылмыстарын қамтиды.
Параны алу қылмысының аяқталуы, параны берусіз мүмкін емес. Сондай-ақ,
параны беру қылмысының аяқталуы, параны алу орын алмаса мүмкін емес. Бұл
қылмыстардың арасындағы өзара тәуелділік заң әдебиеттерінде даудың
туындауына әкеліп соқты.
Бұл қылмыстардың жеке даралығы туралы пікір орын алды (Б.В.
Здравомыслов, В.Ф. Кириченко, В.Е.Мельникова, Н.А. Стручков, М.Д.
Шаргородский, және т.б.). Сонымен қатар, парақорлықты күрделі екі жақты бір
қылмыс ретінде санаушылар саны да көп (Н.Д. Дурманов, Н.Г. Кучерявый, Ш.Г.
Папиашвили, А.Б. Сахаров, және т.б.). Үшінші көзқарас бойынша, пара беруді
пара алуға қатысушылықтың ерекше түрі ретінде есептейді (А.А Жижиленко,
Ю.И. Ляпунов, А.Н. Трайнин, А.Я. Светлов және т.б.).
Үш көзқарастың да жақтаушылары бір жерде келіседі - ол параны алу және
беру кезінде мемлекеттің басақару аппаратының қалыпты қызмет етуіне қол
сұғылуы. Бұған қоса кеңестік заңнама да қазіргі заңнама сияқты, мемлекеттік
қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адам заңды
әрекеті үшін де, заңсыз әрекеті үшін де пара алса, оны қылмыс деп
есептеген.
Осылайша, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адам басқару аппаратының қалыпты қызмет етуіне аяқталған қол
сұғушылықты жүзеге асыру үшін, оған біреу пара беру керек. Осыдан, пара
беруші бұл қылмыстың қажетті қатысушысы болады, өйткені ол қасақана
мемлекеттік қызметті атқаруга уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адаммен біріге отырып, басқару аппаратының қалыпты қызметіне қол сұғуға
қатысады.
Параны алу және беру қылмыстарын жеке дара қылмыс қылмыс ретінде
санаушылардың аргументтерін оңай терістеуге болады. Көбінесе, параны алу
және параны беру кезінде олардың объективтік жақтарының, субъектілерінің,
мүдделерінің, мақсаттары мен ниеттерінің айырмашылық тарына көп көңіл
бөлінеді. Алайда, қылмысқа қатысушылық кезінде қатысушылардың ниеттері мен
мақсаттары барлық жағдайларда бірдей бола бермейді. Оларда айырмашылықтың
болуына жол беріледі. Ең бастысы, ол -әрекеттерінің ортақ және құқыққа
қайшы екенін сезінуде. Қандай да болмасын басқа ортақ қылмысты жасау
барысында қатысушылардың әрекеттері дәл осындай дәрежеде әртүрлі болуы
мүмкін.
Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамның параны алмаған жағдайда да, бұл параны беру
қылмысының жеке даралығын білдірмейді. Бұл жерде қылмысқа оқталу орын
алады, яғни пара беруші қылмыстың обьективтік жағын орындап, өзіне тәуелді
әрекеттердің барлығын жасаса да, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адам параны алмаса, онда пара беруші пара
беруге оқталғаны үшін жауапқа тартылады.
Қылмыстық кодекстің 13 – тарауы "Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы
қылмысқа" арналған. 1959 жылғы Қылмыстық кодексте мұндай тарау жоқ еді,
керісінше "Лауазымды қылмыстар" деген тарау (V) бар болатын. Қоғамымызда
орын алған күрделі әлеуметтік – экономикалық, саяси өзгерістердің
нәтижесінде лауазымды адамдардың қылмыстары мемлекеттік органның аппараты
жүйесінде немесе коммерциялық және өзге де ұйымдар жүйесінде істелетін
қоғамға қауіпті іс – әрекеттерінің мәніне қарай коммерциялық және өзге де
ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы және мемлекеттік қызмет мүдделеріне
қарсы қылмыстар болып жеке екі тарауға бөлінеді. Мұндай бөлінудің негізі
қылмыстың объектісі мен субъектісі болып табылады. Мемлекеттік емес
ұйымдардың лауазымды адамдарының қылмысты іс – әрекеті сол ұйымдардың бір
қалыпты жұмысына кедергі келтіреді және олардың мемлекеттік аппарат
қызметіне еш қатысы болмайды. Кінәлі адамның осы немесе өзге де нысандағы
әрекеттері заңмен белгіленген уәкілеттігін пайдалануы арқылы жүзеге
асырылады.
Қазақстан Республикасының заң күші бар 23 шілдеде 1999 жылғы
"Мемлекеттік қызмет туралы" заңында педагогтық, ғылыми және де өзге де
шығармашылық қызметті қоспағанда, басқа да ақылы қызметпен айналысуға;
кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, соның ішінде коммерциялық ұйымда, оны
басқаруға, тікелей қатысуы Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес оның
кызметтік міндетіне кірмейтін болса, ұйымдық – құқықтық нысанына
қарамастан, коммерциялық ұйымды басқаруға, қатысуға құқығы жоқ деп тіке
белгіленген.
Қылмыс құрамы бойынша қылмыстық жауаптылықты қажетті шарттарының бірі
болып, кінәлі адаммен кәсіпкерлік ұйымының арасындағы себептік байланыстың
болуы саналады.
Осы баптың ескертуінің 2 – бөлігіне сәйкес, мемлекеттің міндетін
және мемлекеттік органдардың өкілеттігін тікелей орындау үшін Қазақстан
Республикасының Конститутциясында, Қазақстан Республикасының
конститутциялық және де өзге заңдарында белгіленетін қызметтерді атқаратын
адамдар жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдар деп түсініледі.
Жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдар болып, ҚР Президенті, ҚР
Басқару үкіметінің председателі, парламент, палата председателі,
министірлер, Жоғарғы сот председателі, бас прокурор немесе т.б. ҚР жоғары
лауазым иелері табылады.
Аталған баптың 4 – бөлігі ерекше дәрежеленген мән – жайларға
байланысты ауыр зардаптарға әкеп соққан әрекеттерді көздейді. Қызмет
өкілеттігін теріс пайдалану, билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра
пайдалану және қызметтік жалғандық жасалғаны үшін сот тәжірибесін қолдану
туралы 30 наурыз 1990 жылғы КСРО Жоғарғы Соты Пленумының қаулысында аса ірі
мөлшердегі материялдық зардаптың немесе денсаулыққа ауыр зиян келтірілуі
қызмет өкілеттігін теріс пайдаланудың салдарынан пайда болса ауыр
зардаптарға әкеп соққан әрекеттарге жатқызылады деп көрсетілген.
Егер лауазымды адамның теріс әрекеттері пайдакүнемдікпен немесе өзге
де жеке басының мүддесі үшін жасалса және азаматтардың немесе ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен
қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеп соқтырмаса, қылмыстық
жауаптылық пайда болмайды, керісінше тәртіптік жауаптылыққа әкеп соқтыруы
мүмкін.
Аталған қылмыс құрамы формальды болып табылатындықтан қылмыс, яғни ҚК
310 – бабындағы әрекеттердің басталуы, яғни кәсіпкерлік қызметке заңсыз
қатысу сәтінен аяқталынған деп ескерілінеді.
Қылмыс субъектісі болып – мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті
адамдар не оған теңестірілген адамдар танылады (ҚК 307 – бабының талдануын
қараңыз). Аталған бабтың 2 – бөлігі лауазымды адам жасаған нақ сол
әрекеттер үшін жауаптылық көздейді. Аталған бабтың 3 – бөлігі "Лауазымды
адамдардың мемлекеттік емес ұйымдарға, соның ішінде қоғамдық лицензиялау
жөніндегі өкілеттігін беруге әкеп соғатын іс – әрекеттерді жасағаны үшін
қылмыстық жауаптылықты белгілеген. Кәсіпкерлік қызметке заңсыз қатысу
объективтік белгілері бойынша билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра
пайдаланумен ұқсастықтарға ие. Олардың айырмашылығы сол, лауазымды адамның
мемлекеттік емес ұйымдарға, қоғамдық бірлестіктерге лицензиялау өкілеттігін
беру қызметтік өкілеттікті асыра пайдаланудан жеке тұрғыда жасалатындығымен
айрықшаланады".
Қылмыстың субъектісі мемлекеттік органның лауазымды тұлғасы.
Парақорлық, яғни пара алу, пара беру және парақорлыққа делдал болу
қоғамға қауіп төндіретін құбылыс болып табылады. Аталған қылмыстар
мемлекеттік қызмет мүдделері мен жергілікті өзін – өзі басқару органдарының
қызмет мүдделеріне елеулі нұқсан келтіреді. Аталған үш қылмыс құрамы бір –
бірімен тығыз байланысты. Әдеттегідей, бұл қылмыстар бір – бірімен
байланыстыра отырып жүзеге асырылады. Параның заты болып заңмен
белгіленгендей ақша, бағалы қағаздар, мүлікті иемденуге құқық беретін
заттар, сондай – ақ пайдақорлық сипаттағы өзге де жеңілдіктер болып
саналады.
Пара алуда ақша болып, яғниқылмыстың заты ретінде Қазақстан
Республикасының ұлттық банкнотты ақша белгісі бар (валюта) немесе басқа да
мемлекеттердің қаражаттары табылады. Ең басты ақша параның заты ретінде
танылуы үшін біздің немесе басқа да елдердің қаржылық айналымында орын алуы
керек. Егер қаржы айналымында болмаса да, өзінің құндылығы немесе қымбат
екендігімен бағаланса (мысалы: алтын, күміс т.б.) параның заты ретінде
"өзге де мүліктер" деген түсінікті құрайды.
Бағалы қағаздар деп – мүліктік құқықтарға ие болуға сенім білдіретін,
яғни солардың көмегімен қажетті заттарға ие болуға мүмкіндік беретін
құжаттарды (чек, вексель, депозит, сертификат, коносамент т.б.) түсінуге
болады.
Өзге де мүліктерге материалдық құндылығы бар, қандай да болмасын
(ювелирлік бұйымдар, жиһаз, көлік, тұрмыстық техника, киім, тағамдар т.б.)
заттар жатады.
Параның заты ретінде пайдақорлық сипаттағы өзге де жеңілдіктер болып,
тегін түрдегі көрсетілген ақылы қызметтер, мүлікке құқық беретін
жеңілдіктер (құрылыс, жөндеу жұмыстарын жүргізу; жеңлдік жағдайындағықарыз
немесе несие алуғажәрдемдесу және т.б.) саналады. Алған параның мөлшері,
жалпы заңдылықтарға сәйкес оның әрекетіндегі қылмыс құрамының бар немесе
жоқ екендігін шешу барысында маңыздылығы болмайды. Сонымен қатар ҚК 9 –
бабы екінші бөлігінің осы әрекеттерге де қатыстылығы бар екендігін білуіміз
қажет. Осыған байланысты заң шығарушы ҚК 311 – бабы 2 – ескертуінде, егер
сыйлықтың құны екі айлық есептік көрсеткіштен аспаса, мемлекеттік қызметтер
атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның бірінші рет сыйлық
ретінде мүлік, мүлікке немесе өзге мүліктік пайдаға құқық алу бұрын
жасалған заңды әрекеті (әрекетсіздігі) үшін алдын ала уағдаластық болмаған
жағдайда, маңызы аз екендігіне байланысты қылмыс болып табылмайды және
тәртіптік ретпен қудаланады деп белгіленген.
Қылмыстың субъективті жағы болып – мемлекеттік қызметтер атқаруға
уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның өзі немесе делдал арқылы
пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пйдасына жасаған іс –
әрекеті (әрекетсіздігі) үшін, түріндегі пара алуы, егер мұндай іс –
әрекеті (әрекетсіздік) лауазымды адамның қызметтік өкілеттігіне
кіретінболса, не ол қызметтік жағдайына байланысты осындай іс – әрекетке
(әрекетсіздікке) мүмкіндік жасаса, сол сияқты жалпы қамқоршылығы немесе
қызметі бойынша жол беруі табылады.
Осы екі органның – мемлекеттік немесе коммерциялық және өзге
ұйымдардың лауазымды адамдарының атқаратын функцияларында елеулі өзгерістер
бар. Сондықтан да осы тұрғыдағы қылмыстар үшін жауаптылық Кодекстің арнаулы
8 – тарауында көзделген. Жалпыға мәлім бірқалыпты дұрыс қызмет атқаратын
мемлекеттік органдардың қызметі ғана қоғамның экономикалық дамуына, оның
мүшелерінің құқықтары мен бостандықтарын қамтамассыз етуге қабілетті.
Осыған орай мемлекеттік аппаратың қызметін қорғау, оған қылмыстық қол
сұғуды болдырмау ең маңызды мәселе болып табылады. Жаңа Қылмыстық кодексте
қызмет борышын адал атқаратындардың мүдделерін қорғайтын көптеген баптар
баршылық, сонымен бірге өз қызметтеріне қиянат жасайтындарға заң алдындағы
қатаң жауаптылықта көзделген.
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстарды бір тарауға
біріктіруге негіз болған мына төмендегідей ортақ белгілері бар:
1) Бұл тұрғыдағы қылмыстар негізінен арнаулы субъект мемлекеттік
қызметші немесе мемлекеттік роганның лауазымды адамдары арқылы жасалады.
2) Бұл тараудағы қылмыстар қызмет өкілдігін пайдалану прқылы жүзеге
асырылады.
3) Лауазымды адамдардың қылмысты іс – әрекеттері мемлекеттік аппараттың
дұрыс, заңды қызметін қызмет мүддесіне қайшы түрде бұзады. Мемлекеттік
қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың топтық объектісі – мемлекеттік
аппараттың дұрыс, бірқалыпты қызметі; қосымша тікелей объектісіне –
азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамның,
мемлекеттің заңды мүдделері жатады. Кейбір қылмысқұрамдарының міндетті
белгісі – қылмыс заты болады: материалдық сыйақы (311,312,313 - баптар),
ресми құжат (314 - бап).
Объективтік жағынан – мемлекет мүддесіне қарсы қылмыстар материалдық
құрам - (ҚК – тің 307,308,309,315,316 – баптары) және формальдық құрам (ҚК
– тің 310,311,312,313,314 – баптар) болып бөлінеді.
Субъективтік жағынан бұл қылмыстар негізінен қасақана кінә нысанымен
жасалады, тек қана салақтық (316 - бап) абайсыздық түріндегі кінә нысаны
арқылы жүзеге асырылады. Қызмат өкілеттігін теріс пайдалану (307 - бап),
қызметтік жалғандық (314 - бап) жасау құрамдарының субъективтік жағының
қажетті белгісі ретінде заңда пайдакүнемдік немесе өзге де жеке басының
мүддесі көзделген.
Осы тараудағы қылмыстардың субъектісі – мемлекеттік қызметші немесе
мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдары болады. Тек қана ҚК – тің 312,313
– баптарының субъектісі жай адам болады. Олардың түсінігіне ҚК – тің 307 –
бабына талдау жасағанда толық тоқталамыз.
1.2 Пара алудың классификациясы
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың мынандай жекелеген
түрлері бар: қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану, билікті не қызметтегі
өкілеттікті асыра пайдалану, лауазымды адамның өкілеттілігін теріс
пайдалану, кәсіпкерлік қызметке заңсыз араласу, пара алу, параберу,
парақорлыққа делдал болу, қызметтік жалғандық жасау, қызметтегі
әрекетсіздік, салақтық. Қызметтік өкілетті теріс (заңсыз) пайдалану
қызметтік қылмыстардың неғұрлым кең тараған түрі. Ол көптеген жағдайларда
лауазымды адамның қылмыстық әрекетінің бастамасы, басқа ауыр қылмыстар
жасаудың тәсілі де болып табылады. Бұл қылмыстың мәні мынада, лауазымды
тұлға өзіне берілген қызметтік өкілетті пайдалана отырып, мемлекеттік
аппарат жүйесіндегі құқық пен өкілетті зұлымдық жолына қолданады. Оның
қауіптілігі сол, лауазымды тұлға өзінің қызметтік өкілетін қызметтік
мүддеге қарама – қайшы қылмыстық жолмен пайдалана отырып азаматтардың
немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, не қоғамның немесе
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде нұқсан
келтіреді.Билікті немесе мемлекеттік өкілетті асыра пайдалану қызметтік
өкілетті теріс пайдаланудың айрықша түрлерінің бірі болып
табылады.қылмыстың бұл түрінің қызметті теріс пайдалану құрамынан (ҚК – тің
307 - бап) айырмашылығы мынада: қызметті теріс пайдалану кезінде заңсыз
әрекет лауазымды тұлғаның әдеттегі қызмет шеңберінде жасалады, ал асыра
пайдалануда керісінше, әрекет құқық пен өкілеттің осы шеңберінен ашықтан –
ашық асып кетеді.
Талданып отырған қылмыс белгілерін анықтау үшін осы лауазымды тұлғаға
берілген өкілеттік көлемін нақты айқындап алу керек.
Кінәлі лауазымды тұлға қаралып отырған қылмысты жасай отырып, солардың
шегінен асып кететін құқықтар мен өкілеттер заңдармен және мынадай заңдық
актілермен айқындалады: қаулылармен, үкімдермен, бұйрықтармен,
нұсқаулықтармен, жарлықтармен, нұсқамалармен және т.б.
Мемлекет мемлекеттік аппараттың өздерінің қызметтік өкілетін теріс
пайдаланатын лауазымды тұлғаларымен қалай күрессе, лауазымды тұлғаның
атағын өз бетінше иемденуге тырысатын өзге қызметкерлермен де солай
күреседі. Шындығында осындай әрекеттер мемлекеттік аппараттың қалыпты дұрыс
жұмысын бұзады және сонымен азаматтардың, қоғамның және мемлекеттің
мүддесіне елеулі түрде зиян келтіреді. Осы жағдайды ескере отырып,
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодекстің 309 – бабы лауазымды
тұлға болып табылмайтын мемлекеттік қызметшіге лауазымды тұлғаның өкілетін
иемденгені үшін жауапкершілік белгілейді.
"Қазақ КСР – інде шаруашылық қызметтің бостандығы және кәсіпкерлікті
дамыту туралы" 1990 жылғы 11 желтоқсандағы Қазақ КСР Заңына сәйкес
кәсіпкерлік қызмет деп өзара тиімді нәтижелер мен табыс алу мақсатындағы
кез – келген қызмет түсініледі (1 – бап), мұнда кез – келген меншік
түріндегі кәсіпорын және солар құрған бірлестіктер құрыла алады және жұмыс
істей алады. Кәсіпкерлік қызметтің саласында, егер оған заңмен тыйым
салынбаған болса, шектеу қойылмайды.
Қоғамымыздағы парақорлық қандай зиян келтіріп отрырғаны белгілі. Бұл
лауазымды қылмыстардың өте қауіпті түрі болып табылады. Оның қауіптілігі
пайдақорлық ниетпен жасалынатын қылмыстармен араласып, қосылып жасалуында
(көбіне ұрлықпен). Парақорлық мемлекеттік аппарат қызметінің дұрыс жұмыс
істеуіне бөгет жасайды және олардың беделін келтіруге, үкімет және атқару
органдарының қызметінде әділдік қағидасын бұзуға әкеліп соқтырады.
Парақор көптеген лауазымды тұлғалардың адал екеніне күмән туғызып,
масқаралау арқылы сенімсіздік келтіріп қана қоймай, жалпы мемлекетке,
конституциядағы азаматтардың мүдделері мен құқықтарын шектеуге, заңдылық
қағидаларының бұрмалануы және Қазақстан Республикасының нарықтықь
реформаларының дұрыс жүргізілуін тежейді.
Парақорлықтың ұғымы үш қылмыс құрамымен түсіндіріледі. Пара алу (311 -
бап); пара беру (312 - бап); парақорлыққа делдал болу.
Лауазымды адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе оның
өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс- әрекеті (әрекетсіздігі) үшін
ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік
сипатындағы пайда түрінде пара алу, егер мұндай іс - әрекеті (әрекетсіздік)
лауазымды адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса, не ол қызметтік
жағдайына байланысты осындай іс - әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік
жасаса, сондай-ақ жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе- ол
Заңға сәкес пара алу деп танылады.
Жаңа Қылмыстық коддексте пара беру қылмыстың мазмұны ашап
көрсетілмеген. Заңда лауазымды адамға тікелей немесе делдал арқылы пара
беру деп қана көрсетілген (312 - бап).
Парақорлыққа делдал болу қылмысы үшін жауапкершілік Қылмыстық
коддекстің 313 - бабында көрсетілген.
Қызметтік жалғандық жасау-түпнұсқа құжаттың мазмұның өзгертуге не
жалған жасанды ресми құжатты түгелдей жасау немесе беру болып табылады.
Жаңа Қылмыстық коддекс бойынша, қылмыстың негізіне ресми құжаттар
жатады. Ресми құжаттар деп –мемлекеттік үкімет органдары берген және
белгілі – бір құқықтар беретін немесе міндеттерден босататын, заңдық мәні
бар белгілі-бір фактілерді, оқиғаларды, өзге де жағдайларды куәландыратын
жазбаша кесімдер түсініледі. Оларға мыналар жатқызылады: еңбек кітапшасы,
оқу орнының дипломы, паспорт, әскери билет, зинет ақы, қызметтік куәлік,
көліктің техникалық төл құжаты, орындау қағаздары, үкімнің көшірмесі,
сақтандыру полюсі, азаматтық хал кесімдерінің тіркеу кітабы. Мемлекеттік
үкімет органдарынан шықпаған құжаттар аталған құрамға негіз болып
табылмайды.
Қызметтік жалған құжат жасау- белсенді іс - әрекет жасау жолымен ғана
істелуі мүмкін. Әрекет тәсілдеріне қарай жалған құжат жасау екі түрге
бөлінеді: материалдық және интеллектуалдық. Материалдық жалған құжат
жасаудың мәні-ресми құжаттың шын қалпы құжаттың сол нысанына қол сұғушылық
жолымен, бұзумен жасалады (қол қою, көшірмелеу, мөр, штамп және т.б.)
немесе оның мәтінің қайта жазу, бұлар қолдан жасаудың материалдық ізін
құрайды. Түгелдей жалған құжат жасау кезінде де материалдық жалғандық орын
алады, өйткені мұнда құжат мазмұны және нысаны бойынша жалған болып
табылады.
Интелектуалдық жалғандық кезінде құжаттың түпнұсқасы оның мазмұнына
қолсұғушылық нәтижесінде бұзылады. Бұл жағдайда кінәлі адам ресми құжатқа
формальдық тұрғыдан алғанда жалған екендігінің белгілері болмайтын
(құжаттың нысаны емес, мазмұны ғана бұрмаланған) жалған мәліметтер
енгізеді.
Материалдық түрге құжаттың ресми түпнұсқасын қолдан жасау немесе өшіріп
жазу жолымен өзгеріске ұшыраған жағдайлар ғана жатады. Ресми құжаттарды
қолдан жасау мыналардан тұрады: толық және материалдық түрге жасау (мысалы
төлем чегін жасау) не құжаттың түпнұсқасын бұрмалау енгізу (мысалы, ресми
құжаттың мазмұнына қосып жазу, сан және әріпті өзгерту, фотосурет, маркіні
ауыстырып жапсыру жолымен, жаңа мәліметтер еңгізумен өзгертіледі).
Жалғандықтың бұл түрінің әдістерінің көптігі соншалық олардың толық
тізбесін келтіру мүмкін емес. Барлық жағдайларда жалған құжат түпнұсқаны
қолдан өзгерту немесе жалған ресми құжат дайындау немесе беру түрінде
болады.
Қызметі бойынша қылмыстық әрекетсіздіктің мәні лауазымды тұлға
пайдакүнемдікпен немесе өзге де жеке мүдделілікпен өзінің қызметтік
жағдайын пайдаланбауы, соның нәтижесінде заңда көрсетілген зардаптар
тындауымен түсіндіріледі.
Қызметі бойынша әрекетсіздіктің белгілері мыналар болып табылады:
a) лауазымды тұлғаның пайдакүнемдіктен немесе өзге жеке бас
мүдделілігінен өзінің қызметтік міндеттерін атқармауы;
b) егер бұл азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің заң мен қорғалатын
мүдделерін елеулі түрде бұзуға соқтырса;
в) олардың арасында себептік байланыстың болуы.
Нақты бұл тұлғаның Қылмыстық Кодекстің 315 – бабы бойынша қылмыстық
жаупкершілікке тарту үшін лауазымды тұлғаның, атап айтқанда қандай нақты
әрекетті жасамағанын анықтау қажет, одан әрі қарай осы әрекеттерді жасау
оның қызметтік құзыретіне кіретіндігін анықтау және ең соңында, лауазымды
тұлғаның осы әрекетті жасауға іс жүзінде мүмкіндігі болғандығын анықтау
қажет.
Әрекетсіздіктің тек осындай нақты мазмұны ғана лауазымды тұлғаны
Қылмыстық Кодекстің 315 – бабы бойынша жаупкершілікке тартуға негіз болады.
Белгілі бір түрге әрекет ету міндеттілігі заңның немесе өзге де нормативтік
актінің: щарт бойынша қабылдаған міндеттемелерден, қызметтік ережеден,
адамгершілік нормалары және т.б. тікелей көрсетуінен туындауы мүмкін.
Салақтық лауазымды тұлғаның қызметке адалдық тұрғысынан қарамауы немесе
қалай болса солай қарауының нәтижесінде өзінің қызметтік міндеттерін
атқармауы немесе тиісті дәрежеде атқармауынан болады.
Қызметтік міндеттерді дұрыс атқармау деп лауазымды тұлғаның өзінің
қызметтік міндетін қызмет талаптарына сәйкес емес, тиісінше толық көлемде
орындамауы, нысаны мен мәнің сақтамай орындау әрекеттері түсініледі.
Қызметтік міндеттерін тиісті дәрежеде атқармауы деген лауазымды
тұлғаның тиісті, қызметтік талаптарға сәйкес қызметтік міндеттерді
кешіктіріп, белгіленген мерзімдерді бұзып орындау әрекеті. Қызмет борышы
талаптарынан туындайтын белгілі бір функцияларды уақытынан кешіктіріп,
дұрыс емес нақтыланбаған түрде нашар орындау лауазымды тұлғаның өз қызметін
дұрыс атқармауы немесе тиісті дәрежеде атқармауы деп танылады.
Қызметтік салақтық құрамындағы әрекеттің лауазымды тұлғаның өз
міндеттерін уақтылы емес және тиісті дәрежеде орындамауы – қызметтік
өкілетті теріс пайдалану құрамындағы әрекеттерден (ҚК – тің 307 - бабы) тек
субъективтік жағы бойынша (заңда тікелей белгіленген) ғана емес, объективті
белгілермен де айтарлықтай дәрежеде ажыратылады. Қызмет жағдайын теріс
пайдалану құрамындағы әрекеттер лауазымды тұлғаның өзінің қызмет жағдайын
заңға қарсы пайдаланумен түсіндіріледі. Олар мүдделер қарсы жасалады,
лауазымды тұлғаның қызметтік міндеттерін өрескел бұзады. Қызметтік салақтық
құрамындағы әрекеттер – бұлар неғұрлым белсенді, неғұрлым қарқынды түрде
жасалуға тиісті әрекеттер еді, оларды солай жүзеге асырғанда ғана лауазымды
тұлғаның қызметі бойынша қойылатын талаптарға сәйкес келер еді. Егер
алдыңғы әрекет өзінің материалдық мазмұнына қарай заңсыз болып есептелсе,
екіншісі – лауазымды тұлғаның осы әрекеттерді орындау кезінде тиісті
дәрежеде қарқындылық көрсетпеуінің, белсенділігі жеткіліксіз болғанының
салдары болып табылады.
Заңның нұсқап отырғаны: лауазымды тұлғаның өзінің міндеттерін
орындамауы немесе тиісті дәрежеде орындалмауы олардың қызметіне "адал
қарамауы немесе ұқыпсыз қарауы салдарынан" болады деп тұжырымдауында болып
отыр.
Лауазымды тұлға салақтық жіберу кезінде оған берілген өкілеттік,
құзырет, өзіне тиесілі функцияларға тікелей қатысты әрекеттер жасайды, яғни
ол әрекеттер оның қызметтік міндеттері аясында жүзеге асырылады. Лауазымды
тұлғаның өзінің міндеттерін атқармағаны, сол сияқты түрліше әрекетсіздік
үшін кінәлі деп тану үшін ол жасауы тиісті болатын нақты қызметтік
әрекеттердің дәл айқындалуы талап етіледі. Сондықтан бәрінен бұрын
лауазымды тұлғаның заңдар мен заңдық актілерге сай тиісті құзыретін анықтап
алған жөн, яғни салақтыққа айыптау үшін лауазымды тұлға жол берген нақты
кемшіліктерді айқындап алу қажет. Лауазымды тұлғаға оның міндетіне
кірмейтін шараны қабылдамағаны үшін кінә тағылуы тиіс емес.
Лауазымды тұлғаның құзыретіне кіретін әрекетті жасамағаның тану
кезінде, оның әрекетті нақты жағдайдағы жасау мүмкіндігін анықтау керек.
Мұндай мүмкіндіктің болмауы жауапкершілікті жоққа шығарады.
Заңға сәйкес салақтық қылмыстың материалдық құрамы болып табылады.
Қылмыстық жауапкершілік үшін қылмыстық зардаптардың – азаматтардың немесе
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің
заңсыз қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде нұқсан келтірілуін елеулі түрде
(нұқсан келтіру түсінігін ҚК – тің 307 – бабының түсіндірмесінен қараңыз)
айқындауды талап етеді.
Парақорлық - бұл сыбайлас жемқорлықтың ең көне және ең кең тараған
түрлерінің бірі. Атақты орыс криминалисті В.И. Ширяевтың айтуынша: "ерекше
өкілеттіктерге ие биліктің адамдары пайда болғаннан бастап парақорлық та
сол кезден бастап пайда болды".[1,22].
Заңнамада парақорлық - қызметтік, пайда күнемдік мақсатта жасалатын
қылмыстардың бірі ретінде көрсетілген. Бұл қылмыстың мәні мынада:
мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адам өзінің қызметтік міндеттерін орындағаны үшін басқа тұлғалардан немесе
ұйымдардан заңсыз материалдық сыйақы алады.
Басқа да мемлекеттік билікке, мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстар сияқты, парақорлық мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін - өзі
басқару органдары, сонымен қатар, әскери күштерді басқару аппаратының, яғни
мемлекеттік басқару аппаратының қалыпты қызмет етуіне қарсы бағытталады. Ал
бұл аппараттың қалыпты қызмет етуінің ең басты шарты - бұл мемлекеттік
қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адамның қызметі
үшін төленетін жалақысын заңдылық, жария - кұқықтық принциптеріне сай етіп
төлеу. Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адам өз қызметін жүзеге асыру барысында қызмет мүддесін
басшылыққа алып, өз қызметі үшін сыйақыны тек қана заңда көрсетілген
тәртіппен алуы тиіс.
Парақорлық мемлекеттік басқару аппаратына іріткі салып, азаматтардың
алдында оның беделін аяқ асты етіп, әділдікке сенімсіздік туғызып,
шенеуніктердің жаппай сатылатындығы жөнінде пікір қал ыптастырады.
Парақорлық экономикаға, саясатқа, мәдениетке зардабын тигізіп қана
қоймай, қоғамда билік ететін идеологияны, қоғамдық сананы - психология,
мораль, адамгершіліктің құлдырауына әкеліп соғады. Пара шенеунікті мемлекет
қызметшісшен жеке мүдделердің кызметшісіне айналдырады, парақорлық тек
құқықтық нормаларды ғана емес, мемлекеттің бүкіл құқықтық жүйесін бұзады1.
Бұл пікірді А.М. Яковлев та қолдайды: "Бұл қылмыс құқықтық тәртіпке
қол сұғады, нормативтік жүйенің сақтаушыларын, оның бұзушыларына
айналдырады. Пара кез - келген заңнамалық шектеулерге, тыйымдарға кілтін
таба алады. [3,52].
Пара үшін тиімді контрактілер жасалады, керекті
сараптамалар жүргізіледі, салықтық жеңілдіктер мен тиімді несиелер алынады,
белгілі - бір кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін лицензиялар алынады.
Параны бере отырып құқық бұзушылар жауапкершіліктен жалтарады. Пара
тіркелген кезде, ЖОО- на түсу кезінде, онда емтихан тапсырған кезде
беріледі және алынады. Ең қатерлісі, парақорлық басқа қылмыстармен ұштасқан
кезде болады олар: салықтық, кедендік, экономикалық, экологиялық және ұрлау
қылмыстары. Американдық ғалым В.М. Райсмен, АҚШ - тағы парақорлық мәселесін
зерттей отырып, кең тараған параның үш түрін айқындады: іскерлік пара
(лауазымды тұлғаға ол өзінің қызметтік міндеттерін тезірек орындауын
қамтамасыз ету үшін беріледі), тежеуші пара (тиісті жағдайда қолданылуы
тиіс норманың қолданылуын тоқтата тұрғаны үшін беріледі), тікелей сатып алу
(яғни белгілі бір қызметі үшін емес, қызметкердің өзін сатып алу. Ол өз
жұмысында қалып, қызметін орындап, толықтай бейтараптылық білдіріп, бірақ
үнемі пара берушінің мүдделерін корғап отырады). Паралардың осы үшеуі де
біздің елімізде кездеседі. Және лауазымды тұлғаны сатып алу ерекше қауіпті
болып табылады. Ұйымдасқан қылмыстық топтар биліктік құрылымдардың
өкілдерімен байланыстар орнатып, оларды жүйелі түрде "тамақтандырып",
өздеріне тәуелді қылады. Парақорлықпен күрес нәтижесінде кейінгі жылдары
оның келесі түрлері анықталып отыр:
1) қызметтік жағдайын пайдаланып, алдын - ала сөз байласпай, құқыққа сай
әрекеті үшін пара алуы;
2) жоғарыда аталған жағдайларда, бірақ қызметтік міндеттерін бұза отырып
пара алу;
3) қызметтік міндеттерін жасағанға дейін сыйақы алу. Бұл жағдайларда
қорқытып алушылық көптеп кездеседі, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адам пара берушінің заңды мүдделеріне қайшы
әрекеттер жасаймын деп немесе пара берушінің талап етуге құқылы әрекеттерді
жасаудан бас тартамын деп қорқытуы;
4) Пара берушінің пайдасына заңсыз әрекеттерді жасағанға дейін -сыйақы
алу;
5) Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адамның оның юрисдикциясындағы адамдардан жалпы қамқоршылығы және жол беруі
үшін қандай да бір қызметтік әрекеті үшін алдын ала келіспей материалдық
құлдылақтар немесе қызмет көрсетуді қабылдауы.
ҚР 1997 жылғы қылмыстық кодексіне сәйкес парақорлық ұғымы -параны алу
(311- бап), параны беру (312-бап), парақорлыққа делдал болу (313-бап)
қылмыстарын қамтиды.
Параны алу қылмысының аяқталуы, параны берусіз мүмкін емес. Сондай-ақ,
параны беру қылмысының аяқталуы, параны алу орын алмаса мүмкін емес. Бұл
қылмыстардың арасындағы өзара тәуелділік заң әдебиеттерінде даудың
туындауына әкеліп соқты.
Бұл қылмыстардың жеке даралығы туралы пікір орын алды (Б.В.
Здравомыслов, В.Ф. Кириченко, В.Е.Мельникова, Н.А. Стручков, М.Д.
Шаргородский, және т.б.). Сонымен қатар, парақорлықты күрделі екі жақты бір
қылмыс ретінде санаушылар саны да көп (Н.Д. Дурманов, Н.Г. Кучерявый, Ш.Г.
Папиашвили, А.Б. Сахаров, және т.б.). Үшінші көзқарас бойынша, пара беруді
пара алуға қатысушылықтың ерекше түрі ретінде есептейді (А.А Жижиленко,
Ю.И. Ляпунов, А.Н. Трайнин, А.Я. Светлов және т.б.).
Үш көзқарастың да жақтаушылары бір жерде келіседі - ол параны алу және
беру кезінде мемлекеттің басақару аппаратының қалыпты қызмет етуіне қол
сұғылуы. Бұған қоса кеңестік заңнама да қазіргі заңнама сияқты, мемлекеттік
қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адам заңды
әрекеті үшін де, заңсыз әрекеті үшін де пара алса, оны қылмыс деп
есептеген.
Осылайша, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адам басқару аппаратының қалыпты қызмет етуіне аяқталған қол
сұғушылықты жүзеге асыру үшін, оған біреу пара беру керек. Осыдан, пара
беруші бұл қылмыстың қажетті қатысушысы болады, өйткені ол қасақана
мемлекеттік қызметті атқаруга уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адаммен біріге отырып, басқару аппаратының қалыпты қызметіне қол сұғуға
қатысады.
Параны алу және беру қылмыстарын жеке дара қылмыс қылмыс ретінде
санаушылардың аргументтерін оңай терістеуге болады. Көбінесе, параны алу
және параны беру кезінде олардың объективтік жақтарының, субъектілерінің,
мүдделерінің, мақсаттары мен ниеттерінің айырмашылық тарына көп көңіл
бөлінеді. Алайда, қылмысқа қатысушылық кезінде қатысушылардың ниеттері мен
мақсаттары барлық жағдайларда бірдей бола бермейді. Оларда айырмашылықтың
болуына жол беріледі. Ең бастысы, ол -әрекеттерінің ортақ және құқыққа
қайшы екенін сезінуде. Қандай да болмасын басқа ортақ қылмысты жасау
барысында қатысушылардың әрекеттері дәл осындай дәрежеде әртүрлі болуы
мүмкін.
Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамның параны алмаған жағдайда да, бұл параны беру
қылмысының жеке даралығын білдірмейді. Бұл жерде қылмысқа оқталу орын
алады, яғни пара беруші қылмыстың обьективтік жағын орындап, өзіне тәуелді
әрекеттердің барлығын жасаса да, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адам параны алмаса, онда пара беруші пара
беруге оқталғаны үшін жауапқа тартылады.
2 Пара алу үшін қылмыстық жауаптылық.
2.1 Пара алудың қылмыс құрамы
Қылмыстың объектісін дұрыс анықтаудың теориялық және практикалық
маңызы өте жоғары. Объектіні анықтау қылмыстың мәнін, қылмыстық - құқықтық
норманың әрекет ету шегін айқындауға, әрекетті дұрыс саралауға, оларды
ұқсас қылмыстардан ажыратуға көмектеседі.
Параны алу, басқа қылмыстар сияқты қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Параны алудың топтық объектісі - мемлекеттік аппаратың-қалыпты қызмет
етуін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Қылмыстық құқық теориясында ғалымдар арасында пара алудың тікелей
объектісіне қатысты бірыңғай пікір жоқ. Кейбіреулерінің пікірінше топтық
және тікелей объектілер сәйкес келеді. Алайда көптеген авторлар топтык және
тікелей объектілерді ажыратады, және бұл дұрыс. Тікелей объект топтық
объектімен әрқашан бір жазықтықта орналасса да, бірақ ол тек оның бір
бөлшегі ғана болып табылады.
Сондықтан, пара алудың тікелей объектісі ол - мемлекеттік аппараттың,
жергілікті өзін - өзі басқару аппаратының, ҚР әскери күштерінің басқару
аппаратының және басқа да ҚР-ның әскери құрамаларының қалыпты қызмет етуін
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар.
Парақорлықтың заты қылмыстық заңда нақты аталса да, саралау кезінде
көптеген мәселелер туындатып отыр. ҚР ҚК-не сәйкес, парақорлықтың заты
болып, ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік
сипатындагы пайда бола алады.
Ақша және бағалы қағаздарды түсінуде ешқандай қиындық жоқ. Олар тек
қылмысты жасау кезінде айналымнан алынбаған болуы тиіс. Олай болмаса олар
парақорлықтың заты бола алмайды. Ерекше жағдайларда ғана, олардың өздері
елеулі материалдық құлдылыққа ие (монеталар бағалы металдан жасалса,
банкноталар тарихи тұрғыдан алғанда өте сирек немесе материалдық бағалауға
жатса) болған жағдайда қылмыстың заты бола алады. Бірақ ондай жағдайда олар
ақша және бағалы қағаздар ретінде емес, өзге де мүлік қатарына жатқызылуы
тиіс. [31.108].
Енді пара беруші саналы түрде жалған ақша немесе жалған бағалы
қағаздар беріп, ал пара алушы олардың шынайы екеніне сенімді болған
жағдайды қарастырайық. Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе
оған теңестірілген адамның әрекеті нақты қате ережесі бойынша сараланады,
яғни қылмыстың затына қатысты қате жіберу. Ол ҚР ҚК- нің 24-бабына сәйкес
пара алуға оқталу болып табылады. Жалған ақша мен бағалы қағаздарды беріп
жатқан адамды ҚР ҚК-нің 312-бабымен жауапқа тарта алмаймыз, өйткені, ол
қылмыстың заты жоқ екенін біледі.
Бұл жағдайда алаяқтық туралы да сөз қозғауға болмайды. Өйткені бұл
жерде алдау орын алса да, ақша немесе бағалы қағаздарды беру сәтінде ол
мүлікті иемденіп алудың құралы ретінде пайдаланылып отырған жоқ. Пара
беруші бұл жерде мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамнан өз мүддесіне сай әрекеттерді күтіп отыр. Егер мүлікті
кейіннен иемденіп алу ниеті дәлелденсе, онда берушіні ҚР ҚК-нің 177-бабының
2-бөлігінің белгілері бар болған жағдайда, алаяқтыққа оқталғаны үшін
жауапқа тартуға болады, себебі, ол заң шығарушымен орташа ауырлықтағы
қылмыс ретінде бекітілген.
Сондықтан, бұл әрекетті саралаудың жалғыз жолы, ол ҚР ҚК-нің 206-бабы
бойынша саралау, яғни жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
үшін жауапкершілікке тарту.
Өзге мүлік паракорлықтың заты ретінде азаматтық заңнамадағыдан тар
мағынада қолданылады. Және нақты заттың қатарына кез-келген қозғалатын
мүлік жатқызылады. Ол заттардың азаматтық айналымда болуы, айналымнан
алынған немесе айналымы шектелгендігінің маңызы жоқ. Соңғы екі жағдайда
қосымша баптармен саралау қажет, 251-бап (қаруды, оқ-дәрілерді жарылғыш
заттарды және жарылғыш құрылғыларды заңсыз сатып алу, беру, өткізу, алып
жүру); 247-бап (радиактивті материалдармен заңсыз жұмыс істеу); 259-бап
(есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
1 Парақорлықтың түсінігі және жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Пара алудың түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Пара алудың
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Пара алу үшін қылмыстық жауаптылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1. Пара алудың кылмыс
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 23
2.2. Пара алудың сараланған
құрамдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 44
3 Пара беру үшін қылмыстық
жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .49
3.1. Пара берудің қылмыс
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..49
3.2. Пара берудің сараланған
құрамдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...55
3.3. Пара бергені үшін жауапкершіліктен босатудың шарттары...56
4 Парақорлыққа делдал болу үшін қылмыстық
жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..58
4.1. Парақорлыққа делдал болудың қылмыс құрамы ... ... ... ... ... 58
4.2. Паракорлыққа делдал болудың сараланған кұрамдары ... ... ..62
5 Парақорлықты ұқсас қылмыстардан ажырату ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .70
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .73
Кіріспе
Зерттеу мәселесінің өзектілігі. Сыбайлас-жемқорлық - тек әлеуметтік
емес, сонымен қатар саяси құбылыс. Ол әлеуметтік өмірдің барлық саласында
мемлекеттік билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты өмір сүріп отырады.
Өз кезегінде мемлекеттің жемқорлыққа қарсы жүргізіп отырған Қазақстанның
ішкі саясаты сыбайлас-жемқорлық қылмыстарының жағдайына, құрылымы мен
динамикасына ықпал жасап отыр. Сыбайлас жемқорлықтың ең көне және кең
тараған түрлерінің бірі - парақорлық. Жалпы алғанда парақорлық бұл - кез-
келген өркениетті мемлекеттің алдында тұрған мәселе. Қылмыстың бұл түрі
елдегі режимге, ондағы басқару нысанына, идеологияға қарамастан кең етек
жайып отыр. Мысалы, КСРО кезінде кез-келген қылмыстық құқық саласындағы
ғылыми еңбектерде буржуазиялық елдердегі (АКДБ, Англия, Франция, т.б.)
қылмыстылықтың жоғары деңгейін, соның ішінде паракорлық қылмысының көптеп
таралғанын жаза отырып, өз елдеріндегі дәл осы қылмыстың аз таралмағандығы
мойындалмады. 1918 жылдың өзінде-ақ парақорлықтың қарқынды дамып келе
жатқанын байқаған В.И.Ленин, сол жылы "парақорлыққа қарсы күрес туралы"
декретке қол қойды. 1921 жылы Бүкілресейлік съезді де ол мемлекеттің үш
жауы бар деп: "біріншісі- бюрократия, екіншісі - сауатсыздық, үшіншісі
-пара", - деп көрсеткен. [1, 36].
Ол кезде жас кеңестік мемлекеттің алдында тұрған мәселе - әкімшілік-
басқарушылық аппаратгы ұйымдастыру болатын. Осының салдарынан осы аппаратты
ұйымдастырудың тиімді әдістерін табу үшін, мемлекет өзінің шаруашылық -
басқарушылық мекемелерін қайта ұйымдастыруға жиі ұшырататын. Осының
нәтижесінде, кезекті қайта ұйымдастырудан кейін "сыртта" қалып қалмас үшін,
қызметкерлерге пара беруге тура келді.
Екіншіден, парақорлықтың өсуіне әкеліп соққан жағдай ол мемлекеттік
органдардағы қызметкерлердің материалдық тұрғыдан төмен қамтамасыз етілуі.
Яғни төмен жалақы және әлсіз материалдық ынталандырылуы.
Үшіншіден, елдің бұл кездегі ауыр экономикалық және қаржылық күй
кешуі.
Қарап отырсақ, нақ осы мәселелер Қазақстан тәуелсіздік алғаннан
кейінгі жылдары орын алды. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, экономикалық
және саяси реформаларды жүзеге асыру барысында сыбайлас жемқорлық
мәселесіне тап болды, мемлекеттік билік саласында парақорлықтың күрт өсуі
орын алды. Ал ол өз кезегінде Қазақстанда құқықтық мемлекет құруға кедергі
жасауда.
ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың ұсынысы бойынша 1998 жылы 2 шілдеде
"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Заң қабылданған
болатын. Ол заң дүниежүзілік тәжірибені негізге ала отырып құрастырылған.
Осылайша, сыбайлас жемқорлықпен күрес мемлекеттік саясаттың құрамдас
бөлігіне айналып отыр.
Сыбайлас жемқорлық қылмысының ең кең тараған түрлерінің бірі -ол
паракорлық. Мемлекеттік - биліктік құрылымдарда терең орныққан ол
-қоғамдық, құқықтық сананың дағдарысына, құқықтық нигилизмге, мемлекеттік
органдарға сенбеушілікке әкеліп соғады.
Сондықтан, парақорлықпен күрес біздің қоғамның алдында тұрған ең
бірінші міндет болып табылады. 26 маусым 1998 жылғы "ҚР ұлттық қауіпсіздігі
туралы" Заңында - сыбайлас жемқорлық ұлттық қауіпсіздіктің негізгі
қатерлерінің бірі ретінде көрсетілген.
Парақорлық үшін қылмыстық жауапкершілік мәселесін: Н.М.Абдиров,
А.Н.Ағыбаев, И.Ш.Борчашвили, У.С.Жекебаев, Р.Т.Нуртаев, Г.Д.Тлендиева,
С.М.Рахметов, ал Ресейлік ғалымдардан Б.В.Волженкин, В.В. Лунеев, С.Г.
Келина, А.Н. Трайнин, А.К. Квициниа, В.И. Ширяев, Б.В. Здравомыслов, П.И.
Гришаев т.б. өз еңбектерінде зерттеген.
Көрнекті ғалымдардың бұл қылмысты толық зерттеуі, оны зерттеуге
кедергі бола алмайды. Өйткені біздің заңнамада кемшіліктер өте көп.
Сот практикасын зерттей келе, құқық қорғау органдарының
парақорлықпен күресуде нәтижелілік танытпай отырғанын анық байқауға
болады. Көбінесе, қылмысты саралауда, ұқсас қылмыстардан
ажыратуда қателіктер кетіп жатады. Сонымен қатар бұл қылмысты дәлелдеу де
өте қиын.
Зерттеудіц мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің мақсаты параны алу, параны беру, парақорлыққа делдал болу
нормаларына қылмыстық құқықтық талдау жасау және олардың қолданылу
тиімділігін арттыру үшін қылмыстық заңнаманы жетілдірудің жолдарын ұсыну.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер алға қойылған:
- парақорлықтың ғылыми - теориялық аспектісін зерттеу;
- парақорлық үшін қылмыстық жауапкершіліктің шегін анықтау;
- парақорлық үшін жауаптылықты көздейтін қылмыстық құқықтық
нормаларды жетілдіру бойынша қорытындылар мен ұсыныстарды
келтіру;
- парақорлықты басқа ұқсас қылмыстардан ажыратып алу.
Зерттеудің практикалық маңызы.
Практикалық және теориялақ аспектілерді зерттей келе, мынадай
мәселелерді нақтылауға тура келді: лауазымды тұлга ұғымы қылмыстық құқықта
толық анықталмаған, параның заты, параның төменгі мөлшері туралы, т.б.
Осы жұмыста келтірілген ұсыныстар парақорлықпен күресте және құқық
қолдану қызметінде қылмыстық нормаларды жетілдіруде пайдаланылуы мүмкін.
1 Парақорлықтың түсінігі және жалпы сипаттамасы.
1.1 Пара алудың түсінігі.
Парақорлық - бұл сыбайлас жемқорлықтың ең көне және ең кең тараған
түрлерінің бірі. Атақты орыс криминалисті В.И. Ширяевтың айтуынша: "ерекше
өкілеттіктерге ие биліктің адамдары пайда болғаннан бастап парақорлық та
сол кезден бастап пайда болды".[2, 96].Заңнамада парақорлық - қызметтік,
пайда күнемдік мақсатта жасалатын қылмыстардың бірі ретінде көрсетілген.
Бұл қылмыстың мәні мынада: мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға
немесе оған теңестірілген адам өзінің қызметтік міндеттерін орындағаны үшін
басқа тұлғалардан немесе ұйымдардан заңсыз материалдық сыйақы алады.асқа да
мемлекеттік билікке, мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстар сияқты,
парақорлық мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін - өзі басқару
органдары, сонымен қатар, әскери күштерді басқару аппаратының, яғни
мемлекеттік басқару аппаратының қалыпты қызмет етуіне қарсы бағытталады. Ал
бұл аппараттың қалыпты қызмет етуінің ең басты шарты - бұл мемлекеттік
қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адамның қызметі
үшін төленетін жалақысын заңдылық, жария - кұқықтық принциптеріне сай етіп
төлеу. Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адам өз қызметін жүзеге асыру барысында қызмет мүддесін
басшылыққа алып, өз қызметі үшін сыйақыны тек қана заңда көрсетілген
тәртіппен алуы тиіс.
Парақорлық мемлекеттік басқару аппаратына іріткі салып, азаматтардың
алдында оның беделін аяқ асты етіп, әділдікке сенімсіздік туғызып,
шенеуніктердің жаппай сатылатындығы жөнінде пікір қал ыптастырады.
Парақорлық экономикаға, саясатқа, мәдениетке зардабын тигізіп қана
қоймай, қоғамда билік ететін идеологияны, қоғамдық сананы - психология,
мораль, адамгершіліктің құлдырауына әкеліп соғады. Пара шенеунікті
мемлекет қызметшісшен жеке мүдделердің кызметшісіне айналдырады, парақорлық
тек құқықтық нормаларды ғана емес, мемлекеттің бүкіл құқықтық жүйесін
бұзады. [2;82].
Бұл пікірді А.М. Яковлев та қолдайды: "Бұл қылмыс құқықтық тәртіпке
қол сұғады, нормативтік жүйенің сақтаушыларын, оның бұзушыларына
айналдырады. Пара кез - келген заңнамалық шектеулерге, тыйымдарға кілтін
таба алады. [3,22].
Пара үшін тиімді контрактілер жасалады, керекті
сараптамалар жүргізіледі, салықтық жеңілдіктер мен тиімді несиелер алынады,
белгілі - бір кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін лицензиялар алынады.
Параны бере отырып құқық бұзушылар жауапкершіліктен жалтарады. Пара
тіркелген кезде, ЖОО- на түсу кезінде, онда емтихан тапсырған кезде
беріледі және алынады. Ең қатерлісі, парақорлық басқа қылмыстармен ұштасқан
кезде болады олар: салықтық, кедендік, экономикалық, экологиялық және ұрлау
қылмыстары. Американдық ғалым В.М. Райсмен, АҚШ - тағы парақорлық мәселесін
зерттей отырып, кең тараған параның үш түрін айқындады: іскерлік пара
(лауазымды тұлғаға ол өзінің қызметтік міндеттерін тезірек орындауын
қамтамасыз ету үшін беріледі), тежеуші пара (тиісті жағдайда қолданылуы
тиіс норманың қолданылуын тоқтата тұрғаны үшін беріледі), тікелей сатып алу
(яғни белгілі бір қызметі үшін емес, қызметкердің өзін сатып алу. Ол өз
жұмысында қалып, қызметін орындап, толықтай бейтараптылық білдіріп, бірақ
үнемі пара берушінің мүдделерін корғап отырады). Паралардың осы үшеуі де
біздің елімізде кездеседі. Және лауазымды тұлғаны сатып алу ерекше қауіпті
болып табылады. Ұйымдасқан қылмыстық топтар биліктік құрылымдардың
өкілдерімен байланыстар орнатып, оларды жүйелі түрде "тамақтандырып",
өздеріне тәуелді қылады. Парақорлықпен күрес нәтижесінде кейінгі жылдары
оның келесі түрлері анықталып отыр:
1) қызметтік жағдайын пайдаланып, алдын - ала сөз байласпай, құқыққа сай
әрекеті үшін пара алуы;
2) жоғарыда аталған жағдайларда, бірақ қызметтік міндеттерін бұза отырып
пара алу;
3) қызметтік міндеттерін жасағанға дейін сыйақы алу. Бұл жағдайларда
қорқытып алушылық көптеп кездеседі, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адам пара берушінің заңды мүдделеріне қайшы
әрекеттер жасаймын деп немесе пара берушінің талап етуге құқылы әрекеттерді
жасаудан бас тартамын деп қорқытуы;
4) Пара берушінің пайдасына заңсыз әрекеттерді жасағанға дейін -сыйақы
алу;
5) Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адамның оның юрисдикциясындағы адамдардан жалпы қамқоршылығы және жол беруі
үшін қандай да бір қызметтік әрекеті үшін алдын ала келіспей материалдық
құлдылақтар немесе қызмет көрсетуді қабылдауы.
ҚР 1997 жылғы қылмыстық кодексіне сәйкес парақорлық ұғымы -параны алу
(311- бап), параны беру (312-бап), парақорлыққа делдал болу (313-бап)
қылмыстарын қамтиды.
Параны алу қылмысының аяқталуы, параны берусіз мүмкін емес. Сондай-ақ,
параны беру қылмысының аяқталуы, параны алу орын алмаса мүмкін емес. Бұл
қылмыстардың арасындағы өзара тәуелділік заң әдебиеттерінде даудың
туындауына әкеліп соқты.
Бұл қылмыстардың жеке даралығы туралы пікір орын алды (Б.В.
Здравомыслов, В.Ф. Кириченко, В.Е.Мельникова, Н.А. Стручков, М.Д.
Шаргородский, және т.б.). Сонымен қатар, парақорлықты күрделі екі жақты бір
қылмыс ретінде санаушылар саны да көп (Н.Д. Дурманов, Н.Г. Кучерявый, Ш.Г.
Папиашвили, А.Б. Сахаров, және т.б.). Үшінші көзқарас бойынша, пара беруді
пара алуға қатысушылықтың ерекше түрі ретінде есептейді (А.А Жижиленко,
Ю.И. Ляпунов, А.Н. Трайнин, А.Я. Светлов және т.б.).
Үш көзқарастың да жақтаушылары бір жерде келіседі - ол параны алу және
беру кезінде мемлекеттің басақару аппаратының қалыпты қызмет етуіне қол
сұғылуы. Бұған қоса кеңестік заңнама да қазіргі заңнама сияқты, мемлекеттік
қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адам заңды
әрекеті үшін де, заңсыз әрекеті үшін де пара алса, оны қылмыс деп
есептеген.
Осылайша, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адам басқару аппаратының қалыпты қызмет етуіне аяқталған қол
сұғушылықты жүзеге асыру үшін, оған біреу пара беру керек. Осыдан, пара
беруші бұл қылмыстың қажетті қатысушысы болады, өйткені ол қасақана
мемлекеттік қызметті атқаруга уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адаммен біріге отырып, басқару аппаратының қалыпты қызметіне қол сұғуға
қатысады.
Параны алу және беру қылмыстарын жеке дара қылмыс қылмыс ретінде
санаушылардың аргументтерін оңай терістеуге болады. Көбінесе, параны алу
және параны беру кезінде олардың объективтік жақтарының, субъектілерінің,
мүдделерінің, мақсаттары мен ниеттерінің айырмашылық тарына көп көңіл
бөлінеді. Алайда, қылмысқа қатысушылық кезінде қатысушылардың ниеттері мен
мақсаттары барлық жағдайларда бірдей бола бермейді. Оларда айырмашылықтың
болуына жол беріледі. Ең бастысы, ол -әрекеттерінің ортақ және құқыққа
қайшы екенін сезінуде. Қандай да болмасын басқа ортақ қылмысты жасау
барысында қатысушылардың әрекеттері дәл осындай дәрежеде әртүрлі болуы
мүмкін.
Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамның параны алмаған жағдайда да, бұл параны беру
қылмысының жеке даралығын білдірмейді. Бұл жерде қылмысқа оқталу орын
алады, яғни пара беруші қылмыстың обьективтік жағын орындап, өзіне тәуелді
әрекеттердің барлығын жасаса да, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адам параны алмаса, онда пара беруші пара
беруге оқталғаны үшін жауапқа тартылады.
Қылмыстық кодекстің 13 – тарауы "Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы
қылмысқа" арналған. 1959 жылғы Қылмыстық кодексте мұндай тарау жоқ еді,
керісінше "Лауазымды қылмыстар" деген тарау (V) бар болатын. Қоғамымызда
орын алған күрделі әлеуметтік – экономикалық, саяси өзгерістердің
нәтижесінде лауазымды адамдардың қылмыстары мемлекеттік органның аппараты
жүйесінде немесе коммерциялық және өзге де ұйымдар жүйесінде істелетін
қоғамға қауіпті іс – әрекеттерінің мәніне қарай коммерциялық және өзге де
ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы және мемлекеттік қызмет мүдделеріне
қарсы қылмыстар болып жеке екі тарауға бөлінеді. Мұндай бөлінудің негізі
қылмыстың объектісі мен субъектісі болып табылады. Мемлекеттік емес
ұйымдардың лауазымды адамдарының қылмысты іс – әрекеті сол ұйымдардың бір
қалыпты жұмысына кедергі келтіреді және олардың мемлекеттік аппарат
қызметіне еш қатысы болмайды. Кінәлі адамның осы немесе өзге де нысандағы
әрекеттері заңмен белгіленген уәкілеттігін пайдалануы арқылы жүзеге
асырылады.
Қазақстан Республикасының заң күші бар 23 шілдеде 1999 жылғы
"Мемлекеттік қызмет туралы" заңында педагогтық, ғылыми және де өзге де
шығармашылық қызметті қоспағанда, басқа да ақылы қызметпен айналысуға;
кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, соның ішінде коммерциялық ұйымда, оны
басқаруға, тікелей қатысуы Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес оның
кызметтік міндетіне кірмейтін болса, ұйымдық – құқықтық нысанына
қарамастан, коммерциялық ұйымды басқаруға, қатысуға құқығы жоқ деп тіке
белгіленген.
Қылмыс құрамы бойынша қылмыстық жауаптылықты қажетті шарттарының бірі
болып, кінәлі адаммен кәсіпкерлік ұйымының арасындағы себептік байланыстың
болуы саналады.
Осы баптың ескертуінің 2 – бөлігіне сәйкес, мемлекеттің міндетін
және мемлекеттік органдардың өкілеттігін тікелей орындау үшін Қазақстан
Республикасының Конститутциясында, Қазақстан Республикасының
конститутциялық және де өзге заңдарында белгіленетін қызметтерді атқаратын
адамдар жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдар деп түсініледі.
Жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдар болып, ҚР Президенті, ҚР
Басқару үкіметінің председателі, парламент, палата председателі,
министірлер, Жоғарғы сот председателі, бас прокурор немесе т.б. ҚР жоғары
лауазым иелері табылады.
Аталған баптың 4 – бөлігі ерекше дәрежеленген мән – жайларға
байланысты ауыр зардаптарға әкеп соққан әрекеттерді көздейді. Қызмет
өкілеттігін теріс пайдалану, билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра
пайдалану және қызметтік жалғандық жасалғаны үшін сот тәжірибесін қолдану
туралы 30 наурыз 1990 жылғы КСРО Жоғарғы Соты Пленумының қаулысында аса ірі
мөлшердегі материялдық зардаптың немесе денсаулыққа ауыр зиян келтірілуі
қызмет өкілеттігін теріс пайдаланудың салдарынан пайда болса ауыр
зардаптарға әкеп соққан әрекеттарге жатқызылады деп көрсетілген.
Егер лауазымды адамның теріс әрекеттері пайдакүнемдікпен немесе өзге
де жеке басының мүддесі үшін жасалса және азаматтардың немесе ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен
қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеп соқтырмаса, қылмыстық
жауаптылық пайда болмайды, керісінше тәртіптік жауаптылыққа әкеп соқтыруы
мүмкін.
Аталған қылмыс құрамы формальды болып табылатындықтан қылмыс, яғни ҚК
310 – бабындағы әрекеттердің басталуы, яғни кәсіпкерлік қызметке заңсыз
қатысу сәтінен аяқталынған деп ескерілінеді.
Қылмыс субъектісі болып – мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті
адамдар не оған теңестірілген адамдар танылады (ҚК 307 – бабының талдануын
қараңыз). Аталған бабтың 2 – бөлігі лауазымды адам жасаған нақ сол
әрекеттер үшін жауаптылық көздейді. Аталған бабтың 3 – бөлігі "Лауазымды
адамдардың мемлекеттік емес ұйымдарға, соның ішінде қоғамдық лицензиялау
жөніндегі өкілеттігін беруге әкеп соғатын іс – әрекеттерді жасағаны үшін
қылмыстық жауаптылықты белгілеген. Кәсіпкерлік қызметке заңсыз қатысу
объективтік белгілері бойынша билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра
пайдаланумен ұқсастықтарға ие. Олардың айырмашылығы сол, лауазымды адамның
мемлекеттік емес ұйымдарға, қоғамдық бірлестіктерге лицензиялау өкілеттігін
беру қызметтік өкілеттікті асыра пайдаланудан жеке тұрғыда жасалатындығымен
айрықшаланады".
Қылмыстың субъектісі мемлекеттік органның лауазымды тұлғасы.
Парақорлық, яғни пара алу, пара беру және парақорлыққа делдал болу
қоғамға қауіп төндіретін құбылыс болып табылады. Аталған қылмыстар
мемлекеттік қызмет мүдделері мен жергілікті өзін – өзі басқару органдарының
қызмет мүдделеріне елеулі нұқсан келтіреді. Аталған үш қылмыс құрамы бір –
бірімен тығыз байланысты. Әдеттегідей, бұл қылмыстар бір – бірімен
байланыстыра отырып жүзеге асырылады. Параның заты болып заңмен
белгіленгендей ақша, бағалы қағаздар, мүлікті иемденуге құқық беретін
заттар, сондай – ақ пайдақорлық сипаттағы өзге де жеңілдіктер болып
саналады.
Пара алуда ақша болып, яғниқылмыстың заты ретінде Қазақстан
Республикасының ұлттық банкнотты ақша белгісі бар (валюта) немесе басқа да
мемлекеттердің қаражаттары табылады. Ең басты ақша параның заты ретінде
танылуы үшін біздің немесе басқа да елдердің қаржылық айналымында орын алуы
керек. Егер қаржы айналымында болмаса да, өзінің құндылығы немесе қымбат
екендігімен бағаланса (мысалы: алтын, күміс т.б.) параның заты ретінде
"өзге де мүліктер" деген түсінікті құрайды.
Бағалы қағаздар деп – мүліктік құқықтарға ие болуға сенім білдіретін,
яғни солардың көмегімен қажетті заттарға ие болуға мүмкіндік беретін
құжаттарды (чек, вексель, депозит, сертификат, коносамент т.б.) түсінуге
болады.
Өзге де мүліктерге материалдық құндылығы бар, қандай да болмасын
(ювелирлік бұйымдар, жиһаз, көлік, тұрмыстық техника, киім, тағамдар т.б.)
заттар жатады.
Параның заты ретінде пайдақорлық сипаттағы өзге де жеңілдіктер болып,
тегін түрдегі көрсетілген ақылы қызметтер, мүлікке құқық беретін
жеңілдіктер (құрылыс, жөндеу жұмыстарын жүргізу; жеңлдік жағдайындағықарыз
немесе несие алуғажәрдемдесу және т.б.) саналады. Алған параның мөлшері,
жалпы заңдылықтарға сәйкес оның әрекетіндегі қылмыс құрамының бар немесе
жоқ екендігін шешу барысында маңыздылығы болмайды. Сонымен қатар ҚК 9 –
бабы екінші бөлігінің осы әрекеттерге де қатыстылығы бар екендігін білуіміз
қажет. Осыған байланысты заң шығарушы ҚК 311 – бабы 2 – ескертуінде, егер
сыйлықтың құны екі айлық есептік көрсеткіштен аспаса, мемлекеттік қызметтер
атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның бірінші рет сыйлық
ретінде мүлік, мүлікке немесе өзге мүліктік пайдаға құқық алу бұрын
жасалған заңды әрекеті (әрекетсіздігі) үшін алдын ала уағдаластық болмаған
жағдайда, маңызы аз екендігіне байланысты қылмыс болып табылмайды және
тәртіптік ретпен қудаланады деп белгіленген.
Қылмыстың субъективті жағы болып – мемлекеттік қызметтер атқаруға
уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның өзі немесе делдал арқылы
пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пйдасына жасаған іс –
әрекеті (әрекетсіздігі) үшін, түріндегі пара алуы, егер мұндай іс –
әрекеті (әрекетсіздік) лауазымды адамның қызметтік өкілеттігіне
кіретінболса, не ол қызметтік жағдайына байланысты осындай іс – әрекетке
(әрекетсіздікке) мүмкіндік жасаса, сол сияқты жалпы қамқоршылығы немесе
қызметі бойынша жол беруі табылады.
Осы екі органның – мемлекеттік немесе коммерциялық және өзге
ұйымдардың лауазымды адамдарының атқаратын функцияларында елеулі өзгерістер
бар. Сондықтан да осы тұрғыдағы қылмыстар үшін жауаптылық Кодекстің арнаулы
8 – тарауында көзделген. Жалпыға мәлім бірқалыпты дұрыс қызмет атқаратын
мемлекеттік органдардың қызметі ғана қоғамның экономикалық дамуына, оның
мүшелерінің құқықтары мен бостандықтарын қамтамассыз етуге қабілетті.
Осыған орай мемлекеттік аппаратың қызметін қорғау, оған қылмыстық қол
сұғуды болдырмау ең маңызды мәселе болып табылады. Жаңа Қылмыстық кодексте
қызмет борышын адал атқаратындардың мүдделерін қорғайтын көптеген баптар
баршылық, сонымен бірге өз қызметтеріне қиянат жасайтындарға заң алдындағы
қатаң жауаптылықта көзделген.
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстарды бір тарауға
біріктіруге негіз болған мына төмендегідей ортақ белгілері бар:
1) Бұл тұрғыдағы қылмыстар негізінен арнаулы субъект мемлекеттік
қызметші немесе мемлекеттік роганның лауазымды адамдары арқылы жасалады.
2) Бұл тараудағы қылмыстар қызмет өкілдігін пайдалану прқылы жүзеге
асырылады.
3) Лауазымды адамдардың қылмысты іс – әрекеттері мемлекеттік аппараттың
дұрыс, заңды қызметін қызмет мүддесіне қайшы түрде бұзады. Мемлекеттік
қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың топтық объектісі – мемлекеттік
аппараттың дұрыс, бірқалыпты қызметі; қосымша тікелей объектісіне –
азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамның,
мемлекеттің заңды мүдделері жатады. Кейбір қылмысқұрамдарының міндетті
белгісі – қылмыс заты болады: материалдық сыйақы (311,312,313 - баптар),
ресми құжат (314 - бап).
Объективтік жағынан – мемлекет мүддесіне қарсы қылмыстар материалдық
құрам - (ҚК – тің 307,308,309,315,316 – баптары) және формальдық құрам (ҚК
– тің 310,311,312,313,314 – баптар) болып бөлінеді.
Субъективтік жағынан бұл қылмыстар негізінен қасақана кінә нысанымен
жасалады, тек қана салақтық (316 - бап) абайсыздық түріндегі кінә нысаны
арқылы жүзеге асырылады. Қызмат өкілеттігін теріс пайдалану (307 - бап),
қызметтік жалғандық (314 - бап) жасау құрамдарының субъективтік жағының
қажетті белгісі ретінде заңда пайдакүнемдік немесе өзге де жеке басының
мүддесі көзделген.
Осы тараудағы қылмыстардың субъектісі – мемлекеттік қызметші немесе
мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдары болады. Тек қана ҚК – тің 312,313
– баптарының субъектісі жай адам болады. Олардың түсінігіне ҚК – тің 307 –
бабына талдау жасағанда толық тоқталамыз.
1.2 Пара алудың классификациясы
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың мынандай жекелеген
түрлері бар: қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану, билікті не қызметтегі
өкілеттікті асыра пайдалану, лауазымды адамның өкілеттілігін теріс
пайдалану, кәсіпкерлік қызметке заңсыз араласу, пара алу, параберу,
парақорлыққа делдал болу, қызметтік жалғандық жасау, қызметтегі
әрекетсіздік, салақтық. Қызметтік өкілетті теріс (заңсыз) пайдалану
қызметтік қылмыстардың неғұрлым кең тараған түрі. Ол көптеген жағдайларда
лауазымды адамның қылмыстық әрекетінің бастамасы, басқа ауыр қылмыстар
жасаудың тәсілі де болып табылады. Бұл қылмыстың мәні мынада, лауазымды
тұлға өзіне берілген қызметтік өкілетті пайдалана отырып, мемлекеттік
аппарат жүйесіндегі құқық пен өкілетті зұлымдық жолына қолданады. Оның
қауіптілігі сол, лауазымды тұлға өзінің қызметтік өкілетін қызметтік
мүддеге қарама – қайшы қылмыстық жолмен пайдалана отырып азаматтардың
немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, не қоғамның немесе
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде нұқсан
келтіреді.Билікті немесе мемлекеттік өкілетті асыра пайдалану қызметтік
өкілетті теріс пайдаланудың айрықша түрлерінің бірі болып
табылады.қылмыстың бұл түрінің қызметті теріс пайдалану құрамынан (ҚК – тің
307 - бап) айырмашылығы мынада: қызметті теріс пайдалану кезінде заңсыз
әрекет лауазымды тұлғаның әдеттегі қызмет шеңберінде жасалады, ал асыра
пайдалануда керісінше, әрекет құқық пен өкілеттің осы шеңберінен ашықтан –
ашық асып кетеді.
Талданып отырған қылмыс белгілерін анықтау үшін осы лауазымды тұлғаға
берілген өкілеттік көлемін нақты айқындап алу керек.
Кінәлі лауазымды тұлға қаралып отырған қылмысты жасай отырып, солардың
шегінен асып кететін құқықтар мен өкілеттер заңдармен және мынадай заңдық
актілермен айқындалады: қаулылармен, үкімдермен, бұйрықтармен,
нұсқаулықтармен, жарлықтармен, нұсқамалармен және т.б.
Мемлекет мемлекеттік аппараттың өздерінің қызметтік өкілетін теріс
пайдаланатын лауазымды тұлғаларымен қалай күрессе, лауазымды тұлғаның
атағын өз бетінше иемденуге тырысатын өзге қызметкерлермен де солай
күреседі. Шындығында осындай әрекеттер мемлекеттік аппараттың қалыпты дұрыс
жұмысын бұзады және сонымен азаматтардың, қоғамның және мемлекеттің
мүддесіне елеулі түрде зиян келтіреді. Осы жағдайды ескере отырып,
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодекстің 309 – бабы лауазымды
тұлға болып табылмайтын мемлекеттік қызметшіге лауазымды тұлғаның өкілетін
иемденгені үшін жауапкершілік белгілейді.
"Қазақ КСР – інде шаруашылық қызметтің бостандығы және кәсіпкерлікті
дамыту туралы" 1990 жылғы 11 желтоқсандағы Қазақ КСР Заңына сәйкес
кәсіпкерлік қызмет деп өзара тиімді нәтижелер мен табыс алу мақсатындағы
кез – келген қызмет түсініледі (1 – бап), мұнда кез – келген меншік
түріндегі кәсіпорын және солар құрған бірлестіктер құрыла алады және жұмыс
істей алады. Кәсіпкерлік қызметтің саласында, егер оған заңмен тыйым
салынбаған болса, шектеу қойылмайды.
Қоғамымыздағы парақорлық қандай зиян келтіріп отрырғаны белгілі. Бұл
лауазымды қылмыстардың өте қауіпті түрі болып табылады. Оның қауіптілігі
пайдақорлық ниетпен жасалынатын қылмыстармен араласып, қосылып жасалуында
(көбіне ұрлықпен). Парақорлық мемлекеттік аппарат қызметінің дұрыс жұмыс
істеуіне бөгет жасайды және олардың беделін келтіруге, үкімет және атқару
органдарының қызметінде әділдік қағидасын бұзуға әкеліп соқтырады.
Парақор көптеген лауазымды тұлғалардың адал екеніне күмән туғызып,
масқаралау арқылы сенімсіздік келтіріп қана қоймай, жалпы мемлекетке,
конституциядағы азаматтардың мүдделері мен құқықтарын шектеуге, заңдылық
қағидаларының бұрмалануы және Қазақстан Республикасының нарықтықь
реформаларының дұрыс жүргізілуін тежейді.
Парақорлықтың ұғымы үш қылмыс құрамымен түсіндіріледі. Пара алу (311 -
бап); пара беру (312 - бап); парақорлыққа делдал болу.
Лауазымды адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе оның
өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс- әрекеті (әрекетсіздігі) үшін
ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік
сипатындағы пайда түрінде пара алу, егер мұндай іс - әрекеті (әрекетсіздік)
лауазымды адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса, не ол қызметтік
жағдайына байланысты осындай іс - әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік
жасаса, сондай-ақ жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе- ол
Заңға сәкес пара алу деп танылады.
Жаңа Қылмыстық коддексте пара беру қылмыстың мазмұны ашап
көрсетілмеген. Заңда лауазымды адамға тікелей немесе делдал арқылы пара
беру деп қана көрсетілген (312 - бап).
Парақорлыққа делдал болу қылмысы үшін жауапкершілік Қылмыстық
коддекстің 313 - бабында көрсетілген.
Қызметтік жалғандық жасау-түпнұсқа құжаттың мазмұның өзгертуге не
жалған жасанды ресми құжатты түгелдей жасау немесе беру болып табылады.
Жаңа Қылмыстық коддекс бойынша, қылмыстың негізіне ресми құжаттар
жатады. Ресми құжаттар деп –мемлекеттік үкімет органдары берген және
белгілі – бір құқықтар беретін немесе міндеттерден босататын, заңдық мәні
бар белгілі-бір фактілерді, оқиғаларды, өзге де жағдайларды куәландыратын
жазбаша кесімдер түсініледі. Оларға мыналар жатқызылады: еңбек кітапшасы,
оқу орнының дипломы, паспорт, әскери билет, зинет ақы, қызметтік куәлік,
көліктің техникалық төл құжаты, орындау қағаздары, үкімнің көшірмесі,
сақтандыру полюсі, азаматтық хал кесімдерінің тіркеу кітабы. Мемлекеттік
үкімет органдарынан шықпаған құжаттар аталған құрамға негіз болып
табылмайды.
Қызметтік жалған құжат жасау- белсенді іс - әрекет жасау жолымен ғана
істелуі мүмкін. Әрекет тәсілдеріне қарай жалған құжат жасау екі түрге
бөлінеді: материалдық және интеллектуалдық. Материалдық жалған құжат
жасаудың мәні-ресми құжаттың шын қалпы құжаттың сол нысанына қол сұғушылық
жолымен, бұзумен жасалады (қол қою, көшірмелеу, мөр, штамп және т.б.)
немесе оның мәтінің қайта жазу, бұлар қолдан жасаудың материалдық ізін
құрайды. Түгелдей жалған құжат жасау кезінде де материалдық жалғандық орын
алады, өйткені мұнда құжат мазмұны және нысаны бойынша жалған болып
табылады.
Интелектуалдық жалғандық кезінде құжаттың түпнұсқасы оның мазмұнына
қолсұғушылық нәтижесінде бұзылады. Бұл жағдайда кінәлі адам ресми құжатқа
формальдық тұрғыдан алғанда жалған екендігінің белгілері болмайтын
(құжаттың нысаны емес, мазмұны ғана бұрмаланған) жалған мәліметтер
енгізеді.
Материалдық түрге құжаттың ресми түпнұсқасын қолдан жасау немесе өшіріп
жазу жолымен өзгеріске ұшыраған жағдайлар ғана жатады. Ресми құжаттарды
қолдан жасау мыналардан тұрады: толық және материалдық түрге жасау (мысалы
төлем чегін жасау) не құжаттың түпнұсқасын бұрмалау енгізу (мысалы, ресми
құжаттың мазмұнына қосып жазу, сан және әріпті өзгерту, фотосурет, маркіні
ауыстырып жапсыру жолымен, жаңа мәліметтер еңгізумен өзгертіледі).
Жалғандықтың бұл түрінің әдістерінің көптігі соншалық олардың толық
тізбесін келтіру мүмкін емес. Барлық жағдайларда жалған құжат түпнұсқаны
қолдан өзгерту немесе жалған ресми құжат дайындау немесе беру түрінде
болады.
Қызметі бойынша қылмыстық әрекетсіздіктің мәні лауазымды тұлға
пайдакүнемдікпен немесе өзге де жеке мүдделілікпен өзінің қызметтік
жағдайын пайдаланбауы, соның нәтижесінде заңда көрсетілген зардаптар
тындауымен түсіндіріледі.
Қызметі бойынша әрекетсіздіктің белгілері мыналар болып табылады:
a) лауазымды тұлғаның пайдакүнемдіктен немесе өзге жеке бас
мүдделілігінен өзінің қызметтік міндеттерін атқармауы;
b) егер бұл азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің заң мен қорғалатын
мүдделерін елеулі түрде бұзуға соқтырса;
в) олардың арасында себептік байланыстың болуы.
Нақты бұл тұлғаның Қылмыстық Кодекстің 315 – бабы бойынша қылмыстық
жаупкершілікке тарту үшін лауазымды тұлғаның, атап айтқанда қандай нақты
әрекетті жасамағанын анықтау қажет, одан әрі қарай осы әрекеттерді жасау
оның қызметтік құзыретіне кіретіндігін анықтау және ең соңында, лауазымды
тұлғаның осы әрекетті жасауға іс жүзінде мүмкіндігі болғандығын анықтау
қажет.
Әрекетсіздіктің тек осындай нақты мазмұны ғана лауазымды тұлғаны
Қылмыстық Кодекстің 315 – бабы бойынша жаупкершілікке тартуға негіз болады.
Белгілі бір түрге әрекет ету міндеттілігі заңның немесе өзге де нормативтік
актінің: щарт бойынша қабылдаған міндеттемелерден, қызметтік ережеден,
адамгершілік нормалары және т.б. тікелей көрсетуінен туындауы мүмкін.
Салақтық лауазымды тұлғаның қызметке адалдық тұрғысынан қарамауы немесе
қалай болса солай қарауының нәтижесінде өзінің қызметтік міндеттерін
атқармауы немесе тиісті дәрежеде атқармауынан болады.
Қызметтік міндеттерді дұрыс атқармау деп лауазымды тұлғаның өзінің
қызметтік міндетін қызмет талаптарына сәйкес емес, тиісінше толық көлемде
орындамауы, нысаны мен мәнің сақтамай орындау әрекеттері түсініледі.
Қызметтік міндеттерін тиісті дәрежеде атқармауы деген лауазымды
тұлғаның тиісті, қызметтік талаптарға сәйкес қызметтік міндеттерді
кешіктіріп, белгіленген мерзімдерді бұзып орындау әрекеті. Қызмет борышы
талаптарынан туындайтын белгілі бір функцияларды уақытынан кешіктіріп,
дұрыс емес нақтыланбаған түрде нашар орындау лауазымды тұлғаның өз қызметін
дұрыс атқармауы немесе тиісті дәрежеде атқармауы деп танылады.
Қызметтік салақтық құрамындағы әрекеттің лауазымды тұлғаның өз
міндеттерін уақтылы емес және тиісті дәрежеде орындамауы – қызметтік
өкілетті теріс пайдалану құрамындағы әрекеттерден (ҚК – тің 307 - бабы) тек
субъективтік жағы бойынша (заңда тікелей белгіленген) ғана емес, объективті
белгілермен де айтарлықтай дәрежеде ажыратылады. Қызмет жағдайын теріс
пайдалану құрамындағы әрекеттер лауазымды тұлғаның өзінің қызмет жағдайын
заңға қарсы пайдаланумен түсіндіріледі. Олар мүдделер қарсы жасалады,
лауазымды тұлғаның қызметтік міндеттерін өрескел бұзады. Қызметтік салақтық
құрамындағы әрекеттер – бұлар неғұрлым белсенді, неғұрлым қарқынды түрде
жасалуға тиісті әрекеттер еді, оларды солай жүзеге асырғанда ғана лауазымды
тұлғаның қызметі бойынша қойылатын талаптарға сәйкес келер еді. Егер
алдыңғы әрекет өзінің материалдық мазмұнына қарай заңсыз болып есептелсе,
екіншісі – лауазымды тұлғаның осы әрекеттерді орындау кезінде тиісті
дәрежеде қарқындылық көрсетпеуінің, белсенділігі жеткіліксіз болғанының
салдары болып табылады.
Заңның нұсқап отырғаны: лауазымды тұлғаның өзінің міндеттерін
орындамауы немесе тиісті дәрежеде орындалмауы олардың қызметіне "адал
қарамауы немесе ұқыпсыз қарауы салдарынан" болады деп тұжырымдауында болып
отыр.
Лауазымды тұлға салақтық жіберу кезінде оған берілген өкілеттік,
құзырет, өзіне тиесілі функцияларға тікелей қатысты әрекеттер жасайды, яғни
ол әрекеттер оның қызметтік міндеттері аясында жүзеге асырылады. Лауазымды
тұлғаның өзінің міндеттерін атқармағаны, сол сияқты түрліше әрекетсіздік
үшін кінәлі деп тану үшін ол жасауы тиісті болатын нақты қызметтік
әрекеттердің дәл айқындалуы талап етіледі. Сондықтан бәрінен бұрын
лауазымды тұлғаның заңдар мен заңдық актілерге сай тиісті құзыретін анықтап
алған жөн, яғни салақтыққа айыптау үшін лауазымды тұлға жол берген нақты
кемшіліктерді айқындап алу қажет. Лауазымды тұлғаға оның міндетіне
кірмейтін шараны қабылдамағаны үшін кінә тағылуы тиіс емес.
Лауазымды тұлғаның құзыретіне кіретін әрекетті жасамағаның тану
кезінде, оның әрекетті нақты жағдайдағы жасау мүмкіндігін анықтау керек.
Мұндай мүмкіндіктің болмауы жауапкершілікті жоққа шығарады.
Заңға сәйкес салақтық қылмыстың материалдық құрамы болып табылады.
Қылмыстық жауапкершілік үшін қылмыстық зардаптардың – азаматтардың немесе
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің
заңсыз қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде нұқсан келтірілуін елеулі түрде
(нұқсан келтіру түсінігін ҚК – тің 307 – бабының түсіндірмесінен қараңыз)
айқындауды талап етеді.
Парақорлық - бұл сыбайлас жемқорлықтың ең көне және ең кең тараған
түрлерінің бірі. Атақты орыс криминалисті В.И. Ширяевтың айтуынша: "ерекше
өкілеттіктерге ие биліктің адамдары пайда болғаннан бастап парақорлық та
сол кезден бастап пайда болды".[1,22].
Заңнамада парақорлық - қызметтік, пайда күнемдік мақсатта жасалатын
қылмыстардың бірі ретінде көрсетілген. Бұл қылмыстың мәні мынада:
мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адам өзінің қызметтік міндеттерін орындағаны үшін басқа тұлғалардан немесе
ұйымдардан заңсыз материалдық сыйақы алады.
Басқа да мемлекеттік билікке, мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстар сияқты, парақорлық мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін - өзі
басқару органдары, сонымен қатар, әскери күштерді басқару аппаратының, яғни
мемлекеттік басқару аппаратының қалыпты қызмет етуіне қарсы бағытталады. Ал
бұл аппараттың қалыпты қызмет етуінің ең басты шарты - бұл мемлекеттік
қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адамның қызметі
үшін төленетін жалақысын заңдылық, жария - кұқықтық принциптеріне сай етіп
төлеу. Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адам өз қызметін жүзеге асыру барысында қызмет мүддесін
басшылыққа алып, өз қызметі үшін сыйақыны тек қана заңда көрсетілген
тәртіппен алуы тиіс.
Парақорлық мемлекеттік басқару аппаратына іріткі салып, азаматтардың
алдында оның беделін аяқ асты етіп, әділдікке сенімсіздік туғызып,
шенеуніктердің жаппай сатылатындығы жөнінде пікір қал ыптастырады.
Парақорлық экономикаға, саясатқа, мәдениетке зардабын тигізіп қана
қоймай, қоғамда билік ететін идеологияны, қоғамдық сананы - психология,
мораль, адамгершіліктің құлдырауына әкеліп соғады. Пара шенеунікті мемлекет
қызметшісшен жеке мүдделердің кызметшісіне айналдырады, парақорлық тек
құқықтық нормаларды ғана емес, мемлекеттің бүкіл құқықтық жүйесін бұзады1.
Бұл пікірді А.М. Яковлев та қолдайды: "Бұл қылмыс құқықтық тәртіпке
қол сұғады, нормативтік жүйенің сақтаушыларын, оның бұзушыларына
айналдырады. Пара кез - келген заңнамалық шектеулерге, тыйымдарға кілтін
таба алады. [3,52].
Пара үшін тиімді контрактілер жасалады, керекті
сараптамалар жүргізіледі, салықтық жеңілдіктер мен тиімді несиелер алынады,
белгілі - бір кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін лицензиялар алынады.
Параны бере отырып құқық бұзушылар жауапкершіліктен жалтарады. Пара
тіркелген кезде, ЖОО- на түсу кезінде, онда емтихан тапсырған кезде
беріледі және алынады. Ең қатерлісі, парақорлық басқа қылмыстармен ұштасқан
кезде болады олар: салықтық, кедендік, экономикалық, экологиялық және ұрлау
қылмыстары. Американдық ғалым В.М. Райсмен, АҚШ - тағы парақорлық мәселесін
зерттей отырып, кең тараған параның үш түрін айқындады: іскерлік пара
(лауазымды тұлғаға ол өзінің қызметтік міндеттерін тезірек орындауын
қамтамасыз ету үшін беріледі), тежеуші пара (тиісті жағдайда қолданылуы
тиіс норманың қолданылуын тоқтата тұрғаны үшін беріледі), тікелей сатып алу
(яғни белгілі бір қызметі үшін емес, қызметкердің өзін сатып алу. Ол өз
жұмысында қалып, қызметін орындап, толықтай бейтараптылық білдіріп, бірақ
үнемі пара берушінің мүдделерін корғап отырады). Паралардың осы үшеуі де
біздің елімізде кездеседі. Және лауазымды тұлғаны сатып алу ерекше қауіпті
болып табылады. Ұйымдасқан қылмыстық топтар биліктік құрылымдардың
өкілдерімен байланыстар орнатып, оларды жүйелі түрде "тамақтандырып",
өздеріне тәуелді қылады. Парақорлықпен күрес нәтижесінде кейінгі жылдары
оның келесі түрлері анықталып отыр:
1) қызметтік жағдайын пайдаланып, алдын - ала сөз байласпай, құқыққа сай
әрекеті үшін пара алуы;
2) жоғарыда аталған жағдайларда, бірақ қызметтік міндеттерін бұза отырып
пара алу;
3) қызметтік міндеттерін жасағанға дейін сыйақы алу. Бұл жағдайларда
қорқытып алушылық көптеп кездеседі, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адам пара берушінің заңды мүдделеріне қайшы
әрекеттер жасаймын деп немесе пара берушінің талап етуге құқылы әрекеттерді
жасаудан бас тартамын деп қорқытуы;
4) Пара берушінің пайдасына заңсыз әрекеттерді жасағанға дейін -сыйақы
алу;
5) Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адамның оның юрисдикциясындағы адамдардан жалпы қамқоршылығы және жол беруі
үшін қандай да бір қызметтік әрекеті үшін алдын ала келіспей материалдық
құлдылақтар немесе қызмет көрсетуді қабылдауы.
ҚР 1997 жылғы қылмыстық кодексіне сәйкес парақорлық ұғымы -параны алу
(311- бап), параны беру (312-бап), парақорлыққа делдал болу (313-бап)
қылмыстарын қамтиды.
Параны алу қылмысының аяқталуы, параны берусіз мүмкін емес. Сондай-ақ,
параны беру қылмысының аяқталуы, параны алу орын алмаса мүмкін емес. Бұл
қылмыстардың арасындағы өзара тәуелділік заң әдебиеттерінде даудың
туындауына әкеліп соқты.
Бұл қылмыстардың жеке даралығы туралы пікір орын алды (Б.В.
Здравомыслов, В.Ф. Кириченко, В.Е.Мельникова, Н.А. Стручков, М.Д.
Шаргородский, және т.б.). Сонымен қатар, парақорлықты күрделі екі жақты бір
қылмыс ретінде санаушылар саны да көп (Н.Д. Дурманов, Н.Г. Кучерявый, Ш.Г.
Папиашвили, А.Б. Сахаров, және т.б.). Үшінші көзқарас бойынша, пара беруді
пара алуға қатысушылықтың ерекше түрі ретінде есептейді (А.А Жижиленко,
Ю.И. Ляпунов, А.Н. Трайнин, А.Я. Светлов және т.б.).
Үш көзқарастың да жақтаушылары бір жерде келіседі - ол параны алу және
беру кезінде мемлекеттің басақару аппаратының қалыпты қызмет етуіне қол
сұғылуы. Бұған қоса кеңестік заңнама да қазіргі заңнама сияқты, мемлекеттік
қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адам заңды
әрекеті үшін де, заңсыз әрекеті үшін де пара алса, оны қылмыс деп
есептеген.
Осылайша, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адам басқару аппаратының қалыпты қызмет етуіне аяқталған қол
сұғушылықты жүзеге асыру үшін, оған біреу пара беру керек. Осыдан, пара
беруші бұл қылмыстың қажетті қатысушысы болады, өйткені ол қасақана
мемлекеттік қызметті атқаруга уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адаммен біріге отырып, басқару аппаратының қалыпты қызметіне қол сұғуға
қатысады.
Параны алу және беру қылмыстарын жеке дара қылмыс қылмыс ретінде
санаушылардың аргументтерін оңай терістеуге болады. Көбінесе, параны алу
және параны беру кезінде олардың объективтік жақтарының, субъектілерінің,
мүдделерінің, мақсаттары мен ниеттерінің айырмашылық тарына көп көңіл
бөлінеді. Алайда, қылмысқа қатысушылық кезінде қатысушылардың ниеттері мен
мақсаттары барлық жағдайларда бірдей бола бермейді. Оларда айырмашылықтың
болуына жол беріледі. Ең бастысы, ол -әрекеттерінің ортақ және құқыққа
қайшы екенін сезінуде. Қандай да болмасын басқа ортақ қылмысты жасау
барысында қатысушылардың әрекеттері дәл осындай дәрежеде әртүрлі болуы
мүмкін.
Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамның параны алмаған жағдайда да, бұл параны беру
қылмысының жеке даралығын білдірмейді. Бұл жерде қылмысқа оқталу орын
алады, яғни пара беруші қылмыстың обьективтік жағын орындап, өзіне тәуелді
әрекеттердің барлығын жасаса да, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адам параны алмаса, онда пара беруші пара
беруге оқталғаны үшін жауапқа тартылады.
2 Пара алу үшін қылмыстық жауаптылық.
2.1 Пара алудың қылмыс құрамы
Қылмыстың объектісін дұрыс анықтаудың теориялық және практикалық
маңызы өте жоғары. Объектіні анықтау қылмыстың мәнін, қылмыстық - құқықтық
норманың әрекет ету шегін айқындауға, әрекетті дұрыс саралауға, оларды
ұқсас қылмыстардан ажыратуға көмектеседі.
Параны алу, басқа қылмыстар сияқты қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Параны алудың топтық объектісі - мемлекеттік аппаратың-қалыпты қызмет
етуін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Қылмыстық құқық теориясында ғалымдар арасында пара алудың тікелей
объектісіне қатысты бірыңғай пікір жоқ. Кейбіреулерінің пікірінше топтық
және тікелей объектілер сәйкес келеді. Алайда көптеген авторлар топтык және
тікелей объектілерді ажыратады, және бұл дұрыс. Тікелей объект топтық
объектімен әрқашан бір жазықтықта орналасса да, бірақ ол тек оның бір
бөлшегі ғана болып табылады.
Сондықтан, пара алудың тікелей объектісі ол - мемлекеттік аппараттың,
жергілікті өзін - өзі басқару аппаратының, ҚР әскери күштерінің басқару
аппаратының және басқа да ҚР-ның әскери құрамаларының қалыпты қызмет етуін
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар.
Парақорлықтың заты қылмыстық заңда нақты аталса да, саралау кезінде
көптеген мәселелер туындатып отыр. ҚР ҚК-не сәйкес, парақорлықтың заты
болып, ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік
сипатындагы пайда бола алады.
Ақша және бағалы қағаздарды түсінуде ешқандай қиындық жоқ. Олар тек
қылмысты жасау кезінде айналымнан алынбаған болуы тиіс. Олай болмаса олар
парақорлықтың заты бола алмайды. Ерекше жағдайларда ғана, олардың өздері
елеулі материалдық құлдылыққа ие (монеталар бағалы металдан жасалса,
банкноталар тарихи тұрғыдан алғанда өте сирек немесе материалдық бағалауға
жатса) болған жағдайда қылмыстың заты бола алады. Бірақ ондай жағдайда олар
ақша және бағалы қағаздар ретінде емес, өзге де мүлік қатарына жатқызылуы
тиіс. [31.108].
Енді пара беруші саналы түрде жалған ақша немесе жалған бағалы
қағаздар беріп, ал пара алушы олардың шынайы екеніне сенімді болған
жағдайды қарастырайық. Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе
оған теңестірілген адамның әрекеті нақты қате ережесі бойынша сараланады,
яғни қылмыстың затына қатысты қате жіберу. Ол ҚР ҚК- нің 24-бабына сәйкес
пара алуға оқталу болып табылады. Жалған ақша мен бағалы қағаздарды беріп
жатқан адамды ҚР ҚК-нің 312-бабымен жауапқа тарта алмаймыз, өйткені, ол
қылмыстың заты жоқ екенін біледі.
Бұл жағдайда алаяқтық туралы да сөз қозғауға болмайды. Өйткені бұл
жерде алдау орын алса да, ақша немесе бағалы қағаздарды беру сәтінде ол
мүлікті иемденіп алудың құралы ретінде пайдаланылып отырған жоқ. Пара
беруші бұл жерде мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамнан өз мүддесіне сай әрекеттерді күтіп отыр. Егер мүлікті
кейіннен иемденіп алу ниеті дәлелденсе, онда берушіні ҚР ҚК-нің 177-бабының
2-бөлігінің белгілері бар болған жағдайда, алаяқтыққа оқталғаны үшін
жауапқа тартуға болады, себебі, ол заң шығарушымен орташа ауырлықтағы
қылмыс ретінде бекітілген.
Сондықтан, бұл әрекетті саралаудың жалғыз жолы, ол ҚР ҚК-нің 206-бабы
бойынша саралау, яғни жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
үшін жауапкершілікке тарту.
Өзге мүлік паракорлықтың заты ретінде азаматтық заңнамадағыдан тар
мағынада қолданылады. Және нақты заттың қатарына кез-келген қозғалатын
мүлік жатқызылады. Ол заттардың азаматтық айналымда болуы, айналымнан
алынған немесе айналымы шектелгендігінің маңызы жоқ. Соңғы екі жағдайда
қосымша баптармен саралау қажет, 251-бап (қаруды, оқ-дәрілерді жарылғыш
заттарды және жарылғыш құрылғыларды заңсыз сатып алу, беру, өткізу, алып
жүру); 247-бап (радиактивті материалдармен заңсыз жұмыс істеу); 259-бап
(есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz