Прокуратура қызметі мен даму тарихы
1. ПРОКУРАТУРА ҚЫЗМЕТІ МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Прокуратураның пайда болуы мен негізгі тарихы кезеңдері
1.2 Прокуратура органдарын ұйымдастыру және оның қызметінің принциптері.
1.3 Жоғары дәрежеде прокурорлық қадағалау ұғымы.
2. ПРОКУРАТУРАНЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТЫ ҚАДАҒАЛАУ ФУНКЦИЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ТӘРТІБІ
2.1 Жедел.іздестіру қызметін қадағалау
2.2 Тергеу мен анықтау заңдылығын қадағалау
2.3 Сот шешімдерінің заңдылығын қадағалау
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ПРОКУРАТУРА ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Прокуратура органдарының жүйесі мен оларды ұйымдастыруды жетілдіру
3.2 Прокуратураның міндеттері мен қызметінің негізгі бағыттарын арттыру
ҚОРЫТЫНДЫ
1.1 Прокуратураның пайда болуы мен негізгі тарихы кезеңдері
1.2 Прокуратура органдарын ұйымдастыру және оның қызметінің принциптері.
1.3 Жоғары дәрежеде прокурорлық қадағалау ұғымы.
2. ПРОКУРАТУРАНЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТЫ ҚАДАҒАЛАУ ФУНКЦИЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ТӘРТІБІ
2.1 Жедел.іздестіру қызметін қадағалау
2.2 Тергеу мен анықтау заңдылығын қадағалау
2.3 Сот шешімдерінің заңдылығын қадағалау
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ПРОКУРАТУРА ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Прокуратура органдарының жүйесі мен оларды ұйымдастыруды жетілдіру
3.2 Прокуратураның міндеттері мен қызметінің негізгі бағыттарын арттыру
ҚОРЫТЫНДЫ
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық құқық ғылымының ролі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан – салалы әлеуметтік – экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес келетін қылмыстық құқық нормаларын дер кезде осы өзгерістерге сәйкес әзірлеуде осы ғылым саласының міндеті. Өйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылда жыл арта түсуде. Бұл мәселеге байланысты Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылы мамыр айында облыс әкімдерінің республикалық жиынында ерекше мән беріп, ұлғайып келе жатқан ұйымдасқан жемқорлық қылмыстарына, экономика саласындағы қылмысқа қарсы пәрменді күрес жүргізу міндеттерін алға қойды.
Әр мемлекет өз билік нысанына қарамастан өмірдің әрбір саласына бірыңғай заңдылықты және бірыңғай тәртіпті еңгізіп қадағалайтын орган құруға мүдделі. Мемлекеттік және қоғамдық өмір мемлекетте (елде) қатаң, заңдарды нақты сақтайтын және құқықтық тәртіпті қамтамасыз ететін сенімді механизмнің болуын міндеттейді. Сондықтан да әрбір мемлекеттің саяси жүйесінің ажырамас атрибуты болып, прокуратура болып табылады. Прокуратура немесе басқа да сәйкес келетін мемлекеттік құқықтық институттардың ролі, мен орны әр мемлекетте әр түрлі болып келеді. Бір елдерде қылмыстық қудалау органдарының міндеттерін атқарса, екінші елдерде тек қана сотта мемлекеттік айыптауды ғана жүзеге асырады, ал үшінші елдерде қадағалау функцияларын жүзеге асырады. Егер біз прокуратура қызметін анықтайтын болсақ, бұл Заңға профессионалды қызмет ету оның жоғарылығын бекіту, құқықтық нормаларды бекітілген тәртіпті қамтамасыз ету ережелері болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығының 1- бабында былай делінген;
Әр мемлекет өз билік нысанына қарамастан өмірдің әрбір саласына бірыңғай заңдылықты және бірыңғай тәртіпті еңгізіп қадағалайтын орган құруға мүдделі. Мемлекеттік және қоғамдық өмір мемлекетте (елде) қатаң, заңдарды нақты сақтайтын және құқықтық тәртіпті қамтамасыз ететін сенімді механизмнің болуын міндеттейді. Сондықтан да әрбір мемлекеттің саяси жүйесінің ажырамас атрибуты болып, прокуратура болып табылады. Прокуратура немесе басқа да сәйкес келетін мемлекеттік құқықтық институттардың ролі, мен орны әр мемлекетте әр түрлі болып келеді. Бір елдерде қылмыстық қудалау органдарының міндеттерін атқарса, екінші елдерде тек қана сотта мемлекеттік айыптауды ғана жүзеге асырады, ал үшінші елдерде қадағалау функцияларын жүзеге асырады. Егер біз прокуратура қызметін анықтайтын болсақ, бұл Заңға профессионалды қызмет ету оның жоғарылығын бекіту, құқықтық нормаларды бекітілген тәртіпті қамтамасыз ету ережелері болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығының 1- бабында былай делінген;
1. Нормативтік құқықтық актілер.
1.1 Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы: Қазақстан баспасы, 1995ж. (өзгертулері және толықтарымен).
1.2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы 2002ж.
1.3 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы 2002ж.
1.4 ҚР сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Қазақстан Республоикасының заңы 2000 жылы 25 желтоқсан.
1.5 ҚР Прокуратурасы туралы. Қазақстан Республикасының заңы. 1995 жылғы 21 желтоқсандағы заңы.
1.6 ҚР Ұлттық Қауіпсіздігі туралы ҚР заңы 1998 жылғы 26 маусым.
1.7 ҚР Ішкі істер органдары туралы.ҚР заңы1995 жылғы 25 желтоқсан.
1.8 Жедел-іздестіру қызметі туралы ҚР 1994 жылғы 15 қыркүйектегі заңы.
1.9 ҚР Ұлттық қауіпсіздік органдары туралы1995 жылғы 25 желтоқсандағы.
1.10 Салық кодексі . Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы.
1.11 Қадағалау сатысында ақылмыстық іс бойынша іс жүргізудің тәртібі. ҚР. ЖС Пленумының Қаулысы. №2 2000ж. 28 сәуір.
1.12 Қылмыстық процесті жүргізуші органдардың заңсыз іс әрекетінен ткелтірілген зиянның орнын толтыру бойынша заңдардың қолданылу тәжрибесі туралы ҚР ЖС Пленумының Қаулысы 1999ж. 9 шілдесі.
1.13 Информация ЦПС и Генеральной прокуратуры Республики Казахстан.
2. Негізгі әдебиеттер.
2.1 Б.Қ. Төлеубекова Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Оқулық – Алматы: «Жеті жарғы» 2000ж.
2.2 Учебник уголовного процесса / Отв ред. А.С. Кобликов. М., 1995. 11б.
2.3 Уголовного процесс / под ред. В.П. Божьева. М., 1989.
2.4 Петуховский А.А. Направление уголовных дел на дополнительное расследование и проблемы повышения качества дознания и предварительного следствия. М., 1990. 36б.
2.5 Дубинский А.Я. Исполнение процессуальных решений следователя. Правовые и организационные проблемы. Киев, 1984. 130-140б.
2.6 Прокурорская и следственная практика 2003г.
2.7 Божьев В.П. Уголовно-процессуальные отнашения – М.: Юридическая Литература, 1975.
2.8 Дифференциациря формы и содержения в уголовном судопроизводстве – Ярославль, 1995.
2.9 Лазарева В.А. Судебная власть и уголовном судопроизводвтво // Государство и право. – 2001. -№5
2.10 Ларин А.М. Уголовный процесс: структура права и структура законадательства. М.: Юридическая литература, 1985.
2.11 Төлеубекова Б.Х., Капсаламов К.Ж., Шиарбаев Б.К., Бекишев Д.К. Уголовно-процессуальное право РК. Часть Особенная. Досудевные стадии.-Алматы: Дәнекер, 2001.
2.12 Уголовный процесс / Под ред. К.Ф. Гуценко – Изд-е 4-ое перераб. Доп. – М.: Зерцало. 2000.
2.13 Уголовный процесс. Учебник / Под ред. Петрухина И.Л. – М.: Проспект. 2001.
2.14 Уголовный процесс. Учебник / Под ред. П.А. Лупинской –М.: Спарк, 1998.
2.15 Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. Т. 1-2. СПб, 1996.
2.16 Якупов Р.Х. Правоприменение в уголовном процессе. М., 1993.
2.17 Алексеева Л.Б., Вицин С.Е., Куцова Э:Ф., Михайловская И.Б. Суд присяжных. – М., 1994.
2.18 Андреянкова В.Г., Мацокина Г.Н. Некоторые аспекты несовершенства Законодательства о суде присяжных // Право и политика. -2001.№2.-С. 57-61
2.19 Биятов Т.К. Состязательный процесс как перва историческая форма уголовного судопроизводства // Правовая иницатива. -2000. -№3.-С. 6-9.
2.20 Котов А. Конституционные гарантии права каждого на защиту право свобод // Правовая реформа В Казахстане. -2000. -№2.Полянский А.Н., Строговия М.С., Савицкий В.М., Мельников В.П. Проблемы судебного права. –М.: Наука, 1986.
2.21 Сулейменова Г.Ж. О конституционных принципах правосудия по уголовным делам // Материалы юбилейной научно-теоретич. Конференси посвящ. 5-летию Каз ГЮА. – Алматы: ИПЦ казГЮА, 2000
2.22 Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в Республике Казахстан Под. Ред. Тусупбекова Р. Т: - Алматы, 1999.
2.23 Аубакиров А. Фиксация доказательств в криминалистике и судопроизводстве. – Алматы. 2000.
2.24 Варфоломеева М.В. Производственные Вещественные доказательства –М., 1980.
2.25 Кротова Л.А. Проблемы пределов доказывания и задачи уголовнго судопризводства. – Ижевск, 1994
2.26 Ахпанов А.Н. Возвуждение уголовного преследования и применение мер процессуального принуждения. – Караганда, 2001.
2.27 Кокорев Л.Д., Котов Д.П., Коврига З.Ф. және басқалар. Уголовно-процессуальные акты: Оқу құралы. Воронеж, 1981.
2.28 Сулейменова Г.Ж. Осебенности производства по делам частного обвинения // Фемида. – 1999. -№9.
2.29 Ахпанов А., Юрченко Р. Апелляция в уголовном судопроизводстве // Тураби. – 1998 -№4
2.30 С.П. Ефимичев. Следственные действия. Волгоград, 1975.
2.31 Манаев Ю.В., Репкин Л.М. Составление процессуальных актов предварительного следствия: Оқу құралы. Волгоград, 1981.
2.32 Михайленко А.Р. Составление процессуальных актов по уголовным делам. Киев, 1989.
2.33 Муратова Н.Г. Процессуальные акты органов предварительного расследования. Казань, 1989.
2.34 Сулейменова Г.Ж., Тусупбеков Р.Т. Уголовно-процессуальная ответственность: специфика и проблемы // Право и государство. -2001. - №2
2.35 Сулейменова Г.Ж. О пониятии и содержении уголовного преследования на стадии предварительного расследования // Правовая инициатива. 2001 -№3
2.36 Павлов Н.Е. Общие условия предварительного расследования. –М.,1982
2.37 Ережепов Н. Определение судьей подсудности уголовных дел при рассмотрении вопроса о назначении главного судебного разбирательства // Фемида -2001. -№2
2.38 Сулейменова Г.Ж. Осебенности производства по делам частного обвинения // Фемида. -1999. -№9
2.39 Перлов И.Д. Надзорное производство в уголовном процессе. –М., 1974.
2.40Акпарова Р.И. Международный договор – пправовая основа взаимодействия РК с другими государствами // Прокурорская и следственная практика. -2001. №1-2
1.1 Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы: Қазақстан баспасы, 1995ж. (өзгертулері және толықтарымен).
1.2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы 2002ж.
1.3 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы 2002ж.
1.4 ҚР сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Қазақстан Республоикасының заңы 2000 жылы 25 желтоқсан.
1.5 ҚР Прокуратурасы туралы. Қазақстан Республикасының заңы. 1995 жылғы 21 желтоқсандағы заңы.
1.6 ҚР Ұлттық Қауіпсіздігі туралы ҚР заңы 1998 жылғы 26 маусым.
1.7 ҚР Ішкі істер органдары туралы.ҚР заңы1995 жылғы 25 желтоқсан.
1.8 Жедел-іздестіру қызметі туралы ҚР 1994 жылғы 15 қыркүйектегі заңы.
1.9 ҚР Ұлттық қауіпсіздік органдары туралы1995 жылғы 25 желтоқсандағы.
1.10 Салық кодексі . Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы.
1.11 Қадағалау сатысында ақылмыстық іс бойынша іс жүргізудің тәртібі. ҚР. ЖС Пленумының Қаулысы. №2 2000ж. 28 сәуір.
1.12 Қылмыстық процесті жүргізуші органдардың заңсыз іс әрекетінен ткелтірілген зиянның орнын толтыру бойынша заңдардың қолданылу тәжрибесі туралы ҚР ЖС Пленумының Қаулысы 1999ж. 9 шілдесі.
1.13 Информация ЦПС и Генеральной прокуратуры Республики Казахстан.
2. Негізгі әдебиеттер.
2.1 Б.Қ. Төлеубекова Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Оқулық – Алматы: «Жеті жарғы» 2000ж.
2.2 Учебник уголовного процесса / Отв ред. А.С. Кобликов. М., 1995. 11б.
2.3 Уголовного процесс / под ред. В.П. Божьева. М., 1989.
2.4 Петуховский А.А. Направление уголовных дел на дополнительное расследование и проблемы повышения качества дознания и предварительного следствия. М., 1990. 36б.
2.5 Дубинский А.Я. Исполнение процессуальных решений следователя. Правовые и организационные проблемы. Киев, 1984. 130-140б.
2.6 Прокурорская и следственная практика 2003г.
2.7 Божьев В.П. Уголовно-процессуальные отнашения – М.: Юридическая Литература, 1975.
2.8 Дифференциациря формы и содержения в уголовном судопроизводстве – Ярославль, 1995.
2.9 Лазарева В.А. Судебная власть и уголовном судопроизводвтво // Государство и право. – 2001. -№5
2.10 Ларин А.М. Уголовный процесс: структура права и структура законадательства. М.: Юридическая литература, 1985.
2.11 Төлеубекова Б.Х., Капсаламов К.Ж., Шиарбаев Б.К., Бекишев Д.К. Уголовно-процессуальное право РК. Часть Особенная. Досудевные стадии.-Алматы: Дәнекер, 2001.
2.12 Уголовный процесс / Под ред. К.Ф. Гуценко – Изд-е 4-ое перераб. Доп. – М.: Зерцало. 2000.
2.13 Уголовный процесс. Учебник / Под ред. Петрухина И.Л. – М.: Проспект. 2001.
2.14 Уголовный процесс. Учебник / Под ред. П.А. Лупинской –М.: Спарк, 1998.
2.15 Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. Т. 1-2. СПб, 1996.
2.16 Якупов Р.Х. Правоприменение в уголовном процессе. М., 1993.
2.17 Алексеева Л.Б., Вицин С.Е., Куцова Э:Ф., Михайловская И.Б. Суд присяжных. – М., 1994.
2.18 Андреянкова В.Г., Мацокина Г.Н. Некоторые аспекты несовершенства Законодательства о суде присяжных // Право и политика. -2001.№2.-С. 57-61
2.19 Биятов Т.К. Состязательный процесс как перва историческая форма уголовного судопроизводства // Правовая иницатива. -2000. -№3.-С. 6-9.
2.20 Котов А. Конституционные гарантии права каждого на защиту право свобод // Правовая реформа В Казахстане. -2000. -№2.Полянский А.Н., Строговия М.С., Савицкий В.М., Мельников В.П. Проблемы судебного права. –М.: Наука, 1986.
2.21 Сулейменова Г.Ж. О конституционных принципах правосудия по уголовным делам // Материалы юбилейной научно-теоретич. Конференси посвящ. 5-летию Каз ГЮА. – Алматы: ИПЦ казГЮА, 2000
2.22 Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в Республике Казахстан Под. Ред. Тусупбекова Р. Т: - Алматы, 1999.
2.23 Аубакиров А. Фиксация доказательств в криминалистике и судопроизводстве. – Алматы. 2000.
2.24 Варфоломеева М.В. Производственные Вещественные доказательства –М., 1980.
2.25 Кротова Л.А. Проблемы пределов доказывания и задачи уголовнго судопризводства. – Ижевск, 1994
2.26 Ахпанов А.Н. Возвуждение уголовного преследования и применение мер процессуального принуждения. – Караганда, 2001.
2.27 Кокорев Л.Д., Котов Д.П., Коврига З.Ф. және басқалар. Уголовно-процессуальные акты: Оқу құралы. Воронеж, 1981.
2.28 Сулейменова Г.Ж. Осебенности производства по делам частного обвинения // Фемида. – 1999. -№9.
2.29 Ахпанов А., Юрченко Р. Апелляция в уголовном судопроизводстве // Тураби. – 1998 -№4
2.30 С.П. Ефимичев. Следственные действия. Волгоград, 1975.
2.31 Манаев Ю.В., Репкин Л.М. Составление процессуальных актов предварительного следствия: Оқу құралы. Волгоград, 1981.
2.32 Михайленко А.Р. Составление процессуальных актов по уголовным делам. Киев, 1989.
2.33 Муратова Н.Г. Процессуальные акты органов предварительного расследования. Казань, 1989.
2.34 Сулейменова Г.Ж., Тусупбеков Р.Т. Уголовно-процессуальная ответственность: специфика и проблемы // Право и государство. -2001. - №2
2.35 Сулейменова Г.Ж. О пониятии и содержении уголовного преследования на стадии предварительного расследования // Правовая инициатива. 2001 -№3
2.36 Павлов Н.Е. Общие условия предварительного расследования. –М.,1982
2.37 Ережепов Н. Определение судьей подсудности уголовных дел при рассмотрении вопроса о назначении главного судебного разбирательства // Фемида -2001. -№2
2.38 Сулейменова Г.Ж. Осебенности производства по делам частного обвинения // Фемида. -1999. -№9
2.39 Перлов И.Д. Надзорное производство в уголовном процессе. –М., 1974.
2.40Акпарова Р.И. Международный договор – пправовая основа взаимодействия РК с другими государствами // Прокурорская и следственная практика. -2001. №1-2
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
1. ПРОКУРАТУРА ҚЫЗМЕТІ МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Прокуратураның пайда болуы мен негізгі тарихы кезеңдері
1.2 Прокуратура органдарын ұйымдастыру және оның қызметінің принциптері.
1.3 Жоғары дәрежеде прокурорлық қадағалау ұғымы.
2. ПРОКУРАТУРАНЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТЫ ҚАДАҒАЛАУ ФУНКЦИЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ТӘРТІБІ
2.1 Жедел-іздестіру қызметін қадағалау
2.2 Тергеу мен анықтау заңдылығын қадағалау
2.3 Сот шешімдерінің заңдылығын қадағалау
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ПРОКУРАТУРА ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Прокуратура органдарының жүйесі мен оларды ұйымдастыруды жетілдіру
3.2 Прокуратураның міндеттері мен қызметінің негізгі бағыттарын арттыру
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық
құқық ғылымының ролі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан –
салалы әлеуметтік – экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес келетін
қылмыстық құқық нормаларын дер кезде осы өзгерістерге сәйкес әзірлеуде осы
ғылым саласының міндеті. Өйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге
сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз
бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылда жыл арта түсуде. Бұл мәселеге
байланысты Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылы мамыр айында
облыс әкімдерінің республикалық жиынында ерекше мән беріп, ұлғайып келе
жатқан ұйымдасқан жемқорлық қылмыстарына, экономика саласындағы қылмысқа
қарсы пәрменді күрес жүргізу міндеттерін алға қойды.
Әр мемлекет өз билік нысанына қарамастан өмірдің әрбір саласына
бірыңғай заңдылықты және бірыңғай тәртіпті еңгізіп қадағалайтын орган
құруға мүдделі. Мемлекеттік және қоғамдық өмір мемлекетте (елде) қатаң,
заңдарды нақты сақтайтын және құқықтық тәртіпті қамтамасыз ететін сенімді
механизмнің болуын міндеттейді. Сондықтан да әрбір мемлекеттің саяси
жүйесінің ажырамас атрибуты болып, прокуратура болып табылады. Прокуратура
немесе басқа да сәйкес келетін мемлекеттік құқықтық институттардың ролі,
мен орны әр мемлекетте әр түрлі болып келеді. Бір елдерде қылмыстық қудалау
органдарының міндеттерін атқарса, екінші елдерде тек қана сотта мемлекеттік
айыптауды ғана жүзеге асырады, ал үшінші елдерде қадағалау функцияларын
жүзеге асырады. Егер біз прокуратура қызметін анықтайтын болсақ, бұл Заңға
профессионалды қызмет ету оның жоғарылығын бекіту, құқықтық нормаларды
бекітілген тәртіпті қамтамасыз ету ережелері болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығының 1- бабында
былай делінген;
─ Қазақстан Республикасының прокуратурасы – Республика аумағында
заңдардың, Қазақстан Республикасы Президенті Жарлықтарының және өзге
нормативтік – құқықтық актілерінің дәп және бірыңғай қолданылуына, жедел –
іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық
істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан
Республикасының Президентіне есеп беретін мемлекеттік орган.
─ Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөнінде
шаралар қолданады. Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін
заңдар мен өзге де құқықтық актілерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттің
мүддесін білдіреді, сондай – ақ заңда белгіленген жағдайларда, тәртіп пен
шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.
Прокуратура 3 ғасыр бұрын 12 қаңтарда 1722 жылы Пётр 1 Ресей
императорының Жарлығымен құрылған болатын.
Бұл орган Ресей империясындағы мемлекеттік билік институттарының
мемлекеттік мүдделерді сақтайтын маңызды және керекті органына айналды.
Қазақстан территориясында прокуратура органы 1922 жылы 13 шілдеде құрылған
болатын. Кеңес үкіметі ыдырағаннан кейін және Қазақстан Республикасы өз
тәуелсіздігін жариялағаннан кейін, прокуратура органдарының бірыңғай жүйесі
қалыптастырылған болатын. 1991 жылы 6 желтоқсанда мемлекетте Қазақстан
Республикасының генералды прокурорына бағынатын прокуратура органдарының
бірыңғай жүйесі пайда болды. 1992 жылы 17 қаңтарда бірінші рет Қазақстан
Республикасының прокуратура туралы заң қабылданған болатын. Бұл заңда
прокуратура қызметінің құқықтық негіздері қалаңған болатын.
Қазір қолданылатын прокуратура туралы заңы біздің ойымызша әлі
дамытып, жетілдіруді қажет етеді. Бұл жұмыста прокуратура прокуратура даму
концепциясы айқындалды. Прокуратура пайда болуының тарихы және оның
құқықтық мәртебесі эволюциясы туралы жазылады, нақты салаларды қадағалаудың
қағидаларын, өкілеттілігін функцияларымен міндеттерін ашып көрсетіледі.
Бізбен прокуратура органының құқық қорғау функциясын толығырақ және
Қазақстан Республикасының Конституциясымен кепілдендірілген азаматтың
құқықтарымен бостандықтарындағы ролін анықтауға талпындық.
Тақырыпты қарастырудың өзектілігі Прокурорлық қадағалау функциясының
маңыздылығында, және оның заңдылықты қадағалаудағы рөлінің басымдылығында
болып отыр.
Дипломдық жұмысты жазу барысында біз Қазақстан Республикасының
Прокуратурасының қызметі мен оның заңдылыцқты қадағалау өкілеттілігін жан-
жақты талқылап, қызметінің негізгі бағыттарын айқындап, жетілдірудің
жолдарын көрсетуді мақсат еттік. Осы тұрғыда тақырып үш тарауға бөлініп
қарастырылды.
1. Прокуратура қызметі мен дамау тарихы қарастырылып, прокуратураның
пайда болуы мен негізгі тарихы кезеңдері, прокуратура органдарын
ұйымдастыру және оның қызметінің принциптері, жоғары дәрежеде прокурорлық
қадағалау ұғымы берілді.
2. Прокуратураның заңдылықты қадағалау фанкциясын жүзеге асыру тәртібі.
Жедел-іздестіру қызметін қадағалау, тергеу мен анықтау заңдылығын
қадағалау, сот шешімдерінің заңдылығын қадағалау тәртібі сараланды.
3. Қазақстан республикасында прокуратура қызметін жетілдіру жолдары.
Прокуратура органдарының жүйесі мен оларды ұйымдастыруды жетілдіру,
прокуратураның міндеттері мен оның қызметінің негізгі бағыттарын арттыру
жолдары талқыланды.
Соңында қортындылар мен ұсыныстар жасалып, қолданылған әдебиеттердің
тізмі берілді.
1. ПРОКУРАТУРА ҚЫЗМЕТІ МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Прокуратураның пайда болуы мен негізгі тарихы кезеңдері
Прокуротура термині латынның “procuro” – қамтамасыз ететін, алуын
аламын деген сөзінен бастау алады. Осы сөз дәуірден дәуірге рим құқығы
арқылы жеткен. Сол кезеңнің өзінде Еуропа халықтарының заң түсінігінде
қазіргі кездегі әділеттің қажетті
элементтердің сақталған төмендегі түсініктердің өз орны болып
мойындалған. Олар:
- қоғамның мүддесі атынан қылмысты жария ете отырып қудалау;
- белгілі жағдайларда оны лауазымды, тіпті құзіретті тұлғалардың жүргізуі;
- мемлекет басшысының, уәкілетті тұлғалардың жекелеген жағдайларда болса
сотқа келіп қатысуы.
Бірақ прокуратураның шыққан жері негізінен Франция болып есептелінеді,
ал оның негізін қалаушы корольдік прокурорлары туралы ережені анықтап
айқындаған, бірінші прокуратура ескерткішін орнатқан 4-ші Филип
Красив.Әлемдік практикадағы осындай бірінші прокурор ретінде Париж
Парламентіндегі алғашқы прокурор Гуиланме де ла Магдаленнені атауға болады.
Қазақстан прокуратурасының дамуының екінші кезеңі 1933 жылдан 1992
жылдың 17 қаңтарына дейігі аралық. 1933 жылдан бастап КСРО-ның
прокуратурасы КСРО жоғарғы сотының қарамағынан бөлініп, дербес мелекеттік
орган болып құрылуы, ал 1992 жылы түңғыш рет Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы заң заң қабылданды.
Көрсетілген заң актісіне сәйкес прокуратура Қазақстан Республикасының
Президентіне бағынады. Прокуратура Парламенттің қарауынан шығарылуы. ҚР бас
прокурорын Парламент Сенаттың келісімімен Президент тағайындайды. Бас
прокурорды қызметінен босатуға Президент қана құқылы.
Прокурорлық қадағалауға қадағалаудың жаңа түрі, адамның және
азаматтың құқығы мен бостандығын сақталуын, заңды тұлғалармен мен мемлекет
мүдделерінің қорғалуын бақылау қосылды.
Сөйтіп, Қазақстан Республикасы прокурорының статусы оның
компоненттеріне: істі жүргізу саласына, қызмет ету ұстынына функционалдық
маңызына, құзыретіне, өкілеттілігіне, жүзеге асырудың құқықтық құралдарына
сәйкес қайта құрылды. Қазақстан прокурорының міндеті ТМД
мемлекеттеріндегідей мелекет дамуының әрқилы кезеңдеріне байланысты түрлі
өзгерістерге ұшырап отырды.
Ол өзгерістердің мазмұны көбінесе елдегі мемлекет дамуының саяси,
әлеуметтік, экономикалық және құқықтық жағдайларына байланысты болды. Ал,
негізінен прокуратураның құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасының
Конституциясында түңғылықты айқындалған.
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік жоспарын
жүзеге асыру мақсатында,- деп атап көрсетті. М.Ч. Қоғамов, - 1994 жылдың 12
ақпаныңда, 1995 жылдың қазаныңда Республика президентінің шешімімен тергеу
бөлімшелері прокуратура органдарына жатпайтындықтан, жаңа құқық қорғау
органың (ҚРМТК) құрамына берілуі.
Сол мезеттен бастап Қазақстанда басқа ТМД мемлекеттердегідей емес,
прокуратура өзінің қызметін қылымыстық процессте жаңа мазмұнда және кең
масштабта атқара бастады. Жаңа жүйе прокурорлық қадағаладың тергеу
міндетіндегі кезеңдегі өз қызметін дұрыс және тиімді атқаруын қамтамасыз
етті.
Прокуротураның әлеуметтік – экономикалық саладағы заңдылықты
қадағалауға қатысты қызметіне соңғы кезде шек келтірушілер табылып жүр. Заң
тілімен айтқанда прокуратура органдарының негізгі бағыттарының бірі –
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалардың
және мемлекеттің мүдделерінің сақталуына қадағалау деп аталады. Кеңестер
Одағының кезіндегі прокуратура органдарында бұл саланы – жалпы қадағалау
(қазірде де ішінара осылай атап жүрміз) деп атадық.
Еліміздің тарихы Кеңестер Одағымен тығыз байланысты болғандықтан да,
Ресей прокуротурасы органдарының тарихымен тығыз байланысты. Ал Ресейде
алғашқы прокуротура органдары 1722 жылы 12 қаңтарда Петр 1-нің бұйрығымен
құрылған. Сол кездегі құжатта заңға қадағалау жасауды басты назарға қойған.
1860 жылдары Ресейде сот реформасы болған кезде прокуратура заңдарды
қадағалау құқығынан айрылған еді. Бұл негізінен дворяндар мен буржуазияның
қолын байлаған органды құртуға деген құштарлығының нәтижесі болатын.
Заңдылыққа жоғары қадағалауды жүзеге асырудың орнына бақылаушы
ведомстволардың функцияларын атқаруға келді. Прокуротура органдарының
тікелей осылай араласуы бақылаушы органдардың заңды бұзуына жиі әкеліп
соқты. Оның салқыны әлі күнге дейін сезілуде, яғни, бақылаушы органдар
мемлекеттік функциясын адал атқарудың орнына, оны басқаша пайдалануға
құмар, өйткені прокуратура органдарына сеніп кеткен.
Бүгінгі күнге қадағалаудың әдістері мен нысандарын жетілдіру қажет,
соның нәтижесінде қадағалаудың мәнін дәл айқындау қажет. Мемлекеттік
бақылау функциялары бар мемлекеттік органдар өз салаларында бақылауды
орнатуға әлсіз. Сондықтан заңдылықтың орнауы барысында қадағалаудың
пәрменділігін күшейту арқылы, яғни сол бақылау органдарының қызметіндегі
заңдылықтардың қолданылуын қатаң қадағалаған жөн. Қазақстан Республикасының
прокуратурасы 1922 жылдан бері қарай дамудың түрлі сатыларынан өтті.
Азаматтардың құқыларын қорғауда көп жұмыстар атқарды. Мысалы, 1998 жылы
прокуратура органдарымен атқарушылық органдардың 1998 жылы 25,5 мың заңсыз
құқықтық актілерге өзгеріс енгізіліп, күші жойылған; 28,5 мың адам түрлі
жауапкершіліктерге тартылған; жергілікті басқару және өкімет органдарының
заңсыз 3861 актісінің күшін жоюға наразылық келтірілген; мемлекеттік
уәкілеттігі бар бақылаушы органдардың 2,5 актісі күшін жойған.
Бүгінгі күні заңдардың қолданылуын (сақталуын) қадағалаудың қажеттігі
және оны күшейтуі төмендегі ойлармен бекітіледі:
─ өтпелі дәуірде нарық заңы нағыз заңдардың жүзеге асуына кесірін
тигізуде, сөйтіп экономика саласының қылмыстануына әсер етуде, сондықтан да
заң саласындағы қадағалауды тек қана сақтау емес, одан әрі күшейту керек;
─ тексеруге уәкілетті органның лауазымды адамдары заңдарды бұзуды
жалғастырып келеді, сондықтан да прокуратураның қадағалау функциясын
күшейткен жөн;
─ экономикадағы келеңсіздіктерді қадағалау функциясы арқылы жеңуге
болады, сондықтан оның бағыттарын айқындауды жетілдіру қажет. Мысалы, салық
қатынастарындағы, мемлекеттік меншік, табиғи ресурстар, сыртқы сауда, жер
мәселесі, банктік қызмет саласындағы заңдылық және т. б.;
─ құқық қорғау органдары өзіне жүктелген міндеттерді өзқұзыреті шегінде
тек қана өздері атқаруы тиіс. Яғни, анықтама мен алдын ала тергеуді
жүргізетін органдар Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 192 және 285 – бабына қатысты міндеттерін жете түсініп, тергелу
ретінде қатысты қылмыстармен күресте, анықтауда, алдын алуда және жоюда іс
– шараларды өз құзыреті шектерінде ғана жүзеге асырса. Қылмыспен және басқа
құқық бұзушылықтармен күресу тек қана соған арнаулы құзыреттері бар
органдар ғана міндетті. Қылмыспен күрестің пәрменділігі тек қана сол
органдар жауап беруге тиісті. Ал прокуратура органдары құқық қорғау
органдарының заңды әрекеттерін қадағалау арқылы қылмыспен күрес
мәселелеріне өз үлесін қосады. Тергеуді прокуратурадан алудың өзі осы
мақсатты көзделген болатын;
─ мемлекетіміз құқықтық ел болуға бағыт алғанда құқық қорғау
органдарындағы лауазымды адамдардың (тергеуші, анықтама жүргізуші)
әрекеттерін, олардың заңдарды қолдануда бұрмалауға баратындығы нәтижесінде
азаматтарының конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету қажет.
─ азаматтардың өтініштеріне жете мән беріліп келеді. Азаматтардың
арыздарымен барлық мемлекеттік органдар айналысуға тиісті. Бұл мәселеде де
прокуратура органдары тек қана қадағалаумен айналысуы тиіс.
─ заңдарды насихаттаумен негізінен әділет органдары айналысады. Олар
да өз қызметтерінде негізінен нотариаттың, АХАЖ – дың, яғни өз жүйесіне
кіретін мекемелерге қатысты заңдылықтарды насихаттауды жүргізеді. Сондықтан
прокуратураның заңдарды насихаттау саласына ерекше мән беріп, арнайы
штаттар арқылы сол мәселені толыққанды жүзеге асыру қажет;
─ конституциялық заңдылыққа қадағалаудың қажеттілігі;
─ халықаралық шарттардың қолданылуына қадағалау;
─ заңдарды қолданылу барысында оның жүзеге асуының қиындығы;
─ 1991 жылдан бастап еліміз тәуелсіздік алып, құқық жүйесіне жаңа
талаптар қойылды, жаңа заңдар қабылданды;
─ қазіргі қлданылып жүрген Конституциямыз 1995 жылдан бастап күшінеді.
Онда біздің елімізді ... демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде орнықтыратындығы жарияланды;
─ көптеген лауазымды адамдардың мамандығы заңгер емес, сондықтан олар
өз қызметінде заңсыздықтарға жол беруде (аксиома: білмеген адам заңнан
қорықпайды);
─ адам мен азаматтың құқы мен бостандығы бұзылуда;
─ жеке кәсіпкерлікке кең жол ашылды және олар еліміздің заңдарын
қолдануда адам мен азаматтың құқына зиян келтіруге тиісті емес; жеке
кәсіпорындардың көптеп ашылуы олардың әрекетінде заңдардың қолданылуын
қадағалауды қажет етеді;
─ әділет органдарының заңды ұйымдарды мемлекеттік тіркеуді (қайта
тіркеуді) жүзеге асыруында Жарғылар заңға қайшылығына қарамастан
тіркеулеріне жол бермеу қажет.
1.2 Прокуратура органдарын ұйымдастыру және оның қызметінің
принциптері.
Құқық қорғау қызметіңдегі маңызды бағыттардың бірі прокурорлық
қадағалау болып саналады. Прокурорлық қадағалауды жүзеге асыратын орган
прокуратура болып есептеледі.
Конституцияға және ҚР-ның Прокуратурасы туралы 1995 жылғы 21
желтоқсандағы заң күші бар Жарлыққа сәйкес, Республика Прокуратурасы:
1) Республика аумағында заңдардың, Президент жарлықтарының және өзге де
нормативтік-құқықтық актілердің дәл және бірізділікпен қолданылуына, жедел
іздестіру қьгзметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық іс
жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асырады;
2) сотта мемлекеттің мүддесін қорғайды;
3) қылмыстық қудалауды іске асырады.
Прокурорлық қадағалау оның қызметіңде негізгі бағыт болып есептеледі.
Прокурорлық қадағалау деген ұғымды заңдардың дәл және бірізділікпен
қолданылуын бұзуды дер кезінде анықтап, кемшілікті түзетіп отыру және
кінәлі адамдарды жауапқа тарту арқылы прокуратура қызметің мемлекет атынан
жүзеге асыру деп түсіну керек.
Прокурорлық қадағалаудың мәні мен ерекшеліктері прокуратура қызметің
ұйымдастыру жұмысының негізі болып саналатын принциптермен белгіленеді.
Оларға мыналар жатады:
Прокуратурадағы тұтастық, орталықтану және дара басқару. Оның
органдарының бәрі төменнен жоғарыға қарай бас прокурорға бағындырылған,
біртұтастықты білдіреді, мемлекет атынан әрекет етеді, және бүкіл
прокуратура жүйесінің өкілі болады, ортақ мақсаттары, міндеттері, қадағалау
нысандары мен әдістері бар. Бұл принцип прокурорды патшаның оң көзі
атаған 1 Петрдің заманынан бері бар. Мұндай жағдай мемлекеттік билік заң
деңгейіне көтерген ережелерден ауытқудың кез келген түріне жедел және
тиімділікпен назар аударуға мумкіндік береді.
Мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан, саяси партиялардан және
қоғамдық бірлестіктерден тәуелсіздік. Тәуелсіздік бәрінен бұрын
прокуратураның мемлекеттік органдар жүйесіндегі дербес жағдайымен, оның
материалдық-техникалық базасын мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырумен,
оның органдары мен лауазымды адамдарын толық саясатсыздандырумен қамтамасыз
етіледі. Сонымен бірге тәуелсіздік бақылаусыздық деген ұғымды білдірмейді.
Бас прокурор Президент алдыңда кем дегенде әр тоқсанда бір реттен есеп
беріп отырады. Прокурордың әрекеттері мен актілеріне жоғары тұрған
прокурорға және сотқа шағым берілуі мүмкін.
Прокуратура органдарының қызметіне араласуға тыйым салынады.
Прокурорлардың шешімдеріне ықпал етуге тырысудың кез келгеніне тыйым
салынады және қылмыстық, әкімшілік немесе тәртіптік жауапкершілік туғызады.
Прокуратура органдары жүйесінің ұйымдық құрылымы аумақтық- аймақтық
принцип бойынша түзілген. Әрбір әкімшілік-аумақтық бөліністе прокуратураның
ауданнан бастап барлық тиісті тармақтары бар. Бұған қоса, мамандандырылған
прокуратуралар болады— көлік, табиғат қорғау, арнайы объектілер
прокуратуралары. Олар аудандық прокуратуралардың құқықтарына орай әрекет
етеді және өз қызметтерінде тиісті облыстық прокурорға бағынады.
Мамандандырылған прокуратураларға сондай-ақ түзілісі армияда қабылданған
ұйымдар құрылымына сәйкес келетің әскери прокуратуралар да жатады.
Прокуратура жүйесіндегі ең жоғарғы орган — Бас прокуратура. Оны Парламент
Сенатының келісімімен 5 жыл мерзімге Президент тағайындайтын Бас прокурор
басқарады.
Орталық аппарат Бас прокурордың ұсынымы бойынша Президент қызметке
тағайындайтын және жұмыстан босататын бірінші орынбасардан, 3—4
орынбасарлардан, сондай-ақ — секретариаттан, басқармалардан және
бөлімдерден тұрады.
ҚР Бас прокуратурасының жанынан заңдылық пен құқыққорғау проблемаларын
зерттеу және кадрлар мамандығын арттыру институты құрылған.
Бас прокуратураның құрылымдық бөлімшелері негізінен алғанда прокурорлық
қадағалаудың салалары (бағыттары) бойынша құрылады,
Бас прокуратура прокуратураның. бүкіл жүйесіне басшылық етеді, оның
мемлекеттік билік орталық органдары, халықаралық ұйымдар алдыңдағы
өкілдігін қамтамасыз етеді. Басқа құқық қорғау органдарымен өзара қарым-
қатынаста болады, Республикадағы заңдылық ахуалына және қадағалау
практикасына талдау жасайды, норма шығармашылығы қызметіңе қатысады, заң
шығару бастамаларын көтереді.
Облыстық және соларға теңестірілген прокуратуралар, мәселен, әскери Бас
прокуратура, астана және республикалық бағыныстағы Алматы прокуратуралары
осы органдар жүйесіндегі орта буын болып табылады. Олар Бас прокуратураға
бағындырылған. Олардың прокурорларын, сонымен қатар Бас прокурордың
орынбасары болып есептелетің әскери Бас прокурорды қоспағанда, Бас прокурор
тағайындайды. Қызметкерлердің штаттық саны жағынан бұл органдардың
аппараттары Бас прокуратураның құрылымымен бірдей деуге болады. Олардың да
бөлімдері мен басқармалары бар. Прокурорларда олардың орынбасарлары, аға
көмекшілері, көмекшілері, аға прокурорлары және бөлімдер мен басқармалар
прокурорлары болады.
Бас прокуратурада және облыстық прокуратураларда ұйымдық мәселелермен
қоса заңдардың бұзылғандығын айғақтайтын елеулі фактілерді қарайтын Кеңесші
органдар - алқалар құрылады.
Прокуратура жүйесіндегі төменгі буынға жергілікті жерлерде өз құзыреті
шегінде заңдардың дұрыс қолданылуын қамтамасыз ететің, қылмыстық қудалауды
ұйымдастыратын және сот жүйесі негізгі тармағының соттарында мемлекет
мүддесін қорғайтын қалалық, аудандық және соларға теңестірілген
прокуратуралар жатады. Екі және одан да көп ауданда (қалада) немесе қала
мен аудан аумағында ауданаралық прокуратуралар құрылуы мүмкін. Атқаратын
жұмысының салмағына және штат санына қарай оларда бөлімдер құрылуы мүмкін.
Прокуратура қадрлары. ҚР Президентінің 21.12.95 жылғы ҚР-ның
Прокуратурасы туралы заң күші бар жарлығына сәйкес мыналар прокурор бола
алады: Республиканың Бас прокуроры, оның, бірінші орынбасары және
орынбасарлары, аға көмекшілері мен көмекшілері, ерекше тапсырмалар
жөніндегі көмекшілері, прокуратура басқармалары мен бөлімдерінің бастықтары
және олардың орынбасарлары, барлық төмен тұрған прокурорлар, олардың
орынбасарлары, аға көмекшілер мен көмекшілер, қадағалау саласының
прокурорлары, прокуратура органдары басқармаларының және бөлімдерінің аға
прокурорлары мен прокурорлары, сондай-ақ әскери, өкілетті және
мамандандырылған прокурорлар. Осылардың бәрі, сондай-ақ прокуратураның
ғылыми және білім беру мекемелерінің аттестатталған қызметкерлері ҚР-ның
Президенті бекіткен прокуратура органдарында қызметтен өту туралы Ереже
негізінде прокуратура органдарында қызметтен өтеді.
Прокурорлық қадағалауды жүзеге асыру кезінде кәсіпқойлық принципін
қамтамасыз ету мақсатында қызметтің осы саласымен айналысушыларға белгілі
талаптар қойылады. Мәселен, прокуратура органдарына қызметке тұру
мемлекеттік қызметкерлер кадрлары туралы республикалық орталыққа алдың ала
сұрау салу және азаматтарды арнайы тексеруден өткізу жолымен жүргізіледі.
Бұл тексеру бұрын сотталған немесе қылмыстық жауапкершілікпен ақталмайтын
негіздер бойынша босатылған, сондай-ақ мемлекеттік қызметтен теріс
қылықтары үшін қуылған адамдарды айғақтау мақсатын көздейді. Сонымен қатар
тексеру кандидаттың азаматтық ахуалын, денсаулық жағдайын, білімін
анықтайды. Сондай-ақ іскерлігін, жеке басының адамгершілік қасиетің
әйгілейді.
Прокуратура қызметкерлері үшін мыналар міндетті талаптар болып
есептеледі:
1) ҚР- ның азаматтығы;
2) заңгерлік жоғары білім;
3) сотталмағандық, мемлекеттік қызметтен теріс себептермен
босатылмағандық;
4) денсаулық жағдайы;
5) іскерлік және моральдық қасиеттері.
Әскери прокурорлар міндетті түрде әскери қызметкерлер болуға тиіс.
Прокуратураның басшы құрамына — облыстардың, аудандардың (қалалардың) және
соларға теңестірілген прокуратуралардың прокурорларына қосымша талаптар
қойылады — жасы 25-тен кем болмауы және прокуратурадағы жұмыс стажы 3
жылдан кем болмауы керек.
Прокуратураның барлық қызметкерлері үш жылда бір рет аттестаттаудан әтуге
тиіс, ол олардың қызметтерін қорытындылайды, кәсіпқойлық жарамдылығын,
атқарып жүрген қызметіңе сәйкестігін және қызметке жоғарылату немесе
кезекті сыныпты шен немесе атақ беру мүмкіндігін анықтайды.
Прокурордың тергеушіге, тергеу бөлімінің бастығына, анықтау органына,
анықтау органының бастығына және анықтаушыға осы тәртіппен берген
нұсқаулары міндетті болып табылады, бірақ жоғары тұрған прокурорға шағым
жасалуы мүмкін. Жоғары тұрған прокурорға алынған нұсқауларға шағымдану
олардың орындалуын тоқтатпайды.
Іс бойынша барлық тергеу іс-әрекеті орындалды, ал жиналған дәлелдер
айыптау қорытындысын жасау үшін жеткілікті деп танылғаннан кейін тергеуші
бұл туралы айыптаушыға хабарлауға, оған істің барлыық материалдарымен жеке
өзінің де, қорғаушысының көмегімен де танысу сондай-ақ алдын ала тергеуді
толықтыру немесе іс бойынша басқа шешімдер қабылдау туралы өтініш айту
құқығын түсіндіруге міндетті. Айыпталушыға тергеу іс-әрекетінің аяқталғаны
туралы хабарлағаны және оған құқықтары түсіндірілгені туралы осы талаптарын
сақтай отырып, хаттама жасалады. Айыпталушы қылмыстық іс материалдарымен
танысудан бас тартқан жағдайда бұл туралы себептері айтыла отырып, қаулыда
көрсетіледі.
Тергеудің аяқ талғаны туралы және іс материалдарымен танысу және өтініш
айту құқықтары туралы тергеуші іске қатысқан жағдайда айыпталушының
қорғаушысына, сондай-ақ жәбірленушіге және оның өкіліне, азаматтық
талапкерге азаматтық жауапкерге және олардың өкілдеріне хабарлауға
міндетті.
Егер айыпталушының қорғаушысы немесе жәбірленушінің азаматтық
талапкердің, азаматтық жауапкердің өкілі іспен танысу үшін белгіленген
уақытта дәлелді себептермен келе алмаса, тергеуші іспен танысуды бес
тәуліктен аспайтын мерзімге кейінге қалдырады. Қорғаушы немесе өкіл осы
мерзім ішінде келмеген жағдайда тергеуші басқа қорғаушының немесе өкілдің
келуі үшін шаралар қолданады.
Тергеуші айыптау қорытындысына қол қойғаннан кейін іс осы іс бойынша
қадағалау жүргізіп отырған прокурорға дереу жіберіледі айыптаушының жеке
басын куәләндыратын құжаттар қылмыстық іске қоса тіркелуі тиіс.
Прокурор айыптау қорытындысымен келіп түскен қылмыстық істі зерделеуге
және мыналарды:
1) айыпталушыға тән қалып отырған әрекеттің жасалғанын және бүл әрекетте
қылмыс құрамының бар-жоғын;
2) істе оны тоқтатуға әкелетін мән жайлардың бар-жоғын;
3) тағылған айыптың негізді-негізсіз екенін, оның істе бар дәлелдемелермен
расталатынын;
4) айыпталушыға іс бойынша барлық анықталған және дәлелденген қылмыстық
әрекеттер бойынша айып тағылғанын-тағылмағаның;
5) қылмыс жасағаны туралы іс бойынша дәлелдер табылған барлық адамның
айыпталушылар ретінде жауапқа тартылғанының тартылмағанының;
6) айыпталушының әрекеті дұрыс сараланғанының-сараланбағанының;
7) бұлтартпау шарасының дұрыс таңдалғаның-таңдалмағаның және істе оны
өзгертуге не алып тастауға негіздердің бар жоғын;
8) азаматтық талапты қамтамасыз ету және мүлікті ықтимал тәркілеу
шараларының қабылданған-қабылданбағаның;
9) алдын ала тергеу жүргізуде қылмыстық іс жүргізу заңы елеулі бұзушылыққа
елеулі жол берілгені-берілмегені тексеруге міндетті.
Айыптау қорытындысымен келіп түскен іс бойынша прокурор дәлелді
қаулысымен айыпталушыға тандап алынған бұлтартпау шарасының күшін жоюға
немесе өзгертуге не, егер ондай бұлтартпау шарасы қолданылмаған болмаса оны
тандауға құқылы.
Алдын ала тергеу жүгізу міндетті емес істер бойынша анықтау жүргізу
кезінде заңдардың атқарылуына қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокурор осы
өкілеттіктерге ие болады, бұдан басқа ол:
1) айыпталушыны сотқа беруге және қылмыстық істі сотқа жіберуге;
2) анықтау жүргізілетін қылмыстық істі алдын ала тергеу жүргізуге жіберуге;
3) анықтау органының бастығы бекіткен айыптау хаттамасының күшін жоюға және
осы негіздер бойынша анықтауды қысқартуға құқылы.
Тексеру немесе жанадан ашылған мән-жайды тергеу анықталғаннан кейін іс
бойынша іс жүргізуді қайта бастауға негізде болған кезде прокурор істі осы
жағдайларда өзінің қорытындысымен, үкімнің көшірмесімен және нақ осы
жағдайларда тергеу материалдарымен, бұл ретте басшылыққа ала отырып тиісті
сотқа жолдайды.
Прокурор іс бойынша іс жүргізуді жаңғыртуға негіздер болмаған кезде
өзінің дәлелді қаулысымен жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша өзі қараған іс
жүргізуді тоқтатады.
Іс жүргізуді тоқтату туралы қаулы жаңадан ашылған мән-жайларға орай осы
іс боіынша іс жүргізуді жаңғырту туралы мәселені шешуге құқылы сотқа
шағымдалу құқығын мүдделі адамдарға түсіндіре отырып, олардың назарына
жеткізіледі.
Қазақстан Республикасының бас прокурорына қатысты қылмыстық істі оның
бірінші орынбасарына қозғалуы мүмкін. Қазақстан Республикасының бас
прокурорын өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған кезден бастап бас
прокурордың бірінші орынбасарының ұсынылуы бойынша тергеу аяқталғанға дейін
өзінің қызметтерін атқарудан Қазақстан Республикасының Президенті
шеттетеді. Қазақстан Республикасының Бас прокуроры өзінің өкілеттіктерінің
мерзімі ішінде Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының келісімісіз,
қылмыс үстінде қолға түскен ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасау
жағдайларын қоспағанда, қамауға алынбайды мәжбірлеп келтірілмейді,
қылмыстық жаупқа тартылмайды.
Қазақстан Республикасы Бас прокурорын қылмыстық жауапқа тартуға қамауға
алуға, мәжбірлеп келтіруге келісім алу үшін Бас прокурордың бірінші
орынбасары Қазақстан Республикасы Парламентінің сенатына ұсыныс енгізеді.
Ұсыныс Қазақстан Республикасының Бас прокурорына айып тағудың қамауға алуға
санкция берудің, оны қылмыстық ізге түсу органы мәжбірлеп жеткізудің қажет
екені туралы мәселені шешудің алдында енгізіледі.
Қазақстан Республикасы Бас прокурорының бірінші орынбасары Қазақстан
Республикасы Парламентінің сенатына шешім алған соң іс бойынша одан әрі іс
жүргізу осы белгіленген тәртіппен жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына қатысты қылмыстық істі
тексерудің заңдылығын қадағалауды оның бірінші орынбасарыжүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына қатысты тергеу қимылын жүргізуге
санкцияны оның бірінші орынбасары береді. Қазақстан Республикасының Бас
прокурорына қатысты тергеумен қамауға алудың мерзімін ұзартуда Қазақстан
Республикасының Бас прокурорының бірінші орынбасары жүргізеді.
Айыптау қорытындысымен бірге аяқталған істі тергеуші осы белгіленген
тәртіппен сотқа жіберу үшін Қазақстан Республикасы бас прокурорының бірінші
орынбасарына тапсырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы Заң күші бар Жарлығының 21-бабына сәйкес прокурор
жазбаша түрде қылмыс жасады деп сезік келтірілген немесе айып тағылған
адамды қамауға алуға; қылмыстық іс жүргізу заңдарында көзделген жағдайларда
тінтуге; айып тағылған адамды қызметтен шеттетуге сезік келтірілген немесе
айып тағылған адамды сараптама жүргізу үшін медициналық мекемеге
орналастыруға Конституциямен және заңмен қорғалатын хат жазысу, телефонмен
сөйлесу, телеграф хабарларымен, почта жөнелтімдері құпиясына, сондай-ақ
тұрғын үйге қол сұғылмау құқығына қатысты жедел іздестіру шараларымен
тергеу әрекетін жүргізуге; шетел азаматтарын әкімшілік тәртіппен аластау
үшін ұстауға; тікелей заңмен көзделген өзге жағдайларда санкция береді.
Санкция тергеуші қаулысына қойылған бұрыштама түрінде ресімделеді.
Конституцияның 16-бабына сот санкциясы қамауға алумен күзетте ұстау
туралы қаулыға көзделген. Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу кодексте сот
өкілеттіктерінде мұндай санкция жоқ. Бірқатар бабтарда, прокурор
санкциясымен қатар, әдеттегі ретпен прокурор санкция беретін іс-әрекеттер
беретін соттың өз бетінше шешім қабылдау құқығы атап көрсетілген, мысалы:
кепіл прокурордың санкциясымен не соттың шешімі бойынша ғана қабылданады;
қамалға алу бұлтартпау шарасы ретінде прокурордың санкциясымен не соттың
шешімі бойынша ғана қолданады; мүлікке тыйым салу; сараптамалық зерттеу
үшін үлгілерді мәжбірлеп алу.
Санкцияны шешімнен ажырата білу қажет, санкция шешімге беріледі.
Прокурор санкциясын қажет ететін шешімді сот қабылдай алады және ол әлде
біреудің санкциясынсыз орындалуға тиіс. Санкция берілуге тиісті шешімді
процессте қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асырушы прокурор қабылдаса
да сондай жағдай орын алады.
Заңдылықтын Конституциялық принципін сақталуы қылмыстық іс жүргізу мен
прокурорлық қызмет үшін бірдей маңызды. Осы принциптің айрықша маңыздылығы
әлеуметтік заңдылықтарды зерделеуде тиянақталатын, заңдылықты қамтамасыз
етуге бағытталған қызметтің нысандары мен әдістерінің пайда болуын, дамуын
ерекшелендіретін өылмыстық іс жүргізу құқығы тақырыбының элементтері мен
прокурорлық қадағалау теориясының бірлігін айқындап берді. Осы бөліктегі
прокурорлық қадағалау теориясының тақырыбына ғылыми түсінік беру оның заң
жүзіндегі бейнелеумен үштасады. Сонымен бірге Конституцияның 83 бабына
Прокуратура мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан
Республикасының Президенті жарлыңтарының және өзге де нормативтік –құқықтық
актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолдануын, жедел іздестіру қызметінің,
анықтамамен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс жүргізудің заңдылығын
жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтын кез келген бұзылыуын
анықтаумен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республика
Конституциясы және заңдарына қайшы келетін заңддармен басқада құқықтық
актілерде наразылық білдіреді. Прокуратура сотқа мемлекет мүддесін
білдіреді, сондай-ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпке және шетке
қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
Прокурорлық қадағалау теориясы сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу құқықтық
қатынастарын реттеу әдістерімен құралдарын бірлігімен де өзара байланысты.
Прокурордың санкциялары (мүлікке тыйым салу, тұтқынға қамау, тінту жүргізу
және т.б.) пркурорлық қадағалауда өзінің іргелі негіздемесін табады.
Прокурордың қылмыстық процесстегі заңдылықты тексеру рәсімі прокурорлық
қадағалау теориясында баянды етілген.
1.3 Жоғары дәрежеде прокурорлық қадағалау ұғымы.
Заңдылыққа жоғары дәрежеде қадағалауды жүзеге асыруға арналған
прокуратура сонымен бірге құқық қорғау органдарының қылмысқа және өзге де
құқық бұзушылыққа қарсы күрес жөніндегі қызметін де үйлестіріп отырады,
заңдарды жетілдіру мен насихаттауға белсене қатысады. Ол бақылау
органдарымен және жұртшылықпен тығыз байланыс жасай отырып жұмыс істейді.
Әр түрлі ұйымдармен, еңбекшілердің қалың бұқарасымен өзара іс – қимылды
прокуратура мейлінше әр алуан формада жүзеге асырады, олар мыналар:
жергілікті мәслихаттардың сессияларында заңдылықтың жай – күйі, құқық
бұзушылық орын алған немесе құқық бұзушы жұмыс істейтін жердегі еңбекшілер
жиналыстарында нақты қылмыстық істер немесе басқа да құқық бұзушылық
фактілер туралы баяндамалар жасау; жергілікті мәслихаттардың заңдылықты
қорғау жөніндегі комиссияларында жұмыс істеу, бақылау комиссиялары мен
кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссиялардың жұмысына қатысу, құқық
тақырыптарында әңгімелер өткізу, лекциялар оқу, радио мен теледидарда
сұхбаттасу жолымен құқықтық насихат жүргізу, көшпелі сот процестерінде
мемлекеттік айыптаушы ретінде сөз сөйлеу; прокурорлар мен тергеушілердің
қоғамдық көмекшілерін іске жегу және т. т. Мұның бәрі прокуратураның
заңсыздықтың нақты көріністеріне және олардың себептеріне қарсы ойдағыдай
күрес жүргізуіне ғана емес, сонымен қатар прокурорлардың аса маңызды
мемлекеттік және моральдық парызын – адамдарға барынша пайдалы тәрбиелік
ықпал жасау парызын орындауына да жәрдемдеседі.
Жергілікті үкімет органдары бостандығынан айыру орындарынан босап
шыққандарды еңбекпен қамтамасыз ету жұмыстарын толық атқармай отыр. Соның
салдарынан босап шыққандар тағы да қылмыстық жолға түсіп ең ауыр қылмыс
жасауға барады.
Бостандығынан айыру орындарындағы анықталған заң бұзушылықтарды толық
қадағалауға, қиын мәселелерді шешу үшін түрлі жолдарды табу және шешуге,
барлық бағыттарды, үкімді орындау барысында да территориялық және арнайы
прокуратурадағы прокурорларға прокурорлық бақылау күшін арттыруға
міндеттейді.
Прокурорлық қадағалау нақты – бірауызды толық заңды түрде орындау
үшін, әлеуметтік оқиға сияқты заңды да орындау мағынасына нақты – толық
атау керек.
Бұл өзгеріс ең алдымен прокурорлық қадағалау объектілерін нақтылау және
кеңейту, адамдардың және азаматтардың құқығы мен бостандығын, емлекеттік
және заңды тұлғалардың мүдделерін сақтау,мемлекет мүдделерін сотта қорғау,
тергеу мен анықтаудың заңдылығын қамтамасыз ету, сонымен қатар әкімшілік
және атқару ісін жүргізуді қамтамасыз ету талаптарымен түсіндірілді.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы – Республика аумағында
заңдардың, Қазақстан Республикасы президенті Жарлықтарының және өзге
нормативтік – құқықтық актілерінің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел
іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық
істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан
Республикасының Президентіне есеп беретін Мемлекеттік орган прокуротура кез
келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөнінде шаралар қолданады.
Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен өзгеде
құқықтық актілерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді,
сондай- ақ заңдар белгіленген жағдайларда, тәртіппен шекте қылмыстық
қудалауды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы прокуратурасын ұйымдастыру, оның қызметінің
тәртібі және прокурорлардың өкілеттігі Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, осы Жарлықпен, Қазақстан Республикасының заңдарымен,
халықаралық шарттарымен, сондай-ақ Республика Бас Прокурорының
бұйрықтарымен айқындалады.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы төменгі прокурорлар жоғары
тұрған прокурорларға және Қазақстан Республикасының Бас Прокурорына
бағынатын органдар мен мекемелердің біртұтас орталықтандырылған жүйесін
құрайды.
Қазақстан Республикасының прокуротурасы өз қызметін басқа мемлекеттік
органдар мен лауазымды адамдардан, саяси партиялар мен қоғамдық
бірлестіктерден тәуелсіз жүзеге асырады. Өздерінің заңда белгіленген
өкілеттігін жүзеге асырған кезде пркуротура органдарының қызметіне
араласуға тыйым салынады.
Заңда белгіленген негізбен тәртіп бойынша шығарылған прокурорлық
қадағалау актілері барлық органдар, ұйымдар, лауазымды адамдармен азаматтар
үшін міндетті. Прокуротура органдары Республиканың азаматтардың
құқықтарымен бостандықтарын қорғау, сондай- ақ мемлекеттік құпияларды
сақтау туралы заңдарына қайшы келмейтіндей деңгейде жариялап іс-қимыл
жасайды. Конституцимен заңдардың үстем тұруын қамтамасыз ету адамның және
азаматтың құқықтарымен бостандықтарын қорғау мақсатында, Қазақстан
Республикасы Конституциясының, заңдарының және Президент Жарлықтарының және
өзге құқықтық нормативтік актілердің дәл әрі біріңғай қолданылуына жоғары
қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокуратура мемлекет атына:
- Конституциясының, заң актілерінің және Республика Президенті актілерінің
бұзылуын анықтап, оларды жою шараларын қолданады;
- Жедел іздестіру қызметінің анықтамамен тергеудің әкімшілік және
атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады;
- Сотта мемлекет мүддесін білдіреді;
- Республиканың Конституциясымен заңдарына қайшы келетін заңдарға және
басқада құқықтық актілерге наразылық жасайды;
- Заңда белгіленген тәртіппен шекте қылмыстық қудалауды жұзеге асырады;
- Статистикалық көрсеткіштердің тұтастығын, объективтілігін және
жеткіліктілігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік құқықтық
статистиканы қалыптастырады, құқықтық статистика саласындағы заңдардың
қолданылуын қадағалауды жүзеге асырады.
Заңдардың, Қазақстан Республикасы Президенті Жарлықтарының өзгеде
нормативтік- құқықтық актілердің дәл әрі бірыңғай қолданылуына жоғары
қадағалау тексерістер жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Заңдардың қолданылуына тексерісті прокурор өз өкілеттігі шегінде
тексеріс жүргізу туралы қаулы шығарылғаннан кейін:
- Қазақстан Республикасы Президентінің тапсыруына;
- Заңды бұзушылық туралы өтініштерге, шағымдарға, хабарларға және басқада
мәліметтерге;
- Заң бұзушылық белгілерінің тікелей анықталуына;
- Жоғары тұрған прокурордың тапсыруына және сұрау салуына байланысты
жүргізеді.
Тексерісті прокурор сондай-ақ өзгеде тиісті құзыретті органға тапсыруы
мүмкін, ол тексерістің нәтижелері туралы прокурорға заңға немесе прокурор
белгілеген мерзімде хабарлауға міндетті.
Заңдардың қолданылуын тексеру бір ай мерзімнің ішінде жүргізіледі
тексерісті тағайындаған прокурор жоғары тұрған прокурордың келісімімен оны
жүргізу мерзімін ұзарта алады.
Прокурорлардың барлық іс-әрекеттері мен прокурорлық қадағалау
актілері, егер олар осы жарлықта және басқа нормативтік-құқықтық актілерде
белгіленген тәртіппен нысандарда жасалған болса, заңға белгіленген
салдарларға әкеліп соғады.
Прокурордың өз өкілеттігін жүзеге асыруына кедергі келтіру немесе оған
заңсыз шешім қабылдату мақсатында қандай да болсын нысанда ықпал жасау,
сондай-ақ прокурорлардың қаулыларын, ұйғарымдарын, нұсқауларын, талаптарын
орындамау заңмен белгіленген жауапкершілікке әкеліп соғады.
Прокуратураның талап етуі бойынша тиісті органдар мен өкілетті
адамдар:
- қажетті материалдармен мәліметтерді өтеусіз және Қазақстан Республикасы
Заң актілерінде белгіленген коммерциялық, банктік және заңмен қорғалатын
өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жария етуге қойылатын талаптарды
сақтай отырып беруге:
- тексеріске қатысу және қорытынды беру үшін мамандар бөлугу міндетті.
Прокурордың өз құзыреті шегінде берген тапсырмасы анықтамамен тергеу
органдары үшін міндетті. Талап етілген ақпарат прокуратура органдарына
заңдарда белгіленген нысандарда, сондай-ақ прокурор белгілеген тәртіппен
мерзімде беріледі. Прокуротура қызметткерлерінің өз құзыретінің шегінде
мемлекеттік органдардың, ұйымдардың үй-жайларына кедергісіз кіруге, олардың
құжаттарымен материалдарын алуға, сот істерімен танысуға және оларға соттан
талап етіп алдыруға құқығы бар.
Прокуротура органдары заңдарда белгіленген тәртіппен заң бұзушылық
туралы арыздарды қарай келіп, адамның және азаматтың, заңды тұлғалармен
мемлекеттің құқықтармен заңды мүдделерінің бұзылуын жою, бұзылған құқықты
қалпына келтіру шараларын қолданады.
Егер адам бойындағы, психикасындағы немесе өзгеде
кемістіктерісалдарынан өз құқықтарын қорғауды жүзеге асыра алмайтын болса,
прокурор оны қамтамасыз ету жөнінде қажетті шаралар қолдануға міндетті.
Прокуратура органдары заңда белгіленген тәртіппен адамның және
азаматтың құқықтарымен бостандықтарын, заңды тұлғалармен мемлекеттің
мүдделерін қорғау жөнінде өздеріне жүктелген міндеттерді орындамайтын
лауазымды адамдардың жауапкершілікке тарту шараларын қолданады. Прокуратура
органдарына қол қойылмай жасалған арыздар тексерілмейді, бірақ прокурор
азаматтың мүддесі тұрғысында ақпарат көзін жария етпеуге қақылы.
Прокурордың іс-әрекеттермен актілеріне жоғары тқрған прокурорға немесн
сотқа шағын беруге болады.
Жоғары тұрған прокурор төменгі прокурордың іс-әрекеттерімен
актілеріне жасалған шағымдарды заңмен белгіленген мерзімге қарайды және
нәтижелері туралы арыз берушіге және іс-әрекетіне шағым жасалған прокурорға
жазбаша түрде хабарлайды.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесінің
Бас прокуратура, облыстардың прокураталарын, республикалық маңызы бар
қалалармен республика астанасының прокуратураларын, ауданаралық, аудандық,
қалалық және соларға кенестірілген әскери және мамандандырылған
прокуратуралар құрайды.
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасына Республиканы Бас
Прокуроры басшылық етеді. Республиканың Бас Прокурорының бірінші орынбасары
және орынбасарлары болады.
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының құрылымын,
департаменттер, басқармалармен бөлінген құрайды. Департаменттердің
басқармалармен бөлімдердің бастықтары Республика Бас Прокурорының аға
көмекшілері, ал олардың орынбасарлары көмекшілері болып табылады.
Республиканың Бас Прокурорымен оның бірінші орынбасарының ерекше
тапсырмалар жөніндегі көмекшілері болады. Департаменттерде, басқармалармен
бөлімдерде аға прокурорлармен прокурорлардың лауазымдары белгіленеді.
Департаменттерінің,басқармалармен бөлімдердің бастықтары және олардың
орынбасарларының, сондай-ақ аға көмекшілерді, көмекшілерді, ерекше
тапсырмалармен бөлімдердің аға прокурорларымен прокурорларын Республиканың
Бас Прокуроры қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. Прокурордың
өкілеттігі
1. Қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор:
1. жүргізілетін тексеріс мәселелері жөнінде азаматтар мен лауазымды
адамдардан көрсетімдер алуға;
2. қызметтік куәлігін көрсетіп, мемлекеттік органдардың, сондай- ақ
меншіктің барлық нысанындағы ұйымдардың аумағы мен үй-жайларына кедергісіз
кіруге;
3. басшылардан және басқа да лауазымды адамдардан заңдылықтың жай-күйі және
оны қамтамасыз ету жөніндегі қажетті құжаттарды, материалдарды,
статистикалық деректерді алуға;
4) тексеріске қатысу және корытынды беруі үшін мамандарды тартуға;
5) прокуратураға түскен материалдарға, арыздарға өзінің құзыретіне сәйкес
тексеріс жүргізуді талап етуге және бұлардың нәтижелері туралы хабарлауды
міндеттеуге;
6) өзара іс-қимыл негізінде тексерісті жүзеге асыруға басқа да құқықтық
қорғау органдарының қызметкерлерін тартуға;
7) заңдарда көзделген басқа да тексеріс әрекеттерін жасауға құқылы.
2. Тексеріс нәтижелері бойынша прокурор:
1) наразылық енгізеді;
2) заң бұзушылықты болдырмау жөнінде ұйғарым береді;
3) қылмысты іс қозғау, тәртіптік іс жүргізу немесе әкімшілік құқық
бұзушылық туралы іс жүргізу жөнінде қаулы шығарады, материалдық залалдың
өтелу шараларын қолданады;
4) адамның және азаматтың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің құқықтары мен
заңды мүдделері бұзылған жағдайда заңдардан басқа заңсыз актінің күшін
тоқтата тұрады;
5) мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдары еңгізген тыйым салу-
шектеу сипатындағы шаралардың күшін жояды немесе алып тастайды;
6) мемлекеттің, заңды және жеке тұлғалардың құқықтары мен олардың заңмен
қорғалатын мүдделерін сақтауды соттан өтінеді;
7) органға немесе лауазымды адамға заңдылықты бұзуды болдырмау туралы
ұсыныс енгізеді.
Соттың заңды күшіне енген қаулыларына наразылық жасау:
1. Прокурор соттың заңды күшіне енген шешімдері, үкімдері және өзге
қаулылары бойынша істерді өз құзыретінің шегінде соттан талап етіп алдыруға
хақылы.
2. Соттың заңды күшіне енген шешімі, үкімі мен өзге қаулысы заңға сәйкес
келмейтін немесе негізсіз болған жағдайда, прокурор қадағалау тәртібімен
наразылық жасайды. Егер наразылық жасау оның құзыретінің шегінен асып
кететін болса, онда тиісті прокурор наразылық жасау жөнінде жоғары тұрған
прокурорға ұсыныс айтып, өтініш жасайды.
3. Прокурордың соттың заңды күшіне енген шешіміне, үкімі мен өзгеде
қаулыларына наразыл ық жасау және орындалуын тоқтата тұру жөніндегі
екілеттігі заңмен айқындалады.
Республика Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысына наразылық жасау
Республиканың Бас Прокуроры Республика Жоғарғы Сотының нормативтік
қаулысының Конституцияға және заңдарға сәйкес келмеу негіздері бойынша
Республика Жоғарғы Сотының Пленумына наразылық енгізеді.
Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыру, жедел-іздестіру шараларын жүргізу
барысында адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуы,
сондай-ақ жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыруға өкілетті органдар мен
лауазымды адамдардың актілері мен іс-әрекеттеріне заңдылығы қадағалаудың
мәні болыл табылады.
Жедел-іздестіру қызметіне қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокурор:
1) жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардан жедел –іздестіру
қызметінің барысы туралы жедел істерді, материалдарды, құжаттар мен өзге де
қажетті мәліметтерді тексеріс үшін алады, бұған жедел-іздестіру қызметін
жасырын негізде жүзеге асыратын органдарда қызмет ететін немесе қызмет
еткен азаматтардың жеке басы туралы мәліметтер қосылмайды;
2) жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардың арнайы жедел-
іздестіру шараларын өткізу заңдылығын тексереді;
3) жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардың лауазымды
адамдарының іс-әрекеттері мен шешімдеріне жасалған шағымдар мен өтініштерді
қарайды;
4) жедел-іздестіру қызмет жүзеге асыратын органдар шығарған жедел-іздестіру
шараларын ұйымдастыру мен өткізу тактикасын реттейтін, Конституцияға,
заңдарға және Республика Президентінің актілеріне қайшы келетін нормативтік
сипаттағы актілерге наразылық жасайды;
5) жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырған кезде заңның, адамның және
азаматтың құқықтары мен бостаңцықтарының бузылғаны анықталған жағдайда
өзінің қаулысымен жедел-іздестіру шараларын тоқтатады;
6) жедел-іздестіру шараларын жүзеге асырған кезде құқыққа қарсы әрекеттерге
жол берген қызметкерлер жөнінде қылмыстық және тәртіптік іс қозғау туралы
қаулы шығарады;
7) жедел-іздестіру қызметінің зандылығына қадағалауды жүзеге асырған кезде
заңды бұзудың анықталған фактілері бойынша прокурорлық қадағалаудың осы
жарлықта көзделген өзгеде актілерін шығарады;
8) заңсыз ұсталған адамдарды босатады;
9) қажет болған кезде жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдар
басшыларынан заң бұзушылықты жою мақсатында өздеріне бағынысты органдарда
тексеріс жүргізуді талап етеді;
10) заңдарда белгіленген жағдайларда жедел-іздестіру шараларын жүргізуге
санкция береді.
Жедел-іздестіру қызметінің заңдылығына қадағалауды Республиканың Бас
Прокуроры және өзге прокурорлар зандарда белгіленген құзыреті шегінде
жүзеге асырады.
2. ПРОКУРАТУРАНЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТЫ ҚАДАҒАЛАУ ФУНКЦИЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ТӘРТІБІ
2.1 Жедел-іздестіру қызметін қадағалау
Заңға сәйкес прокурор Республика аумағында зандардың, Қазақстан
Республикасы Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің,
анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің
заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асырады (1-бап).
Сонымен, сотта қылмыстық іс жүргізілуін прокурорлық қадағалау функциясы
құрамында мыналар бар:
1) жедел-іздестіру қызметін қадағалау;
2) тергеу мен анықтаудың зандылығын қадағалау;
3) сот шешімдерінің заңдылығын қадағалау;
Жедел-іздестіру қызметін қадағалау — қолданылып жүрген заңдарда
көзделген, адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін қозғауы мүмкін
ерекше шараларды жүзеге асыру кезінде сақтауды қажет ететін шарттарды
қамтамасыз ету. Прокурор-дьщ жедел-іздестіру қызметі саласына ену шегі
занмен белгіленген.
Тергеу мен анықтаудың заңдылығын қадағалау — жасалған және әзірленіп
жатқан қылмыстар туралы арыздар мен хабарлардың дер кезінде қаралуын
қамтамасыз ету, сол арыздар мен хабарларды шешу жөнінде белгіленген
шараларды қолдану, істің тиісті түрде тергелуін қамтамасыз ету, іс
жүргізгенде мәжбүрлеу шараларын қолдану кезінде заң талаптарын сақтау,
сотта қылмыстық іс жүргізуге қамтылған адамдардың құқықтары мен міңдеттерін
жүзеге асыру үшін заңда көзделген шарттарды қамтамасыз ету.
Сот шешімдерінің заңдылығын қадағалау — прокурорға берілген
өкілеттіктердің көмегімен соттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. ПРОКУРАТУРА ҚЫЗМЕТІ МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Прокуратураның пайда болуы мен негізгі тарихы кезеңдері
1.2 Прокуратура органдарын ұйымдастыру және оның қызметінің принциптері.
1.3 Жоғары дәрежеде прокурорлық қадағалау ұғымы.
2. ПРОКУРАТУРАНЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТЫ ҚАДАҒАЛАУ ФУНКЦИЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ТӘРТІБІ
2.1 Жедел-іздестіру қызметін қадағалау
2.2 Тергеу мен анықтау заңдылығын қадағалау
2.3 Сот шешімдерінің заңдылығын қадағалау
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ПРОКУРАТУРА ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Прокуратура органдарының жүйесі мен оларды ұйымдастыруды жетілдіру
3.2 Прокуратураның міндеттері мен қызметінің негізгі бағыттарын арттыру
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық
құқық ғылымының ролі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан –
салалы әлеуметтік – экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес келетін
қылмыстық құқық нормаларын дер кезде осы өзгерістерге сәйкес әзірлеуде осы
ғылым саласының міндеті. Өйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге
сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз
бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылда жыл арта түсуде. Бұл мәселеге
байланысты Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылы мамыр айында
облыс әкімдерінің республикалық жиынында ерекше мән беріп, ұлғайып келе
жатқан ұйымдасқан жемқорлық қылмыстарына, экономика саласындағы қылмысқа
қарсы пәрменді күрес жүргізу міндеттерін алға қойды.
Әр мемлекет өз билік нысанына қарамастан өмірдің әрбір саласына
бірыңғай заңдылықты және бірыңғай тәртіпті еңгізіп қадағалайтын орган
құруға мүдделі. Мемлекеттік және қоғамдық өмір мемлекетте (елде) қатаң,
заңдарды нақты сақтайтын және құқықтық тәртіпті қамтамасыз ететін сенімді
механизмнің болуын міндеттейді. Сондықтан да әрбір мемлекеттің саяси
жүйесінің ажырамас атрибуты болып, прокуратура болып табылады. Прокуратура
немесе басқа да сәйкес келетін мемлекеттік құқықтық институттардың ролі,
мен орны әр мемлекетте әр түрлі болып келеді. Бір елдерде қылмыстық қудалау
органдарының міндеттерін атқарса, екінші елдерде тек қана сотта мемлекеттік
айыптауды ғана жүзеге асырады, ал үшінші елдерде қадағалау функцияларын
жүзеге асырады. Егер біз прокуратура қызметін анықтайтын болсақ, бұл Заңға
профессионалды қызмет ету оның жоғарылығын бекіту, құқықтық нормаларды
бекітілген тәртіпті қамтамасыз ету ережелері болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығының 1- бабында
былай делінген;
─ Қазақстан Республикасының прокуратурасы – Республика аумағында
заңдардың, Қазақстан Республикасы Президенті Жарлықтарының және өзге
нормативтік – құқықтық актілерінің дәп және бірыңғай қолданылуына, жедел –
іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық
істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан
Республикасының Президентіне есеп беретін мемлекеттік орган.
─ Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөнінде
шаралар қолданады. Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін
заңдар мен өзге де құқықтық актілерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттің
мүддесін білдіреді, сондай – ақ заңда белгіленген жағдайларда, тәртіп пен
шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.
Прокуратура 3 ғасыр бұрын 12 қаңтарда 1722 жылы Пётр 1 Ресей
императорының Жарлығымен құрылған болатын.
Бұл орган Ресей империясындағы мемлекеттік билік институттарының
мемлекеттік мүдделерді сақтайтын маңызды және керекті органына айналды.
Қазақстан территориясында прокуратура органы 1922 жылы 13 шілдеде құрылған
болатын. Кеңес үкіметі ыдырағаннан кейін және Қазақстан Республикасы өз
тәуелсіздігін жариялағаннан кейін, прокуратура органдарының бірыңғай жүйесі
қалыптастырылған болатын. 1991 жылы 6 желтоқсанда мемлекетте Қазақстан
Республикасының генералды прокурорына бағынатын прокуратура органдарының
бірыңғай жүйесі пайда болды. 1992 жылы 17 қаңтарда бірінші рет Қазақстан
Республикасының прокуратура туралы заң қабылданған болатын. Бұл заңда
прокуратура қызметінің құқықтық негіздері қалаңған болатын.
Қазір қолданылатын прокуратура туралы заңы біздің ойымызша әлі
дамытып, жетілдіруді қажет етеді. Бұл жұмыста прокуратура прокуратура даму
концепциясы айқындалды. Прокуратура пайда болуының тарихы және оның
құқықтық мәртебесі эволюциясы туралы жазылады, нақты салаларды қадағалаудың
қағидаларын, өкілеттілігін функцияларымен міндеттерін ашып көрсетіледі.
Бізбен прокуратура органының құқық қорғау функциясын толығырақ және
Қазақстан Республикасының Конституциясымен кепілдендірілген азаматтың
құқықтарымен бостандықтарындағы ролін анықтауға талпындық.
Тақырыпты қарастырудың өзектілігі Прокурорлық қадағалау функциясының
маңыздылығында, және оның заңдылықты қадағалаудағы рөлінің басымдылығында
болып отыр.
Дипломдық жұмысты жазу барысында біз Қазақстан Республикасының
Прокуратурасының қызметі мен оның заңдылыцқты қадағалау өкілеттілігін жан-
жақты талқылап, қызметінің негізгі бағыттарын айқындап, жетілдірудің
жолдарын көрсетуді мақсат еттік. Осы тұрғыда тақырып үш тарауға бөлініп
қарастырылды.
1. Прокуратура қызметі мен дамау тарихы қарастырылып, прокуратураның
пайда болуы мен негізгі тарихы кезеңдері, прокуратура органдарын
ұйымдастыру және оның қызметінің принциптері, жоғары дәрежеде прокурорлық
қадағалау ұғымы берілді.
2. Прокуратураның заңдылықты қадағалау фанкциясын жүзеге асыру тәртібі.
Жедел-іздестіру қызметін қадағалау, тергеу мен анықтау заңдылығын
қадағалау, сот шешімдерінің заңдылығын қадағалау тәртібі сараланды.
3. Қазақстан республикасында прокуратура қызметін жетілдіру жолдары.
Прокуратура органдарының жүйесі мен оларды ұйымдастыруды жетілдіру,
прокуратураның міндеттері мен оның қызметінің негізгі бағыттарын арттыру
жолдары талқыланды.
Соңында қортындылар мен ұсыныстар жасалып, қолданылған әдебиеттердің
тізмі берілді.
1. ПРОКУРАТУРА ҚЫЗМЕТІ МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Прокуратураның пайда болуы мен негізгі тарихы кезеңдері
Прокуротура термині латынның “procuro” – қамтамасыз ететін, алуын
аламын деген сөзінен бастау алады. Осы сөз дәуірден дәуірге рим құқығы
арқылы жеткен. Сол кезеңнің өзінде Еуропа халықтарының заң түсінігінде
қазіргі кездегі әділеттің қажетті
элементтердің сақталған төмендегі түсініктердің өз орны болып
мойындалған. Олар:
- қоғамның мүддесі атынан қылмысты жария ете отырып қудалау;
- белгілі жағдайларда оны лауазымды, тіпті құзіретті тұлғалардың жүргізуі;
- мемлекет басшысының, уәкілетті тұлғалардың жекелеген жағдайларда болса
сотқа келіп қатысуы.
Бірақ прокуратураның шыққан жері негізінен Франция болып есептелінеді,
ал оның негізін қалаушы корольдік прокурорлары туралы ережені анықтап
айқындаған, бірінші прокуратура ескерткішін орнатқан 4-ші Филип
Красив.Әлемдік практикадағы осындай бірінші прокурор ретінде Париж
Парламентіндегі алғашқы прокурор Гуиланме де ла Магдаленнені атауға болады.
Қазақстан прокуратурасының дамуының екінші кезеңі 1933 жылдан 1992
жылдың 17 қаңтарына дейігі аралық. 1933 жылдан бастап КСРО-ның
прокуратурасы КСРО жоғарғы сотының қарамағынан бөлініп, дербес мелекеттік
орган болып құрылуы, ал 1992 жылы түңғыш рет Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы заң заң қабылданды.
Көрсетілген заң актісіне сәйкес прокуратура Қазақстан Республикасының
Президентіне бағынады. Прокуратура Парламенттің қарауынан шығарылуы. ҚР бас
прокурорын Парламент Сенаттың келісімімен Президент тағайындайды. Бас
прокурорды қызметінен босатуға Президент қана құқылы.
Прокурорлық қадағалауға қадағалаудың жаңа түрі, адамның және
азаматтың құқығы мен бостандығын сақталуын, заңды тұлғалармен мен мемлекет
мүдделерінің қорғалуын бақылау қосылды.
Сөйтіп, Қазақстан Республикасы прокурорының статусы оның
компоненттеріне: істі жүргізу саласына, қызмет ету ұстынына функционалдық
маңызына, құзыретіне, өкілеттілігіне, жүзеге асырудың құқықтық құралдарына
сәйкес қайта құрылды. Қазақстан прокурорының міндеті ТМД
мемлекеттеріндегідей мелекет дамуының әрқилы кезеңдеріне байланысты түрлі
өзгерістерге ұшырап отырды.
Ол өзгерістердің мазмұны көбінесе елдегі мемлекет дамуының саяси,
әлеуметтік, экономикалық және құқықтық жағдайларына байланысты болды. Ал,
негізінен прокуратураның құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасының
Конституциясында түңғылықты айқындалған.
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік жоспарын
жүзеге асыру мақсатында,- деп атап көрсетті. М.Ч. Қоғамов, - 1994 жылдың 12
ақпаныңда, 1995 жылдың қазаныңда Республика президентінің шешімімен тергеу
бөлімшелері прокуратура органдарына жатпайтындықтан, жаңа құқық қорғау
органың (ҚРМТК) құрамына берілуі.
Сол мезеттен бастап Қазақстанда басқа ТМД мемлекеттердегідей емес,
прокуратура өзінің қызметін қылымыстық процессте жаңа мазмұнда және кең
масштабта атқара бастады. Жаңа жүйе прокурорлық қадағаладың тергеу
міндетіндегі кезеңдегі өз қызметін дұрыс және тиімді атқаруын қамтамасыз
етті.
Прокуротураның әлеуметтік – экономикалық саладағы заңдылықты
қадағалауға қатысты қызметіне соңғы кезде шек келтірушілер табылып жүр. Заң
тілімен айтқанда прокуратура органдарының негізгі бағыттарының бірі –
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалардың
және мемлекеттің мүдделерінің сақталуына қадағалау деп аталады. Кеңестер
Одағының кезіндегі прокуратура органдарында бұл саланы – жалпы қадағалау
(қазірде де ішінара осылай атап жүрміз) деп атадық.
Еліміздің тарихы Кеңестер Одағымен тығыз байланысты болғандықтан да,
Ресей прокуротурасы органдарының тарихымен тығыз байланысты. Ал Ресейде
алғашқы прокуротура органдары 1722 жылы 12 қаңтарда Петр 1-нің бұйрығымен
құрылған. Сол кездегі құжатта заңға қадағалау жасауды басты назарға қойған.
1860 жылдары Ресейде сот реформасы болған кезде прокуратура заңдарды
қадағалау құқығынан айрылған еді. Бұл негізінен дворяндар мен буржуазияның
қолын байлаған органды құртуға деген құштарлығының нәтижесі болатын.
Заңдылыққа жоғары қадағалауды жүзеге асырудың орнына бақылаушы
ведомстволардың функцияларын атқаруға келді. Прокуротура органдарының
тікелей осылай араласуы бақылаушы органдардың заңды бұзуына жиі әкеліп
соқты. Оның салқыны әлі күнге дейін сезілуде, яғни, бақылаушы органдар
мемлекеттік функциясын адал атқарудың орнына, оны басқаша пайдалануға
құмар, өйткені прокуратура органдарына сеніп кеткен.
Бүгінгі күнге қадағалаудың әдістері мен нысандарын жетілдіру қажет,
соның нәтижесінде қадағалаудың мәнін дәл айқындау қажет. Мемлекеттік
бақылау функциялары бар мемлекеттік органдар өз салаларында бақылауды
орнатуға әлсіз. Сондықтан заңдылықтың орнауы барысында қадағалаудың
пәрменділігін күшейту арқылы, яғни сол бақылау органдарының қызметіндегі
заңдылықтардың қолданылуын қатаң қадағалаған жөн. Қазақстан Республикасының
прокуратурасы 1922 жылдан бері қарай дамудың түрлі сатыларынан өтті.
Азаматтардың құқыларын қорғауда көп жұмыстар атқарды. Мысалы, 1998 жылы
прокуратура органдарымен атқарушылық органдардың 1998 жылы 25,5 мың заңсыз
құқықтық актілерге өзгеріс енгізіліп, күші жойылған; 28,5 мың адам түрлі
жауапкершіліктерге тартылған; жергілікті басқару және өкімет органдарының
заңсыз 3861 актісінің күшін жоюға наразылық келтірілген; мемлекеттік
уәкілеттігі бар бақылаушы органдардың 2,5 актісі күшін жойған.
Бүгінгі күні заңдардың қолданылуын (сақталуын) қадағалаудың қажеттігі
және оны күшейтуі төмендегі ойлармен бекітіледі:
─ өтпелі дәуірде нарық заңы нағыз заңдардың жүзеге асуына кесірін
тигізуде, сөйтіп экономика саласының қылмыстануына әсер етуде, сондықтан да
заң саласындағы қадағалауды тек қана сақтау емес, одан әрі күшейту керек;
─ тексеруге уәкілетті органның лауазымды адамдары заңдарды бұзуды
жалғастырып келеді, сондықтан да прокуратураның қадағалау функциясын
күшейткен жөн;
─ экономикадағы келеңсіздіктерді қадағалау функциясы арқылы жеңуге
болады, сондықтан оның бағыттарын айқындауды жетілдіру қажет. Мысалы, салық
қатынастарындағы, мемлекеттік меншік, табиғи ресурстар, сыртқы сауда, жер
мәселесі, банктік қызмет саласындағы заңдылық және т. б.;
─ құқық қорғау органдары өзіне жүктелген міндеттерді өзқұзыреті шегінде
тек қана өздері атқаруы тиіс. Яғни, анықтама мен алдын ала тергеуді
жүргізетін органдар Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 192 және 285 – бабына қатысты міндеттерін жете түсініп, тергелу
ретінде қатысты қылмыстармен күресте, анықтауда, алдын алуда және жоюда іс
– шараларды өз құзыреті шектерінде ғана жүзеге асырса. Қылмыспен және басқа
құқық бұзушылықтармен күресу тек қана соған арнаулы құзыреттері бар
органдар ғана міндетті. Қылмыспен күрестің пәрменділігі тек қана сол
органдар жауап беруге тиісті. Ал прокуратура органдары құқық қорғау
органдарының заңды әрекеттерін қадағалау арқылы қылмыспен күрес
мәселелеріне өз үлесін қосады. Тергеуді прокуратурадан алудың өзі осы
мақсатты көзделген болатын;
─ мемлекетіміз құқықтық ел болуға бағыт алғанда құқық қорғау
органдарындағы лауазымды адамдардың (тергеуші, анықтама жүргізуші)
әрекеттерін, олардың заңдарды қолдануда бұрмалауға баратындығы нәтижесінде
азаматтарының конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету қажет.
─ азаматтардың өтініштеріне жете мән беріліп келеді. Азаматтардың
арыздарымен барлық мемлекеттік органдар айналысуға тиісті. Бұл мәселеде де
прокуратура органдары тек қана қадағалаумен айналысуы тиіс.
─ заңдарды насихаттаумен негізінен әділет органдары айналысады. Олар
да өз қызметтерінде негізінен нотариаттың, АХАЖ – дың, яғни өз жүйесіне
кіретін мекемелерге қатысты заңдылықтарды насихаттауды жүргізеді. Сондықтан
прокуратураның заңдарды насихаттау саласына ерекше мән беріп, арнайы
штаттар арқылы сол мәселені толыққанды жүзеге асыру қажет;
─ конституциялық заңдылыққа қадағалаудың қажеттілігі;
─ халықаралық шарттардың қолданылуына қадағалау;
─ заңдарды қолданылу барысында оның жүзеге асуының қиындығы;
─ 1991 жылдан бастап еліміз тәуелсіздік алып, құқық жүйесіне жаңа
талаптар қойылды, жаңа заңдар қабылданды;
─ қазіргі қлданылып жүрген Конституциямыз 1995 жылдан бастап күшінеді.
Онда біздің елімізді ... демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде орнықтыратындығы жарияланды;
─ көптеген лауазымды адамдардың мамандығы заңгер емес, сондықтан олар
өз қызметінде заңсыздықтарға жол беруде (аксиома: білмеген адам заңнан
қорықпайды);
─ адам мен азаматтың құқы мен бостандығы бұзылуда;
─ жеке кәсіпкерлікке кең жол ашылды және олар еліміздің заңдарын
қолдануда адам мен азаматтың құқына зиян келтіруге тиісті емес; жеке
кәсіпорындардың көптеп ашылуы олардың әрекетінде заңдардың қолданылуын
қадағалауды қажет етеді;
─ әділет органдарының заңды ұйымдарды мемлекеттік тіркеуді (қайта
тіркеуді) жүзеге асыруында Жарғылар заңға қайшылығына қарамастан
тіркеулеріне жол бермеу қажет.
1.2 Прокуратура органдарын ұйымдастыру және оның қызметінің
принциптері.
Құқық қорғау қызметіңдегі маңызды бағыттардың бірі прокурорлық
қадағалау болып саналады. Прокурорлық қадағалауды жүзеге асыратын орган
прокуратура болып есептеледі.
Конституцияға және ҚР-ның Прокуратурасы туралы 1995 жылғы 21
желтоқсандағы заң күші бар Жарлыққа сәйкес, Республика Прокуратурасы:
1) Республика аумағында заңдардың, Президент жарлықтарының және өзге де
нормативтік-құқықтық актілердің дәл және бірізділікпен қолданылуына, жедел
іздестіру қьгзметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық іс
жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асырады;
2) сотта мемлекеттің мүддесін қорғайды;
3) қылмыстық қудалауды іске асырады.
Прокурорлық қадағалау оның қызметіңде негізгі бағыт болып есептеледі.
Прокурорлық қадағалау деген ұғымды заңдардың дәл және бірізділікпен
қолданылуын бұзуды дер кезінде анықтап, кемшілікті түзетіп отыру және
кінәлі адамдарды жауапқа тарту арқылы прокуратура қызметің мемлекет атынан
жүзеге асыру деп түсіну керек.
Прокурорлық қадағалаудың мәні мен ерекшеліктері прокуратура қызметің
ұйымдастыру жұмысының негізі болып саналатын принциптермен белгіленеді.
Оларға мыналар жатады:
Прокуратурадағы тұтастық, орталықтану және дара басқару. Оның
органдарының бәрі төменнен жоғарыға қарай бас прокурорға бағындырылған,
біртұтастықты білдіреді, мемлекет атынан әрекет етеді, және бүкіл
прокуратура жүйесінің өкілі болады, ортақ мақсаттары, міндеттері, қадағалау
нысандары мен әдістері бар. Бұл принцип прокурорды патшаның оң көзі
атаған 1 Петрдің заманынан бері бар. Мұндай жағдай мемлекеттік билік заң
деңгейіне көтерген ережелерден ауытқудың кез келген түріне жедел және
тиімділікпен назар аударуға мумкіндік береді.
Мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан, саяси партиялардан және
қоғамдық бірлестіктерден тәуелсіздік. Тәуелсіздік бәрінен бұрын
прокуратураның мемлекеттік органдар жүйесіндегі дербес жағдайымен, оның
материалдық-техникалық базасын мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырумен,
оның органдары мен лауазымды адамдарын толық саясатсыздандырумен қамтамасыз
етіледі. Сонымен бірге тәуелсіздік бақылаусыздық деген ұғымды білдірмейді.
Бас прокурор Президент алдыңда кем дегенде әр тоқсанда бір реттен есеп
беріп отырады. Прокурордың әрекеттері мен актілеріне жоғары тұрған
прокурорға және сотқа шағым берілуі мүмкін.
Прокуратура органдарының қызметіне араласуға тыйым салынады.
Прокурорлардың шешімдеріне ықпал етуге тырысудың кез келгеніне тыйым
салынады және қылмыстық, әкімшілік немесе тәртіптік жауапкершілік туғызады.
Прокуратура органдары жүйесінің ұйымдық құрылымы аумақтық- аймақтық
принцип бойынша түзілген. Әрбір әкімшілік-аумақтық бөліністе прокуратураның
ауданнан бастап барлық тиісті тармақтары бар. Бұған қоса, мамандандырылған
прокуратуралар болады— көлік, табиғат қорғау, арнайы объектілер
прокуратуралары. Олар аудандық прокуратуралардың құқықтарына орай әрекет
етеді және өз қызметтерінде тиісті облыстық прокурорға бағынады.
Мамандандырылған прокуратураларға сондай-ақ түзілісі армияда қабылданған
ұйымдар құрылымына сәйкес келетің әскери прокуратуралар да жатады.
Прокуратура жүйесіндегі ең жоғарғы орган — Бас прокуратура. Оны Парламент
Сенатының келісімімен 5 жыл мерзімге Президент тағайындайтын Бас прокурор
басқарады.
Орталық аппарат Бас прокурордың ұсынымы бойынша Президент қызметке
тағайындайтын және жұмыстан босататын бірінші орынбасардан, 3—4
орынбасарлардан, сондай-ақ — секретариаттан, басқармалардан және
бөлімдерден тұрады.
ҚР Бас прокуратурасының жанынан заңдылық пен құқыққорғау проблемаларын
зерттеу және кадрлар мамандығын арттыру институты құрылған.
Бас прокуратураның құрылымдық бөлімшелері негізінен алғанда прокурорлық
қадағалаудың салалары (бағыттары) бойынша құрылады,
Бас прокуратура прокуратураның. бүкіл жүйесіне басшылық етеді, оның
мемлекеттік билік орталық органдары, халықаралық ұйымдар алдыңдағы
өкілдігін қамтамасыз етеді. Басқа құқық қорғау органдарымен өзара қарым-
қатынаста болады, Республикадағы заңдылық ахуалына және қадағалау
практикасына талдау жасайды, норма шығармашылығы қызметіңе қатысады, заң
шығару бастамаларын көтереді.
Облыстық және соларға теңестірілген прокуратуралар, мәселен, әскери Бас
прокуратура, астана және республикалық бағыныстағы Алматы прокуратуралары
осы органдар жүйесіндегі орта буын болып табылады. Олар Бас прокуратураға
бағындырылған. Олардың прокурорларын, сонымен қатар Бас прокурордың
орынбасары болып есептелетің әскери Бас прокурорды қоспағанда, Бас прокурор
тағайындайды. Қызметкерлердің штаттық саны жағынан бұл органдардың
аппараттары Бас прокуратураның құрылымымен бірдей деуге болады. Олардың да
бөлімдері мен басқармалары бар. Прокурорларда олардың орынбасарлары, аға
көмекшілері, көмекшілері, аға прокурорлары және бөлімдер мен басқармалар
прокурорлары болады.
Бас прокуратурада және облыстық прокуратураларда ұйымдық мәселелермен
қоса заңдардың бұзылғандығын айғақтайтын елеулі фактілерді қарайтын Кеңесші
органдар - алқалар құрылады.
Прокуратура жүйесіндегі төменгі буынға жергілікті жерлерде өз құзыреті
шегінде заңдардың дұрыс қолданылуын қамтамасыз ететің, қылмыстық қудалауды
ұйымдастыратын және сот жүйесі негізгі тармағының соттарында мемлекет
мүддесін қорғайтын қалалық, аудандық және соларға теңестірілген
прокуратуралар жатады. Екі және одан да көп ауданда (қалада) немесе қала
мен аудан аумағында ауданаралық прокуратуралар құрылуы мүмкін. Атқаратын
жұмысының салмағына және штат санына қарай оларда бөлімдер құрылуы мүмкін.
Прокуратура қадрлары. ҚР Президентінің 21.12.95 жылғы ҚР-ның
Прокуратурасы туралы заң күші бар жарлығына сәйкес мыналар прокурор бола
алады: Республиканың Бас прокуроры, оның, бірінші орынбасары және
орынбасарлары, аға көмекшілері мен көмекшілері, ерекше тапсырмалар
жөніндегі көмекшілері, прокуратура басқармалары мен бөлімдерінің бастықтары
және олардың орынбасарлары, барлық төмен тұрған прокурорлар, олардың
орынбасарлары, аға көмекшілер мен көмекшілер, қадағалау саласының
прокурорлары, прокуратура органдары басқармаларының және бөлімдерінің аға
прокурорлары мен прокурорлары, сондай-ақ әскери, өкілетті және
мамандандырылған прокурорлар. Осылардың бәрі, сондай-ақ прокуратураның
ғылыми және білім беру мекемелерінің аттестатталған қызметкерлері ҚР-ның
Президенті бекіткен прокуратура органдарында қызметтен өту туралы Ереже
негізінде прокуратура органдарында қызметтен өтеді.
Прокурорлық қадағалауды жүзеге асыру кезінде кәсіпқойлық принципін
қамтамасыз ету мақсатында қызметтің осы саласымен айналысушыларға белгілі
талаптар қойылады. Мәселен, прокуратура органдарына қызметке тұру
мемлекеттік қызметкерлер кадрлары туралы республикалық орталыққа алдың ала
сұрау салу және азаматтарды арнайы тексеруден өткізу жолымен жүргізіледі.
Бұл тексеру бұрын сотталған немесе қылмыстық жауапкершілікпен ақталмайтын
негіздер бойынша босатылған, сондай-ақ мемлекеттік қызметтен теріс
қылықтары үшін қуылған адамдарды айғақтау мақсатын көздейді. Сонымен қатар
тексеру кандидаттың азаматтық ахуалын, денсаулық жағдайын, білімін
анықтайды. Сондай-ақ іскерлігін, жеке басының адамгершілік қасиетің
әйгілейді.
Прокуратура қызметкерлері үшін мыналар міндетті талаптар болып
есептеледі:
1) ҚР- ның азаматтығы;
2) заңгерлік жоғары білім;
3) сотталмағандық, мемлекеттік қызметтен теріс себептермен
босатылмағандық;
4) денсаулық жағдайы;
5) іскерлік және моральдық қасиеттері.
Әскери прокурорлар міндетті түрде әскери қызметкерлер болуға тиіс.
Прокуратураның басшы құрамына — облыстардың, аудандардың (қалалардың) және
соларға теңестірілген прокуратуралардың прокурорларына қосымша талаптар
қойылады — жасы 25-тен кем болмауы және прокуратурадағы жұмыс стажы 3
жылдан кем болмауы керек.
Прокуратураның барлық қызметкерлері үш жылда бір рет аттестаттаудан әтуге
тиіс, ол олардың қызметтерін қорытындылайды, кәсіпқойлық жарамдылығын,
атқарып жүрген қызметіңе сәйкестігін және қызметке жоғарылату немесе
кезекті сыныпты шен немесе атақ беру мүмкіндігін анықтайды.
Прокурордың тергеушіге, тергеу бөлімінің бастығына, анықтау органына,
анықтау органының бастығына және анықтаушыға осы тәртіппен берген
нұсқаулары міндетті болып табылады, бірақ жоғары тұрған прокурорға шағым
жасалуы мүмкін. Жоғары тұрған прокурорға алынған нұсқауларға шағымдану
олардың орындалуын тоқтатпайды.
Іс бойынша барлық тергеу іс-әрекеті орындалды, ал жиналған дәлелдер
айыптау қорытындысын жасау үшін жеткілікті деп танылғаннан кейін тергеуші
бұл туралы айыптаушыға хабарлауға, оған істің барлыық материалдарымен жеке
өзінің де, қорғаушысының көмегімен де танысу сондай-ақ алдын ала тергеуді
толықтыру немесе іс бойынша басқа шешімдер қабылдау туралы өтініш айту
құқығын түсіндіруге міндетті. Айыпталушыға тергеу іс-әрекетінің аяқталғаны
туралы хабарлағаны және оған құқықтары түсіндірілгені туралы осы талаптарын
сақтай отырып, хаттама жасалады. Айыпталушы қылмыстық іс материалдарымен
танысудан бас тартқан жағдайда бұл туралы себептері айтыла отырып, қаулыда
көрсетіледі.
Тергеудің аяқ талғаны туралы және іс материалдарымен танысу және өтініш
айту құқықтары туралы тергеуші іске қатысқан жағдайда айыпталушының
қорғаушысына, сондай-ақ жәбірленушіге және оның өкіліне, азаматтық
талапкерге азаматтық жауапкерге және олардың өкілдеріне хабарлауға
міндетті.
Егер айыпталушының қорғаушысы немесе жәбірленушінің азаматтық
талапкердің, азаматтық жауапкердің өкілі іспен танысу үшін белгіленген
уақытта дәлелді себептермен келе алмаса, тергеуші іспен танысуды бес
тәуліктен аспайтын мерзімге кейінге қалдырады. Қорғаушы немесе өкіл осы
мерзім ішінде келмеген жағдайда тергеуші басқа қорғаушының немесе өкілдің
келуі үшін шаралар қолданады.
Тергеуші айыптау қорытындысына қол қойғаннан кейін іс осы іс бойынша
қадағалау жүргізіп отырған прокурорға дереу жіберіледі айыптаушының жеке
басын куәләндыратын құжаттар қылмыстық іске қоса тіркелуі тиіс.
Прокурор айыптау қорытындысымен келіп түскен қылмыстық істі зерделеуге
және мыналарды:
1) айыпталушыға тән қалып отырған әрекеттің жасалғанын және бүл әрекетте
қылмыс құрамының бар-жоғын;
2) істе оны тоқтатуға әкелетін мән жайлардың бар-жоғын;
3) тағылған айыптың негізді-негізсіз екенін, оның істе бар дәлелдемелермен
расталатынын;
4) айыпталушыға іс бойынша барлық анықталған және дәлелденген қылмыстық
әрекеттер бойынша айып тағылғанын-тағылмағаның;
5) қылмыс жасағаны туралы іс бойынша дәлелдер табылған барлық адамның
айыпталушылар ретінде жауапқа тартылғанының тартылмағанының;
6) айыпталушының әрекеті дұрыс сараланғанының-сараланбағанының;
7) бұлтартпау шарасының дұрыс таңдалғаның-таңдалмағаның және істе оны
өзгертуге не алып тастауға негіздердің бар жоғын;
8) азаматтық талапты қамтамасыз ету және мүлікті ықтимал тәркілеу
шараларының қабылданған-қабылданбағаның;
9) алдын ала тергеу жүргізуде қылмыстық іс жүргізу заңы елеулі бұзушылыққа
елеулі жол берілгені-берілмегені тексеруге міндетті.
Айыптау қорытындысымен келіп түскен іс бойынша прокурор дәлелді
қаулысымен айыпталушыға тандап алынған бұлтартпау шарасының күшін жоюға
немесе өзгертуге не, егер ондай бұлтартпау шарасы қолданылмаған болмаса оны
тандауға құқылы.
Алдын ала тергеу жүгізу міндетті емес істер бойынша анықтау жүргізу
кезінде заңдардың атқарылуына қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокурор осы
өкілеттіктерге ие болады, бұдан басқа ол:
1) айыпталушыны сотқа беруге және қылмыстық істі сотқа жіберуге;
2) анықтау жүргізілетін қылмыстық істі алдын ала тергеу жүргізуге жіберуге;
3) анықтау органының бастығы бекіткен айыптау хаттамасының күшін жоюға және
осы негіздер бойынша анықтауды қысқартуға құқылы.
Тексеру немесе жанадан ашылған мән-жайды тергеу анықталғаннан кейін іс
бойынша іс жүргізуді қайта бастауға негізде болған кезде прокурор істі осы
жағдайларда өзінің қорытындысымен, үкімнің көшірмесімен және нақ осы
жағдайларда тергеу материалдарымен, бұл ретте басшылыққа ала отырып тиісті
сотқа жолдайды.
Прокурор іс бойынша іс жүргізуді жаңғыртуға негіздер болмаған кезде
өзінің дәлелді қаулысымен жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша өзі қараған іс
жүргізуді тоқтатады.
Іс жүргізуді тоқтату туралы қаулы жаңадан ашылған мән-жайларға орай осы
іс боіынша іс жүргізуді жаңғырту туралы мәселені шешуге құқылы сотқа
шағымдалу құқығын мүдделі адамдарға түсіндіре отырып, олардың назарына
жеткізіледі.
Қазақстан Республикасының бас прокурорына қатысты қылмыстық істі оның
бірінші орынбасарына қозғалуы мүмкін. Қазақстан Республикасының бас
прокурорын өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған кезден бастап бас
прокурордың бірінші орынбасарының ұсынылуы бойынша тергеу аяқталғанға дейін
өзінің қызметтерін атқарудан Қазақстан Республикасының Президенті
шеттетеді. Қазақстан Республикасының Бас прокуроры өзінің өкілеттіктерінің
мерзімі ішінде Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының келісімісіз,
қылмыс үстінде қолға түскен ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасау
жағдайларын қоспағанда, қамауға алынбайды мәжбірлеп келтірілмейді,
қылмыстық жаупқа тартылмайды.
Қазақстан Республикасы Бас прокурорын қылмыстық жауапқа тартуға қамауға
алуға, мәжбірлеп келтіруге келісім алу үшін Бас прокурордың бірінші
орынбасары Қазақстан Республикасы Парламентінің сенатына ұсыныс енгізеді.
Ұсыныс Қазақстан Республикасының Бас прокурорына айып тағудың қамауға алуға
санкция берудің, оны қылмыстық ізге түсу органы мәжбірлеп жеткізудің қажет
екені туралы мәселені шешудің алдында енгізіледі.
Қазақстан Республикасы Бас прокурорының бірінші орынбасары Қазақстан
Республикасы Парламентінің сенатына шешім алған соң іс бойынша одан әрі іс
жүргізу осы белгіленген тәртіппен жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына қатысты қылмыстық істі
тексерудің заңдылығын қадағалауды оның бірінші орынбасарыжүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына қатысты тергеу қимылын жүргізуге
санкцияны оның бірінші орынбасары береді. Қазақстан Республикасының Бас
прокурорына қатысты тергеумен қамауға алудың мерзімін ұзартуда Қазақстан
Республикасының Бас прокурорының бірінші орынбасары жүргізеді.
Айыптау қорытындысымен бірге аяқталған істі тергеуші осы белгіленген
тәртіппен сотқа жіберу үшін Қазақстан Республикасы бас прокурорының бірінші
орынбасарына тапсырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы Заң күші бар Жарлығының 21-бабына сәйкес прокурор
жазбаша түрде қылмыс жасады деп сезік келтірілген немесе айып тағылған
адамды қамауға алуға; қылмыстық іс жүргізу заңдарында көзделген жағдайларда
тінтуге; айып тағылған адамды қызметтен шеттетуге сезік келтірілген немесе
айып тағылған адамды сараптама жүргізу үшін медициналық мекемеге
орналастыруға Конституциямен және заңмен қорғалатын хат жазысу, телефонмен
сөйлесу, телеграф хабарларымен, почта жөнелтімдері құпиясына, сондай-ақ
тұрғын үйге қол сұғылмау құқығына қатысты жедел іздестіру шараларымен
тергеу әрекетін жүргізуге; шетел азаматтарын әкімшілік тәртіппен аластау
үшін ұстауға; тікелей заңмен көзделген өзге жағдайларда санкция береді.
Санкция тергеуші қаулысына қойылған бұрыштама түрінде ресімделеді.
Конституцияның 16-бабына сот санкциясы қамауға алумен күзетте ұстау
туралы қаулыға көзделген. Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу кодексте сот
өкілеттіктерінде мұндай санкция жоқ. Бірқатар бабтарда, прокурор
санкциясымен қатар, әдеттегі ретпен прокурор санкция беретін іс-әрекеттер
беретін соттың өз бетінше шешім қабылдау құқығы атап көрсетілген, мысалы:
кепіл прокурордың санкциясымен не соттың шешімі бойынша ғана қабылданады;
қамалға алу бұлтартпау шарасы ретінде прокурордың санкциясымен не соттың
шешімі бойынша ғана қолданады; мүлікке тыйым салу; сараптамалық зерттеу
үшін үлгілерді мәжбірлеп алу.
Санкцияны шешімнен ажырата білу қажет, санкция шешімге беріледі.
Прокурор санкциясын қажет ететін шешімді сот қабылдай алады және ол әлде
біреудің санкциясынсыз орындалуға тиіс. Санкция берілуге тиісті шешімді
процессте қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асырушы прокурор қабылдаса
да сондай жағдай орын алады.
Заңдылықтын Конституциялық принципін сақталуы қылмыстық іс жүргізу мен
прокурорлық қызмет үшін бірдей маңызды. Осы принциптің айрықша маңыздылығы
әлеуметтік заңдылықтарды зерделеуде тиянақталатын, заңдылықты қамтамасыз
етуге бағытталған қызметтің нысандары мен әдістерінің пайда болуын, дамуын
ерекшелендіретін өылмыстық іс жүргізу құқығы тақырыбының элементтері мен
прокурорлық қадағалау теориясының бірлігін айқындап берді. Осы бөліктегі
прокурорлық қадағалау теориясының тақырыбына ғылыми түсінік беру оның заң
жүзіндегі бейнелеумен үштасады. Сонымен бірге Конституцияның 83 бабына
Прокуратура мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан
Республикасының Президенті жарлыңтарының және өзге де нормативтік –құқықтық
актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолдануын, жедел іздестіру қызметінің,
анықтамамен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс жүргізудің заңдылығын
жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтын кез келген бұзылыуын
анықтаумен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республика
Конституциясы және заңдарына қайшы келетін заңддармен басқада құқықтық
актілерде наразылық білдіреді. Прокуратура сотқа мемлекет мүддесін
білдіреді, сондай-ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпке және шетке
қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
Прокурорлық қадағалау теориясы сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу құқықтық
қатынастарын реттеу әдістерімен құралдарын бірлігімен де өзара байланысты.
Прокурордың санкциялары (мүлікке тыйым салу, тұтқынға қамау, тінту жүргізу
және т.б.) пркурорлық қадағалауда өзінің іргелі негіздемесін табады.
Прокурордың қылмыстық процесстегі заңдылықты тексеру рәсімі прокурорлық
қадағалау теориясында баянды етілген.
1.3 Жоғары дәрежеде прокурорлық қадағалау ұғымы.
Заңдылыққа жоғары дәрежеде қадағалауды жүзеге асыруға арналған
прокуратура сонымен бірге құқық қорғау органдарының қылмысқа және өзге де
құқық бұзушылыққа қарсы күрес жөніндегі қызметін де үйлестіріп отырады,
заңдарды жетілдіру мен насихаттауға белсене қатысады. Ол бақылау
органдарымен және жұртшылықпен тығыз байланыс жасай отырып жұмыс істейді.
Әр түрлі ұйымдармен, еңбекшілердің қалың бұқарасымен өзара іс – қимылды
прокуратура мейлінше әр алуан формада жүзеге асырады, олар мыналар:
жергілікті мәслихаттардың сессияларында заңдылықтың жай – күйі, құқық
бұзушылық орын алған немесе құқық бұзушы жұмыс істейтін жердегі еңбекшілер
жиналыстарында нақты қылмыстық істер немесе басқа да құқық бұзушылық
фактілер туралы баяндамалар жасау; жергілікті мәслихаттардың заңдылықты
қорғау жөніндегі комиссияларында жұмыс істеу, бақылау комиссиялары мен
кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссиялардың жұмысына қатысу, құқық
тақырыптарында әңгімелер өткізу, лекциялар оқу, радио мен теледидарда
сұхбаттасу жолымен құқықтық насихат жүргізу, көшпелі сот процестерінде
мемлекеттік айыптаушы ретінде сөз сөйлеу; прокурорлар мен тергеушілердің
қоғамдық көмекшілерін іске жегу және т. т. Мұның бәрі прокуратураның
заңсыздықтың нақты көріністеріне және олардың себептеріне қарсы ойдағыдай
күрес жүргізуіне ғана емес, сонымен қатар прокурорлардың аса маңызды
мемлекеттік және моральдық парызын – адамдарға барынша пайдалы тәрбиелік
ықпал жасау парызын орындауына да жәрдемдеседі.
Жергілікті үкімет органдары бостандығынан айыру орындарынан босап
шыққандарды еңбекпен қамтамасыз ету жұмыстарын толық атқармай отыр. Соның
салдарынан босап шыққандар тағы да қылмыстық жолға түсіп ең ауыр қылмыс
жасауға барады.
Бостандығынан айыру орындарындағы анықталған заң бұзушылықтарды толық
қадағалауға, қиын мәселелерді шешу үшін түрлі жолдарды табу және шешуге,
барлық бағыттарды, үкімді орындау барысында да территориялық және арнайы
прокуратурадағы прокурорларға прокурорлық бақылау күшін арттыруға
міндеттейді.
Прокурорлық қадағалау нақты – бірауызды толық заңды түрде орындау
үшін, әлеуметтік оқиға сияқты заңды да орындау мағынасына нақты – толық
атау керек.
Бұл өзгеріс ең алдымен прокурорлық қадағалау объектілерін нақтылау және
кеңейту, адамдардың және азаматтардың құқығы мен бостандығын, емлекеттік
және заңды тұлғалардың мүдделерін сақтау,мемлекет мүдделерін сотта қорғау,
тергеу мен анықтаудың заңдылығын қамтамасыз ету, сонымен қатар әкімшілік
және атқару ісін жүргізуді қамтамасыз ету талаптарымен түсіндірілді.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы – Республика аумағында
заңдардың, Қазақстан Республикасы президенті Жарлықтарының және өзге
нормативтік – құқықтық актілерінің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел
іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық
істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан
Республикасының Президентіне есеп беретін Мемлекеттік орган прокуротура кез
келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөнінде шаралар қолданады.
Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен өзгеде
құқықтық актілерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді,
сондай- ақ заңдар белгіленген жағдайларда, тәртіппен шекте қылмыстық
қудалауды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы прокуратурасын ұйымдастыру, оның қызметінің
тәртібі және прокурорлардың өкілеттігі Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, осы Жарлықпен, Қазақстан Республикасының заңдарымен,
халықаралық шарттарымен, сондай-ақ Республика Бас Прокурорының
бұйрықтарымен айқындалады.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы төменгі прокурорлар жоғары
тұрған прокурорларға және Қазақстан Республикасының Бас Прокурорына
бағынатын органдар мен мекемелердің біртұтас орталықтандырылған жүйесін
құрайды.
Қазақстан Республикасының прокуротурасы өз қызметін басқа мемлекеттік
органдар мен лауазымды адамдардан, саяси партиялар мен қоғамдық
бірлестіктерден тәуелсіз жүзеге асырады. Өздерінің заңда белгіленген
өкілеттігін жүзеге асырған кезде пркуротура органдарының қызметіне
араласуға тыйым салынады.
Заңда белгіленген негізбен тәртіп бойынша шығарылған прокурорлық
қадағалау актілері барлық органдар, ұйымдар, лауазымды адамдармен азаматтар
үшін міндетті. Прокуротура органдары Республиканың азаматтардың
құқықтарымен бостандықтарын қорғау, сондай- ақ мемлекеттік құпияларды
сақтау туралы заңдарына қайшы келмейтіндей деңгейде жариялап іс-қимыл
жасайды. Конституцимен заңдардың үстем тұруын қамтамасыз ету адамның және
азаматтың құқықтарымен бостандықтарын қорғау мақсатында, Қазақстан
Республикасы Конституциясының, заңдарының және Президент Жарлықтарының және
өзге құқықтық нормативтік актілердің дәл әрі біріңғай қолданылуына жоғары
қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокуратура мемлекет атына:
- Конституциясының, заң актілерінің және Республика Президенті актілерінің
бұзылуын анықтап, оларды жою шараларын қолданады;
- Жедел іздестіру қызметінің анықтамамен тергеудің әкімшілік және
атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады;
- Сотта мемлекет мүддесін білдіреді;
- Республиканың Конституциясымен заңдарына қайшы келетін заңдарға және
басқада құқықтық актілерге наразылық жасайды;
- Заңда белгіленген тәртіппен шекте қылмыстық қудалауды жұзеге асырады;
- Статистикалық көрсеткіштердің тұтастығын, объективтілігін және
жеткіліктілігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік құқықтық
статистиканы қалыптастырады, құқықтық статистика саласындағы заңдардың
қолданылуын қадағалауды жүзеге асырады.
Заңдардың, Қазақстан Республикасы Президенті Жарлықтарының өзгеде
нормативтік- құқықтық актілердің дәл әрі бірыңғай қолданылуына жоғары
қадағалау тексерістер жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Заңдардың қолданылуына тексерісті прокурор өз өкілеттігі шегінде
тексеріс жүргізу туралы қаулы шығарылғаннан кейін:
- Қазақстан Республикасы Президентінің тапсыруына;
- Заңды бұзушылық туралы өтініштерге, шағымдарға, хабарларға және басқада
мәліметтерге;
- Заң бұзушылық белгілерінің тікелей анықталуына;
- Жоғары тұрған прокурордың тапсыруына және сұрау салуына байланысты
жүргізеді.
Тексерісті прокурор сондай-ақ өзгеде тиісті құзыретті органға тапсыруы
мүмкін, ол тексерістің нәтижелері туралы прокурорға заңға немесе прокурор
белгілеген мерзімде хабарлауға міндетті.
Заңдардың қолданылуын тексеру бір ай мерзімнің ішінде жүргізіледі
тексерісті тағайындаған прокурор жоғары тұрған прокурордың келісімімен оны
жүргізу мерзімін ұзарта алады.
Прокурорлардың барлық іс-әрекеттері мен прокурорлық қадағалау
актілері, егер олар осы жарлықта және басқа нормативтік-құқықтық актілерде
белгіленген тәртіппен нысандарда жасалған болса, заңға белгіленген
салдарларға әкеліп соғады.
Прокурордың өз өкілеттігін жүзеге асыруына кедергі келтіру немесе оған
заңсыз шешім қабылдату мақсатында қандай да болсын нысанда ықпал жасау,
сондай-ақ прокурорлардың қаулыларын, ұйғарымдарын, нұсқауларын, талаптарын
орындамау заңмен белгіленген жауапкершілікке әкеліп соғады.
Прокуратураның талап етуі бойынша тиісті органдар мен өкілетті
адамдар:
- қажетті материалдармен мәліметтерді өтеусіз және Қазақстан Республикасы
Заң актілерінде белгіленген коммерциялық, банктік және заңмен қорғалатын
өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жария етуге қойылатын талаптарды
сақтай отырып беруге:
- тексеріске қатысу және қорытынды беру үшін мамандар бөлугу міндетті.
Прокурордың өз құзыреті шегінде берген тапсырмасы анықтамамен тергеу
органдары үшін міндетті. Талап етілген ақпарат прокуратура органдарына
заңдарда белгіленген нысандарда, сондай-ақ прокурор белгілеген тәртіппен
мерзімде беріледі. Прокуротура қызметткерлерінің өз құзыретінің шегінде
мемлекеттік органдардың, ұйымдардың үй-жайларына кедергісіз кіруге, олардың
құжаттарымен материалдарын алуға, сот істерімен танысуға және оларға соттан
талап етіп алдыруға құқығы бар.
Прокуротура органдары заңдарда белгіленген тәртіппен заң бұзушылық
туралы арыздарды қарай келіп, адамның және азаматтың, заңды тұлғалармен
мемлекеттің құқықтармен заңды мүдделерінің бұзылуын жою, бұзылған құқықты
қалпына келтіру шараларын қолданады.
Егер адам бойындағы, психикасындағы немесе өзгеде
кемістіктерісалдарынан өз құқықтарын қорғауды жүзеге асыра алмайтын болса,
прокурор оны қамтамасыз ету жөнінде қажетті шаралар қолдануға міндетті.
Прокуратура органдары заңда белгіленген тәртіппен адамның және
азаматтың құқықтарымен бостандықтарын, заңды тұлғалармен мемлекеттің
мүдделерін қорғау жөнінде өздеріне жүктелген міндеттерді орындамайтын
лауазымды адамдардың жауапкершілікке тарту шараларын қолданады. Прокуратура
органдарына қол қойылмай жасалған арыздар тексерілмейді, бірақ прокурор
азаматтың мүддесі тұрғысында ақпарат көзін жария етпеуге қақылы.
Прокурордың іс-әрекеттермен актілеріне жоғары тқрған прокурорға немесн
сотқа шағын беруге болады.
Жоғары тұрған прокурор төменгі прокурордың іс-әрекеттерімен
актілеріне жасалған шағымдарды заңмен белгіленген мерзімге қарайды және
нәтижелері туралы арыз берушіге және іс-әрекетіне шағым жасалған прокурорға
жазбаша түрде хабарлайды.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесінің
Бас прокуратура, облыстардың прокураталарын, республикалық маңызы бар
қалалармен республика астанасының прокуратураларын, ауданаралық, аудандық,
қалалық және соларға кенестірілген әскери және мамандандырылған
прокуратуралар құрайды.
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасына Республиканы Бас
Прокуроры басшылық етеді. Республиканың Бас Прокурорының бірінші орынбасары
және орынбасарлары болады.
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының құрылымын,
департаменттер, басқармалармен бөлінген құрайды. Департаменттердің
басқармалармен бөлімдердің бастықтары Республика Бас Прокурорының аға
көмекшілері, ал олардың орынбасарлары көмекшілері болып табылады.
Республиканың Бас Прокурорымен оның бірінші орынбасарының ерекше
тапсырмалар жөніндегі көмекшілері болады. Департаменттерде, басқармалармен
бөлімдерде аға прокурорлармен прокурорлардың лауазымдары белгіленеді.
Департаменттерінің,басқармалармен бөлімдердің бастықтары және олардың
орынбасарларының, сондай-ақ аға көмекшілерді, көмекшілерді, ерекше
тапсырмалармен бөлімдердің аға прокурорларымен прокурорларын Республиканың
Бас Прокуроры қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. Прокурордың
өкілеттігі
1. Қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор:
1. жүргізілетін тексеріс мәселелері жөнінде азаматтар мен лауазымды
адамдардан көрсетімдер алуға;
2. қызметтік куәлігін көрсетіп, мемлекеттік органдардың, сондай- ақ
меншіктің барлық нысанындағы ұйымдардың аумағы мен үй-жайларына кедергісіз
кіруге;
3. басшылардан және басқа да лауазымды адамдардан заңдылықтың жай-күйі және
оны қамтамасыз ету жөніндегі қажетті құжаттарды, материалдарды,
статистикалық деректерді алуға;
4) тексеріске қатысу және корытынды беруі үшін мамандарды тартуға;
5) прокуратураға түскен материалдарға, арыздарға өзінің құзыретіне сәйкес
тексеріс жүргізуді талап етуге және бұлардың нәтижелері туралы хабарлауды
міндеттеуге;
6) өзара іс-қимыл негізінде тексерісті жүзеге асыруға басқа да құқықтық
қорғау органдарының қызметкерлерін тартуға;
7) заңдарда көзделген басқа да тексеріс әрекеттерін жасауға құқылы.
2. Тексеріс нәтижелері бойынша прокурор:
1) наразылық енгізеді;
2) заң бұзушылықты болдырмау жөнінде ұйғарым береді;
3) қылмысты іс қозғау, тәртіптік іс жүргізу немесе әкімшілік құқық
бұзушылық туралы іс жүргізу жөнінде қаулы шығарады, материалдық залалдың
өтелу шараларын қолданады;
4) адамның және азаматтың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің құқықтары мен
заңды мүдделері бұзылған жағдайда заңдардан басқа заңсыз актінің күшін
тоқтата тұрады;
5) мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдары еңгізген тыйым салу-
шектеу сипатындағы шаралардың күшін жояды немесе алып тастайды;
6) мемлекеттің, заңды және жеке тұлғалардың құқықтары мен олардың заңмен
қорғалатын мүдделерін сақтауды соттан өтінеді;
7) органға немесе лауазымды адамға заңдылықты бұзуды болдырмау туралы
ұсыныс енгізеді.
Соттың заңды күшіне енген қаулыларына наразылық жасау:
1. Прокурор соттың заңды күшіне енген шешімдері, үкімдері және өзге
қаулылары бойынша істерді өз құзыретінің шегінде соттан талап етіп алдыруға
хақылы.
2. Соттың заңды күшіне енген шешімі, үкімі мен өзге қаулысы заңға сәйкес
келмейтін немесе негізсіз болған жағдайда, прокурор қадағалау тәртібімен
наразылық жасайды. Егер наразылық жасау оның құзыретінің шегінен асып
кететін болса, онда тиісті прокурор наразылық жасау жөнінде жоғары тұрған
прокурорға ұсыныс айтып, өтініш жасайды.
3. Прокурордың соттың заңды күшіне енген шешіміне, үкімі мен өзгеде
қаулыларына наразыл ық жасау және орындалуын тоқтата тұру жөніндегі
екілеттігі заңмен айқындалады.
Республика Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысына наразылық жасау
Республиканың Бас Прокуроры Республика Жоғарғы Сотының нормативтік
қаулысының Конституцияға және заңдарға сәйкес келмеу негіздері бойынша
Республика Жоғарғы Сотының Пленумына наразылық енгізеді.
Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыру, жедел-іздестіру шараларын жүргізу
барысында адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуы,
сондай-ақ жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыруға өкілетті органдар мен
лауазымды адамдардың актілері мен іс-әрекеттеріне заңдылығы қадағалаудың
мәні болыл табылады.
Жедел-іздестіру қызметіне қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокурор:
1) жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардан жедел –іздестіру
қызметінің барысы туралы жедел істерді, материалдарды, құжаттар мен өзге де
қажетті мәліметтерді тексеріс үшін алады, бұған жедел-іздестіру қызметін
жасырын негізде жүзеге асыратын органдарда қызмет ететін немесе қызмет
еткен азаматтардың жеке басы туралы мәліметтер қосылмайды;
2) жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардың арнайы жедел-
іздестіру шараларын өткізу заңдылығын тексереді;
3) жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардың лауазымды
адамдарының іс-әрекеттері мен шешімдеріне жасалған шағымдар мен өтініштерді
қарайды;
4) жедел-іздестіру қызмет жүзеге асыратын органдар шығарған жедел-іздестіру
шараларын ұйымдастыру мен өткізу тактикасын реттейтін, Конституцияға,
заңдарға және Республика Президентінің актілеріне қайшы келетін нормативтік
сипаттағы актілерге наразылық жасайды;
5) жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырған кезде заңның, адамның және
азаматтың құқықтары мен бостаңцықтарының бузылғаны анықталған жағдайда
өзінің қаулысымен жедел-іздестіру шараларын тоқтатады;
6) жедел-іздестіру шараларын жүзеге асырған кезде құқыққа қарсы әрекеттерге
жол берген қызметкерлер жөнінде қылмыстық және тәртіптік іс қозғау туралы
қаулы шығарады;
7) жедел-іздестіру қызметінің зандылығына қадағалауды жүзеге асырған кезде
заңды бұзудың анықталған фактілері бойынша прокурорлық қадағалаудың осы
жарлықта көзделген өзгеде актілерін шығарады;
8) заңсыз ұсталған адамдарды босатады;
9) қажет болған кезде жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдар
басшыларынан заң бұзушылықты жою мақсатында өздеріне бағынысты органдарда
тексеріс жүргізуді талап етеді;
10) заңдарда белгіленген жағдайларда жедел-іздестіру шараларын жүргізуге
санкция береді.
Жедел-іздестіру қызметінің заңдылығына қадағалауды Республиканың Бас
Прокуроры және өзге прокурорлар зандарда белгіленген құзыреті шегінде
жүзеге асырады.
2. ПРОКУРАТУРАНЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТЫ ҚАДАҒАЛАУ ФУНКЦИЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ТӘРТІБІ
2.1 Жедел-іздестіру қызметін қадағалау
Заңға сәйкес прокурор Республика аумағында зандардың, Қазақстан
Республикасы Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің,
анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің
заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асырады (1-бап).
Сонымен, сотта қылмыстық іс жүргізілуін прокурорлық қадағалау функциясы
құрамында мыналар бар:
1) жедел-іздестіру қызметін қадағалау;
2) тергеу мен анықтаудың зандылығын қадағалау;
3) сот шешімдерінің заңдылығын қадағалау;
Жедел-іздестіру қызметін қадағалау — қолданылып жүрген заңдарда
көзделген, адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін қозғауы мүмкін
ерекше шараларды жүзеге асыру кезінде сақтауды қажет ететін шарттарды
қамтамасыз ету. Прокурор-дьщ жедел-іздестіру қызметі саласына ену шегі
занмен белгіленген.
Тергеу мен анықтаудың заңдылығын қадағалау — жасалған және әзірленіп
жатқан қылмыстар туралы арыздар мен хабарлардың дер кезінде қаралуын
қамтамасыз ету, сол арыздар мен хабарларды шешу жөнінде белгіленген
шараларды қолдану, істің тиісті түрде тергелуін қамтамасыз ету, іс
жүргізгенде мәжбүрлеу шараларын қолдану кезінде заң талаптарын сақтау,
сотта қылмыстық іс жүргізуге қамтылған адамдардың құқықтары мен міңдеттерін
жүзеге асыру үшін заңда көзделген шарттарды қамтамасыз ету.
Сот шешімдерінің заңдылығын қадағалау — прокурорға берілген
өкілеттіктердің көмегімен соттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz