Құқықтық мемлекет: ой тұжырымынан жүзеге асыруға дейін
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 . 5
1. Құқықтық мемлекеттің тарихи аспектілері және қазіргі мәні
1.1 Құқықтық мемлекет туралы идеялардың саяси . құқықтық ілімдер тарихында қалыптасуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 . 20
1.2 Құқықтық мемлекеттің мәні, түсінігі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.26
1.3 Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидалары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27.38
2. Биліктің жіктелуі . құқықтық мемлекет қалыптастырудың
басты шарты
2.1 Мемлекеттік билікті жіктеудің тарихи аспектілері және қазіргі
кезеңдегі мәселелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39.46
2.2 Қазақстан Республикасы конституциясында билікті жіктеу
қағидасының жүзеге асырылуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47.61
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62.65
Қолданылған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66.69
1. Құқықтық мемлекеттің тарихи аспектілері және қазіргі мәні
1.1 Құқықтық мемлекет туралы идеялардың саяси . құқықтық ілімдер тарихында қалыптасуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 . 20
1.2 Құқықтық мемлекеттің мәні, түсінігі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.26
1.3 Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидалары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27.38
2. Биліктің жіктелуі . құқықтық мемлекет қалыптастырудың
басты шарты
2.1 Мемлекеттік билікті жіктеудің тарихи аспектілері және қазіргі
кезеңдегі мәселелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39.46
2.2 Қазақстан Республикасы конституциясында билікті жіктеу
қағидасының жүзеге асырылуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47.61
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62.65
Қолданылған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66.69
Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойынша адамға қатысты әділ болатын, ақыл – парасат, бостандық, сәттілік, тиімділік және әділеттілік мекендейтін идеалды қоғамдық құрылым үлгісін іздестіру, ойшылдарды әрқашан толғандырған.
Қайта өрлеу дәуірінен бастау алатын ізгілік идеялары, әрбір тарихи кезеңде ойшылдардың еңбектерінде өз көрінісін тапқан. үшінші мынжылдыққа аяқ басқан кезеңде, ізгілік идеялары жалпы әлемдік деп танылып, өз көрінісін құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам идеяларында табады. Қазіргі әлемде мемлекеттер арасында тығыз байланыс, жақындасу және ғаламдану үрдістерінің кең етек алуы, сонымен қатар, осы күнгі болмыс шындығы, мемлекеттердің, белгілі бір стандарттарға сәйкес келуін, өздеріне және Адамға деген көзқарастарды жаңадан, объективті түрде қалыптастыруды қажет етеді.
әлемдік саяси – құқықтық ілімнің құндылығы болып табылатын, демократиялық елдердің ата заңдарында бекітілген азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет, ертенің ойлайтын әр мемлекет үшін ұмтылуға нысана және жоғарғы стандарт болып табылады.
1991 жылдың 16 желтоқсан күні Қазақ КСР – ның Жоғарғы Кеңесі, мемлекетіміздің тәуелсіздігінің қалыптасуына бастау болған, Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдады.
Тәуелсіздігін алған жас мемлекет, өзінің дербес мемлекет ретінде қалыптасу жолының бағыт – бағдары ретінде құқықтық мемлекеттілікті тағайындады. 1995 жылдың 30 шілде күні қабылданған Конституцияның 1 – ші бабында Қазақстан Республикасы өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады. Құқықтық мемлекеттілік және азаматтық қоғам идеялары мен құндылықтары, мемлекетімізде орын алған тоталитарлы социализмнен асу әрі қоғамда түбегейлі саяси және экономикалық өзгерістерді жүзеге асыру үрдістері үшін басты бағыттар ретінде қалыптасты.
Толық қанды азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастыруға және дамытуға бағыт алу Қазақстанда қоғамдық және саяси дамудың қажеттіліктеріне, қоғам мен мемлекет өмірінің бүкіл салаларында бостандық және құқық қағидаларын бекіту мақсаттарына негізделген.
Қайта өрлеу дәуірінен бастау алатын ізгілік идеялары, әрбір тарихи кезеңде ойшылдардың еңбектерінде өз көрінісін тапқан. үшінші мынжылдыққа аяқ басқан кезеңде, ізгілік идеялары жалпы әлемдік деп танылып, өз көрінісін құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам идеяларында табады. Қазіргі әлемде мемлекеттер арасында тығыз байланыс, жақындасу және ғаламдану үрдістерінің кең етек алуы, сонымен қатар, осы күнгі болмыс шындығы, мемлекеттердің, белгілі бір стандарттарға сәйкес келуін, өздеріне және Адамға деген көзқарастарды жаңадан, объективті түрде қалыптастыруды қажет етеді.
әлемдік саяси – құқықтық ілімнің құндылығы болып табылатын, демократиялық елдердің ата заңдарында бекітілген азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет, ертенің ойлайтын әр мемлекет үшін ұмтылуға нысана және жоғарғы стандарт болып табылады.
1991 жылдың 16 желтоқсан күні Қазақ КСР – ның Жоғарғы Кеңесі, мемлекетіміздің тәуелсіздігінің қалыптасуына бастау болған, Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдады.
Тәуелсіздігін алған жас мемлекет, өзінің дербес мемлекет ретінде қалыптасу жолының бағыт – бағдары ретінде құқықтық мемлекеттілікті тағайындады. 1995 жылдың 30 шілде күні қабылданған Конституцияның 1 – ші бабында Қазақстан Республикасы өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады. Құқықтық мемлекеттілік және азаматтық қоғам идеялары мен құндылықтары, мемлекетімізде орын алған тоталитарлы социализмнен асу әрі қоғамда түбегейлі саяси және экономикалық өзгерістерді жүзеге асыру үрдістері үшін басты бағыттар ретінде қалыптасты.
Толық қанды азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастыруға және дамытуға бағыт алу Қазақстанда қоғамдық және саяси дамудың қажеттіліктеріне, қоғам мен мемлекет өмірінің бүкіл салаларында бостандық және құқық қағидаларын бекіту мақсаттарына негізделген.
Нормативтік-құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (енгізілген өзгерістері мен толықтыруларымен қоса). Алматы: Жеті Жарғы, 2007.
2. Қазақ КСР-ның мемлекеттік егеменділік туралы Декларациясы // Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. 1991.№4.
3. Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» //Орталық Қазақстан. 1991. 19 желтоқсан.
4. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» 16 қазан 1995, 1999 жылғы 6 мамырдағы өзгерістері мен толықтыруларымен қоса// Парламент Жаршысы, 1995.№10; 1999 №5.
5. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы Президенті туралы» 26 желтоқсан 1995, 1999 жылғы 6 мамырдағы өзгерістері мен толықтыруларымен қоса// Парламент Жаршысы,1995. №12; 1999 №5.
6. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы Үкіметі туралы» 18 желтоқсан 1995, 1999 жылғы 6 мамырдағы өзгерістері мен толықтыруларымен қоса// Парламент Жаршысы,1995.№12; 1999.№5.
7. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы сот жүйесі және соттардың мәртебесі туралы» 25 желтоқсан 2000 жыл// Егемен Қазақстан, 2000. 30 желтоқсан.
8. Қазақстан Республикасының заңы «Нормативті құқықтық актілер туралы» 24 наурыз 1998 жыл// Парламент Жаршысы, 1998. №2-3.
9. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан – 2030». Жеке басылым.Алматы:Жеті Жарғы, 1999.
Арнаулы әдебиеттер:
1. Азаматтық қоғамды одан әрі демократияландыру және дамыту тұрғысындағы ұсыныстарды талдап – жасау жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін Кеңестің меморандумы //Егемен Қазақстан. – 2003. –13 наурыз.
2. Аюпова З.Г. Правовая система и гражданское общество в Республике Казахстан: грани взаимодействия и взаимовлияния // Саясат.- 2001. -№10-11. - 81-84 б.
3. Аксиологические основы концепции гражданского общества в Казахстане // Ізденіс. –2003. –№2. –123 -129 б.
4. Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы. -1991.
5. Балгимбаев А.С. Институты гражданского общества и правового государства как механизм борьбы с коррупцией // Саясат, -1999. -№4. –22 б.
6. Бельгибаев С. Развитие гражданского общества в Казахстане // Саясат. –2002. -№1. - 43-45 б.
7. Воронов В. Компромисс и независимость судебной власти// Правовая реформа в Казахстане. -2000. -№1. –17 б.
8. Гаджиев К.С. Концепция гражданского общества: идейные истоки и основные вехи формирования.// Вопросы философии. -№ 7. –1991. - 28 б.
9. Гегель Г.В.Ф. Сочинения, т.7. Философия права. М., -1936, - 263 б.
10. Гоббс Т. Левиафан, или материя, форма и власть государства церковного и гражданского. - М., -1936, - 121 б.
11. Дюсенова М.М. Проблемы формирования гражданского общества в Республике Казахстан // Вестник АГУ. –2002. -№1. –65-71 б.
12. Ережепов Н. Проблемы судейской неприкосновенности по законодательству Республики Казахстан// Фемида. -2000. -№5-6.
13. Иванников И. От Гегеля до наших дней // Российская юстиция. -1998. - №5. –18 б.
14. Ибраева А.С. Идея правового государства как новая парадигма цивилизованного общества // Вестник КазГУ. Серия юридическая. –2000. -№2. -139-150 б.
15. Ибраева А.С. Правовое государство и свободное гражданское общество как цель конституционного процесса в Казахстане (Философско-правовое обоснование социальных процессов в суверенном Казахстане) // Вестник КазГУ. Серия юридическая. –2001. -№3. 70-76 б.
16. Исмагамбетов Т.Т. Гражданское общество в Казахстане: проблемы и перспективы // Саясат. –1998. -№9. 37-41 б.
17. Искакова Г.К. Права человека в Республике Казахстан. – Семипалатинск. –2001. –157 б.
18. Жаилганова А. Функции судебной власти // Фемида. -2000. - № 1-2. -11 б.
19. Кенжеалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. Алматы: Жеті Жарғы. -1997. –283 б.
20. Қазақ билерінің көзқарастарындағы әділетті басқару және әділсот мәселелері// Қазақстан заңдары. -1998. -№3. –27 б.
21. Кокишева В. Правовое государство и гражданское общество: идея и реальность // Евразийское сообщество: общество, политика, культура. –2000. -№2. –24-27.
22. Қыдырбекұлы Д. Сравнительный анализ развития гражданского в Казахстане и западных стран // Мысль. –2000. -№4. 7-10 б.
23. Матюхин А. Государство в сфере права: институциональный подход. -Алматы. –2000. –593 б.
24. Монтескье Ш.Л. Избранные произведения. -Москва. -1955. –348 б.
25. Маркс К., Энгельс Ф. Шығармалар жинағы, т. 1, 27. М., -1956, - 390 б.
26. Матузов Теория государства и права. -Москва, -2000. –398 б.
27. Мамут Л.С. Гражданское общество и государсво: проблема соотношения .// Общественные науки и современность. -2002. -№ 5, - 94 б.
28. Нәрікбаев М.С. Ақиқаттың ақ жолы. -Астана. -2000. –254 б.
29. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государсва. Уч. для вузов. -М., -1999, - 278 б.
30. Пейн Т. Избранные сочинения. -М., -1959, -56 б.
31. Руссо Ж.Ж. Трактаты. -М., -1969, - 155 – 158 б.
32. Рекин А. Проблемы обеспечения независимости судебной власти// Тураби. -2001. -№2. –25 б.
33. Судья мәртебеңе сай бол! Астанада өткен республика судьяларының ІІІ съезі туралы. // Заң. -2001. -4 маусым.
34. Скворцов В.В., Кишбеков Т.Д. Демократический процесс формирования гражданского общества: теория и практика // Вестник КазГУ. – 2001. -№1.
35. Смагулов Е.М., Смагулова Ж.М. Основы граждановедения. – Алматы: Білім. –1999. –311 б.
36. Становление правового государства и конституционный процесс в Республике Казахстан / М.Т.Баймаханов, Г.С.Джусупова, А.С.Ибраева/. -Алматы: КазГЮА. –2001. –285 б.
37. Теория и практика формирования правового государства в Республике Казахстан. – Караганда: КарГУ. –1999. –129 б.
38. Шайкенова С. Роль правосудия в механизме социального управления и конституционного регулирования в стране // Фемида. -2001. -№3. –11 б.
39. Шайо А. Самоограничение власти. – Москва. –1999. –293 б.
40. Шаймаков Г.Н. Состояние и тенденции развития казахстанского гражданского общества // Вестник АУ им. Абая. –2002. -№1. –96-98 б.
41. Шоманов А.Ж. Потенциал институтов гражданского общества в обеспечении социальной стабильности в Казахстане //Аналитическое обозрение. –2003. -№5. 37-42 б.
42. Чиркин В.Е. Государствоведение. Уч. 2-е доп. - М., -2000, - 62 б.
43. Черниловский З.М. Гражданское общество: опыт исследования. // Государсво и право. -1992. -№ 6, - 150 б.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (енгізілген өзгерістері мен толықтыруларымен қоса). Алматы: Жеті Жарғы, 2007.
2. Қазақ КСР-ның мемлекеттік егеменділік туралы Декларациясы // Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. 1991.№4.
3. Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» //Орталық Қазақстан. 1991. 19 желтоқсан.
4. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» 16 қазан 1995, 1999 жылғы 6 мамырдағы өзгерістері мен толықтыруларымен қоса// Парламент Жаршысы, 1995.№10; 1999 №5.
5. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы Президенті туралы» 26 желтоқсан 1995, 1999 жылғы 6 мамырдағы өзгерістері мен толықтыруларымен қоса// Парламент Жаршысы,1995. №12; 1999 №5.
6. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы Үкіметі туралы» 18 желтоқсан 1995, 1999 жылғы 6 мамырдағы өзгерістері мен толықтыруларымен қоса// Парламент Жаршысы,1995.№12; 1999.№5.
7. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы сот жүйесі және соттардың мәртебесі туралы» 25 желтоқсан 2000 жыл// Егемен Қазақстан, 2000. 30 желтоқсан.
8. Қазақстан Республикасының заңы «Нормативті құқықтық актілер туралы» 24 наурыз 1998 жыл// Парламент Жаршысы, 1998. №2-3.
9. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан – 2030». Жеке басылым.Алматы:Жеті Жарғы, 1999.
Арнаулы әдебиеттер:
1. Азаматтық қоғамды одан әрі демократияландыру және дамыту тұрғысындағы ұсыныстарды талдап – жасау жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін Кеңестің меморандумы //Егемен Қазақстан. – 2003. –13 наурыз.
2. Аюпова З.Г. Правовая система и гражданское общество в Республике Казахстан: грани взаимодействия и взаимовлияния // Саясат.- 2001. -№10-11. - 81-84 б.
3. Аксиологические основы концепции гражданского общества в Казахстане // Ізденіс. –2003. –№2. –123 -129 б.
4. Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы. -1991.
5. Балгимбаев А.С. Институты гражданского общества и правового государства как механизм борьбы с коррупцией // Саясат, -1999. -№4. –22 б.
6. Бельгибаев С. Развитие гражданского общества в Казахстане // Саясат. –2002. -№1. - 43-45 б.
7. Воронов В. Компромисс и независимость судебной власти// Правовая реформа в Казахстане. -2000. -№1. –17 б.
8. Гаджиев К.С. Концепция гражданского общества: идейные истоки и основные вехи формирования.// Вопросы философии. -№ 7. –1991. - 28 б.
9. Гегель Г.В.Ф. Сочинения, т.7. Философия права. М., -1936, - 263 б.
10. Гоббс Т. Левиафан, или материя, форма и власть государства церковного и гражданского. - М., -1936, - 121 б.
11. Дюсенова М.М. Проблемы формирования гражданского общества в Республике Казахстан // Вестник АГУ. –2002. -№1. –65-71 б.
12. Ережепов Н. Проблемы судейской неприкосновенности по законодательству Республики Казахстан// Фемида. -2000. -№5-6.
13. Иванников И. От Гегеля до наших дней // Российская юстиция. -1998. - №5. –18 б.
14. Ибраева А.С. Идея правового государства как новая парадигма цивилизованного общества // Вестник КазГУ. Серия юридическая. –2000. -№2. -139-150 б.
15. Ибраева А.С. Правовое государство и свободное гражданское общество как цель конституционного процесса в Казахстане (Философско-правовое обоснование социальных процессов в суверенном Казахстане) // Вестник КазГУ. Серия юридическая. –2001. -№3. 70-76 б.
16. Исмагамбетов Т.Т. Гражданское общество в Казахстане: проблемы и перспективы // Саясат. –1998. -№9. 37-41 б.
17. Искакова Г.К. Права человека в Республике Казахстан. – Семипалатинск. –2001. –157 б.
18. Жаилганова А. Функции судебной власти // Фемида. -2000. - № 1-2. -11 б.
19. Кенжеалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. Алматы: Жеті Жарғы. -1997. –283 б.
20. Қазақ билерінің көзқарастарындағы әділетті басқару және әділсот мәселелері// Қазақстан заңдары. -1998. -№3. –27 б.
21. Кокишева В. Правовое государство и гражданское общество: идея и реальность // Евразийское сообщество: общество, политика, культура. –2000. -№2. –24-27.
22. Қыдырбекұлы Д. Сравнительный анализ развития гражданского в Казахстане и западных стран // Мысль. –2000. -№4. 7-10 б.
23. Матюхин А. Государство в сфере права: институциональный подход. -Алматы. –2000. –593 б.
24. Монтескье Ш.Л. Избранные произведения. -Москва. -1955. –348 б.
25. Маркс К., Энгельс Ф. Шығармалар жинағы, т. 1, 27. М., -1956, - 390 б.
26. Матузов Теория государства и права. -Москва, -2000. –398 б.
27. Мамут Л.С. Гражданское общество и государсво: проблема соотношения .// Общественные науки и современность. -2002. -№ 5, - 94 б.
28. Нәрікбаев М.С. Ақиқаттың ақ жолы. -Астана. -2000. –254 б.
29. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государсва. Уч. для вузов. -М., -1999, - 278 б.
30. Пейн Т. Избранные сочинения. -М., -1959, -56 б.
31. Руссо Ж.Ж. Трактаты. -М., -1969, - 155 – 158 б.
32. Рекин А. Проблемы обеспечения независимости судебной власти// Тураби. -2001. -№2. –25 б.
33. Судья мәртебеңе сай бол! Астанада өткен республика судьяларының ІІІ съезі туралы. // Заң. -2001. -4 маусым.
34. Скворцов В.В., Кишбеков Т.Д. Демократический процесс формирования гражданского общества: теория и практика // Вестник КазГУ. – 2001. -№1.
35. Смагулов Е.М., Смагулова Ж.М. Основы граждановедения. – Алматы: Білім. –1999. –311 б.
36. Становление правового государства и конституционный процесс в Республике Казахстан / М.Т.Баймаханов, Г.С.Джусупова, А.С.Ибраева/. -Алматы: КазГЮА. –2001. –285 б.
37. Теория и практика формирования правового государства в Республике Казахстан. – Караганда: КарГУ. –1999. –129 б.
38. Шайкенова С. Роль правосудия в механизме социального управления и конституционного регулирования в стране // Фемида. -2001. -№3. –11 б.
39. Шайо А. Самоограничение власти. – Москва. –1999. –293 б.
40. Шаймаков Г.Н. Состояние и тенденции развития казахстанского гражданского общества // Вестник АУ им. Абая. –2002. -№1. –96-98 б.
41. Шоманов А.Ж. Потенциал институтов гражданского общества в обеспечении социальной стабильности в Казахстане //Аналитическое обозрение. –2003. -№5. 37-42 б.
42. Чиркин В.Е. Государствоведение. Уч. 2-е доп. - М., -2000, - 62 б.
43. Черниловский З.М. Гражданское общество: опыт исследования. // Государсво и право. -1992. -№ 6, - 150 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы:
Құқықтық мемлекет: ой тұжырымынан жүзеге асыруға дейін
Мазмұны
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 - 5
1. Құқықтық мемлекеттің тарихи аспектілері және қазіргі мәні
1.1 Құқықтық мемлекет туралы идеялардың саяси – құқықтық ілімдер тарихында
қалыптасуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 6 - 20
1.2 Құқықтық мемлекеттің мәні, түсінігі . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 21-26
1.3 Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидалары . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 27-38
2. Биліктің жіктелуі - құқықтық мемлекет қалыптастырудың
басты шарты
2.1 Мемлекеттік билікті жіктеудің тарихи аспектілері және қазіргі
кезеңдегі мәселелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 39-46
2.2 Қазақстан Республикасы конституциясында билікті жіктеу
қағидасының жүзеге асырылуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 47-61
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 62-65
Қолданылған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 66-69
Кіріспе
Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойынша адамға қатысты әділ болатын,
ақыл – парасат, бостандық, сәттілік, тиімділік және әділеттілік мекендейтін
идеалды қоғамдық құрылым үлгісін іздестіру, ойшылдарды әрқашан
толғандырған.
Қайта өрлеу дәуірінен бастау алатын ізгілік идеялары, әрбір тарихи
кезеңде ойшылдардың еңбектерінде өз көрінісін тапқан. үшінші мынжылдыққа
аяқ басқан кезеңде, ізгілік идеялары жалпы әлемдік деп танылып, өз
көрінісін құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам идеяларында табады.
Қазіргі әлемде мемлекеттер арасында тығыз байланыс, жақындасу және
ғаламдану үрдістерінің кең етек алуы, сонымен қатар, осы күнгі болмыс
шындығы, мемлекеттердің, белгілі бір стандарттарға сәйкес келуін, өздеріне
және Адамға деген көзқарастарды жаңадан, объективті түрде қалыптастыруды
қажет етеді.
әлемдік саяси – құқықтық ілімнің құндылығы болып табылатын,
демократиялық елдердің ата заңдарында бекітілген азаматтық қоғам және
құқықтық мемлекет, ертенің ойлайтын әр мемлекет үшін ұмтылуға нысана және
жоғарғы стандарт болып табылады.
1991 жылдың 16 желтоқсан күні Қазақ КСР – ның Жоғарғы Кеңесі,
мемлекетіміздің тәуелсіздігінің қалыптасуына бастау болған, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдады.
Тәуелсіздігін алған жас мемлекет, өзінің дербес мемлекет ретінде
қалыптасу жолының бағыт – бағдары ретінде құқықтық мемлекеттілікті
тағайындады. 1995 жылдың 30 шілде күні қабылданған Конституцияның 1 – ші
бабында Қазақстан Республикасы өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады.
Құқықтық мемлекеттілік және азаматтық қоғам идеялары мен құндылықтары,
мемлекетімізде орын алған тоталитарлы социализмнен асу әрі қоғамда
түбегейлі саяси және экономикалық өзгерістерді жүзеге асыру үрдістері үшін
басты бағыттар ретінде қалыптасты.
Толық қанды азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастыруға
және дамытуға бағыт алу Қазақстанда қоғамдық және саяси дамудың
қажеттіліктеріне, қоғам мен мемлекет өмірінің бүкіл салаларында бостандық
және құқық қағидаларын бекіту мақсаттарына негізделген.
Аталған мақсаттарға жету үшін азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет
түсініктерінің мәнін, институттарының шынайы табиғатын, олардың қалыптасу
жолдарын анықтау теоретикалық және тәжірибелік тұрғыдан өте маңызды
мәселелер болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты құқықтық мемлекеттің идеядан жүзеге
асырылуға дейінгі даму жолының мәнін және түсінігін ашу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер алға қойылған:
- құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам идеясының саяси –
құқықтық ілімдер тарихында қалыптасу желісін анықтау;
- құқықтық мемлекет түсінігінің мәнін анықтап, белгілерін
талдау;
- биліктің жіктелуі қағидасының қалыптасуы мен Қазақстан
Республикасындағы көрінісін ашу;
- құқықтық мемлекеттің азаматтық қоғаммен өзара байланысын
анықтау.
Дипломдық жұмыстың нормативтік негізін Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы
Декларация, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
конституциялық заң, Қазақстан Республикасының Парламенті, Президенті,
үкіметі, Конституциялық Кеңес және соттар туралы нормативтік – құқықтық
актілер құрады. Дипломдық жұмысты жазу барысында доктриналды қайнар көздер
ретінде Баймаханов М., Зиманов С.З., Сапарғалиев Ғ.С., Матюхин А., Малько
А.В., Матузов Н.И., Лазарев В.В, Нерсесянц В.С., Мамут Л.С. және т.б.
зерттеушілердің еңбектері қолданылған.
1. Құқықтық мемлекеттің тарихи аспектілері және қазіргі мәні
1.1 Құқықтық мемлекет туралы идеялардың саяси – құқықтық ілімдер
тарихында қалыптасуы
Құқыққа негізделген, әділдікті жақтайтын мемлекет мәселесі адамзат
қауымының саяси қауымдасуы кезеңінен бастап, қазіргі кезеңге дейін алдыңғы
қатарлы ойшылдардың, қоғам қайраткерлерінің көкейтесті ойының өзегіне
айналды. Құқықтық мемлекет теориясының даму кезеңін үшке бөліп қарастыруға
болады: заң үстемдігі мемлекеті, әділ мемлекет туралы ойдың, идеялардың
қалыптасуы; құқықтық мемлекет теориясының тұжырымдалуы; оның мемлекеттік-
құқықтық құрылымдарда іске асырылуы.
Гуманизм, демократизм қағидалары, бостандықты, құқық пен заңды бекіту
және сақтау түріндегі құқықтық мемлекет теориясының бастаулары ежелгі
Греция, Рим, үндістан, Қытай ойшылдары еңбектерінде орын алған. Ежелгі грек
ойшылы Сократ әділеттілік қолданыстағы заңдарға бағынудан көрінеді,
әділеттілік пен заңдылық егіз ұғымдар деп санайды. Қандай да болмасын заң
қанша жерде кемшілігі болса да, заңсыздық пен бассыздыққа қарағанда жақсы.
Егер азаматтар заңдарды сақтайтын болса, олар өмір сүретін мемлекет күшті
де жасампаз болатындығын жариялайды.
Платонның Мемлекет, Заңдар диалогтарында заңдардың күші болмайтын
және біреудің билігінің астында болатын жерлерде мемлекеттің жойылу қаупі
болатындығы көрсетіледі. Оның ойынша заңдар – билеушілердің билеушісі, ал
олар – оның құлы болғанда, мемлекет пен оған құдай сыйлайтын барлық
құндылықтар құтқарылады. Заң міндеті бір әлеуметтік топқа емес, тұтас
мемлекеттің игілігіне қызмет ету. Мемлекеттілік әділ заңдар үстемдік еткен
жерде ғана болуы мүмкін. Заң қорғаушысы - соттар. Кез-келген мемлекетте
соттар тиісті орында болмаса, ондай мемлекет өз билігін жоғалтады.
Құқықтық мемлекет теориясының негізін қалаған ойлар Аристотель
еңбектерінде де дамытылады. Аристотель мемлекетті табиғи дамудың жемісі,
адамзат қауымдастығының жоғарғы нысаны ретінде қарастырады. Құқық
әділеттілікке сай деп таниды, заңды мен әділдіктің сәйкестігін уағыздайды.
Құқық пен заңның бір еместігін, әділ заңның ғана құқыққа сәйкес
келетіндігін бекітеді. Мемлекетте адамдар емес, құқық үстем тұруға тиісті.
Аристотель мемлекет құрылымының үш элементін жіктейді: ерікті азаматтардың
барлығы қатысуға тиісті заңдық кеңесу билігі, үкімет билігі және сот
билігі. Заңдық кеңесу билігі әрекетінің бір саласы жалпыға міндетті акт
ретіндегі заңдарды қабылдау деп санады. Әрбір заң өз негізінде құқықты
қарастырады, әрі жүйелі құрылған мемлекетте құқық басымдылығы болуы қажет.
Заңның барлық биліктен үстем болуы мемлекеттің құқықтық жолмен дамуының
кепілі. Аристотель мемлекеттік билік тармақтары арасында заңдық кеңесу
органына басымдық береді. Үкіметтік басқару органдары заңға бағынышты,
екіншілік сипатта, олардың шығарған декреттерінің заңдық күші
болмайтындығын көрсетеді. Сот органдарын тек сайлау жолымен ұйымдастыру
қажеттігін айтады.
Римнің қоғамдық қайраткері Цицерон мемлекет құқық мәселесінде өзара
келісім мен мүдде бірлігімен байланысқан көптеген адамдардың жиынтығы -
деп қарастырған. Мемлекет құқықпен өзара қатынаста жалпы құқықтық тәртіп
ретінде көрінеді. Құқық негізінде сана мен әділеттілік болады, ол адамдарға
табиғатынан тән. Цицерон кейіннен құқықтық мемлекет теориясының негізін
қалаған заң әрекеті кейбір таңдаулы азаматтарға ғана емес, барлық
адамдарға таралуы қажет деген ойдың негізін қалаған.
“Құқықтық мемлекет”, азаматтық қоғам түсінігі түп тамырларын
Аристотельдің полис (koinoia politike – азаматтық қоғам), Цицеронның
societas civilis және табиғи құқық идеаларынан алады. Азаматтық қоғам
(koinoia politike, societas civilis, burgeliche Gesellschaft, socite
civile) және саяси қоғам немесе мемлекет (polis, civitas, staat, etat,
stato) мәні бойынша бір – бірін алмастыратын терминдер болды. Ежелгі грек
ойшылдары “саяси” түсінігіне қоғам өмірінің бүкіл салаларын енгізген:
жанұя, дін, білім алу, көркем мәдениеті, өнер және т.б. Politike–нің мүшесі
болу, яғни, азамат болу - мемлекеттің мүшесі болу, яғни, басқа азаматтарға
зиян келтірмей, мемлекет заңдары бойынша өмір сүру және әрекет ету.
Осындай түсінік өзгермеген қалпында 18 – ші ғасырға дейін сақталып
келді. Дж. Локктың өзі “азаматтық қоғам” және “мемлекет” түсініктерін
өзара алмастырушы ретінде қолданған. И. Кант өзінің еңбектерінде
“burgerliche Gesselschaft” (азаматтық қоғам) және мемлекет түсініктері
синонимдер ретінде қолданылады. Осы екі түсініктің бір – біріне жақындығы
Ж.Ж. Руссо еңбектерінде айқын көрінеді. Руссоға сәйкес, әр азаматтың
биліктік қатынастарға қатысуына, халықтың толық билікке иеленуіне
негізделген басқару жүйесі ғана, заңды күшке ие. Осының негізінде, Руссо
өкілдік қағидасын сынаған, өйткені онда, азамат өзінің еркін басқа адамға
тапсырып, өзінің азаматтық құқығынан айрылады. Руссо “societe civile”
немесе азаматтық қоғам және мемлекет мәнін осылайша ұсынған.1
Орта ғасырдан жаңа заманға өту шағы, азаматтық қоғамның мемлекеттік
институттардан өзгешеліктері бар екенін түсінуменен айшықтанды. Осы
тұрғыдан, сол кездегі орта ғасырлық бытыраңқы мемлекеттердің орнына ұлттық
мемлекеттің қажеттігі идеялогиясы саяси ілімдерге елеулі әсер етті. 14 – ші
ғасырда Еуропада Гогенштауфендер империясының дағдарысынан бастап ұлттық
жеке – даралық түсінігі пайда бола бастады, нәтижесінде ұлттық мемлекет
идеясы дүниеге келді. Осы үрдісте, өзінің Бонифаций 8-ші папасына қарсы
күресінде, римдік теократизміне және ұлттық жеке – даралыққа негізделген
король билігінің егемендігі қағидасын қарсы қойған, Әдемі Филипптің таққа
отырған кезеңі өте маңызды болды.
Құқықтық мемлекет теориясының дамуына ХүІІ - ХХ ғасырлардың ойшылдары
қомақты үлес қосты. Г.Гроций, Б.Спиноза, Дж.Локк, Ш.Л.Монтескье, Д.Дидро,
Ж.Ж.Руссо, Т.Гобсс, И.Кант, Г.Гегель және тағы басқа ойшылдар құқықтық
мемлекет мәнін, белгілерін тұжырымдады.
ХҮІІ ғасырдағы ағылшын ойшылы Джон Локктың көзқарасы бойынша құқықтың
басымдығы идеясы табиғи құқыққа сәйкес келетін және индивидтің ажырағысыз
табиғи құқықтары мен бостандықтарын танитын заң жоғарылығы болатын, әрі
билік бөлісу жүзеге асырылған мемлекет түрінде көрінеді. Ш.Л.Монтескьенің
көзқарасы бойынша, саяси бостандық барлық қатынастар құқықпен реттелетін
және заңдар билеушілердің еркінен үстем тұратын мемлекетте ғана мүмкін
болмақ. Бостандықтың өлшемі – құқық. Құқықтың үстемдігі биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына жіктелуі арқылы қамтамасыз
етіледі, нәтижесінде әр түрлі билік тармақтары бір-бірін өзара тежеп
отырады. Биліктің бөлінуі және өзара тежеу саяси бостандықтарды қамтамасыз
етудің басты шарты болып табылады.
Монтескьенің билікті жіктеу теориясы – мемлекеттегі еңбекті саяси бөлу
ғана емес, сондай-ақ қоғамдағы әлеуметтік күштердің арақатынасын реттеу
құралы. Оның басты сіңірген еңбегі – билікті бөлуді алғаш рет мемлекет
Конституциясымен байланыстырады.
Жан-Жак Руссо көзқарастарына байланысты заң шығару билігі барлық
азаматтар қатысатын халық жиынына беріледі, бұл кезде басқа билікке орын
жоқ. Заңдарды орындау жалпы ережелерді нақты жағдайларға қолдану ретінде
үкіметке – атқару билігіне тапсырылады. Үкімет халыққа бағынышты, бірақ
оның жеке мүшелеріне билік етеді.
Құқықтық мемлекет теориясының философиялық негізін И.Кант
қалыптастырып дамытты. Ол мемлекеттің құқыққа сүйенуі қажеттігін негіздеді.
Мемлекет құқықтық заңдарға бағынатын көптеген адамдардың бірлігі, онда
халық өзі үшін шеше алмаған мәселені заң шығарушының шешуі мүмкін еместігі
қағидасы әрекет етеді. Егер мемлекет осы қағидадан, адам құқықтары мен
бостандықтарын сақтаудан бас тартатын болса, заңдарды қорғауды қамтамасыз
етпесе өз азаматтарының құрметі мен сенімінен айырылады. Иммануиль Кант
билікті жіктеуді мемлекеттік билік идеясынан логикалық қажеттілікпен
шығатын сананың қатаң талабы ретінде қарастырған. Заң шығару, атқару және
сот биліктері дербес субъект болса да, жиынтығында бір тұлға - мемлекет
құрады.
Г.В.Ф.Гегель бостандық идеясы билікті тиісті бөлу (заң шығарушы,
үкімет, мемлекет басшысы) жағдайында ғана жүзеге асады деп есептеді.
Билікті жіктеу көпшілік бостандығының кепілі қызметін атқарады,
бассыздыққа, құқықсыздыққа, құқықтан тыс күш қолдануға қарсы тұрады.
Бастапқыда, еуропалық қоғамдық – саяси ілім өкілдері (Ж. Боден, Т.
Гоббс, Б. Спиноза және т.б.) мемлекетті табиғи қалыптан аттап өтуге
бағытталған институт деп түсіндірген. Осы табиғи қалыпты біреулері (Т.
Гоббс) бәрінің бәріне қарсы соғыс қалпы ретінде түсінген, басқалары болса
(Ж.Ж Руссо) осы қалыпты жоғары үйлесімділік деп түсінген.
Мемлекеттің егемендігі қағидасын енгізген Ж. Боденнің ойынша,
мемлекет қоғамның бүкіл мүшелерінің үстінен және оларға тиесілінің бәріне
егеменді билігін жүргізеді. Қоғамның бытыраңқы мүшелері үстем билік, яғни
егемендік астында жиналғанда мемлекет пайда болады. Осы дәстүрді
жалғастыра отырып, Т. Гоббс келесідей тұжырымдаған: “мемлекет соғыс
қалпынан өту құқығын, мемлекетке дейінгі адамдар қоғамдастығының бүкіл
мүшелерінің келісімі нәтижесінде алады”.1 Осы келісімнің нәтижесінде пайда
болған азаматтық қоғам мемлекетке және оның заңдарына теңестіріледі. Руссо
айтқандай, табиғи бостандығын жоғалтқан адамдар, өздерінің табиғи
құқықтарынан айрылудан үрейленіп қоғамдық келісімге бірікті. Осы келісім
барлық мүшелердің жеке басын және мүлкін қорғау үшін тағайындалады, осы
жерде әрбір мүше басқаларымен бірігеді, дегенмен олар өздеріне ғана
бағынады және бұрынғыдай еркін болып қала береді. Руссоның айтуынша, осы
ассоциация, кезінде “азаматтық қоғам” деп аталған, қазір Республика немесе
Саяси ағза деп аталады: оның мүшелері осы саяси ағзаны, ол бәсең кезінде
Мемлекет деп, белсенді кезінде Егемен (Суверен) деп, және оған
ұқсайтындармен салыстырғанда Держава деп атайды.
Т.Гоббс, Дж. Локк, Ж.Ж Руссо, Монтескье және т.б.-рмен өнделген
индивидуализм концепциясы, мемлекеттен тәуелсіз қоғам азаматы ретіндегі
тұлғаның еркіндігі мәселесін алға қойды. Нәтижесінде, әсіресе 18 – ші
ғасырдың екінші жартысынан societas civilis дәстүрлі концепциясы эрозияға
ұшырап қайта қарала бастады.
Осы жағдай Дж. Локк, А. Фергюсон, С. Пуфендорф, И. Кант, физиократтар
және т.б. – рмен қалыптастырған ұсыныстарында көрінді. Дж. Локк сенімі
бойынша қоғам мемлекеттен бұрын болған, ол “табиғатқа сәйкес” өмір сүреді.
Автордың айтуынша, мемлекет “жаңа ағза” болып табылады ; осы мемлекет
құқықтар кешеніне ие, ал құқықтар осы мемлекетті құрайтын жеке тұлғалардың
құқықтарынан басым түседі. Гоббста саяси биліктен бұрын болған “қоғам”
түсінігі болмайды, Локктың тұжырымдауынша мемлекет табиғи қалыптағы
қоғамдық қатынастар негізінде пайда болады. Егер үкімет, түрлі себептермен
жойылса да, қоғам өзінің табиғи заңдары және құқықтары негізінде өмір сүре
береді. Қоғамды құрайтын халық егеменді, осы себептен, оның егемендігі
мемлекетке өткен күннің өзінде, мемлекет қоғамды толық алмастыра алмайды.
Керісінше, мемлекеттің басты мақсаты осы қоғамды қорғау. Осы ойды
ұстанушылардың тұжырымы бойынша, мемлекет қоғамның орнына келмейді, ол оны
басқаруға тағайындалған. Мемлекет – қоғамның құралы, сол арқылы өзін
айқындайды.
Қалай дегенмен, тым кеңейіп кеткен мемлекет жеке индивидтің еркін
білдіруіне және ықтималды мүмкіндіктерін жүзеге асыруына кедергі жасайды
деген пікір қалыптаса бастады.
В.фон Гумбольт азаматық қоғаммен мемлекет арасындағы қайшылықтарды
және өзгешеліктерді нақты мысалдар арқылы көрсетуге тырысты. Азаматтық
қоғамға ол, келесілерді жатқызды: а) индивидтермен қалыптастыратын ұлттық,
қоғамдық мекемелер жүйесі; ә) табиғи және жалпы құқық; б) адам. Мемлекетке
келесілер кіреді: а) мемлекеттік институттар жүйесі; ә) мемлекетпен
шығарылатын позитивті құқық; б) азамат. Сонымен қатар, В. фон Гумбольт мына
ойды айтқан: “Мемлекеттің ықпалы неғұрлым үлкен болса, ықпал етушілер және
осы ықпал астындағылар соғұрлым ұқсас болады. Осындай мемлекеттік құрылым –
көптеген әрекет етуші және қозғаушы күштер емес, әрекет ету және тұтынудың
өлі және тірі құралдарының жиынтығына ұқсап қалады”.1 Осылай дами келе,
азаматтық қоғаммен мемлекеттің айырмашылығы орнығып қалған жағдайға қарсы
тұжырым ретінде қалыптаса бастады, сонымен қатар ол, адамдардың әлеуметтік
теңдігін, азаматтардың бостандықтарын және шектелген конституциялық
үкіметті қамтамасыз етуге бағытталған жаңа қоғамдық құрылым идеялары арқылы
құнды бола бастайды. “Азаматтық қоғам мемлекетке қарсы” тақырыбы,
төңкеріліс сипатындағы мазмұнды иеленіп, Т. Спенс, Т. Ходжскин, Э.Ж. Сиэйс
еңбектерінде, әсіресе, ¦лы Француз төнкерілісінің бағдарламасы – “Адам және
азамат құқықтары Декларациясы” құжаттарында кең қарастырылды.
Азаматтық қоғамның ең радикалды концепциясын “Адам құқықтары” атты
атақты памфлеттің авторы Т. Пейн қалыптастырды. Мемлекетке қарсы тұратын
азаматтық қоғам мәселесі Т. Пейн еңбектерінде басты тақырып болды. Пейн
мемлекетті қажетті зұлымдық деп атады: ол неғұрлым аз болса, соғұрлым
қоғамға тиімді болады.2 Осы себептен, мемлекттің билігі азаматтық қоғам
пайдасына шектелген болуы қажет, өйткені, әрбір индивид, ішінен қоғамға
бағытталады. Мемлекеттен бұрын пайда болған осындай әлеуметтілік, ортақ
мүддеге және өзара көмек сезіміне негізделген, бәсеке және сабақтастықтың
бейбіт қатынастарын қалыптастуруға жағдай жасайды. Азаматтық қоғам неғұрлым
кемелденген болса, соғұрлым өз істерін өзі реттеп, үкіметке деген
қажеттілігі азаяды.
Ажырамас құқықтарға ие, еркін және тең индивидтер мемлекеттен
жоғары тұрады. Сондықтан, мемлекетті заңды және “өркениетті” деп тану үшін,
ол бүкіл индивидтердің келісімімен құрылған болуы керек. Осы келісім
конституциялық түрде рәсімделген және парламентарлы өкілді механизмдер
арқылы бекітілген болуы тиіс. өркениетті басқару жүйелері – еркін және тең
индивидтердің белсенді келісімімен билікке ие болатын, конституциялық
басқару жүйелері. Бұндай үкіметтер құқықтарға ие болмай, тек өзінің
азаматтары алдында міндеттерге ие болады.
Нақты үкіметтер өз белсенділігімен конституцияларды өзгертуге немесе
кеңейтуге, немесе азаматтардың келісімдерін және сенімдерін бұзуға
құқықтары жоқ. Азаматтар табиғи қалыпта ғана, тұрақты егеменділікке ие
болады. Осы табиғи қалыпты кез – келген бұзушылық және де құқықтың негізі
ретіндегі, белсенді келісімге кез – келген қарсы тұру талпынысы деспотизм
және агрессивті басқару әрекеті болып табылады. Осы тұрғыдан, Пейн
азаматтық қоғамды мемлекетке қарсы қояды. Оның сенуі бойынша, өзіне сенетін
және өзін - өзі басқаратын қоғам саяси механизмдердің минимумын ғана қажет
етеді. Мемлекеттің билігін минимумға дейін қысқарту, тәуелсіз ұлтттық және
бір – біріменен бейбіт араласатын азаматтық қоғамдардың халықаралық
конфедерациясын құру мүмкіндігіне жол ашады. Бұл жағдайда, ұлттық егеменді
мемлекет, сайланатын басқарушыдан және “жалпы бейбітшілік, өркениет және
сауда” кепілі болатын, азаматтық қоғамнан тұрады. “Қоғам қағидалары
негізінде әрекет ететін, осындай ұлттық ассоциация” азаматтық қоғам
қамтамасыз ете алмайтын қоғамдық қызметтерді қамтамасыз етуге ғана қажетті.
Кейіннен осы дәстүр, А. Де Токвиль, Дж.С. Милл және т.б. тарапынан
жалғасты. Олар оны, келесідей ереже төңірегінде дамытты, яғни, мемлекет
және азаматтық қоғам арасындағы бөлініс, шынайы демократиялық, әлеуметтік
және саяси жүйенің тұрақты сипаты болып табылады. Осы жүйеде өндірістік
меншік, шешім қабылдай алу мәртебесі жеке салаға бағынышты емес. 19 – шы
ғасырдың ғалымдары мен ойшылдары азаматтық қоғамның аса көп мөлшердегі
еркіндігін қоғамның бөлектенуі және кекілжіндердің өршігуіне себеп ретінде
қарастырған, сондықтан олар, қатал мемлекеттік реттеуді және бақылауды
орнатуға шақырды. “Мемлекет азаматтық қоғамға қарсы” мәселесі И. Бентам,
Ж. Сисмонди және т.б. еңбектерінде көрінеді.
Азаматтық қоғам туралы көзқарастардың қалыптасуына Гегель Г.Ф. зор
үлес қосты. Гегель, оны жеке мүдде әрекет ететін сала деп анықтады. Осы
кеңістікке ол, жанұяны, әулеттік қатынастарды, дінді, білім алуды, заңдарды
және олардан пайда болатын субъектілердің құқықтық қатынастарын жатқызды.
Азаматтық қоғам және мемлекет өзара әрекеттесуші институттар болып
табылады. Мемлекетте азаматтардың жалпы еркі білдірілген, азаматтық қоғам –
жеке индивидтердің ерекше, жеке мүдделерінің саласы. Гегель француз, англо
– саксондық және неміс қоғамдық – саяси ілімінің бүкіл мұрасын жүйелеу
негізінде келесідей ой қорытындыға келеді: азаматтық қоғам, орта ғасырдан
жаңа заманға өтудің ұзақ, әрі күрделі тарихи үрдісі кезінде жанұядан
мемлекетке қарай диалектикалық қозғалыстың ерекше кезеңі болып табылады.
Азаматтық қоғамға тән болатын әлеуметтік өмір, жанұяның болмыс тіршілігінен
және мемлекттің көпшілік өмір салтынан түбегейлі өзгешеленеді. Азаматтық
қоғамға нарықтық экономика, әлеуметтік топтар, корпорациялар, институттар
кіреді. Қоғамның өмір сүру қабілеттілігін қамтамасыз ету және азаматтық
құқықты жүзеге асыру осылардың міндеті болып табылады. Азаматтық қоғам жеке
тұлғалар, таптар, топтар және институттар кешеңін құрайды, олардың өзара
әрекеттесуі азаматтық құқықпен реттеледі және олар саяси мемлекетке тікелей
тәуелді емес. Гегельдің ойынша, жанұя мемлекеттің түп тамыры болып
табылады, оның мүшелері бір – бірімен бәсекеге түспейді, жанұя мәнді
біртұтас болып келеді. Азаматтық қоғам болса, оның көпсанды құрамдас
бөліктері көбінесе, бір – біріне сәйкес келмейтін тұрақсыз және
кекілжіндерге толы болып келеді. Онда әрдайым, жеке мүдделер басқа бір жеке
мүдделермен қақтығысып тұрады. Оған қоса, азаматтық қоғамның бір
элементтерінің күрт дамуы, басқа элементтердің басылып қалуына әкеледі.
Азаматтық қоғам мемлекет бақылауымен басқарылмаса, ол “азаматтық” болудан
аластайды. ¤йткені, тек жоғарғы көпшілік билік, яғни, тек конституциялық
мемлекет осы қоғамның әділетсіздіктерін жойып, нақты мүдделерді әмбебап
саяси қауымдастыққа топтастыра алады. Осы тұрғыдан Гегель, табиғи құқық
теориясын сынға алады, өйткені, осы теория мемлекетті өз
қоластындағыларының серігі ретінде қарастырып, осы арқылы “мемлекеттің
абсолюттік құдайшыл қағидасына” күмән келтіреді.
Гегель, азаматтық қоғаммен мемлекет арасындағы бөліністі жоюға қарсы
шыққанымен, азаматтық қоғамның мемлекеттен еркіндігі дәрежесін нақты
ережелер арқылы нақты бекіту мүмкін емес. Ол айтқандай: “егер, мемлекетпен
азаматтық қоғамды араластырса және ол, меншікті және жеке бостандықты
қорғауға және қамтамасыз етуге бағытталған деп анықталса, демек, осы арқылы
нақты адамдардың мүдделерін түпкі мақсат ретінде қабылдайды және де әркім
өз бетінше ойына келгенді істеп, мемлекеттің мүшесі болуға немесе болмауға
ерікті екендігі қабылданады. Бірақ, мемлекет индивидке қатысты басқа қарым
– қатынаста болады; яғни, мемлекет объективті рух болғандықтан, индивид
мемлекет мүшесі болғандықтан ғана, ол объективті, шынайы және өнегелі
болады.1 Мемлекет жеке құқық және жеке игілік салаларына, жанұя және
азаматтық қоғамға қатысты сыртқы қажетттілік және соған қарасты, мақсат
болады.
Гегель бойынша, адамдар табиғи, “мәдениетсіз” қалыптан азаматтық
қоғамға бірігулері қажет, өйткені, тек осында құқықтық қатынастар шынайы
болады. Азаматтық қоғам жабайылыққа, өркениетсіздікке қарсы қойылады. Және
азаматтық қоғам деп, классикалық буржуазиялық қоғам танылады.
Сонымен, Гегельдің идеалды мемлекеті мәнгі соғыстың табиғи қалпы емес
(Гоббс, Спиноза), табиғи қоғамның сақталуының және аяқталуының құралы емес
(Локк, Пуфендорф), табиғатпен жаратылған, өзін - өзі реттейтін азаматтық
қоғамды әкімшілік басқарудың қарапайым механизмі де емес. Соңғысы, өзі
анықталатын біртұтас ретіндегі азаматтық қоғамның элементтерін біріктіретін
дербес және егеменді мемлекет үшін жағдайларды талап етіп, оларды
қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамды танып және бағынышты жағдайда ұстап
тұрған мемлекет ғана, оның бостандығын қамтамасыз ете алады. Азаматтық
қоғам, саяси ұйымдасқан, кеңейтілген, күрделенген және жоғары тұратын
қауымдастықтың бағынышты аспектісі ретінде сақталып бастан өткеріледі.
Марксизмде азаматтық қоғам мәселесіне ерекше ұстаным қалыптасады.
Гегельді қайталап, К. Маркс азаматтық қоғамды табиғатпен жаратылған қалып
ретінде емес, тарихи дамудың нәтижесі ретіндегі тарихи феномен деп санаған.
Мемлекетпен кепілдік етілетін азаматтық қоғам, мәңгі табиғи заңдарға
бейімделмейді. Азаматтық қоғамды, өндірістің, таптық күрестің ерекше
нысандары және қатынастарымен сипатталатын жәнеде тиісті саяси – құқықтық
механизмдермен қорғалатын, тарихи анықталған құрылымдар құрайды. Азаматтық
қоғамның өзі, өтпелі сипатқа ие, өйткені, ол азаматтық қоғамды дүниеге
әкелген буржуазиялық қоғамды жоятын пролетариатты дүниеге әкеледі. ¤з
талдауын өндіріс тәсілі негізінде қалыптастырған Маркс, үй шаруашылығы,
ерікті ассоциациялар, бұқаралық ақпарат құралдары, мектептер, ауруханалар
және т.б. сияқты азаматтық қоғамның элементтеріне тиісті назар аударған
жоқ. Ол, 18 – ші ғасырдан бастап пайда болған, инженерлердің,
дәрігерлердің, заңгерлердің т.б.- дың кәсіби одақтарын елемеді. Маркстың
теориясында азаматтық қоғам жеке мүдддені білдіреді. Азаматтық қоғам
материалдық салаға жатады, ал мемлекет болса қондырманы құрайды. “Еврей
мәселесіне” деген еңбегінде, Маркс: “аяқталған саяси мемлекет - өзінің мәні
бойынша адамның материалдық өміріне қарама - қарсы болатын оның тектік
өмірі. Осындай өзімшіл өмірдің алғышарттары мемлекеттік саладан тыс болатын
азаматтық қоғамда өз өмір сүруін жалғастырады. Дамыған саяси мемлекетте
адам қос өмірде өмір сүреді, яғни, саяси қауымда қоғамдық жан ретінде және
азаматтық қоғамда жеке тұлға ретінде әрекет етеді. Азаматтық қоғамда адам
шынайы индивид болады. Мемлекетте болса, адам тектік жан ретінде танылып,
өзінің шынайы даралығынан айрылған”.1
Маркс белгілегендей, азаматтық қоғамның әлеуметтік құрылымдары –
буржуазияны дүниеге әкелетін себептер емес, ішінде буржуазия қалыптасатын
нысандар болып табылады. Осындай нысандар ретінде, корпорацияларды және
гильдияларды қарастырды. Маркс, өзінің Анненковқа жазған хатында, келесіні
сөз еткен: “¤ндірістің, айырбастың және тұтынудың белгілі бір даму
дәрежесін алып қарасаңыз, алдыңызда белгілі бір қоғамдық құрылым, жанұяның,
таптың белгілі бір ұйымдасуы пайда болады, яғни, нақты бір азаматтық қоғам.
Нақты бір азаматтық қоғамды алып қарасаңыз, ол азаматтық қоғамның тек ресми
бейнесі ғана болатын нақты бір саяси құрылым болып табылады”.[1]
Маркс, өзінің басты назарын әлеуметтік құрылымға емес, экономиканың
саясатты қалай анықтайтындығына аударған. Нәтижесінде, Маркс Гегельдің
азаматтық қоғам моделін оңайлатып, ол қоғамды еңбек, өндіріс және айырбас
саласымен шектеді. Ол, азаматтық қоғамды, ішінде экономикалық даму өтетін
қалып ретінде қарастырады. Маркс, бүкіл әлеуметтік қатынастарды
экономикалық, саяси, идеологиялық элементтері, яғни, базис және қондырма
элементтері ретінде қарастырды. Сонымен қатар, оның тұжырымынша, азаматтық
қоғамның “анатомиясын” саяси экономиядан іздестіру керек.
Азаматтық қоғам концепциясының әртүрлі тұспалдарының қалыптасуы,
жеке бостандық, әрбір жеке тұлғаның өзінің құндылығы идеясының
қалыптасуымен тығыз байланысты. Орта ғаcырларда адам өзін экономикалық,
әлеуметті, әлеуметтік – мәдени, діни, саяси және басқа салалардан тыс, осы
салаларда өзінің мәртебесін және рөлдік уәзіптерінен тыс елестете алмады.
¤з кезегінде осы салалар мемлекетпен және саяси жүйемен ажырамас байланыста
болады. Феодализм уақытында қоғам саяси сипатта болды. Бұнда, меншік,
жанұя, еңбекті ұйымдастыру және т.б. сияқты адам өмірінің маңызды
институттары, жерді феодалдық басқару, корпорациялар нысанында болып
мемлекетік өмір элементтері мәртебесіне ие болды. Солар арқылы жеке
тұлғалардың мемлекеттік ұйымға қатынастары қалыптасты. Жекелеген адамдар
жеке саланы қалыптастырмайды. Олардың тағдыры, олар жататын топқа немесе
ұйымға ажырамастай болған. Сондықтан да, азаматтық қоғамның қалыптасуында
маңызды кезең болып, адам құқықтырының тарихи сипатын тану табылады.
17 – ші ғасырдағы әкімшілік монархиясының француздық теориясында
қоғам мемлекетпен бірігіп, сіңісіп кеткен. Онда, саяси құрылымнан бұрын
болған және одан жоғары тұратын құқық туралы түсінік мүлдем жоқ. Бұндай
түсінік Г. Гроций және Жюрьеде пайда болады. Оның ерекшелігі, онда
мемлекеттік билікке шек қоятын жеке құқықтар идеясы кездеспейді. А. Мишель
айтқанындай: “сол кездері индивид және мемлекет арасында кекілжіннің
болмауының себебі, олардың бір – біріне қарсы қою идеясы, сол кездегі үстем
болған идеялардың арасында орын алу мүмкіндігінің болмауы”.1 Ал,
буржуазиялық қоғамда басқаша, - страттанудың саяси және әлеуметтік
нысандарының бөлінісі, буржуазиялық қоғамның ерекшелігі болды. Ол, жеке
адамның мәртебесін, оның азаматтық қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық
рөлінінен ажыратады, ол адамдарды қоғамның бірден, жеке тұлғасы және
азаматына айналдырады. Жеке мүдделер, жалдамалы еңбек және жеке құқықтар
саласы саяси бақылаудан арылған. Жаңа заман ойшылдарының, мұрагерлік билік
және таптық артықшылықтар нысандарының өз күштерін жоғалтуы туралы жария
етулері, анықтаушы маңызға ие болды. Олар, бірінші орынға әлеуметтік
әрекеттің тәуелсіз бірлігі ретіндегі, жеке индивидтің бостандығын және
табиғи мүкіндіктерін қойды.
Феодалдық қоғамды жою үшін ескі тәртіпке қарсы шыққан төнкеріліс,
бүкіл сословияларды, корпорацияларды, цехтарды, артықшылықтарды және
мемлекет алдында бағыныштылардың тең құқықтылығы қағидасын бұзатын басқада
институттарды жоюға бағытталды. Осылайша, Маркс айтқандай: “азаматтық
қоғамның саяси сипаты жойылды”. Ескі тәртіпке қарсы саяси төнкерілісті,
Маркс азаматтық қоғамның төнкерілісі деп, негізді атаған. Ол, жалпыға
бірдей және міндетті құқықтық тәртіпті орнатуға тағайындалған. Кезінде Ж.
Боден және Т. Гоббс егеменді және біртұтас мемлекет талабын ұсынды, яғни,
орта ғасырларға тән болатын, құқықтардың теңсіздігін және әртүрлілігін жою.
И. Канттан бұрын болған, құқықтың философиясы қоғамға қатысты екі пікір
төнірегінде қалыптасты – біріне сәйкес, қоғам жеке бостандықтың сыртқы
шекарасы ретінде қарастырылды, ал, екіншісіне сәйкес, қоғам - бәрін
қамтитын бастау. Біріншісі, қатынасты жеке тұлға еркіне бағындырса,
екіншісі, бұндай ерікті жоққа шығарып, қоғамды бірден – бір және соңғы саты
ретінде қарастырған. Канттың, бостандық туралы ілімі осындай қайшылықтарды
бұзуға бағытталған.
Кант “өнегелі автономия” түсінігін енгізген, оған сәйкес, мемлекеттен
тәуелсіз түрде, жеке индивидті жалпымен қабылданған өнегелік нормаларды
сақтауға мәжбүрлеу үшін санкцияларға және құралдарға ие қоғам болған жерде
ғана, құқықтық тәртіп орнайды. Жанұя, мектеп, шіркеу, көрші – қолан немесе
басқада қауымдар, түрлі ерікті ұйымдар, одақтар және т.б. тәріздес,
азаматтық қоғамның институттары осындай уәзіптерді атқаруға бейім болады.
Осындай уәзіптер мемлекетке жат болады, бірақ азаматтық қоғамның
институттары оларды атқаруға дәрменсіз болған жағдайда, оларды мемлекет
атқарады.
И. Кант азаматтық қоғамды келесідей қағидаларға негіздеген: а)
қоғамның әр мүшесінің бостандығы; ә) оның басқалармен теңдігі; б) қоғамның
әрбір мүшесінің, азамат ретіндегі дербестігі.[2] “Саяси бостандық жеке
бостандықтың кепілі бола алады, бірақ оны алмастыра алмайды”, - деп Б.
Констан айтып кеткен. Сондықтан, азаматтық қоғамда адам және азамат
құқықтарының бөлінуі негізді болып табылады. К. Маркс жазғандай, - адам
құқықтары мемлекет азаматының құқықтарынан өзгешеленеді. Осындағы адам,
дегеніміз, азаматтық қоғамның мүшесі. Осындай аражік, саяси мемлекттің
азаматтық қоғамға қатысты қатынасымен, саяси эмансипациясы мәнімен
анықталады. Осы тұрғыдан қарастырғанда, азаматтық қоғам адамның құқықтарын
қамтамасыз етеді, ал мемлекет, азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етеді.
Екі жағдайда да жеке тұлғаның құқықтары туралы айтылған, біріншісінде –
адам баласының өмір сүруге, бостандық, бақытқа ұмтылу және т.б. құқықтары,
екінші жағдайда, - саяси құқықтары туралы айтылған. Азаматтық қоғамның және
құқықтық мемлекеттің өмір сүрулерінің бірден – бір шарты – жеке тұлға,
оның өзін - өзі жүзеге асыру құқығы. Ол, жеке бостандықты тануға
негізделеді. Азаматтық қоғамның өзегі нақты бір тұлға болса, негізін
қалыптастырушы тіректер ретінде, осы тұлғаның, оның мүдделерінің,
мүмкіндіктерінің, мақсаттарының жанжақты жүзеге асуына атсалысуға
бағытталған институттар, ұйымдар, топтар және т.б. қарастырылады. Осы
себептен, шынайы азаматтық қоғамның пайда болуының және орнығуының маңызды
алғышарты болып, экономикалық және саяси биліктің аражігін анықтау
табылады.1
Жеке бостандықты және жеке меншікті теңдестіруге негізделген
индивидуализм, өндіріс күштерінің дамуы үшін, қоғамдық дамудың және саяси
демократияның қалыптасуының, елеулі ынталандырушы күші болды. Тарих
дәлелдегендей, өмірді қамтамасыз етудің әртүрлі алуан түрлі көздері жоқ
жерде және экономикалық таңдау бостандығы болмаған жерде, жеке тұлғаның
бостандығының болуы мүмкін емес. Индивидуализмнің және жеке меншік
құқығының экономикалық салада еркін нарық және еркін бәсеке қағидалары
арқылы іске асады.
Жаңа заманның ойшылдары жеке бостандықты қорғаған, жеке меншікті
қолдады және индивидтің жеке бостандығы жеке меншікке негізделген деп,
сенген. Ал, Руссо жеке бостандықты және теңдікті жалпының еркі идеясымен
біріктіруге және жеке меншікті жоққа шығаруға тырысты. Жеке меншікті және
шаруашылық іс–әрекет бостандығын жақтаған физиократтар және олардан кейін
энциклопедисттер, артықшылықтарға және цехтерге, мемлееттің экономикалық
саладағы, шамадан тыс қамқорлығына қарсы болды.
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет ортағасырлық теократия идеалына
қарсы реакция ретінде қалыптасып дамыды. Олардың негізгі сипаттамаларының
бірі – зайырлық басамасы. Дін, өнеге, ғылым, өнер және басқада рухани
феномендер саяси сипаттан арылған жағдайда ғана, шынайы түрде толық қанды
өмір сүре алады.
Азаматтық қоғам туралы әлеуметтік, саяси, құқықтық және фәлсәфалық
ой – пікірлер ұзақ эволюциядан өтті. Азаматтық қоғам туралы тарихта,
көптеген ойшылдардың құнды теоретикалық мұрасы қалған. Осы ойларды қорыту
арқылы азаматтық қоғамның белгілі – бір идеалды бейнесі дүниеге келеді. Осы
идеалды бейнені ғылыми тұрғыдан терең және жан – жақты зерттеп, нақты
болмыста жүзеге асыру қажет.
Мемлекеттік-құқықтық практикада құқықтық мемлекет тұжырымдары алғаш
рет 1787 жылғы АҚШ Конституциясында көрініс тапты. Бұнда халықтың
егемендігін жариялаумен қатар, мемлекеттік органдардың өкілеттігін бөлу
жолымен билікті ұйымдастырушылық-құқықтық жіктеу енгізілді, әрі ол тежеу
және қарсы салмақ көрсету жүйесімен толықтырылды. Бұның ықпалы француздық
1789 жылғы Адам және азамат құқықтары декларациясында да анық көрінді.
Құқықтарды пайдалану қамтамасыз етілмеген және билік жіктеу жүргізілмеген
қоғамның Конституциясы болмайды-деп жазылады Декларацияның 16 бабында.
1.2. Құқықтық мемлекеттің мәні, түсінігі
Құқықтық заңға негізделген, әділеттілік билейтін мемлекет үлгісін
қалыптастыру мәселесі адами қауымның саяси түрде ұйымдасуы кезеңінен
бастап, қазіргі кезеңге дейін алдыңғы қатарлы ойшылдардың, қоғам
қайраткерлерінің көкейкесті ойларының өзегіне айналды.
Осы тұрғыдан құқықтық мемлекет идеясы әлем өркениетінің, саяси –
құқықтық ілімінде ерекше орынға ие. Мемлекеттік биліктің шексіз күшіне,
тиранияға, озбырлыққа қарсы реакция ретінде қалыптасқан құқықтық мемлекет
теориясы, өзіне ізгілік, азаматтық қоғам, халық егеменділігі, демократия,
билік бөлінісі, табиғи құқық концепцияларының құнды ережелерін сіңіріп
алды. Осы тұрғыдан, құқықтық мемлекет теориясы интегративті болып табылады
және сонысымен құнды.
Құқықтық мемлекет – билігі құқықпен шектелген, әрі құқықтық нысандарда
жүзеге асатын мемлекет тұрпаты ретінде түсіндіріледі.[3] Дегенмен, құқықтық
мемлекет концепциясының мәнін анықтау үшін мемлекет пен құқықты ғана емес,
сонымен қатар, мемлекетпен жеке тұлға арақатынасын терең зерттеу қажет.
Құқықтық мемлекетте жеке тұлғаның мүддесі әрқашан мемлекет мүддесінен басым
болады. Адам және оның тұлғасы, әрқашан мақсат болады, және ешқашан құрал
болмайды. Мемлекетте және қоғамда әрбір әрекет осы мақсатқа бағытталады.
Құқықтық мемлекеттің бағыт беруші осы қағидасы, ізгілік қағидасы болып
табылады. Адамның қадір – қасиетін тануға және құрметтеуге негізделген
ізгілік идеясы, Қайта өрлеу дәуірінен бастау алып, қазір де жалпы әлемдік
құндылық болып танылады.
Құқықтық мемлекет конструкциясы ғасырлар бойы өнделіп, келесідей мәнге
ие болды: құқықтық мемлекет - адам және азамат құқықтарын, мүдделерін және
бостандықтарын толық қамтамасыз етуге жағдай жасауға бағытталған,
мемлекеттік биліктің құқықпен шектелген түрде және құқықтық нысандарда
жүзеге асуы.
Осыдан келе, құқықтық мемлекет мәнін құрайтын екі элементті ажыратуға
болады:
1) Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын барынша толық
қамтамасыз ету, жеке тұлға үшін құқықтық көтермелеу режимін қалыптастыру.
Бұны, құқықтық мемлекет мәнінің әлеуметтік жағы дейміз;
2) Саяси билікті құқықпен шектеу, мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық
шектеу режимін қалыптастыру. Бұл құқықтық мемлекет мәнінің формалды - заңды
жағы болып табылады.
Құқықтық мемлекеттің мәнін толық түсіну үшін, осы екі элементті
байланыста қарастыру қажет.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары белгілі бір
игілікке жетудін құралы ғана емес, сонымен қатар, тиісті түрде қамтамасыз
етілген болса, әлеуметтік құндылық болады.
Адамның өзінің бостандығы үшін күресі нәтижесінде оның құқықтары,
бостандықтары және мүделері жалпы адамзаттық деп есептелеліп, нормативтік –
құқықтық құжаттарда бекітілді. Олардың ішінде, Еркіндіктердің ¦лы хартиясы
(1215 ж.); Құқық туралы петиция (1628 ж.); Habeas Corpus Act(1679ж.);
Америка Құрама Штаттарының тәуелсіздігі декларациясы (1776 ж.); Адам
құқықтарының Жалпы декларациясы (1948 ж.); Экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтар туралы Халықаралық пакт (1966 ж.); Азаматтық және саяси
құқықтар туралы Халықаралық пакт (1966 ж.) және т.б.
Адамның құқықтары және құқықтық мемлекет, осы екі құбылыстың
қалыптасып дамуының ортақ заңдылықтары бар. Осы екі құбылыс, тек бір-
бірімен тығыз байланыста ғана, өмір сүріп, тиісті түрде дамиды.
Мемлекет әрекетінің құқықпен шектелуі, құқықтық мемлекет
концепциясының практикалық мәнін құрайды. Осы тұрғыдан құқық, мемлекет
әрекетінің озбырлығына қарсы болатын кепілдік ретінде анықталады. Саяси
биліктің шектен асып, басбұзарлыққа айналу қаупы әрқашан болады, сондықтан,
мемлекеттік билік құқықтың талаптарына сай және құқықтық нысандарда жүзеге
асуы тиіс. Адамдардың құқықтарын және бостандықтарын толық қамтамасыз ету,
құқықтық мемлекеттің басты мақсаты, ал осы мақсатқа жету құралы –
мемлекеттік билікті құқықпен байланыстыру әрекеттері.[4] Осы әрекеттер
құқықтық мемлекеттің қағидалары арқылы жүзеге асады.
Құқықтық мемлекеттің мәні анық болғанымен, тәжірбиеде құқықтық
мемлекет туралы жалпыға танылған түсінік қалыптаспаған. Сонымен қоса,
құқықтық мемлекетті сипаттау барысында, бір авторда белгі ретінде
көрсетілген ерекшелік, басқа авторда, қағида ретінде кездеседі. Осыған
орай, келесідей анықтамаларды көрсетуге болады:
• Құқықтық мемлекет – онда, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарын барынша толық қамтамасыз ету, сонымен қатар, саяси
билікті, оның асыра пайдалануын болдырмау мақсатында құқық көмегімен
шектеу үшін, жағдайлар жасалатын мемлекет.
• Құқықтық мемлекетті көпшілік саяси ұйымдасуының және әрекет етуінің
және оның, құқық субъектісі ретіндегі индивидтермен араласуының
құқықтық нысаны ретінде анықтауға болады. Құқықтық мемлекеттің ерекше
белгілеріне кем дегенде, келесілер жатады: құқықтық заңның үстемдігі,
индивидтердің құқықтары мен бостандықтарының шынайы түрде болуы,
егеменді мемлекеттік биліктің билік бөлінуі қағидасы негізінде
ұйымдасуы және қызмет етуі, мемлекет пен тұлға қарым-қатынасының
құқықтық нысаны.
Құқықтық мемлекет белгілеріне мыналар жатады: халық егемендігі идеясы
(құқықтық мемлекеттің басты белгісі); заңның (құқықтың) үстемдігі; билік
бөлінісі; жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының шынайы қамтамасыз
етілуі; дамыған азаматтық қоғамның болуы; бір тұлға немесе бір орган
қолында биліктің шоғырлануын болдырмайтын, саяси демократия институттарын
қалыптастыру; конституциялық заңның үстемдігі және тікелей әрекет етуі;
мемлекеттік билік егеменділігінің заңда тағайындалуы және іс жүзінде жүзеге
асуы; заңдардың құқыққа сәйкес келуі және мемлекеттік билік жүйесінің
құқықтық ұйымдастырылуы; құқықтық мемлекеттілікті қамтамасыз етудің құралы
болып табылатын, соттың жоғары тұруы; жалпы және құқықтық мәдениеттің
жоғары дәрежеде болуы және т.б.”.
Құқықтық мемлекет – тұлғаның ажырамас құқықтарын және бостандықтарын
бекітетін, халықтың әртүрлі топтарының мүдделерін білдіретін және құқыққа
бағынатын заңдар шығару арқылы, азаматтық қоғам істерін басқаратын
мемлекет. Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері: мемлекеттік биліктің
жалғыз қайнар көзі халық, оның егеменді еркі; заңшығарудың демократизмі;
қоғамдық өмірдің бүкіл салаларында заңның үстемдігі; жеке тұлғаның ажырамас
құықтарының бекітілуі және қамтамасыз етілуі; мемлекеттің және жеке
тұлғаның өзара жауапкершілігі; биліктің бөлінісі; мемлекеттің, оның бүкіл
органдарының құқыққа бағынуы; заңдардың атқарылуына бақылау және қадағалау
жүргізу үшін, ұйымдастырушылық – құқықтық құралдардың болуы.
Құқықтық мемлекеттің талаптары: мемлекет іс-әрекетінде жеке тұлғаның
мүдделерінің басшылыққа алынуы; дамыған азаматтық қоғамның болуы; халық
егемендігін тану, мемлекеттің заңшығарушы органдарының қоғаммен
қалыптастырылуы; билік бөлінісі. Құқықтық мемлекеттің қағидалары:
мемлекеттің құқыққа бағынуы; мемлекет іс-әрекетінде адамның табиғи
құқықтарының басымдылығының танылуы; ішкі заңнаманың халықаралық құқықтың
жалпыға танылған нормаларына және қағидаларына сәйкес келуі; конституцияның
үстемдігі және тікелей әрекет етуі; заңдардың құқыққа сәйкес келуі;
конституциялық қадағалаудың арнайы органының болуы.
Құқықтық мемлекет - адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын
барынша толық қамтамасыз етуге жағдай жасайтын, мемлекеттік билікті құқық
көмегімен шектейтін, құқық үстемділігіне негізделген саяси ұйым. Ол
гуманистік бастауларды, әділеттілікті бекітуге арналған әлеуметтік
құндылық, сонымен бірге жеке тұлға бостандығын, ар-ожданы мен намысын
қамтамасыз етудің құралы, халықтық биліктің өмір сүруі нысаны.
Құқықтық мемлекетке сипаттама беру барысында оның өзіндік ерекшелігіне
қарамастан мемлекет ретінде қалатындығын естен шығармау қажет. Құқықтық
мемлекет көпшілік (жария) билігіне ие, оның арнаулы басқару және мәжбүр ету
аппараты болады, оларды ұстап тұру үшін халықтан салық жиналады, бюджет
қалыптастырылады. Мемлекеттің негізгі белгісі ретіндегі егемендікке ие
болады. Құқықтық мемлекеттегі мемлекеттік биліктің егемендігі ел ішінде
барлық азаматтарға және олардың құратын мемлекеттік емес ұйымдарына қатысты
жоғарылықпен, сыртқы саясатты жүргізудегі өзге мемлекеттерден және
халықаралық ұйымдардан тәуелсіздікпен сипатталады. Осы тәріздес белгілері
ұқсас болғанымен де, құқықтық мемлекеттің жәй мемлекетке қарағанда
айырмашылықтары болады: 1. Мемлекетте билік шексіздігімен сипатталса,
құқықтық мемлекетте құқық үстемдігі танылады, 2. Мемлекет қоғамнан алшақ
кетсе, құқықтық мемлекетте азаматтық қоғам мемлекет әрекетін бақылап
отырады, 3. Мемлекет өз тарапынан азаматтарға бассыздық пен күштеуден
қорғауға толық кепілдік бермесе, құқықтық мемлекетте адам құқықтары мен
бостандықтары шынайы қорғалады.
Құқықтық мемлекет мәнінің екі жағын ажыратып көрсетуге болады:
• Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын барынша толық қамтамасыз
ету, жеке тұлға үшін құқықтық көтермелеу режимін қалыптастыру. Бұны
құқықтық мемлекеттің әлеуметтік мазмұндық жағы дейміз.
• Мемлекеттік билікті құқықтың көмегімен шектеу, мемлекеттік құрылымдар
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы:
Құқықтық мемлекет: ой тұжырымынан жүзеге асыруға дейін
Мазмұны
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 - 5
1. Құқықтық мемлекеттің тарихи аспектілері және қазіргі мәні
1.1 Құқықтық мемлекет туралы идеялардың саяси – құқықтық ілімдер тарихында
қалыптасуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 6 - 20
1.2 Құқықтық мемлекеттің мәні, түсінігі . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 21-26
1.3 Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидалары . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 27-38
2. Биліктің жіктелуі - құқықтық мемлекет қалыптастырудың
басты шарты
2.1 Мемлекеттік билікті жіктеудің тарихи аспектілері және қазіргі
кезеңдегі мәселелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 39-46
2.2 Қазақстан Республикасы конституциясында билікті жіктеу
қағидасының жүзеге асырылуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 47-61
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 62-65
Қолданылған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 66-69
Кіріспе
Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойынша адамға қатысты әділ болатын,
ақыл – парасат, бостандық, сәттілік, тиімділік және әділеттілік мекендейтін
идеалды қоғамдық құрылым үлгісін іздестіру, ойшылдарды әрқашан
толғандырған.
Қайта өрлеу дәуірінен бастау алатын ізгілік идеялары, әрбір тарихи
кезеңде ойшылдардың еңбектерінде өз көрінісін тапқан. үшінші мынжылдыққа
аяқ басқан кезеңде, ізгілік идеялары жалпы әлемдік деп танылып, өз
көрінісін құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам идеяларында табады.
Қазіргі әлемде мемлекеттер арасында тығыз байланыс, жақындасу және
ғаламдану үрдістерінің кең етек алуы, сонымен қатар, осы күнгі болмыс
шындығы, мемлекеттердің, белгілі бір стандарттарға сәйкес келуін, өздеріне
және Адамға деген көзқарастарды жаңадан, объективті түрде қалыптастыруды
қажет етеді.
әлемдік саяси – құқықтық ілімнің құндылығы болып табылатын,
демократиялық елдердің ата заңдарында бекітілген азаматтық қоғам және
құқықтық мемлекет, ертенің ойлайтын әр мемлекет үшін ұмтылуға нысана және
жоғарғы стандарт болып табылады.
1991 жылдың 16 желтоқсан күні Қазақ КСР – ның Жоғарғы Кеңесі,
мемлекетіміздің тәуелсіздігінің қалыптасуына бастау болған, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдады.
Тәуелсіздігін алған жас мемлекет, өзінің дербес мемлекет ретінде
қалыптасу жолының бағыт – бағдары ретінде құқықтық мемлекеттілікті
тағайындады. 1995 жылдың 30 шілде күні қабылданған Конституцияның 1 – ші
бабында Қазақстан Республикасы өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады.
Құқықтық мемлекеттілік және азаматтық қоғам идеялары мен құндылықтары,
мемлекетімізде орын алған тоталитарлы социализмнен асу әрі қоғамда
түбегейлі саяси және экономикалық өзгерістерді жүзеге асыру үрдістері үшін
басты бағыттар ретінде қалыптасты.
Толық қанды азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастыруға
және дамытуға бағыт алу Қазақстанда қоғамдық және саяси дамудың
қажеттіліктеріне, қоғам мен мемлекет өмірінің бүкіл салаларында бостандық
және құқық қағидаларын бекіту мақсаттарына негізделген.
Аталған мақсаттарға жету үшін азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет
түсініктерінің мәнін, институттарының шынайы табиғатын, олардың қалыптасу
жолдарын анықтау теоретикалық және тәжірибелік тұрғыдан өте маңызды
мәселелер болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты құқықтық мемлекеттің идеядан жүзеге
асырылуға дейінгі даму жолының мәнін және түсінігін ашу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер алға қойылған:
- құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам идеясының саяси –
құқықтық ілімдер тарихында қалыптасу желісін анықтау;
- құқықтық мемлекет түсінігінің мәнін анықтап, белгілерін
талдау;
- биліктің жіктелуі қағидасының қалыптасуы мен Қазақстан
Республикасындағы көрінісін ашу;
- құқықтық мемлекеттің азаматтық қоғаммен өзара байланысын
анықтау.
Дипломдық жұмыстың нормативтік негізін Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы
Декларация, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
конституциялық заң, Қазақстан Республикасының Парламенті, Президенті,
үкіметі, Конституциялық Кеңес және соттар туралы нормативтік – құқықтық
актілер құрады. Дипломдық жұмысты жазу барысында доктриналды қайнар көздер
ретінде Баймаханов М., Зиманов С.З., Сапарғалиев Ғ.С., Матюхин А., Малько
А.В., Матузов Н.И., Лазарев В.В, Нерсесянц В.С., Мамут Л.С. және т.б.
зерттеушілердің еңбектері қолданылған.
1. Құқықтық мемлекеттің тарихи аспектілері және қазіргі мәні
1.1 Құқықтық мемлекет туралы идеялардың саяси – құқықтық ілімдер
тарихында қалыптасуы
Құқыққа негізделген, әділдікті жақтайтын мемлекет мәселесі адамзат
қауымының саяси қауымдасуы кезеңінен бастап, қазіргі кезеңге дейін алдыңғы
қатарлы ойшылдардың, қоғам қайраткерлерінің көкейтесті ойының өзегіне
айналды. Құқықтық мемлекет теориясының даму кезеңін үшке бөліп қарастыруға
болады: заң үстемдігі мемлекеті, әділ мемлекет туралы ойдың, идеялардың
қалыптасуы; құқықтық мемлекет теориясының тұжырымдалуы; оның мемлекеттік-
құқықтық құрылымдарда іске асырылуы.
Гуманизм, демократизм қағидалары, бостандықты, құқық пен заңды бекіту
және сақтау түріндегі құқықтық мемлекет теориясының бастаулары ежелгі
Греция, Рим, үндістан, Қытай ойшылдары еңбектерінде орын алған. Ежелгі грек
ойшылы Сократ әділеттілік қолданыстағы заңдарға бағынудан көрінеді,
әділеттілік пен заңдылық егіз ұғымдар деп санайды. Қандай да болмасын заң
қанша жерде кемшілігі болса да, заңсыздық пен бассыздыққа қарағанда жақсы.
Егер азаматтар заңдарды сақтайтын болса, олар өмір сүретін мемлекет күшті
де жасампаз болатындығын жариялайды.
Платонның Мемлекет, Заңдар диалогтарында заңдардың күші болмайтын
және біреудің билігінің астында болатын жерлерде мемлекеттің жойылу қаупі
болатындығы көрсетіледі. Оның ойынша заңдар – билеушілердің билеушісі, ал
олар – оның құлы болғанда, мемлекет пен оған құдай сыйлайтын барлық
құндылықтар құтқарылады. Заң міндеті бір әлеуметтік топқа емес, тұтас
мемлекеттің игілігіне қызмет ету. Мемлекеттілік әділ заңдар үстемдік еткен
жерде ғана болуы мүмкін. Заң қорғаушысы - соттар. Кез-келген мемлекетте
соттар тиісті орында болмаса, ондай мемлекет өз билігін жоғалтады.
Құқықтық мемлекет теориясының негізін қалаған ойлар Аристотель
еңбектерінде де дамытылады. Аристотель мемлекетті табиғи дамудың жемісі,
адамзат қауымдастығының жоғарғы нысаны ретінде қарастырады. Құқық
әділеттілікке сай деп таниды, заңды мен әділдіктің сәйкестігін уағыздайды.
Құқық пен заңның бір еместігін, әділ заңның ғана құқыққа сәйкес
келетіндігін бекітеді. Мемлекетте адамдар емес, құқық үстем тұруға тиісті.
Аристотель мемлекет құрылымының үш элементін жіктейді: ерікті азаматтардың
барлығы қатысуға тиісті заңдық кеңесу билігі, үкімет билігі және сот
билігі. Заңдық кеңесу билігі әрекетінің бір саласы жалпыға міндетті акт
ретіндегі заңдарды қабылдау деп санады. Әрбір заң өз негізінде құқықты
қарастырады, әрі жүйелі құрылған мемлекетте құқық басымдылығы болуы қажет.
Заңның барлық биліктен үстем болуы мемлекеттің құқықтық жолмен дамуының
кепілі. Аристотель мемлекеттік билік тармақтары арасында заңдық кеңесу
органына басымдық береді. Үкіметтік басқару органдары заңға бағынышты,
екіншілік сипатта, олардың шығарған декреттерінің заңдық күші
болмайтындығын көрсетеді. Сот органдарын тек сайлау жолымен ұйымдастыру
қажеттігін айтады.
Римнің қоғамдық қайраткері Цицерон мемлекет құқық мәселесінде өзара
келісім мен мүдде бірлігімен байланысқан көптеген адамдардың жиынтығы -
деп қарастырған. Мемлекет құқықпен өзара қатынаста жалпы құқықтық тәртіп
ретінде көрінеді. Құқық негізінде сана мен әділеттілік болады, ол адамдарға
табиғатынан тән. Цицерон кейіннен құқықтық мемлекет теориясының негізін
қалаған заң әрекеті кейбір таңдаулы азаматтарға ғана емес, барлық
адамдарға таралуы қажет деген ойдың негізін қалаған.
“Құқықтық мемлекет”, азаматтық қоғам түсінігі түп тамырларын
Аристотельдің полис (koinoia politike – азаматтық қоғам), Цицеронның
societas civilis және табиғи құқық идеаларынан алады. Азаматтық қоғам
(koinoia politike, societas civilis, burgeliche Gesellschaft, socite
civile) және саяси қоғам немесе мемлекет (polis, civitas, staat, etat,
stato) мәні бойынша бір – бірін алмастыратын терминдер болды. Ежелгі грек
ойшылдары “саяси” түсінігіне қоғам өмірінің бүкіл салаларын енгізген:
жанұя, дін, білім алу, көркем мәдениеті, өнер және т.б. Politike–нің мүшесі
болу, яғни, азамат болу - мемлекеттің мүшесі болу, яғни, басқа азаматтарға
зиян келтірмей, мемлекет заңдары бойынша өмір сүру және әрекет ету.
Осындай түсінік өзгермеген қалпында 18 – ші ғасырға дейін сақталып
келді. Дж. Локктың өзі “азаматтық қоғам” және “мемлекет” түсініктерін
өзара алмастырушы ретінде қолданған. И. Кант өзінің еңбектерінде
“burgerliche Gesselschaft” (азаматтық қоғам) және мемлекет түсініктері
синонимдер ретінде қолданылады. Осы екі түсініктің бір – біріне жақындығы
Ж.Ж. Руссо еңбектерінде айқын көрінеді. Руссоға сәйкес, әр азаматтың
биліктік қатынастарға қатысуына, халықтың толық билікке иеленуіне
негізделген басқару жүйесі ғана, заңды күшке ие. Осының негізінде, Руссо
өкілдік қағидасын сынаған, өйткені онда, азамат өзінің еркін басқа адамға
тапсырып, өзінің азаматтық құқығынан айрылады. Руссо “societe civile”
немесе азаматтық қоғам және мемлекет мәнін осылайша ұсынған.1
Орта ғасырдан жаңа заманға өту шағы, азаматтық қоғамның мемлекеттік
институттардан өзгешеліктері бар екенін түсінуменен айшықтанды. Осы
тұрғыдан, сол кездегі орта ғасырлық бытыраңқы мемлекеттердің орнына ұлттық
мемлекеттің қажеттігі идеялогиясы саяси ілімдерге елеулі әсер етті. 14 – ші
ғасырда Еуропада Гогенштауфендер империясының дағдарысынан бастап ұлттық
жеке – даралық түсінігі пайда бола бастады, нәтижесінде ұлттық мемлекет
идеясы дүниеге келді. Осы үрдісте, өзінің Бонифаций 8-ші папасына қарсы
күресінде, римдік теократизміне және ұлттық жеке – даралыққа негізделген
король билігінің егемендігі қағидасын қарсы қойған, Әдемі Филипптің таққа
отырған кезеңі өте маңызды болды.
Құқықтық мемлекет теориясының дамуына ХүІІ - ХХ ғасырлардың ойшылдары
қомақты үлес қосты. Г.Гроций, Б.Спиноза, Дж.Локк, Ш.Л.Монтескье, Д.Дидро,
Ж.Ж.Руссо, Т.Гобсс, И.Кант, Г.Гегель және тағы басқа ойшылдар құқықтық
мемлекет мәнін, белгілерін тұжырымдады.
ХҮІІ ғасырдағы ағылшын ойшылы Джон Локктың көзқарасы бойынша құқықтың
басымдығы идеясы табиғи құқыққа сәйкес келетін және индивидтің ажырағысыз
табиғи құқықтары мен бостандықтарын танитын заң жоғарылығы болатын, әрі
билік бөлісу жүзеге асырылған мемлекет түрінде көрінеді. Ш.Л.Монтескьенің
көзқарасы бойынша, саяси бостандық барлық қатынастар құқықпен реттелетін
және заңдар билеушілердің еркінен үстем тұратын мемлекетте ғана мүмкін
болмақ. Бостандықтың өлшемі – құқық. Құқықтың үстемдігі биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына жіктелуі арқылы қамтамасыз
етіледі, нәтижесінде әр түрлі билік тармақтары бір-бірін өзара тежеп
отырады. Биліктің бөлінуі және өзара тежеу саяси бостандықтарды қамтамасыз
етудің басты шарты болып табылады.
Монтескьенің билікті жіктеу теориясы – мемлекеттегі еңбекті саяси бөлу
ғана емес, сондай-ақ қоғамдағы әлеуметтік күштердің арақатынасын реттеу
құралы. Оның басты сіңірген еңбегі – билікті бөлуді алғаш рет мемлекет
Конституциясымен байланыстырады.
Жан-Жак Руссо көзқарастарына байланысты заң шығару билігі барлық
азаматтар қатысатын халық жиынына беріледі, бұл кезде басқа билікке орын
жоқ. Заңдарды орындау жалпы ережелерді нақты жағдайларға қолдану ретінде
үкіметке – атқару билігіне тапсырылады. Үкімет халыққа бағынышты, бірақ
оның жеке мүшелеріне билік етеді.
Құқықтық мемлекет теориясының философиялық негізін И.Кант
қалыптастырып дамытты. Ол мемлекеттің құқыққа сүйенуі қажеттігін негіздеді.
Мемлекет құқықтық заңдарға бағынатын көптеген адамдардың бірлігі, онда
халық өзі үшін шеше алмаған мәселені заң шығарушының шешуі мүмкін еместігі
қағидасы әрекет етеді. Егер мемлекет осы қағидадан, адам құқықтары мен
бостандықтарын сақтаудан бас тартатын болса, заңдарды қорғауды қамтамасыз
етпесе өз азаматтарының құрметі мен сенімінен айырылады. Иммануиль Кант
билікті жіктеуді мемлекеттік билік идеясынан логикалық қажеттілікпен
шығатын сананың қатаң талабы ретінде қарастырған. Заң шығару, атқару және
сот биліктері дербес субъект болса да, жиынтығында бір тұлға - мемлекет
құрады.
Г.В.Ф.Гегель бостандық идеясы билікті тиісті бөлу (заң шығарушы,
үкімет, мемлекет басшысы) жағдайында ғана жүзеге асады деп есептеді.
Билікті жіктеу көпшілік бостандығының кепілі қызметін атқарады,
бассыздыққа, құқықсыздыққа, құқықтан тыс күш қолдануға қарсы тұрады.
Бастапқыда, еуропалық қоғамдық – саяси ілім өкілдері (Ж. Боден, Т.
Гоббс, Б. Спиноза және т.б.) мемлекетті табиғи қалыптан аттап өтуге
бағытталған институт деп түсіндірген. Осы табиғи қалыпты біреулері (Т.
Гоббс) бәрінің бәріне қарсы соғыс қалпы ретінде түсінген, басқалары болса
(Ж.Ж Руссо) осы қалыпты жоғары үйлесімділік деп түсінген.
Мемлекеттің егемендігі қағидасын енгізген Ж. Боденнің ойынша,
мемлекет қоғамның бүкіл мүшелерінің үстінен және оларға тиесілінің бәріне
егеменді билігін жүргізеді. Қоғамның бытыраңқы мүшелері үстем билік, яғни
егемендік астында жиналғанда мемлекет пайда болады. Осы дәстүрді
жалғастыра отырып, Т. Гоббс келесідей тұжырымдаған: “мемлекет соғыс
қалпынан өту құқығын, мемлекетке дейінгі адамдар қоғамдастығының бүкіл
мүшелерінің келісімі нәтижесінде алады”.1 Осы келісімнің нәтижесінде пайда
болған азаматтық қоғам мемлекетке және оның заңдарына теңестіріледі. Руссо
айтқандай, табиғи бостандығын жоғалтқан адамдар, өздерінің табиғи
құқықтарынан айрылудан үрейленіп қоғамдық келісімге бірікті. Осы келісім
барлық мүшелердің жеке басын және мүлкін қорғау үшін тағайындалады, осы
жерде әрбір мүше басқаларымен бірігеді, дегенмен олар өздеріне ғана
бағынады және бұрынғыдай еркін болып қала береді. Руссоның айтуынша, осы
ассоциация, кезінде “азаматтық қоғам” деп аталған, қазір Республика немесе
Саяси ағза деп аталады: оның мүшелері осы саяси ағзаны, ол бәсең кезінде
Мемлекет деп, белсенді кезінде Егемен (Суверен) деп, және оған
ұқсайтындармен салыстырғанда Держава деп атайды.
Т.Гоббс, Дж. Локк, Ж.Ж Руссо, Монтескье және т.б.-рмен өнделген
индивидуализм концепциясы, мемлекеттен тәуелсіз қоғам азаматы ретіндегі
тұлғаның еркіндігі мәселесін алға қойды. Нәтижесінде, әсіресе 18 – ші
ғасырдың екінші жартысынан societas civilis дәстүрлі концепциясы эрозияға
ұшырап қайта қарала бастады.
Осы жағдай Дж. Локк, А. Фергюсон, С. Пуфендорф, И. Кант, физиократтар
және т.б. – рмен қалыптастырған ұсыныстарында көрінді. Дж. Локк сенімі
бойынша қоғам мемлекеттен бұрын болған, ол “табиғатқа сәйкес” өмір сүреді.
Автордың айтуынша, мемлекет “жаңа ағза” болып табылады ; осы мемлекет
құқықтар кешеніне ие, ал құқықтар осы мемлекетті құрайтын жеке тұлғалардың
құқықтарынан басым түседі. Гоббста саяси биліктен бұрын болған “қоғам”
түсінігі болмайды, Локктың тұжырымдауынша мемлекет табиғи қалыптағы
қоғамдық қатынастар негізінде пайда болады. Егер үкімет, түрлі себептермен
жойылса да, қоғам өзінің табиғи заңдары және құқықтары негізінде өмір сүре
береді. Қоғамды құрайтын халық егеменді, осы себептен, оның егемендігі
мемлекетке өткен күннің өзінде, мемлекет қоғамды толық алмастыра алмайды.
Керісінше, мемлекеттің басты мақсаты осы қоғамды қорғау. Осы ойды
ұстанушылардың тұжырымы бойынша, мемлекет қоғамның орнына келмейді, ол оны
басқаруға тағайындалған. Мемлекет – қоғамның құралы, сол арқылы өзін
айқындайды.
Қалай дегенмен, тым кеңейіп кеткен мемлекет жеке индивидтің еркін
білдіруіне және ықтималды мүмкіндіктерін жүзеге асыруына кедергі жасайды
деген пікір қалыптаса бастады.
В.фон Гумбольт азаматық қоғаммен мемлекет арасындағы қайшылықтарды
және өзгешеліктерді нақты мысалдар арқылы көрсетуге тырысты. Азаматтық
қоғамға ол, келесілерді жатқызды: а) индивидтермен қалыптастыратын ұлттық,
қоғамдық мекемелер жүйесі; ә) табиғи және жалпы құқық; б) адам. Мемлекетке
келесілер кіреді: а) мемлекеттік институттар жүйесі; ә) мемлекетпен
шығарылатын позитивті құқық; б) азамат. Сонымен қатар, В. фон Гумбольт мына
ойды айтқан: “Мемлекеттің ықпалы неғұрлым үлкен болса, ықпал етушілер және
осы ықпал астындағылар соғұрлым ұқсас болады. Осындай мемлекеттік құрылым –
көптеген әрекет етуші және қозғаушы күштер емес, әрекет ету және тұтынудың
өлі және тірі құралдарының жиынтығына ұқсап қалады”.1 Осылай дами келе,
азаматтық қоғаммен мемлекеттің айырмашылығы орнығып қалған жағдайға қарсы
тұжырым ретінде қалыптаса бастады, сонымен қатар ол, адамдардың әлеуметтік
теңдігін, азаматтардың бостандықтарын және шектелген конституциялық
үкіметті қамтамасыз етуге бағытталған жаңа қоғамдық құрылым идеялары арқылы
құнды бола бастайды. “Азаматтық қоғам мемлекетке қарсы” тақырыбы,
төңкеріліс сипатындағы мазмұнды иеленіп, Т. Спенс, Т. Ходжскин, Э.Ж. Сиэйс
еңбектерінде, әсіресе, ¦лы Француз төнкерілісінің бағдарламасы – “Адам және
азамат құқықтары Декларациясы” құжаттарында кең қарастырылды.
Азаматтық қоғамның ең радикалды концепциясын “Адам құқықтары” атты
атақты памфлеттің авторы Т. Пейн қалыптастырды. Мемлекетке қарсы тұратын
азаматтық қоғам мәселесі Т. Пейн еңбектерінде басты тақырып болды. Пейн
мемлекетті қажетті зұлымдық деп атады: ол неғұрлым аз болса, соғұрлым
қоғамға тиімді болады.2 Осы себептен, мемлекттің билігі азаматтық қоғам
пайдасына шектелген болуы қажет, өйткені, әрбір индивид, ішінен қоғамға
бағытталады. Мемлекеттен бұрын пайда болған осындай әлеуметтілік, ортақ
мүддеге және өзара көмек сезіміне негізделген, бәсеке және сабақтастықтың
бейбіт қатынастарын қалыптастуруға жағдай жасайды. Азаматтық қоғам неғұрлым
кемелденген болса, соғұрлым өз істерін өзі реттеп, үкіметке деген
қажеттілігі азаяды.
Ажырамас құқықтарға ие, еркін және тең индивидтер мемлекеттен
жоғары тұрады. Сондықтан, мемлекетті заңды және “өркениетті” деп тану үшін,
ол бүкіл индивидтердің келісімімен құрылған болуы керек. Осы келісім
конституциялық түрде рәсімделген және парламентарлы өкілді механизмдер
арқылы бекітілген болуы тиіс. өркениетті басқару жүйелері – еркін және тең
индивидтердің белсенді келісімімен билікке ие болатын, конституциялық
басқару жүйелері. Бұндай үкіметтер құқықтарға ие болмай, тек өзінің
азаматтары алдында міндеттерге ие болады.
Нақты үкіметтер өз белсенділігімен конституцияларды өзгертуге немесе
кеңейтуге, немесе азаматтардың келісімдерін және сенімдерін бұзуға
құқықтары жоқ. Азаматтар табиғи қалыпта ғана, тұрақты егеменділікке ие
болады. Осы табиғи қалыпты кез – келген бұзушылық және де құқықтың негізі
ретіндегі, белсенді келісімге кез – келген қарсы тұру талпынысы деспотизм
және агрессивті басқару әрекеті болып табылады. Осы тұрғыдан, Пейн
азаматтық қоғамды мемлекетке қарсы қояды. Оның сенуі бойынша, өзіне сенетін
және өзін - өзі басқаратын қоғам саяси механизмдердің минимумын ғана қажет
етеді. Мемлекеттің билігін минимумға дейін қысқарту, тәуелсіз ұлтттық және
бір – біріменен бейбіт араласатын азаматтық қоғамдардың халықаралық
конфедерациясын құру мүмкіндігіне жол ашады. Бұл жағдайда, ұлттық егеменді
мемлекет, сайланатын басқарушыдан және “жалпы бейбітшілік, өркениет және
сауда” кепілі болатын, азаматтық қоғамнан тұрады. “Қоғам қағидалары
негізінде әрекет ететін, осындай ұлттық ассоциация” азаматтық қоғам
қамтамасыз ете алмайтын қоғамдық қызметтерді қамтамасыз етуге ғана қажетті.
Кейіннен осы дәстүр, А. Де Токвиль, Дж.С. Милл және т.б. тарапынан
жалғасты. Олар оны, келесідей ереже төңірегінде дамытты, яғни, мемлекет
және азаматтық қоғам арасындағы бөлініс, шынайы демократиялық, әлеуметтік
және саяси жүйенің тұрақты сипаты болып табылады. Осы жүйеде өндірістік
меншік, шешім қабылдай алу мәртебесі жеке салаға бағынышты емес. 19 – шы
ғасырдың ғалымдары мен ойшылдары азаматтық қоғамның аса көп мөлшердегі
еркіндігін қоғамның бөлектенуі және кекілжіндердің өршігуіне себеп ретінде
қарастырған, сондықтан олар, қатал мемлекеттік реттеуді және бақылауды
орнатуға шақырды. “Мемлекет азаматтық қоғамға қарсы” мәселесі И. Бентам,
Ж. Сисмонди және т.б. еңбектерінде көрінеді.
Азаматтық қоғам туралы көзқарастардың қалыптасуына Гегель Г.Ф. зор
үлес қосты. Гегель, оны жеке мүдде әрекет ететін сала деп анықтады. Осы
кеңістікке ол, жанұяны, әулеттік қатынастарды, дінді, білім алуды, заңдарды
және олардан пайда болатын субъектілердің құқықтық қатынастарын жатқызды.
Азаматтық қоғам және мемлекет өзара әрекеттесуші институттар болып
табылады. Мемлекетте азаматтардың жалпы еркі білдірілген, азаматтық қоғам –
жеке индивидтердің ерекше, жеке мүдделерінің саласы. Гегель француз, англо
– саксондық және неміс қоғамдық – саяси ілімінің бүкіл мұрасын жүйелеу
негізінде келесідей ой қорытындыға келеді: азаматтық қоғам, орта ғасырдан
жаңа заманға өтудің ұзақ, әрі күрделі тарихи үрдісі кезінде жанұядан
мемлекетке қарай диалектикалық қозғалыстың ерекше кезеңі болып табылады.
Азаматтық қоғамға тән болатын әлеуметтік өмір, жанұяның болмыс тіршілігінен
және мемлекттің көпшілік өмір салтынан түбегейлі өзгешеленеді. Азаматтық
қоғамға нарықтық экономика, әлеуметтік топтар, корпорациялар, институттар
кіреді. Қоғамның өмір сүру қабілеттілігін қамтамасыз ету және азаматтық
құқықты жүзеге асыру осылардың міндеті болып табылады. Азаматтық қоғам жеке
тұлғалар, таптар, топтар және институттар кешеңін құрайды, олардың өзара
әрекеттесуі азаматтық құқықпен реттеледі және олар саяси мемлекетке тікелей
тәуелді емес. Гегельдің ойынша, жанұя мемлекеттің түп тамыры болып
табылады, оның мүшелері бір – бірімен бәсекеге түспейді, жанұя мәнді
біртұтас болып келеді. Азаматтық қоғам болса, оның көпсанды құрамдас
бөліктері көбінесе, бір – біріне сәйкес келмейтін тұрақсыз және
кекілжіндерге толы болып келеді. Онда әрдайым, жеке мүдделер басқа бір жеке
мүдделермен қақтығысып тұрады. Оған қоса, азаматтық қоғамның бір
элементтерінің күрт дамуы, басқа элементтердің басылып қалуына әкеледі.
Азаматтық қоғам мемлекет бақылауымен басқарылмаса, ол “азаматтық” болудан
аластайды. ¤йткені, тек жоғарғы көпшілік билік, яғни, тек конституциялық
мемлекет осы қоғамның әділетсіздіктерін жойып, нақты мүдделерді әмбебап
саяси қауымдастыққа топтастыра алады. Осы тұрғыдан Гегель, табиғи құқық
теориясын сынға алады, өйткені, осы теория мемлекетті өз
қоластындағыларының серігі ретінде қарастырып, осы арқылы “мемлекеттің
абсолюттік құдайшыл қағидасына” күмән келтіреді.
Гегель, азаматтық қоғаммен мемлекет арасындағы бөліністі жоюға қарсы
шыққанымен, азаматтық қоғамның мемлекеттен еркіндігі дәрежесін нақты
ережелер арқылы нақты бекіту мүмкін емес. Ол айтқандай: “егер, мемлекетпен
азаматтық қоғамды араластырса және ол, меншікті және жеке бостандықты
қорғауға және қамтамасыз етуге бағытталған деп анықталса, демек, осы арқылы
нақты адамдардың мүдделерін түпкі мақсат ретінде қабылдайды және де әркім
өз бетінше ойына келгенді істеп, мемлекеттің мүшесі болуға немесе болмауға
ерікті екендігі қабылданады. Бірақ, мемлекет индивидке қатысты басқа қарым
– қатынаста болады; яғни, мемлекет объективті рух болғандықтан, индивид
мемлекет мүшесі болғандықтан ғана, ол объективті, шынайы және өнегелі
болады.1 Мемлекет жеке құқық және жеке игілік салаларына, жанұя және
азаматтық қоғамға қатысты сыртқы қажетттілік және соған қарасты, мақсат
болады.
Гегель бойынша, адамдар табиғи, “мәдениетсіз” қалыптан азаматтық
қоғамға бірігулері қажет, өйткені, тек осында құқықтық қатынастар шынайы
болады. Азаматтық қоғам жабайылыққа, өркениетсіздікке қарсы қойылады. Және
азаматтық қоғам деп, классикалық буржуазиялық қоғам танылады.
Сонымен, Гегельдің идеалды мемлекеті мәнгі соғыстың табиғи қалпы емес
(Гоббс, Спиноза), табиғи қоғамның сақталуының және аяқталуының құралы емес
(Локк, Пуфендорф), табиғатпен жаратылған, өзін - өзі реттейтін азаматтық
қоғамды әкімшілік басқарудың қарапайым механизмі де емес. Соңғысы, өзі
анықталатын біртұтас ретіндегі азаматтық қоғамның элементтерін біріктіретін
дербес және егеменді мемлекет үшін жағдайларды талап етіп, оларды
қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамды танып және бағынышты жағдайда ұстап
тұрған мемлекет ғана, оның бостандығын қамтамасыз ете алады. Азаматтық
қоғам, саяси ұйымдасқан, кеңейтілген, күрделенген және жоғары тұратын
қауымдастықтың бағынышты аспектісі ретінде сақталып бастан өткеріледі.
Марксизмде азаматтық қоғам мәселесіне ерекше ұстаным қалыптасады.
Гегельді қайталап, К. Маркс азаматтық қоғамды табиғатпен жаратылған қалып
ретінде емес, тарихи дамудың нәтижесі ретіндегі тарихи феномен деп санаған.
Мемлекетпен кепілдік етілетін азаматтық қоғам, мәңгі табиғи заңдарға
бейімделмейді. Азаматтық қоғамды, өндірістің, таптық күрестің ерекше
нысандары және қатынастарымен сипатталатын жәнеде тиісті саяси – құқықтық
механизмдермен қорғалатын, тарихи анықталған құрылымдар құрайды. Азаматтық
қоғамның өзі, өтпелі сипатқа ие, өйткені, ол азаматтық қоғамды дүниеге
әкелген буржуазиялық қоғамды жоятын пролетариатты дүниеге әкеледі. ¤з
талдауын өндіріс тәсілі негізінде қалыптастырған Маркс, үй шаруашылығы,
ерікті ассоциациялар, бұқаралық ақпарат құралдары, мектептер, ауруханалар
және т.б. сияқты азаматтық қоғамның элементтеріне тиісті назар аударған
жоқ. Ол, 18 – ші ғасырдан бастап пайда болған, инженерлердің,
дәрігерлердің, заңгерлердің т.б.- дың кәсіби одақтарын елемеді. Маркстың
теориясында азаматтық қоғам жеке мүдддені білдіреді. Азаматтық қоғам
материалдық салаға жатады, ал мемлекет болса қондырманы құрайды. “Еврей
мәселесіне” деген еңбегінде, Маркс: “аяқталған саяси мемлекет - өзінің мәні
бойынша адамның материалдық өміріне қарама - қарсы болатын оның тектік
өмірі. Осындай өзімшіл өмірдің алғышарттары мемлекеттік саладан тыс болатын
азаматтық қоғамда өз өмір сүруін жалғастырады. Дамыған саяси мемлекетте
адам қос өмірде өмір сүреді, яғни, саяси қауымда қоғамдық жан ретінде және
азаматтық қоғамда жеке тұлға ретінде әрекет етеді. Азаматтық қоғамда адам
шынайы индивид болады. Мемлекетте болса, адам тектік жан ретінде танылып,
өзінің шынайы даралығынан айрылған”.1
Маркс белгілегендей, азаматтық қоғамның әлеуметтік құрылымдары –
буржуазияны дүниеге әкелетін себептер емес, ішінде буржуазия қалыптасатын
нысандар болып табылады. Осындай нысандар ретінде, корпорацияларды және
гильдияларды қарастырды. Маркс, өзінің Анненковқа жазған хатында, келесіні
сөз еткен: “¤ндірістің, айырбастың және тұтынудың белгілі бір даму
дәрежесін алып қарасаңыз, алдыңызда белгілі бір қоғамдық құрылым, жанұяның,
таптың белгілі бір ұйымдасуы пайда болады, яғни, нақты бір азаматтық қоғам.
Нақты бір азаматтық қоғамды алып қарасаңыз, ол азаматтық қоғамның тек ресми
бейнесі ғана болатын нақты бір саяси құрылым болып табылады”.[1]
Маркс, өзінің басты назарын әлеуметтік құрылымға емес, экономиканың
саясатты қалай анықтайтындығына аударған. Нәтижесінде, Маркс Гегельдің
азаматтық қоғам моделін оңайлатып, ол қоғамды еңбек, өндіріс және айырбас
саласымен шектеді. Ол, азаматтық қоғамды, ішінде экономикалық даму өтетін
қалып ретінде қарастырады. Маркс, бүкіл әлеуметтік қатынастарды
экономикалық, саяси, идеологиялық элементтері, яғни, базис және қондырма
элементтері ретінде қарастырды. Сонымен қатар, оның тұжырымынша, азаматтық
қоғамның “анатомиясын” саяси экономиядан іздестіру керек.
Азаматтық қоғам концепциясының әртүрлі тұспалдарының қалыптасуы,
жеке бостандық, әрбір жеке тұлғаның өзінің құндылығы идеясының
қалыптасуымен тығыз байланысты. Орта ғаcырларда адам өзін экономикалық,
әлеуметті, әлеуметтік – мәдени, діни, саяси және басқа салалардан тыс, осы
салаларда өзінің мәртебесін және рөлдік уәзіптерінен тыс елестете алмады.
¤з кезегінде осы салалар мемлекетпен және саяси жүйемен ажырамас байланыста
болады. Феодализм уақытында қоғам саяси сипатта болды. Бұнда, меншік,
жанұя, еңбекті ұйымдастыру және т.б. сияқты адам өмірінің маңызды
институттары, жерді феодалдық басқару, корпорациялар нысанында болып
мемлекетік өмір элементтері мәртебесіне ие болды. Солар арқылы жеке
тұлғалардың мемлекеттік ұйымға қатынастары қалыптасты. Жекелеген адамдар
жеке саланы қалыптастырмайды. Олардың тағдыры, олар жататын топқа немесе
ұйымға ажырамастай болған. Сондықтан да, азаматтық қоғамның қалыптасуында
маңызды кезең болып, адам құқықтырының тарихи сипатын тану табылады.
17 – ші ғасырдағы әкімшілік монархиясының француздық теориясында
қоғам мемлекетпен бірігіп, сіңісіп кеткен. Онда, саяси құрылымнан бұрын
болған және одан жоғары тұратын құқық туралы түсінік мүлдем жоқ. Бұндай
түсінік Г. Гроций және Жюрьеде пайда болады. Оның ерекшелігі, онда
мемлекеттік билікке шек қоятын жеке құқықтар идеясы кездеспейді. А. Мишель
айтқанындай: “сол кездері индивид және мемлекет арасында кекілжіннің
болмауының себебі, олардың бір – біріне қарсы қою идеясы, сол кездегі үстем
болған идеялардың арасында орын алу мүмкіндігінің болмауы”.1 Ал,
буржуазиялық қоғамда басқаша, - страттанудың саяси және әлеуметтік
нысандарының бөлінісі, буржуазиялық қоғамның ерекшелігі болды. Ол, жеке
адамның мәртебесін, оның азаматтық қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық
рөлінінен ажыратады, ол адамдарды қоғамның бірден, жеке тұлғасы және
азаматына айналдырады. Жеке мүдделер, жалдамалы еңбек және жеке құқықтар
саласы саяси бақылаудан арылған. Жаңа заман ойшылдарының, мұрагерлік билік
және таптық артықшылықтар нысандарының өз күштерін жоғалтуы туралы жария
етулері, анықтаушы маңызға ие болды. Олар, бірінші орынға әлеуметтік
әрекеттің тәуелсіз бірлігі ретіндегі, жеке индивидтің бостандығын және
табиғи мүкіндіктерін қойды.
Феодалдық қоғамды жою үшін ескі тәртіпке қарсы шыққан төнкеріліс,
бүкіл сословияларды, корпорацияларды, цехтарды, артықшылықтарды және
мемлекет алдында бағыныштылардың тең құқықтылығы қағидасын бұзатын басқада
институттарды жоюға бағытталды. Осылайша, Маркс айтқандай: “азаматтық
қоғамның саяси сипаты жойылды”. Ескі тәртіпке қарсы саяси төнкерілісті,
Маркс азаматтық қоғамның төнкерілісі деп, негізді атаған. Ол, жалпыға
бірдей және міндетті құқықтық тәртіпті орнатуға тағайындалған. Кезінде Ж.
Боден және Т. Гоббс егеменді және біртұтас мемлекет талабын ұсынды, яғни,
орта ғасырларға тән болатын, құқықтардың теңсіздігін және әртүрлілігін жою.
И. Канттан бұрын болған, құқықтың философиясы қоғамға қатысты екі пікір
төнірегінде қалыптасты – біріне сәйкес, қоғам жеке бостандықтың сыртқы
шекарасы ретінде қарастырылды, ал, екіншісіне сәйкес, қоғам - бәрін
қамтитын бастау. Біріншісі, қатынасты жеке тұлға еркіне бағындырса,
екіншісі, бұндай ерікті жоққа шығарып, қоғамды бірден – бір және соңғы саты
ретінде қарастырған. Канттың, бостандық туралы ілімі осындай қайшылықтарды
бұзуға бағытталған.
Кант “өнегелі автономия” түсінігін енгізген, оған сәйкес, мемлекеттен
тәуелсіз түрде, жеке индивидті жалпымен қабылданған өнегелік нормаларды
сақтауға мәжбүрлеу үшін санкцияларға және құралдарға ие қоғам болған жерде
ғана, құқықтық тәртіп орнайды. Жанұя, мектеп, шіркеу, көрші – қолан немесе
басқада қауымдар, түрлі ерікті ұйымдар, одақтар және т.б. тәріздес,
азаматтық қоғамның институттары осындай уәзіптерді атқаруға бейім болады.
Осындай уәзіптер мемлекетке жат болады, бірақ азаматтық қоғамның
институттары оларды атқаруға дәрменсіз болған жағдайда, оларды мемлекет
атқарады.
И. Кант азаматтық қоғамды келесідей қағидаларға негіздеген: а)
қоғамның әр мүшесінің бостандығы; ә) оның басқалармен теңдігі; б) қоғамның
әрбір мүшесінің, азамат ретіндегі дербестігі.[2] “Саяси бостандық жеке
бостандықтың кепілі бола алады, бірақ оны алмастыра алмайды”, - деп Б.
Констан айтып кеткен. Сондықтан, азаматтық қоғамда адам және азамат
құқықтарының бөлінуі негізді болып табылады. К. Маркс жазғандай, - адам
құқықтары мемлекет азаматының құқықтарынан өзгешеленеді. Осындағы адам,
дегеніміз, азаматтық қоғамның мүшесі. Осындай аражік, саяси мемлекттің
азаматтық қоғамға қатысты қатынасымен, саяси эмансипациясы мәнімен
анықталады. Осы тұрғыдан қарастырғанда, азаматтық қоғам адамның құқықтарын
қамтамасыз етеді, ал мемлекет, азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етеді.
Екі жағдайда да жеке тұлғаның құқықтары туралы айтылған, біріншісінде –
адам баласының өмір сүруге, бостандық, бақытқа ұмтылу және т.б. құқықтары,
екінші жағдайда, - саяси құқықтары туралы айтылған. Азаматтық қоғамның және
құқықтық мемлекеттің өмір сүрулерінің бірден – бір шарты – жеке тұлға,
оның өзін - өзі жүзеге асыру құқығы. Ол, жеке бостандықты тануға
негізделеді. Азаматтық қоғамның өзегі нақты бір тұлға болса, негізін
қалыптастырушы тіректер ретінде, осы тұлғаның, оның мүдделерінің,
мүмкіндіктерінің, мақсаттарының жанжақты жүзеге асуына атсалысуға
бағытталған институттар, ұйымдар, топтар және т.б. қарастырылады. Осы
себептен, шынайы азаматтық қоғамның пайда болуының және орнығуының маңызды
алғышарты болып, экономикалық және саяси биліктің аражігін анықтау
табылады.1
Жеке бостандықты және жеке меншікті теңдестіруге негізделген
индивидуализм, өндіріс күштерінің дамуы үшін, қоғамдық дамудың және саяси
демократияның қалыптасуының, елеулі ынталандырушы күші болды. Тарих
дәлелдегендей, өмірді қамтамасыз етудің әртүрлі алуан түрлі көздері жоқ
жерде және экономикалық таңдау бостандығы болмаған жерде, жеке тұлғаның
бостандығының болуы мүмкін емес. Индивидуализмнің және жеке меншік
құқығының экономикалық салада еркін нарық және еркін бәсеке қағидалары
арқылы іске асады.
Жаңа заманның ойшылдары жеке бостандықты қорғаған, жеке меншікті
қолдады және индивидтің жеке бостандығы жеке меншікке негізделген деп,
сенген. Ал, Руссо жеке бостандықты және теңдікті жалпының еркі идеясымен
біріктіруге және жеке меншікті жоққа шығаруға тырысты. Жеке меншікті және
шаруашылық іс–әрекет бостандығын жақтаған физиократтар және олардан кейін
энциклопедисттер, артықшылықтарға және цехтерге, мемлееттің экономикалық
саладағы, шамадан тыс қамқорлығына қарсы болды.
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет ортағасырлық теократия идеалына
қарсы реакция ретінде қалыптасып дамыды. Олардың негізгі сипаттамаларының
бірі – зайырлық басамасы. Дін, өнеге, ғылым, өнер және басқада рухани
феномендер саяси сипаттан арылған жағдайда ғана, шынайы түрде толық қанды
өмір сүре алады.
Азаматтық қоғам туралы әлеуметтік, саяси, құқықтық және фәлсәфалық
ой – пікірлер ұзақ эволюциядан өтті. Азаматтық қоғам туралы тарихта,
көптеген ойшылдардың құнды теоретикалық мұрасы қалған. Осы ойларды қорыту
арқылы азаматтық қоғамның белгілі – бір идеалды бейнесі дүниеге келеді. Осы
идеалды бейнені ғылыми тұрғыдан терең және жан – жақты зерттеп, нақты
болмыста жүзеге асыру қажет.
Мемлекеттік-құқықтық практикада құқықтық мемлекет тұжырымдары алғаш
рет 1787 жылғы АҚШ Конституциясында көрініс тапты. Бұнда халықтың
егемендігін жариялаумен қатар, мемлекеттік органдардың өкілеттігін бөлу
жолымен билікті ұйымдастырушылық-құқықтық жіктеу енгізілді, әрі ол тежеу
және қарсы салмақ көрсету жүйесімен толықтырылды. Бұның ықпалы француздық
1789 жылғы Адам және азамат құқықтары декларациясында да анық көрінді.
Құқықтарды пайдалану қамтамасыз етілмеген және билік жіктеу жүргізілмеген
қоғамның Конституциясы болмайды-деп жазылады Декларацияның 16 бабында.
1.2. Құқықтық мемлекеттің мәні, түсінігі
Құқықтық заңға негізделген, әділеттілік билейтін мемлекет үлгісін
қалыптастыру мәселесі адами қауымның саяси түрде ұйымдасуы кезеңінен
бастап, қазіргі кезеңге дейін алдыңғы қатарлы ойшылдардың, қоғам
қайраткерлерінің көкейкесті ойларының өзегіне айналды.
Осы тұрғыдан құқықтық мемлекет идеясы әлем өркениетінің, саяси –
құқықтық ілімінде ерекше орынға ие. Мемлекеттік биліктің шексіз күшіне,
тиранияға, озбырлыққа қарсы реакция ретінде қалыптасқан құқықтық мемлекет
теориясы, өзіне ізгілік, азаматтық қоғам, халық егеменділігі, демократия,
билік бөлінісі, табиғи құқық концепцияларының құнды ережелерін сіңіріп
алды. Осы тұрғыдан, құқықтық мемлекет теориясы интегративті болып табылады
және сонысымен құнды.
Құқықтық мемлекет – билігі құқықпен шектелген, әрі құқықтық нысандарда
жүзеге асатын мемлекет тұрпаты ретінде түсіндіріледі.[3] Дегенмен, құқықтық
мемлекет концепциясының мәнін анықтау үшін мемлекет пен құқықты ғана емес,
сонымен қатар, мемлекетпен жеке тұлға арақатынасын терең зерттеу қажет.
Құқықтық мемлекетте жеке тұлғаның мүддесі әрқашан мемлекет мүддесінен басым
болады. Адам және оның тұлғасы, әрқашан мақсат болады, және ешқашан құрал
болмайды. Мемлекетте және қоғамда әрбір әрекет осы мақсатқа бағытталады.
Құқықтық мемлекеттің бағыт беруші осы қағидасы, ізгілік қағидасы болып
табылады. Адамның қадір – қасиетін тануға және құрметтеуге негізделген
ізгілік идеясы, Қайта өрлеу дәуірінен бастау алып, қазір де жалпы әлемдік
құндылық болып танылады.
Құқықтық мемлекет конструкциясы ғасырлар бойы өнделіп, келесідей мәнге
ие болды: құқықтық мемлекет - адам және азамат құқықтарын, мүдделерін және
бостандықтарын толық қамтамасыз етуге жағдай жасауға бағытталған,
мемлекеттік биліктің құқықпен шектелген түрде және құқықтық нысандарда
жүзеге асуы.
Осыдан келе, құқықтық мемлекет мәнін құрайтын екі элементті ажыратуға
болады:
1) Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын барынша толық
қамтамасыз ету, жеке тұлға үшін құқықтық көтермелеу режимін қалыптастыру.
Бұны, құқықтық мемлекет мәнінің әлеуметтік жағы дейміз;
2) Саяси билікті құқықпен шектеу, мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық
шектеу режимін қалыптастыру. Бұл құқықтық мемлекет мәнінің формалды - заңды
жағы болып табылады.
Құқықтық мемлекеттің мәнін толық түсіну үшін, осы екі элементті
байланыста қарастыру қажет.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары белгілі бір
игілікке жетудін құралы ғана емес, сонымен қатар, тиісті түрде қамтамасыз
етілген болса, әлеуметтік құндылық болады.
Адамның өзінің бостандығы үшін күресі нәтижесінде оның құқықтары,
бостандықтары және мүделері жалпы адамзаттық деп есептелеліп, нормативтік –
құқықтық құжаттарда бекітілді. Олардың ішінде, Еркіндіктердің ¦лы хартиясы
(1215 ж.); Құқық туралы петиция (1628 ж.); Habeas Corpus Act(1679ж.);
Америка Құрама Штаттарының тәуелсіздігі декларациясы (1776 ж.); Адам
құқықтарының Жалпы декларациясы (1948 ж.); Экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтар туралы Халықаралық пакт (1966 ж.); Азаматтық және саяси
құқықтар туралы Халықаралық пакт (1966 ж.) және т.б.
Адамның құқықтары және құқықтық мемлекет, осы екі құбылыстың
қалыптасып дамуының ортақ заңдылықтары бар. Осы екі құбылыс, тек бір-
бірімен тығыз байланыста ғана, өмір сүріп, тиісті түрде дамиды.
Мемлекет әрекетінің құқықпен шектелуі, құқықтық мемлекет
концепциясының практикалық мәнін құрайды. Осы тұрғыдан құқық, мемлекет
әрекетінің озбырлығына қарсы болатын кепілдік ретінде анықталады. Саяси
биліктің шектен асып, басбұзарлыққа айналу қаупы әрқашан болады, сондықтан,
мемлекеттік билік құқықтың талаптарына сай және құқықтық нысандарда жүзеге
асуы тиіс. Адамдардың құқықтарын және бостандықтарын толық қамтамасыз ету,
құқықтық мемлекеттің басты мақсаты, ал осы мақсатқа жету құралы –
мемлекеттік билікті құқықпен байланыстыру әрекеттері.[4] Осы әрекеттер
құқықтық мемлекеттің қағидалары арқылы жүзеге асады.
Құқықтық мемлекеттің мәні анық болғанымен, тәжірбиеде құқықтық
мемлекет туралы жалпыға танылған түсінік қалыптаспаған. Сонымен қоса,
құқықтық мемлекетті сипаттау барысында, бір авторда белгі ретінде
көрсетілген ерекшелік, басқа авторда, қағида ретінде кездеседі. Осыған
орай, келесідей анықтамаларды көрсетуге болады:
• Құқықтық мемлекет – онда, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарын барынша толық қамтамасыз ету, сонымен қатар, саяси
билікті, оның асыра пайдалануын болдырмау мақсатында құқық көмегімен
шектеу үшін, жағдайлар жасалатын мемлекет.
• Құқықтық мемлекетті көпшілік саяси ұйымдасуының және әрекет етуінің
және оның, құқық субъектісі ретіндегі индивидтермен араласуының
құқықтық нысаны ретінде анықтауға болады. Құқықтық мемлекеттің ерекше
белгілеріне кем дегенде, келесілер жатады: құқықтық заңның үстемдігі,
индивидтердің құқықтары мен бостандықтарының шынайы түрде болуы,
егеменді мемлекеттік биліктің билік бөлінуі қағидасы негізінде
ұйымдасуы және қызмет етуі, мемлекет пен тұлға қарым-қатынасының
құқықтық нысаны.
Құқықтық мемлекет белгілеріне мыналар жатады: халық егемендігі идеясы
(құқықтық мемлекеттің басты белгісі); заңның (құқықтың) үстемдігі; билік
бөлінісі; жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының шынайы қамтамасыз
етілуі; дамыған азаматтық қоғамның болуы; бір тұлға немесе бір орган
қолында биліктің шоғырлануын болдырмайтын, саяси демократия институттарын
қалыптастыру; конституциялық заңның үстемдігі және тікелей әрекет етуі;
мемлекеттік билік егеменділігінің заңда тағайындалуы және іс жүзінде жүзеге
асуы; заңдардың құқыққа сәйкес келуі және мемлекеттік билік жүйесінің
құқықтық ұйымдастырылуы; құқықтық мемлекеттілікті қамтамасыз етудің құралы
болып табылатын, соттың жоғары тұруы; жалпы және құқықтық мәдениеттің
жоғары дәрежеде болуы және т.б.”.
Құқықтық мемлекет – тұлғаның ажырамас құқықтарын және бостандықтарын
бекітетін, халықтың әртүрлі топтарының мүдделерін білдіретін және құқыққа
бағынатын заңдар шығару арқылы, азаматтық қоғам істерін басқаратын
мемлекет. Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері: мемлекеттік биліктің
жалғыз қайнар көзі халық, оның егеменді еркі; заңшығарудың демократизмі;
қоғамдық өмірдің бүкіл салаларында заңның үстемдігі; жеке тұлғаның ажырамас
құықтарының бекітілуі және қамтамасыз етілуі; мемлекеттің және жеке
тұлғаның өзара жауапкершілігі; биліктің бөлінісі; мемлекеттің, оның бүкіл
органдарының құқыққа бағынуы; заңдардың атқарылуына бақылау және қадағалау
жүргізу үшін, ұйымдастырушылық – құқықтық құралдардың болуы.
Құқықтық мемлекеттің талаптары: мемлекет іс-әрекетінде жеке тұлғаның
мүдделерінің басшылыққа алынуы; дамыған азаматтық қоғамның болуы; халық
егемендігін тану, мемлекеттің заңшығарушы органдарының қоғаммен
қалыптастырылуы; билік бөлінісі. Құқықтық мемлекеттің қағидалары:
мемлекеттің құқыққа бағынуы; мемлекет іс-әрекетінде адамның табиғи
құқықтарының басымдылығының танылуы; ішкі заңнаманың халықаралық құқықтың
жалпыға танылған нормаларына және қағидаларына сәйкес келуі; конституцияның
үстемдігі және тікелей әрекет етуі; заңдардың құқыққа сәйкес келуі;
конституциялық қадағалаудың арнайы органының болуы.
Құқықтық мемлекет - адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын
барынша толық қамтамасыз етуге жағдай жасайтын, мемлекеттік билікті құқық
көмегімен шектейтін, құқық үстемділігіне негізделген саяси ұйым. Ол
гуманистік бастауларды, әділеттілікті бекітуге арналған әлеуметтік
құндылық, сонымен бірге жеке тұлға бостандығын, ар-ожданы мен намысын
қамтамасыз етудің құралы, халықтық биліктің өмір сүруі нысаны.
Құқықтық мемлекетке сипаттама беру барысында оның өзіндік ерекшелігіне
қарамастан мемлекет ретінде қалатындығын естен шығармау қажет. Құқықтық
мемлекет көпшілік (жария) билігіне ие, оның арнаулы басқару және мәжбүр ету
аппараты болады, оларды ұстап тұру үшін халықтан салық жиналады, бюджет
қалыптастырылады. Мемлекеттің негізгі белгісі ретіндегі егемендікке ие
болады. Құқықтық мемлекеттегі мемлекеттік биліктің егемендігі ел ішінде
барлық азаматтарға және олардың құратын мемлекеттік емес ұйымдарына қатысты
жоғарылықпен, сыртқы саясатты жүргізудегі өзге мемлекеттерден және
халықаралық ұйымдардан тәуелсіздікпен сипатталады. Осы тәріздес белгілері
ұқсас болғанымен де, құқықтық мемлекеттің жәй мемлекетке қарағанда
айырмашылықтары болады: 1. Мемлекетте билік шексіздігімен сипатталса,
құқықтық мемлекетте құқық үстемдігі танылады, 2. Мемлекет қоғамнан алшақ
кетсе, құқықтық мемлекетте азаматтық қоғам мемлекет әрекетін бақылап
отырады, 3. Мемлекет өз тарапынан азаматтарға бассыздық пен күштеуден
қорғауға толық кепілдік бермесе, құқықтық мемлекетте адам құқықтары мен
бостандықтары шынайы қорғалады.
Құқықтық мемлекет мәнінің екі жағын ажыратып көрсетуге болады:
• Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын барынша толық қамтамасыз
ету, жеке тұлға үшін құқықтық көтермелеу режимін қалыптастыру. Бұны
құқықтық мемлекеттің әлеуметтік мазмұндық жағы дейміз.
• Мемлекеттік билікті құқықтың көмегімен шектеу, мемлекеттік құрылымдар
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz