Қылмыс құрамы белгісі тұлғаның әрекет немесе әрекетсіздігі қылмыстық жауаптылықтың нақты мән-жайы ретінде
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Қылмыс құрамы белгісі тұлғаның әрекет немесе әрекетсіздігі қылмыстық жауаптылықтың нақты мән.жайы ретінде
1.1 Қылмыс құрамы түсінгі, белгілері, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Қылмыс құрамы түрлері және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2 Қылмыс обьектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.3 Қылмыстың обьективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
1.4 Қылмыс субьектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
1.5 Қылмыстың субьективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2 Қылмыс салдары заңды қылмыстылық жауапкершілік негізі
2.1 Қылмыстық жауапкершілік ұғымы және мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.2 Қылмыстық жауапкершілік және қылмыстық.құқықтық қатынастар ... ... ... .59
3 Қылмыстық құқықтағы қылмысты анықтау жолдарының мәселелері
3.1 Қылмысты анықтаудағы нормаларды бәсекелесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.2 Қылмыс құрамы қылмысты анықтаудағы заңды негіз ретінде ... ... ... ... ... ..64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Қошымшалар ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
1 Қылмыс құрамы белгісі тұлғаның әрекет немесе әрекетсіздігі қылмыстық жауаптылықтың нақты мән.жайы ретінде
1.1 Қылмыс құрамы түсінгі, белгілері, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Қылмыс құрамы түрлері және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2 Қылмыс обьектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.3 Қылмыстың обьективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
1.4 Қылмыс субьектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
1.5 Қылмыстың субьективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2 Қылмыс салдары заңды қылмыстылық жауапкершілік негізі
2.1 Қылмыстық жауапкершілік ұғымы және мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.2 Қылмыстық жауапкершілік және қылмыстық.құқықтық қатынастар ... ... ... .59
3 Қылмыстық құқықтағы қылмысты анықтау жолдарының мәселелері
3.1 Қылмысты анықтаудағы нормаларды бәсекелесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.2 Қылмыс құрамы қылмысты анықтаудағы заңды негіз ретінде ... ... ... ... ... ..64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Қошымшалар ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Еліміз тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып жарияланғанына он алты жылдан астам уақыт өтті.Әриние, осы жылдар ішінде қаншама тындырылған жұмыстар көп.1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген Қылмыстық кодекс қабылданып жүзеге асырылып келеді.Бұл кодексте Қазақстан Республикасы Конституциясының және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптері мен нормаларына негізделген.
Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам,қоғам, мемлекет мүддессін қорғау болып табылады.Осыған байланысты менін диплом жұмысымның басты ерек
Сол арқылы біріншіден, қылмыстық құқық арқылы жеке адамдардың әрекет немесе әрекетсіздігінде қылмыстың нақты құрамын барын анықтауда, қылмысты дұрыс саралауды, іс-әрекетте құқыққа қайшы және қоғамға зиянды мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін дұрыс белгілеуді, кінәліге жаза тағайындауды қолданылып жүрген қылмыстық заңғға сәйкес қолдануды, бұл жердегі іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің мәнін және дәрежесін, кінәлінің жеке тұлғасын, жауаптылықты жеңілдеттін және ауылататын мән-жайларды ескере отырып қолдануды, сол сияқты адамды қылмыстық жауаптылықтан жәнеде жазадан босатудың заңда көрсетілген негіздері мен шарттарын нақты, терең анықтау арқылы қол жеткізуге болатыны сөзсіз.
Менін диплом жұмысымның өзектілігі қылмыс құрамын терең меңгеру мен анықтау, заңдылық қағидасын берік сақтау арқылы қылмыстық жауаптылыққа тарту жолдары негізін ашуға негізделген.Сондықтан да қылмыстық занның маңызды мәселесінің бірі әрбір норманын мазмұнын ашу.Оған қойылған мақсаттармен талаптар арқылы қол жеткіземіз.
Диплом жұмысынын міндеттері төмендегі жолдардан тұрады.
- жекелеген нормалар арқылы қылмыс құрамынын ерекшіліктерін анықтау, яғни қылмыс құрамына заңдылық талдау жасау.Кез-келген нақты қылмыс құрамын дұрыс анықтау мүмкіндігі ең алдымен оларға тән қылмыс обьектісінің, обьективік жағын және субьектісі, субьективік жақтарының белгілерінің ерекшеліктерін дұрыс, дәлме-дәл ашуды жүзеге асыру. Бұл кез-келген қылмыс құрамына тән заңдылық.
Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам,қоғам, мемлекет мүддессін қорғау болып табылады.Осыған байланысты менін диплом жұмысымның басты ерек
Сол арқылы біріншіден, қылмыстық құқық арқылы жеке адамдардың әрекет немесе әрекетсіздігінде қылмыстың нақты құрамын барын анықтауда, қылмысты дұрыс саралауды, іс-әрекетте құқыққа қайшы және қоғамға зиянды мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін дұрыс белгілеуді, кінәліге жаза тағайындауды қолданылып жүрген қылмыстық заңғға сәйкес қолдануды, бұл жердегі іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің мәнін және дәрежесін, кінәлінің жеке тұлғасын, жауаптылықты жеңілдеттін және ауылататын мән-жайларды ескере отырып қолдануды, сол сияқты адамды қылмыстық жауаптылықтан жәнеде жазадан босатудың заңда көрсетілген негіздері мен шарттарын нақты, терең анықтау арқылы қол жеткізуге болатыны сөзсіз.
Менін диплом жұмысымның өзектілігі қылмыс құрамын терең меңгеру мен анықтау, заңдылық қағидасын берік сақтау арқылы қылмыстық жауаптылыққа тарту жолдары негізін ашуға негізделген.Сондықтан да қылмыстық занның маңызды мәселесінің бірі әрбір норманын мазмұнын ашу.Оған қойылған мақсаттармен талаптар арқылы қол жеткіземіз.
Диплом жұмысынын міндеттері төмендегі жолдардан тұрады.
- жекелеген нормалар арқылы қылмыс құрамынын ерекшіліктерін анықтау, яғни қылмыс құрамына заңдылық талдау жасау.Кез-келген нақты қылмыс құрамын дұрыс анықтау мүмкіндігі ең алдымен оларға тән қылмыс обьектісінің, обьективік жағын және субьектісі, субьективік жақтарының белгілерінің ерекшеліктерін дұрыс, дәлме-дәл ашуды жүзеге асыру. Бұл кез-келген қылмыс құрамына тән заңдылық.
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы.Алматы, 1995ж.
2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі .-Алматы Юрист, 2001 жыл
3. ҚР қылмыстық кодексіне (ерекше бөлім) Комментария –Алматы : ЗАО «жеті жарғы» ,2000.-81с
4. Миричев А. Предупреждение налоговой преступности/Финансовый бизнес .-2001.-№!.-с. 52
5. Ағыбаев А.Н Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім А.2001.
6. Ағыбаев А.Н Қылмыстық құқық.Ерекше бөлім А.2001.
7. Оңғарбев Е.А,А.А Смағулов.ҚР ның қылмыстық құқығы.Қарағанды 2005.
8. Наумов А.В. Угловное право. Общая часть. Курс лекции.М.1996
9. Қаиржанов Е.И.Интересы трудящихся и уголвный закон.А.1975
10. Тарбагатев А.Н Понятие и цели ответственности.Красноярск ,1993
11. Мамытов А.М.Советтік қылмыстық құқық.А.,1970
12. Қайыржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан А.,20003
13. Жүнісов Б. Қазақстан Республикасынң қылмыстық құқығы.Қарағанды, 2000.
14. Волков Б.С. Неосторожность. Уголовно-правовые и криминологические проблемы. М.1977.
15. Дагель П.С. Проблемы вины в советском уголовном праве. Уч.зап. Дальневосточного гос.ун-та.Вып.21.ч1. Владивосток. 1961.
16. Злобин Г.А.Никифоров.Б.С. Умысел и его форма.М. 1972.
17. Кириченко В.Ф. Значение ошибки по советскому уголовному праву.М.1950.
18. Лунеев В.В. Мотивация преступного поведения.М. 1991.
19. Макашвили В.Г. Уголовная ответственность за неосторожность.М.1957.
20. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву.М.1961.
21. Рарог А.И. Проблема субьективной стороны преступления.М.1991.
22. Тарарухин С.А.Преступное поведение.Социальные и психологические черты.М.1974.
23. Утевскии Б.С. Вина в советском уголовном праве.М.1950.
24. Филановскии И.Г. Социально-психологическое отношение субьекта к преступлению.Л.1970.
25. Якушин В.А. Ошибка и ее уголовно-правовые значения. Казань. 1988.
26. Бордина С.В. Вопросы уголовного права и процесса в практике верховных судов СССР и РСФР. М.1971.
27. Алауханов Е. Қылмыс құрамы//Заң. 2000 ж. №2. 59-66-Б., №3 65-67 Б., №4 56-64-Б.
28. Мәліков А. Қылмыстық құрам// Заң 2002 ж. №11. 63-67-Б.
29. Баянқызы А. Аяққа тапталған құқық // Сақшы №8 (3503) 23.02.2006, 5-б.
30. Павлодар облысының ІІБ-ның баспасөз орталығы. Почему порно?//На страже 31.03.2005. №12(3460) 6-Б.
31. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы .А. жеті жарғы,2001
32. Мойлыбаева С. Конфискация имущества. Проблемы и пути решения// Вестник МГД РК.-2001.-№11.-с .19
33. Статистический бюллетень//2001.-№12
34. Статистический бюллетень//2002 .-№ 12
35. Статистический бюллетень//2003.-№6
36. Статистический бюллетень // 2004.-№12
37. Статистический бюллетень // 2006.№1
2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі .-Алматы Юрист, 2001 жыл
3. ҚР қылмыстық кодексіне (ерекше бөлім) Комментария –Алматы : ЗАО «жеті жарғы» ,2000.-81с
4. Миричев А. Предупреждение налоговой преступности/Финансовый бизнес .-2001.-№!.-с. 52
5. Ағыбаев А.Н Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім А.2001.
6. Ағыбаев А.Н Қылмыстық құқық.Ерекше бөлім А.2001.
7. Оңғарбев Е.А,А.А Смағулов.ҚР ның қылмыстық құқығы.Қарағанды 2005.
8. Наумов А.В. Угловное право. Общая часть. Курс лекции.М.1996
9. Қаиржанов Е.И.Интересы трудящихся и уголвный закон.А.1975
10. Тарбагатев А.Н Понятие и цели ответственности.Красноярск ,1993
11. Мамытов А.М.Советтік қылмыстық құқық.А.,1970
12. Қайыржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан А.,20003
13. Жүнісов Б. Қазақстан Республикасынң қылмыстық құқығы.Қарағанды, 2000.
14. Волков Б.С. Неосторожность. Уголовно-правовые и криминологические проблемы. М.1977.
15. Дагель П.С. Проблемы вины в советском уголовном праве. Уч.зап. Дальневосточного гос.ун-та.Вып.21.ч1. Владивосток. 1961.
16. Злобин Г.А.Никифоров.Б.С. Умысел и его форма.М. 1972.
17. Кириченко В.Ф. Значение ошибки по советскому уголовному праву.М.1950.
18. Лунеев В.В. Мотивация преступного поведения.М. 1991.
19. Макашвили В.Г. Уголовная ответственность за неосторожность.М.1957.
20. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву.М.1961.
21. Рарог А.И. Проблема субьективной стороны преступления.М.1991.
22. Тарарухин С.А.Преступное поведение.Социальные и психологические черты.М.1974.
23. Утевскии Б.С. Вина в советском уголовном праве.М.1950.
24. Филановскии И.Г. Социально-психологическое отношение субьекта к преступлению.Л.1970.
25. Якушин В.А. Ошибка и ее уголовно-правовые значения. Казань. 1988.
26. Бордина С.В. Вопросы уголовного права и процесса в практике верховных судов СССР и РСФР. М.1971.
27. Алауханов Е. Қылмыс құрамы//Заң. 2000 ж. №2. 59-66-Б., №3 65-67 Б., №4 56-64-Б.
28. Мәліков А. Қылмыстық құрам// Заң 2002 ж. №11. 63-67-Б.
29. Баянқызы А. Аяққа тапталған құқық // Сақшы №8 (3503) 23.02.2006, 5-б.
30. Павлодар облысының ІІБ-ның баспасөз орталығы. Почему порно?//На страже 31.03.2005. №12(3460) 6-Б.
31. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы .А. жеті жарғы,2001
32. Мойлыбаева С. Конфискация имущества. Проблемы и пути решения// Вестник МГД РК.-2001.-№11.-с .19
33. Статистический бюллетень//2001.-№12
34. Статистический бюллетень//2002 .-№ 12
35. Статистический бюллетень//2003.-№6
36. Статистический бюллетень // 2004.-№12
37. Статистический бюллетень // 2006.№1
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------6
1 Қылмыс құрамы белгісі тұлғаның әрекет немесе әрекетсіздігі қылмыстық
жауаптылықтың нақты мән-жайы ретінде
1.1 Қылмыс құрамы түсінгі, белгілері, мәні------------------------------
------------------8
1.1 Қылмыс құрамы түрлері және жіктелуі--------------------------- ----------
--------------12
1.2 Қылмыс обьектісі-------------------------- -----------------------------
-----------------------21
1.3 Қылмыстың обьективтік жағы------------------------------- --------------
-----------------30
1.4 Қылмыс субьектісі------------------------- -----------------------------
----------------------39
1.5 Қылмыстың субьективтік жағы------------------------------- -------------
----------------44
2 Қылмыс салдары заңды қылмыстылық жауапкершілік негізі
2.1 Қылмыстық жауапкершілік ұғымы және мәні-------------------------------
----------54
2.2 Қылмыстық жауапкершілік және қылмыстық-құқықтық қатынастар-------------
59
3 Қылмыстық құқықтағы қылмысты анықтау жолдарының мәселелері
3.1 Қылмысты анықтаудағы нормаларды бәсекелесі------------------------- ----
---------62
3.2 Қылмыс құрамы қылмысты анықтаудағы заңды негіз ретінде------------------
----64
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
-----------------------67
Қолданылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------
-------------------68
Қошымшалар------ ----------------------------------- ------------------------
----------------------69
Кірісіпе
Еліміз тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып
жарияланғанына он алты жылдан астам уақыт өтті.Әриние, осы жылдар ішінде
қаншама тындырылған жұмыстар көп.1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне
енген Қылмыстық кодекс қабылданып жүзеге асырылып келеді.Бұл кодексте
Қазақстан Республикасы Конституциясының және халықаралық құқықтың жалпы
жұрт таныған принциптері мен нормаларына негізделген.
Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам,қоғам, мемлекет
мүддессін қорғау болып табылады.Осыған байланысты менін диплом жұмысымның
басты ерек
Сол арқылы біріншіден, қылмыстық құқық арқылы жеке адамдардың әрекет
немесе әрекетсіздігінде қылмыстың нақты құрамын барын анықтауда, қылмысты
дұрыс саралауды, іс-әрекетте құқыққа қайшы және қоғамға зиянды мән-
жайлардың бар немесе жоқ екендігін дұрыс белгілеуді, кінәліге жаза
тағайындауды қолданылып жүрген қылмыстық заңғға сәйкес қолдануды, бұл
жердегі іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің мәнін және дәрежесін, кінәлінің
жеке тұлғасын, жауаптылықты жеңілдеттін және ауылататын мән-жайларды ескере
отырып қолдануды, сол сияқты адамды қылмыстық жауаптылықтан жәнеде жазадан
босатудың заңда көрсетілген негіздері мен шарттарын нақты, терең анықтау
арқылы қол жеткізуге болатыны сөзсіз.
Менін диплом жұмысымның өзектілігі қылмыс құрамын терең меңгеру мен
анықтау, заңдылық қағидасын берік сақтау арқылы қылмыстық жауаптылыққа
тарту жолдары негізін ашуға негізделген.Сондықтан да қылмыстық занның
маңызды мәселесінің бірі әрбір норманын мазмұнын ашу.Оған қойылған
мақсаттармен талаптар арқылы қол жеткіземіз.
Диплом жұмысынын міндеттері төмендегі жолдардан тұрады.
- жекелеген нормалар арқылы қылмыс құрамынын ерекшіліктерін анықтау,
яғни қылмыс құрамына заңдылық талдау жасау.Кез-келген нақты қылмыс құрамын
дұрыс анықтау мүмкіндігі ең алдымен оларға тән қылмыс обьектісінің,
обьективік жағын және субьектісі, субьективік жақтарының белгілерінің
ерекшеліктерін дұрыс, дәлме-дәл ашуды жүзеге асыру. Бұл кез-келген қылмыс
құрамына тән заңдылық.
- Әділсоттылықты, заңдылықты жүзеге асыруда Қылмыстық құқықтың
міндеті ретінде заңға сәйкес қылмыс жасағаны үшін кінәлы деп табу оның
жасаған іс-әрекетінде белгілі-бір қылмыс құрамының барлық белгілері болуы
және іс-әрекетті істеу қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізгі міндеті.
Қылмыстың негізгі категориясы бірі-қылмыс құрамы. Адамның құқыққа
қарсы мінез-құлқы ойлау арқылы жүзеге асады. Адамның қылмыстық заң тиым
салған, осы заңда көрсетілген іс-әрекеттерді істеуін алдын алу.Ал,
қылмыстық жауаптылық деп-қылмыс заңы бойынша белгіленген нақты іс-әрекетті
істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті органдарды арқылы мінеушілігін
(айыпталушығын) айтамыз.Қылмыстық жауаптылық қылмыстық-құқылық қатынас
мәселесімен тығыз байланысты.
Осы жұмыстың үш бөлімінде қылмыстық жауаптылық және қылмыс құрамы
тақырыбын толықтай ашуға тырыстым.
Диплом жұмысын жазуда Қылмыстық жауаптылық және қылмыс құрамы
бойынша Қазақстанда зерттеу жұмысымен айналысып жүрген авторлар заң
ғылымдарының докторы Ағыбаев А.Н,Қайыржанов Е.,Смағулов А.А,Оңғарбаев Е.А
еңбектері қолданды
1 Қылмыс құрамы белгісі тұлғаның әрекет немесе әрекетсіздігі қылмыстық
жауаптылықтың нақты мән-жайы ретінде
1. Қылмыс құрамы түсінгі және мәні
Қылмыстық заңда қылмыстың жалпы түсінгі берілген, сонымен бірге
Ерекше бөлімде нақты қылмыстар жеке –жеке көрсетілген. Қылмыстық заң қылмыс
құрамы деген түсінігін ашпайды.Бұл түсінікті қылмыстық құқық теориясы ғана
береді. Қылмыстың құрамы деп-қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс
-әрекеттерді белгілі- бір қылымстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
қылмыстың обьективтік және субьективтік жақтарынан құралған элементтердің
және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз.
Қылмыс құрамының әрқайсысы оның субьективтік және обьективтік
белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер секілді қылмыстың құрамы да
белгілі бір элементтерден тұрады. Осы белгілердің қосымша жүйелерінің ең
болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенің болмауына, яғни қылмыс құрамның
тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл жерде қылмыс құрамының элементтері
деп, қылмыс құрамының жүйелерін құрайтын бастапқы компонентерін айтамыз:
Қылмыс құрамының белгілеріне мынандай төрт түрлі элементтер жатады: обьект,
обьективтік жағы,субьект, субьективтік жағы. Мысалы: оны кесте 1 көреміз:
Кесте 1
Қылмыс құрамның элементтері
бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру қылмысы (187-бап)
белгілері болып біріншіден, басқа біреудің мүлкіне қол сұғу, екіншіден, осы
мүлікті жою немесе бүлдіру, үшіншіден, осы әрекетті қасақана істеу,
төртіншіден, бұл іс-әрекет ауырлататын жағдайда жасалса ол үшін 14-ке
толған адам жауапқа тартылады. Осы көрсетілген төрт белгінің біреуі жоқ
болса, онда абайсызда бүлдірсе немесе жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа
бір қылмыс құрамы болады. Себебі, бұл жерде 187-бапта көрсетілген қылмыстың
басты белгісі қылмысты қасақаналықпен істеу жоқ. Әрбір қылмыс құрамынын
белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициясында ғана емес, қылмыстық
заңның Жалпы бөлімінде оның тиісті баптарында да айтылады. Ерекше бөлімнің
баптарының диспозицияларында әр түрлі қылмыстың көптеген белгілері аталып
көрсетілген. Мұның өзінде диспозициялардың қылмыстың ерекшелігін анықтайтын
және оны басқа қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегін
береді. Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ немесе нақты қылмыс топтарына
тән белгілер. Жалпы бөлімнің баптарында анқықталады. Мысалы: бөтеннің
мүлкін ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің 171-бабының диспозициясында
осы қылмыстың не субъектісі, не кінәнің нысана аталмаған.
Бұл жалпылама аталған белгілер Қылмысьтық кодекстік 15 және 20
баптарында көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175 бабында ұрлықтың оған тән
белгісі басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау көрсетілген. Осы белгі
арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында
көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс
құрамына жатпайды. Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік
белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ
олардың қоғамға қауіптілігін құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының
көрінісі. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән белгілер
қылмыс құрамына қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс
құрамынан тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін
маңызы болмайды. Мысалы: біреудің мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, құжат т.б.)
немесе ол ұрлықтың қашан болғанын қылмысты саралауға әсер етпейді. Түрлік
белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Сол
түрлік белгілерінің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да болмайды.
Мысалы, басқа біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі-оны жасырын ұрлау.
Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес ашық түрде жүзеге
асырылса, онда ұрлақ емес, басқа қылмыс құрамы-тонау болады. Қылмыс құрамы
бір ғана қылмыстық құқылық нормада бір бапта көрсетілуі мүмкін. Мысалы 314-
бап қызмет жөніндегі жалғандық.
Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының
бір немесе бірнеше түрі қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің
308 бабында қылмыстық қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік
өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың бірінші
бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екінші, үшінші бөлімінде осы қылмыстың
ауыр немесе өте ауыр түрлері көрсетілген.
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының
тікелей істеген қылмыстары көрсетіледі. Алдын-ала қылмысты әрекеттерде
немесе қылмысқа қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы,
көмектесуші әрекеттеріне сол немесе басқа қылмыстың құрамының барлық
белгілері болмайды. Мысалы, әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап
жыныстық қатынас жасау орындалмайды немесе кісі өлтіруге сотталғанда
қылмыстың зардабын- адам өлімі жоқ бірақ та осы жағдайларды кінәлінің
әрекеттерінде ерекше бөлімдегі аталған баптарда көрсетілген қылмыстың
барлық белгілерін болмауын олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ деуге
негіз болмайды. Бұл жағдайда қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы Ерекше
бөлімнің, сол сияқты Жалпы бөлімнің тиісті баптарында көрсетіліп отыр.
Мысалы, әйел зорлауға оқталғанның кінәлінің әрекетінде қылмыстық кодекстің
120 және 24-баптарында көрсетілген қылмыс құрамының белгілері бар. Қылмыс
құрамының заңдылықты сақтауда және оны нығайтуда маңызы зор. Заңдылықты
қатаң сақтау, бұлжытпай жүзеге асыру тәуелсіз мемлекетіміздің нығайуының
негізгі шарты. Заңдылық қағидасын сақату, жүзеге асыру құқық қорғау
органдарының қызметкерлерінің қасиеті борышы. Бұл азаматтардың
конституциялық құқығын, бостандықтарын жүзеге асырудың негізгі кепілі болып
табылады.Заңдылық талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс істеген адамға заңды
дұрыс қолданылып, оның әрекетіне заң талабына сай баға беру болып
табылады.Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарның бірі қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, әрекет немесе әрекетсіздікке
қылмыстық заң нормасының талабына сай баға беріп саралау болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз-адамның қоғамға істеген қауіпті әрекетін
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамының белгісі бар бапқа дәлме
дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда
көрсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп
саналады.Қылмысты саралауды іс-әрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптары
немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету
қажет. Егер адамның іс-әрекетінде бірнеше қылмыстық құрамы болса, онда іс-
әрекеті заңмен бірнеше баптары немесе баптардың бірнеше бөліктері,
тармақтары бойынша сараланады.Қандай түрде болса да қылмысты дұрыс
сараламау, ол заңдлықты бұзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін органдардың
беделіне нұқсан келтірумен байланысты болады.Мұндай құбылысқа жол бермеу
үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып, істің мән–жайын терең зерттей білу,
істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажет, сондай- ақ қылмысты қылмыс
еместілікпен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажыратын белгілерді
анықтау керек. Міне, бұл жерде қылмыс құрамының, оның белгілерінің қылмысты
саралаудағы, заңдылықты сақтаудағы маңыздылығы ерекше болып отыр. Біздің
құқықтық мемлекетіміздің бірде-бір адам,егер оның істеген іс-әрекетінде
құрамы жоқ болса, қылмыстық жауапқа тартылуға немесе жазалануға тиісті
емес. Өйткені жаңа қылмыстық кодекстің негізгі талабы қылмыстық жауапқа
және жазаға тек ғана қылмыс істегенге, яғни қылмыстық заңда көрсетілген
қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе абайсыздықтан істеген кінәлі
адамды тарту болып табылады делінген.
1.1 Қылмыс құрамы түрлері және жіктелуі
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне
ұқсамайтын қылмыстық құқылық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағыты
да әртүрлі. Жоғарыда айтқандай қылмыс туралы ұғым Қылмыстық кодекстің
9–бабында берілген. Осы баптағы анықтамадан көрінгендей, қылмыс дегеніміз
адамның әлеуметтік-құқылық, қоғамға қауіпті және құқыққа қайшы секілді
міндетті белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше іс- әрекеті болып
табылады.
Қылмыстың жалпы түсінгі,сол қылмыстың заңдылық сипаттамасын беріп
ғана қоймай, оның әлеуметтік-саяси мәнін де ашып көрсетеді. Өмірде
қылмыстық құбылыстар әр-түрлі нысанда көрініс тауып немесе түрлі
болатындықтан қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігімен бірге нақты
қылмыстардың да, түсінгін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі- барлық
қылмыстарға тәң, оның белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстың құрамы ұғымы (corpus delict) орта ғасырлық қылмыстық құқық
ғылымында пайда болған және сол кезден тек іс материалдық құқықта тек ХIX
ғасырдың аяғы XIX ғасырдың басында Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі
кейбір қылмыстарға байланысты енгізілді. Қылмыстың құрамы деп қылмыстық
заңмен көрсетілген қылмыстың белгілерінің жиынтығын айтады. [ 6;33]
Қылмыс құрамы-бір қылмыстың заңға қайшы, қоғамға қауіпті әрекетін
құрайтын және міндетті обьективті және субьективті элементтерінің
жиынтығы.Қылмыстық заңда қылмыс құрамы деген түсінік сирек пайдаланылады.
Қылмыс құрамының екінші, мағынасы тек ғана іс-әрекеттің қылмыс
екендігін анықтап қана қоймай қылмысты қай санаттағы, қылмыстар топтарына
жататындығын анықтайды, өйткені қылмыстың құрамының белгілерін анықтау
қылмыстың түрін қоғамдық қауіптілік деңгейін және мінез ерекшеліктерін
анықтау болып табылады.
Үшінші, мағынасы заңдық тұрғыда қылмыс құрамы мен қылмыстық жазалау
шектерін байланыстырады.
Сонымен, қылмыс құрамының маңызы ретінде төмендегілерді танимыз:
- қылмыс құрамы қылмыстық жауаптылықтың негізі болып табылады;
- қылмыс құрамы қылмысты саралау мақсаттарына қызмет етеді, яғни
жасалған іс-әрекеттегі қылмыстың құрамын анықтайды;
- қылмыстық жазалауға жататындық шегін анықтайды
Қылмыстық заңда қылмыс құрамы ұғымы ҚРҚК 3 бабында қарастырлыған,
онда қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі болып, қылмыс жасау,яғни
Қылымстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет
танылады делінген. Қылмыстың құрамына қылмыстық іс –жүргізу заңы да осындай
мағына береді. Бір қылмыстың белгілерінің жиынтығы қылмыстың нақты құрамын
құрайды. [ 2; 65]
Қылмыстың құрамы нақты – бұл қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қылмыс
ретінде сипаттайтын белгілер жиынтығы.
Қылмыстың жалпы құрамы әр қылмыстың құрамындағы құрамдарды
сипаттайды, олардың да арасында айырмашылықтар болады. Нақты қылмыстың
құрамы қылмыстық жауаптылықты дәлелдеуге маңызды орын алады, өйткені
тұлғаның әрекетінде нақты қылмыстың құрамы болғанда ғана бір қылмыстың бар
екендігіне, қылмыстық жауаптылыққа тартуға болатын әрекеттін орын алуын
байқауға болады. Қылмыстың жалпы құрамы мұндай рөлді атқармайды.
Қылмыстың құрамы әртүрлі түсініледі, яғни:
- қылмыстың заңнамалық моделі ретінде;
- ғылыми абстракция ретінде
- нақты қылмыстың мазмұны, ядросы ретінде
Құрамның бірінші мағынасы, өлшем ретінде рөл атқарады, яғни іс
әрекеттегі қоғамға қауіптілік деңгейінің оны қылмыс деп тануға жеткілікті
немесе жеткіліксіз екендігін анықтайды. Бұл заңдылықтың сақталуы, қылмыстық
саясаттың бір қалыпты жүргізілуіне, азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерінің сақталуына кепіл болады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрібір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы- бұл қылмысты іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана.Ол–нақты қылмыстың заңды
сипаттамасы, жеке нақты қылмыстың заңдылық түсінігі. Егер қылмыстың
түсінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер-қоғамға қауіптілік, құқыққа
қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында
іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін білдеретін нақты қылмыстардың міндетті
белгілерінің жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс құрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық-
түсініктерінің бағыты әр түрлі. Нақты қылмыстың құрамы қылмыстық
жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыстың
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстық құқықта оның құқылық,
әлеуметтік- саяси табиғатын түсіндіру қажеттілігінен туындайды.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың құрамының
түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады. Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінгінен, қылмыстың
нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында
жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап,
көрсетеді.Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді
деп жоғарыда атап өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың
құрамына тән, жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни
кез келген қылмыстар құрамының жалпы белгілелерін белгілейтін белгілер
бар. Қылмыстық құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті
элементтерді: қылмыстың обьектісін, қылмыстың обьективтік және субьективтік
жақтарын, субьектісін атап көрсетеді.Осы белгілерге орай кез келген
қылмыстың құрамы осындай төрт элементтерге бөлінеді. Әрбір қылмыс
құрамында оның обьектісін, обьективтік жағы, субьективтік жақтарын, және
субьектіні бейнелейтін белгілері міндеті түрде болады.Осы элементтердің
әрқайсысы қылмыстың құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан да
элементтердің біреуінің жоқ болуы қылмыс құрамының мүлде және қылымстық
жауаптылыққа негіздің де жоқ екендігін көрсетеді.
Қылмыс құрамының элементтері оның компоненттері, құрылымдық
бөліктері болып табылады.
Әрбір қылмыс- обьективті және субьективті әрекет жасаушы мен іс-
әрекеттің диалектикалық бірлігі.
Қылмыс құрамының белгілері-қылмыстың әрбір элементтіне тән
ерекшеліктерін сипаттайтын санаттар.Олар қылмыс құрамының ерекшелігін
анықтауға, жасалған іс-әрекеттің қылмыстың өзге де құқық бұзушылықтардан
айырмашылығын анықтауға жол ашады. Қылмыстың құрамының жалпы түсінгі барлық
қылмыс құрамына тән осы төрт түрлі элементтермен сипатталады.Қылмыстың осы
немесе басқа элементтерін сипаттау тисінше қылмыс құрамының элементтерін
сипаттау деп аталады.Мысалы, қылмыстың субьективік жағының белгілерін
сипаттау қылмыс құрамының субьективтік жағы деп аталады.
Қылмыстың обьектісі деп, сол қылмыстық қиянаттың неге бағытталғанын,
оның қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын айтамыз.
Қылмыстың обьектісі заң қорғайтын қоғамдық қатынастар болып
табылады.Қылмыстық құқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей
обьект болып бөлінеді.Қылмыстың обьектсін оны сипаттайтын қылмыс құрамынын
белгілерін дұрыс анықтаудың қоғамға зиянды іс әрекеттің сипаты мен
дәрежесін белгілеу үшін және оны саралау үшін маңызы ерекше.
Қылмыстың сыртқы пішінің, көрінісін сипаттайтын белілердің жиынтығы
қылмыстың обьективтік жағын құрайды.Обьективтік жағының белгісіне ең
алдымен қоғамға қауіпті мінез-құлық актсінің сыртқы көрініс- адамның
әрекеті немесе әрекетсіздігі жатады.Қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздіктің нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында әр түрлі
және жан-жақты (мүлікті жою немесе бүлдіру,өмірді жою, қауіпті жағдайда
қалдыру, т.б) Біршама қылмыс құрамының обьективтік жағы әрекет немесе
әрекетсіздіктен басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен
себепті байланысын көрсетеді.Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір
қатынастардың обьективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт,
орын, жағдай, қылмыстың жасалу тәсілдеріде жатады. Қылмыстарды ажыратып
жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты
саралауда обьективтік жақтын осы белгілерінің маңызы зор.
Қылмыстың субьективтік жағының белгілеріне қылмыстың ішкі жағын
құрайтын белгілері, яғни адам істеген қоғамға қауіпті іс әрекет не
психикалық қатынас сипатталады. Субьективтік жақтың белгілеріне кінә,ниет
және мақсат жатады.Кінә екі түрлі нысанда: қасақаналық және абайсыздық
түрінде (20,21 –баптар) көрініс табады.
Субьективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен (ұрлық),екінші
біреулер абайсыздықпен (абайсызда кісі өлтіру), үшіншіден қасақаналықпен
де, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін. Кінәнің нысанының көпшлігі қылмыстық
заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі.Ал көрсетілмеген жағдайда олар
қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау арқылы анықталады. Кейбір
қылмыс құрамының субьективтік жағынын белгілеріне қылмыстың ниеті мен
мақсаты да жатады. Мысалы, пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру, басқа қылмыстың
ізін жасыру мақсатымен кісі өлтіру. Қылмыс құрамының субьективік жағынан
белгілерін анықтау,қылмысты саралауда қылмыстың және қылмыскердің
қауіптілік дәрежесін анықтау үшін және жаза мөлшерін белгілеу үшін аса
маңызды болып табылады.
Қылмыстық заң бойынша қылмыстың субьектісі болып, қылмыстық
жауаптылыққа тартылуда кез-келген адам жатады. Қылмыстық жауаптылыққа есі
дұрыс, қылмыс жасаған уақытта 16- ға, кейбір қылмыстар үшін 14,18- ге
толған (14,15 бап) жеке адамдар жатады.
Сонымен кез-келген қылмыс құрамының субьектісінің жалпы белгілері
болып: жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар
саналады..Қайсыбір қылмыс құрамдары үшін жауаптылықа осы жалпы белігердің
бөтен қосымша болғанда ғана жол берілуі мүмкін.Әдетте, мұндай қосымша
белгілер осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін шектейді.
Мысалы, пара алудың субьектісі болып тек қана мемлекеттік
органдардың адамдары ғана, ал әскери қылмыстардың субьектісі болып әскери
қызметшілердің болуы қылмыстың субьектісін белгілейтін белгілердің қылмысты
саралау үшін, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін
белгілеуде маңызы зор.
Осы тұрғыдан алағанда қылмыстық құқық теориясында қылмыстың
құрамының жалпы түсінгі, қылмыс құрамының қажетті, міндетті белгілері және
факультативтік белгілері болып өзгешеленеді. Мұндай өзгешелену қылмыс
құрамының мазмұнын ашуға, қылмысты іс- әрекетті дұрыс саралауға
көмектеседі. Қылмыстың құрамының қажетті, міндетті белгілері дегеніміз бұл
кез-келген қылмыс құрамында болатын белгілер және бұл ешқандай құрам бола
алмайды. Осыған байланысты, әр құрамда нақты обьектісі, әрекет, кінә,
субьектінің есі дұрыстығы және заңда тиісті жасқа жеткендігі анықталуы
тиіс.Осы белгілердің біреуінің болмауы қылмыс құрамының жоқтығын
білдіреді.Ондай белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы қылмыс құрамының
мүлде болмауының көрінісі болып табылады.Мұндай белілерге жататындар:
әрекет немесе әрекеттсіздік, кінәнің нысаны,адамның есі дұрыстығы және оның
белгілі жасқа толуы.
Қылмыс құрамының факультативті нышандары дегенміз бұл заң
шығарушының кейбір қылмыс құрамдарын сипаттау үшін қолданылатын белгілері
болып табылады.Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу
тәсілі,қылмыстық ниет, мақсат, қылмыстың заты, қылмыстың арнаулы
субьектсіі, қылмыстың зардабы,себепті байланыс.
Егер факультативтік белгі сол немесе басқа бір құрамда атап
көрсетілсе, онда ол өзінің мәні жағынан осы құрамның қажетті, негізгі
белгісіне айналып кетеді. Мысалы,басқа біреудің мүлкін тонауды алсақ, мұнда
тонаудың тәсілі- мүлікті ашықтан ашық алу, осы қылмыстың белгісі. Егер
факультативтік белгісі қылмыс құрамына енгізілмесе, онда ол қылмысты
саралауға әсер етпейд.Тек қана қылмыстық-құқылық жаза белгіленгенде есепке
алынады. Мысалы, қызметшінің құжаттарды қолдан жасау қылмысын саралауда
оның қандай тәсілмен, қандай құралмен істелгені есепке алынбайды (314-
бап).Бірақ қолданылған тәсіл, мақсат жаза тағайындалғанда сөз жоқ
ескеріледі. Қылмыс құрамының жалпы түсінігінің ол туралы ілімнің заңдылықты
сақтауда және оны нығайтудағы маңызы орасан зор.
Қылмысты дұрыс саралау үшін, нақты қылмыс құрамдарынның белгілерін
тиісінше дұрыс түсіну қажет. Осындай әдіс қылмыс құрамының жалпы белгілерін
білуге жәрдемдеседі. Ал қылмыс құрамының жалпы түсінгі нақты қылмыс құрамын
қатесіз табудың аса қажетті сатысы болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында әр қылмыс құрамдары беліленген бір
белгілермен біріктірілетін топтарға бөлінеді.
Жекелеген қылымс құрамының мазмұнын терең ашу, олардың белгілерін
анықтауды жеңілдету және нақты істелген іс-әрекетті дұрыс саралау
мақсатымен қылмыс құрамының түрлері нақты белгілер бойынша өзара бөлінуі
мүмкін. Қылмыс құрамының жіктелуі барысында,әр қылмыстың мазмұны ашу үшін,
олардың құрылуының жалпы заңдылықтарын білу қажет. Қылмыс құрамдарын жіктеу
келесі өлшемдерді қолдана отырап жүзеге асырылады:
- қоғамға қауіптіліктің дәрежесі;
- құрамының белгілерін сипаттау тәсілі;
- құрылымдық ерекшеліктері.
Іс-әрекет қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипатына қарай құрамдар
бірнеше топқа бөлінеді:
а) негізгі
б) жауаптылықты ауырлатын қылмыс құрамы;
в) жауаптылықты жеңілдететін қылмыс құрамы;
Қылмыс құрамдарын осылай бөліп қарастыру қажеттілігі,қылмыстық
жауаптылық пен жазаны бөлу мақсатымен тығыз байланысты. Қылмыс құрамы
әрқашанда қоғамға қауіпті әрекеттің жазалау шектерін көрсететін
санкциялармен байланыста болады.Дегенмен,кейбір іс-әрекеттер тек қана
қоғамға қауіпті дәрежесімен ғана емес, сондай ақ, басқа да сипатымен де
ерекшеленуі мүмкін. Заң шығарушы осыны ескере отырып, кейбір жағдайларда
бір қылмыс бойынша бірнеше құрам бөліп шығарып, оларды әртүрлі жазалау
шараларымен байланыстырады.Бұл, жазалау саясатының бірлігін қамтамасыз
етіп, жазалауда жекелеу мен дараландыру қағидасын, заңдылықтың сақталуын
қамтамасыз етеді.
Негізгі құрамда,іс әрекет өзіне тән ерекше белілермен
сипатталанды. Мәселен, іс әрекет ауырлататын немесе жеңілдететін мән
жайларсыз жасалса, ол, қылмыстық заңның жекелеген бабында (мысалы, ҚРҚК 106-
бабында) немесе нақты бір бап бөлігінде (мысалы,ҚРҚК 107 бабының 1
бөлімінде) жай қылмыс құрамы ретінде көрініс табады.
Ауырлатылған құрам-қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын
мән-жайлармен сипатталанатын құрам және бұл мән-жайлардың болуы қылмыс
құрамына қарағанда ауырырақ жаза түрлерін тағайындауға алып келеді.(мысалы,
ҚРҚК 96-бабының 2 –бөлімі, 178-баптың 2-бөлігі). Кейбір жағдайларда
жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты заң шығарушы сараланатын құрамның
түрлерін бөліп көрсеткен.Олар аса ауырлататын жағдайларындағы қылмыс құрамы
(ҚРҚК 175-бабының 1 бөлімінде,289-баптың 3-4 бөлігінде) болып саналады.
Жеңілдетілген қылмыс құрамы-бұл қылмыстық заңның негізгі
құрамында көзделген іс-әрекеттерді жасағаны үшін белгіленген жаза
мөлшерінен төмен жазаны тағайындауға, жаза мөлшерін азайтуға негіз болып
табылатын мән-жайлары бар қылмыс құрамы. Мысалы: ауырлататын мән-жайларсыз
адам өлтіруде ҚРҚК 96 бабының 1 бөлігіне сәйкес, жаза 6 жылдан 15 жылға
дейін бас бостандығынан айыруға тағайындалады.Ал, қажетті қорғаныс шегінен
шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (ҚРҚК 99-бабы) құрамы үшін жаза мөлшері
төмендетіледі, онда 2 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеу немесе
дәл сол мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы көзделген. [ 2;16]
Бұл қылмыс құрамы адам өлтірудің жеңілдетілген құрамы болып
саналады.
Жекелеген қылмыс құрамының мазмұыны ашуда,олардың белгілерін
анықтауды жеңілдету және нақты істелген іс- әрекетті дұрыс саралау мақсаты
мен қылмыс құрамы жай қылмыс құрамы және күрделі қылымс құрамына бөлінеді.
Жай қылмыс құрамы-қылымсы құрамының белгілерінің біркелкі
болуы, яғни бір ғана обьектісі, бір ғана обьективтік жағы және т.б.
Күрделі құрам келесідей белгілермен сипатталады:
- қылмыс құрамы элементтерінің бірнеше болуы, мысалы, бірнеше обьектіге
қол сұғылуы, т.с.с (ҚРҚК 179 бабында көзделген қарақшылық);
- іс- әрекет жасау процесінің немесе қылмыс зардаптарының (созылмалы
және жалғасатын қылмыстар) созылуы (ҚК 373 бабында, 176-бабы);
- баламалы элементтер немесе ауырлататын мән-жайдың болуы (ҚК 96 бабы, 2
бөлімі);
- бірнеше жай құрамдардың жиынтығы ретінде орын алуы (ҚК 237-бабы 257-
батың 2,3 бөлімдері).
Қылмыс құрамдары құрылысына қарай материалдық, формалды және
қысқартылған болып бөлінеді.Оларды бірнеше түрге бөліп қарастыру тұлғаның
қоғамға қауіпті әрекетті жасауының бірнеше сатылардан тұруымен тікелей
байланысты. ҚК 24, 25 баптарында қылмысқа дайындалу; қылмыс жасауға оқталу,
қылмыстың аяқталуы немесе нәтижеге жету нысандарындағы қасақана қылмыс
жасау сатылары көрсетілген.
Егер заң шығарушы қылмыс құрамында тек іс-әрекеті емес іс-әрекеттің
нәтижесінен болған зардапты көрсетсе, онда бұл материалдық құрам (мысалы,
адам өлтіру) болып табылады.
Егер заң шығарушы қылмыс құрамында іс-әрекеттің белгілерін көрсетіп,
туындауы мүмкін зардапты міндетті белгісі ретінде танымаса, онда бұл
формальды құрам болады. Бұл жағдайда құрамның толық болуы үшін көрсетілген
әрекетті жасағаны жеткілікті (мысалы, пара беру және алу, жала жабу,
қашқындық және т.б).
Егер заң шығарушы қылмыс құрамындағы қылмыстық іс-әрекеттің жалпы
бейнесін азайтаса, яғни қылмыс құрамының қылмысқа дайындалу әрекеттері
немесе қылмыс құрамының онда бұл келте қылмыс құрамы болады.Яғни, қылмыстың
аяқталуы үшін болатын әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі жеткілікті, ол
іс- әрекеттерін аяғына дейін жеткізу қажет емес мысалы, бандитизм. Мысалы,
кесте 2
Кесте -2
1.2 Қылмыс обьектісі
Кез-келген қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмыстың
обьектісін анықтаудың маңызы ерекше.
Әрбір істелген қылмыс белгілі бір обьектігіе қол сұғумен қатар
оған белгілі бір зиян келтіру қаупін туғызады.Қылмыстық заң нормасымен
қорғалатын обьектіге қылмыстың қол сұқпауы мүмкін емес. Сондықтан да
қылмысты қол сұғушылықтың обьектісін дұрыс анықтаудын теориялық,
практикалық маңызы ерекше.
Қылмыстың обьектісін дұрыс анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен,
қылмысты емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседі. Өйткені қылмыстық-
құқылық қорғау обьектісіне әрқашан да өзінің мәні мен дәрежесіне қарай
ерекшеленген маңызды қоғамдық қаытнастар жатады. Обьекті маңызды болса
соған сәйкес істелген қылмыс та қауіпті болып саналады,соған орай оны
қылмыстық-құқықтық қорғау да қатаң түрде жүзеге асырылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылымстың обьектсі деп қылмысты қол
сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды
айтамыз.Әрбір істелген қылмыс белгілі бір жағдайларда қоғамдық қатынастарға
зиян келтіреді немесе зиян келтіру қаупін туғызады. Сондықтан да қылмыстық
құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарды барлық қылмыстардың жалпы
обьектісі деп таниды.Қылмыстың заңмен қол сұғушылықтан қорғалатын
қатынастардың тізбегі Қылмыстық кодекстің оның заңдарының міндеттерін
айқындайтын 2-бабында атап көрсетілген.
Қылмыстық заңмен кез-келген қоғамдық қатынастар қорғала бермейді.
Мысалы, мұрагерлікке байланысты мәселелерде мұрагердің заңды құқығының
бұзылуы қылмыс болып табылмайды.Мұндай, ретте олардың құқықтары азаматтық
заңмен ретеледі. Қарыз беруші мен борышқордың арасындағы қатынаста
азаматтық құқық нормасымен шешіледі.Жұбайлардың арасындағы мүліктік
қатынаста отбасылық құқық нормаларымен қорғалады.Жұмыс беруші мен
еңбекшінің арасындағы еңбек қатынастары еңбек туралы заңдар арқылы
қорғалады.
Сондықтан да қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі қауіп
келтіретін немесе қауіп келтіру мүмкін жағдайда ғана қылмыстық құқылық
нормамен қорғалатын қоғамдық қатынастар қылмыстың обьектісі болып табылады.
Қылмыстың жалпы обьектісі болып танылатын қоғамдық қатынастардың
өзі тарихи өзгермелі болып отырады.Оның қатары жаңа құбылыстардың қылмыс
болып танылуына байланысты кеңеюі немесе қылмыс болып келген кейбір
нормалардың күшін жоюына байланысты тартылуы мүмкін. Мысалы, бұрын қылмыс
қатырында болмаған комьютерлік ақпаратқа кіру,ЭЕМ үшін зиянды
бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарту (227 -бап) жаңа заң бойынша
қылмыс, ал бұрын қылмыс болып саналатын екі немесе көп әйел алушылық,
алыпсатарлық жаңа заң бойынша қылмыс емес, яғни қылмыстық заң қорғайтын
қоғамдық қатынастарға жатпайды.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің 2 бабында
екінші бөлігінде Қылмыстық жауаптылық кезеңдері белгіленген, жеке адам,
қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны
айқындалады деп көрсеткен. Яғни, мұнын өзі қолданылып жүрген қылмыстық
заңдар бойынша белгілі бір қорғауға алынған қоғамдық қатынастар ғана
қылмыстың жалпы обьектісі болып табылатынын көрсетеді.
Алайда, қылмыстық-құқық теорияснда қоғамдық қатынастардың мазмұнын
құрайтын элементтер жөнінде әр түрлі пікрлер бар. Мысалы, прфессор Б.С.
Никифиров қылмыстың жалпы обьектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрамында қоғамдық мүдде орын алады деп санайды.Пофессор Я.М.Брайнин
осыған ұқсас пікірді қолдап қоғамдық қатынастарға басқа элементтермен
бірге қоғамдық қатынастардың субьектілерінің мүдделері де кіреді,- деп
тұжырымдаған. [8 ;60]
Профессор Е.АФроловтың пікірінше мүдде-қоғамдық қатынастардың
ядросы болып саналады. [ 8;562]
Қазақстандық ғалым,заң ғылымынң докторы,пофессор Е.І.Қайыржанов
қоғамдық қатынастар деген ұғымды қоғамдық мүдде деген түсінікпн алмастыруды
ұсынған. [ 9;56-57]
Біздің пікірімізше мүдде деген қоғамдық қатынастардың құрамдас
бір бөлігі ғана. Өйткені қоғамдық қатынастар қылмыстың жалпы обьектісі
ретінде өз бойына мына элементтерді: қоғамдық қатынастардың субьектілерін;
олардың әрекеттері мен өзара қатынастарын; қоғамдық қатынастар
субьектілерінің заңмен қорғалатын материалдық, заттық, мүліктік, басқа да
игіліктері мен мүдделерінің жиынтығы болып табылады.
Осыған орай,қоғамдық қатынастар дегеніміз адамдардың белгілі бір
әлеуметтік қажеттіліке байланысты мінез-құлықтары, іс-әрекеттері мен
олардың өзара байланыстарының көріністерінің жиынтығы болып
табылады.Қоғамдық қатынастар бұл- өте күрделі және әр түрлі, жан-жақты
әлеуметтік, өз бойына бірнеше элементтердің жиынтығын қамтитын құрылым
болып табылады. Оған жататындар қатынастардың субьектісі (адамдар,
мемлекет, ұйым және т.б) материалдық заттар, игліктер (заттар,құжаттар)
қоғамдық қатынастың өзара байланысы олардың іс-әрекеті жағдайы т.б. Бұл
элементтер өзара тығыз байланысты, осы элементтердің өзара бір тұтас
бірлігі қоғамдық қатынастардың тұтастығын құрайды.Қылмыс жасаған адам осы
қоғамдық қатынастардың белгілі бір элементтеріне қол сұғады.Ол қол
сұғушылық осы қоғамдық қатынастардың қатысушылардың біріне (заңды тұлға
немесе жеке тұлға) белгілі бір қауіп келтірілуі әсері арқылы көрінеді.
Қылмыстық қол сұғушылықтың обьектісі болып табылатын қоғамдық
қатынастардың маңыздылық дәрежесі де қылмыстық заңдарды рет-ретімен
орналастыру үшін аса қажет. Осы белгісіне қарай қылмыстық құқықтың Ерекше
бөлімнің тарауларынң, сондай ақ әрбір тараудағы баптардың бірінен кейін
екіншісінің орналасуы жүзеге асырылады.Қоғамдық қатынастардың
маңыздылығы,оған келтірілген зиян мөлшері қылмысты саралау үшін,сондай ақ
сол қылмыс үшін жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін де аса қажет.
Қоғамдық қатынасатр қоғамның қоғамдық-экономикалық формацияларына
байланысты пайда болады, дамиды, жетіледі. Қоғамдық қатынастар қылмыс заңы
арқылы жасалмайды, қылмыстық заң қоғамдық мүддеге сай келетін қоғамдық
қатынастардың жетілуіне, дамуына, нығаюына тікелей әсер етеді.Қылмыстық заң
ең маңызды, құнды қоғамдық қатынастарды қорғауды өз міндетіне алады.
Қылмыстық ғылым теориясында қылмыстың обьектісін жете білу үшін
оның маңызын және атқаратын ролін, қызметін түгел ашу мақсатымен қылмыстың
обьектісін жалпы, топтық және тікелей деп бөлу қағидасы қалыптасқан.
Кесте- 3
Қылмыстың жалпы обьектісі деп қылмыстың заң нормасын арқылы
қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтамыз.Қылмыстық заңда
көрсетілген қылмыстық іс-әрекеттің кез-келгеннің барлық уақытта да қоғамдық
қатынастардың белгілі бір түріне қиянат келтіруінің өзі қоғамдық
қатынастардың барлық қылмыстардың жалпы обьектісі екендігін көрсетеді.
Қылмыстық кодекстің 2–бабының 1-бөлігінде ең маңызды қоғамдық
қатынастардың тізбегі берілген.Қылмыстың жалпы обьектісі қылмыстық құқықтың
әлеуметтік саяси мазмұнын, жалпы қылмыс атаулының табиғатын дұрыс
анықтауға, іс-әрекеттің жалпы қылмыс қатарына жатқызылуының негзгі
қағидасын,сонымен бірге қылмысты басқа құқық бұзушылықтан ажыратуға толық
мүмкіндік береді.
Бірақ, жалпы обьектінің түсінгі біртектес нақты іс-әрекеттердің
ерекшелілігін бейнелеуде жеткіліксіз болып табылады.Осыған байланысты
қылмыстық ғылым теориясы қылмысты қол сұғушылықтың топтық және тікелей
обьектілерін бөліп, қарастырады.
Топтық обьект-қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заң қорғайтын
біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі
болып табылады.Мысалы, қарақшылық, басқа біреудің мүлкін ұрлау,тонау, оны
алаяқтықпен алу, бір топтық обьектіге-басқа біреудің мүлкіне, меншігіне
байланысты қарсы қоғамдық қатынастарға қылмысты қол сұғуды білдіреді.Бір
топтық обьектіге қол сұғуына байланысты қылмыстар Ерекше бөлімнің жеке-жеке
тарауларына біріктірілген Қылмыстың топтық обьектісінің атауы көп
жағдайларда Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімнің тарауларында көрсетіледі,
кейбір реттерде заң шығарушы оны Ерекше бөлімнің бір бабында да атап
көрсетеді. Ал қайсы бір жағдайларда оның атауы қылмыс құрамының мазмұнына
талдау жасау арқылы анықталады.Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде Ерекше бөлім жеке адамға қарсы қылмыстар (1-тарау),меншікке
қарсы қылмыстар (6-тарау),бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстар (4-тарау) деген тарауларда қылмысты топтық обьектісі тікелей
көрсетілген.Ал Қылмыстық кодекстің 36-бабында әскери қылмыстардың жалпы
түсінгімен бірге осы қылмыстық топтық обьектісі-әскери қызмет атқарудың
белгіленген тәртібі атап көрсетілген. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде
көрсетілген нақты қылмыстардың құрамының мазмұнына талдау жасай отырып та
қылмыстың топтық обьектісін анықтуаға мүмкіндік береді.Мысалы, мемлекеттік
қызметтің мүддесіне қарсы қылмыстардың топтық обьектісі болып мемлекеттік
аппараттың дұрыс, бір қалыпты қызметін бұзу екендігі осы тұрғыдағы
қылмыстар құрамын талдау арқылы анықталады.Өйткені бұл қылмыстардың барлығы
біртектес қоғамдық қатынастардың мазмұнын түзетін олардың әлеуметтік
мүдделерінің дәлдігімен сәйкестігі және осы қатынастың қатысушыларының
ұқсастығы арқылы анықталады.
Сонымен, қылмыстың біртектес тобының обьектісі Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөліміндегі тараулардың өзара орналасу негізін жасаумен бірге,
істелген қылмыс үшін жауаптылықты белгілейтін нормалардың және қылмыстардың
нақты ғылыми түрде топтастырлуына жол ашады.Қылмыстық топтың обьектісін
анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен дұрыс жіктеп, ажыратуға мүмкіндік
береді. Мысалы, жеке адамға қарсы қылмыстар мен бұзақылықты бір-бірінен
ажырату обьект арқылы жүзеге асырылады. Өйткені, жеке адамға қарсы
қылмыстың обьектісі-жеке тұлға (оның өмірі, денсаулығы ар намысы), ал
бұзақылықтың обьектісі- қоғамдық тәртіп. Қылмыстың тікелей
обьектісі деп қылмыстық заң қорғайтын нақты қатынастарға бір немесе бірнеше
қылмыстардың тура немесе тікелей бағытталуын айтамыз. Мысалы, қылмыстық
кодексте көрсетілген бұзақылық қоғамдық тәртіпті бұзуға
бағытталған.Қоғамдық тәртіп-осы бұзақылықтың тікелей обьектісі.Кейбір
реттерде әр түрлі қылмыс құрамдарын тікелей обьектісі бірдей болуы мүмкін.
Яғни, бірнеше қылмыстың бір тікелей обьектіге қол сұғуы.Мысалы, ұрлық,
тонау, алаяқтық-басқа біреудің меншігін иемдену үшін жасалады.Бұл қылмыстар
бір-бірнен обьектісі бойынша емес, қылмыс құрамының басқа белгісі-
қылмыстың обьективтік жағының белгілері бойынша ажыратылады.Осы
қылмыстардың да тікелей обьектісі басқа біреудің меншігінде болып
табылады.Тікелей обьект топтық обьектінің бір бөлшегі және ол қылмыс
құрамының міндетті элементерінің бірі болып табылады.Қылмыстағы қиянат пен
қол сұғатын кез келген қоғамдық қатынастар қылмыстың тікелей бола
бермейді.Тікелей обьект бұл нақты қылмыстың белгілі бір мүддеге, игілікке
тура бағытталуын білдіреді. Кейбір жағдайларда заң қайсы бір қылмыс
құрамдарын түзгенде іс-әрекет арқылы оның бір емес, бірнеше тікелей
обьектілеріне қол сұғатынын белгілейді.Мұндай құрамдарға мысалы,
қарақшылық, өтірік хабарлау сияқты қылмыстар жатады. Қарақшылықта қылмысты
қол сұғу бір мезетте екі бірдей обьектіге меншікке және адамның
денсаулығына қарсы бағытталады, ал өтірік хабарлауда әділ соттылыққа және
жеке адамға зиян келтіріледі. [ 8:69]
Мұндай бір мезгілде екі бірдей обьектіге тікелей қол сұғатын
болса,оны екі обьектілі қылмыстар деп атаймыз.Заң шығарушы мұндай
реттерде осы екі обьектінің біреуінің қылмысты саралауда, оның Ерекше
бөліміндегі алатын орнын анықтаудағы,осы құрамның құрылысындағы
маңыздылығны мән бере отырып, осы обьектінің біреуін негізгі тікелей обьект
деп таниды.Негізгі тікелей обьектінің белгісі бойынша заң шығарушы қылмыс
құрамын Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті тарауына
жатқызады.Сондықтан да қылмыстық құқық теориясында тікелей обьект негізгі,
қосымша және факультативті тікелей обьектілер болып бөлінеді.
Негізгі тікелей обьект деп бұл қоғамдық мүддені қорғау үшін
қылмыстық заң нормасы шығарылатын және осы басты белгісі бойынша Қылмыстық
кодекстің тиісті таруына орналастыруға негіз болатын обьектіні
айтамыз.Мысалы, қарақшылықтың негізгі тікелей обьектісі-бөтен біреудің
мүлкі болады.
Қосымша тікелей обьект дегенміз қылмыстық заң бойынша қорғалып,
негізгі обьектіге зиян келтірілгенде немесе зиян келтіру қауіпі болғанда
жол жөнекей оған да қауіп туатын, тағдыры негізгі тікелей обьектімен
байланысты обьектіні айтамыз.
Факультативті тікелей обьект дегеніміз қылмыс жасалған кезде зиян
келтіру қауіпі туатын, бірақ қылмыс жасалған кезде зиян келтірілуі қауіпі
туатын,бірақ қылмыс құрамының негізгі элементіне жатпайтын, қылмыстық
заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарды айтамыз.Мысалы, бұзақылықтың
негізгі тікелей обьектісі қоғамдық тәртіп болады.Бірақта бұзақылық әрекеті
көп жағдайларда қоғамдық тәртіпті бұзумен қатар, қоғамды қадірлемейтін
көріністерге, сонымен бірге қоғам мүшелеріне, оның меншігіне, жеке басқа
қарсы әрекеттермен де ұштасады. Соңғылар қылмыстың факультативтік
белгілеріне жатады.
Қылмыстың заты-қол сұғушылық обьектісінің материалдық сипатқа ие
болатын элементі,яғни оған әсер ету арқылы қылмыскер қоғамдық қатынастарды
бұзады немесе бұзуға тырысады.Мысалы, жалған ақша немесе құнды қағаздарды
сату немесе жасау (ҚРҚК 206- бабы) барысында,қылмыс обьектісі болып қаржы
ақша жүйесінің дұрыс жұмыс істеуі,ал заты ретінде ақша немесе құнды қағаз
танылады.
Кейбір қылмыстық құрамдар үшін зат міндетті белгі болып
табылады.Бұл көбінесе пайдакүнемдік пиғылмен жасалатын қылмыстарға тән.
Қылмыстың заты қылмыстардың бәрінде бірдей орын ала бермейді,тек
қылмыстың обьектісіне қол сұғушылық сыртқы дүниенің материалдық заттарына
әсер ету арқылы жасалатын қылмыстардан көрініс табады.Мысалы, қылмыстың
заты зорлау, қашқындық сияқты қылмыстар секілді тұлғаның жеке құқықтары мен
бостандықтарына өзіне қарсы бағытталған қылмыс құрамдарында болмайды.
Аталған қылмыстарда кінәлі адам зардапты тұлғаға келтіреді.Бұл
қылмыстан зардап шекен тұлға жәбірленуші деп аталады.
Дәлілерек айтсақ, жәбірленуші-бұл қылмыс пен мүліктік, моральдық
немесе материалдық зиянды зардап келген тұлға. Жәбірленушінің қылмыс
жасалу барысындағы ролін, басқа қылмыстарға жасауға жәбірленушінің әсер ету
мәселелерін виктимология зерттейді.
Қылмыс затын тікелей обьектімен араластыруға болмайды. Қылмыстың
заты қоғамдық қатынастар құрылымының элементі,яғни тікелей обьектінің бір
бөлігі. Тікелей обьектіге қылмыс арқылы әрқашан зардап келтіріледі, ал
затқа зардап келтірілмеуі де мүмкін. Мүлік,ақша және басқа да құндылықтар,
контрабанда ұрланған жағдайда өз қасиеттерін жоғалтпайды.Бірақ, кейбір
қылмыстар жасалу барсында затқа да зардап келуі мүмкін.Мысалы мүлікті жою
немесе бүлдіру.
Қылмыстың затын қылмыс қаруларымен және қылмыс жасау құралдарымен
араластыруға болмайды.Егер, қылмыс заты жасалатын қылмысқа ықпал ететін
немесе ықпал етуге тырысатын материалдық дүние болса, қылмыс жасау
құралдары тікелей қылмыс затына зиян келтіреді.
Сонымен қатар, бір зат оның атқарған рөліне байланысты бір
жағдайда қылмыс құралы, ал екінші жағдайда қылмыс заты болмауы мүмкін.
Мысалы, жәбірленушіге үйіндегі құндылықтарды тонау үшін алдау арқылы
есіртке зат беріп, оны есінен айырылу халіне жеткізіп, үйін тонаса, онда,
есіртке зат қылмыс жасау құралы болады.Ал, егер есіртке зат жасалып,
сатылып немесе сатып алынып жатса онда ол қылмыс заты болады. (ҚР ҚК 259-
б.).
Қылмыс затының қылмыстық-құқықтық мәні мынада:
- бұл кейбір қылмыс құрамдарының қажетті белгісі (мысалы,пайда күнемдік
қылмыстар- ҚР ҚК 175, 176,178,179 –баптары);
- қылмысты саралауда кейбір қылмыс құрамдары мазмұнын өзгертеді (ҚРҚК
287 және 288-баптары);
- кейбір қылмыстық әрекетті қылмыстық емес әрекеттен ажырату негізі
болып табылады. (ҚРҚК 325-бап);
- дұрыс саралауға әсер етеді;
- кейбір қылмыс құрамдарында жауаптылықты жеңілдетін немесе ауырлататын
мән-жайы ретінде табылады.
1.3 Қылмыстың обьективтік жағы
Қылмыстың обьективтік жағы қылмысты істеген адамның мінез құлқының
сыртқы көрінісін білдіреді.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес (9-бап) ондай мінез-құлық
біріншіден қоғамға қауіпті, екіншіден қылмыстық заңға қайшы болуы керек.
Қылмыстың обьективік жағынан мазмұыны көптеген белгілерінің
жиынтығынан тұрады. Ең бастысы қылмыстық заң құрайтын заң қорғайтын
қоғамдық қатынастарға қиянатпен қол сұғатын және қол оған қол сұғу қауіпін
тудыратын қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
Қылмыстық құқықтағы зиян қылмыстың обьективтік жағы
нын белгісі болып табылатын қоғамға қауіпті зардап деген ұғымды
білдіреді. [ 7;38]
Қоғамға қауіпті іс әрекетпен одан туындайтын зардаптың арасын
байланыстыратын белгіні себепті байланыс деп атайды.Сонымен, қоғамға
қауіпті іс-әрекет, қылмыстық зардап, себепті байланыс қылмыстың обьективтік
жағынан белгілері болып табылады.Адам мінез-құлықының сыртқы көрінісі болып
табылатын қауіпті іс-әрекет белгілері бір кеңістікте және уақытта орын
алатын нақты көрініс болып табылады.Қылмыстық құқықта кеңістік деген ұғым
нақты іс-әрекеттің істелген орны ретінде қарастырылады.Сондықтанда,
қылмыстың обьективтік жағынан мазмұнын ашып белгілер қатарына қоғамға
қауіпті іс-әрекет істелген орын және уақытта қосылады.Кейбір реттерде заң
шығару нақты қылмыс құрамынын белгілерін анықтағанда қоғамға қауіпті іс
әрекеттің белгілі-бір жағдайда істелетіні туралы да еске алады. Демек,
мұндай жағдай қылмыстың обьективтік жағынын бір белгісі болып саналады.Кез-
келген қоғамға қауіпті іс-әрекетте белгілі бір тәсілмен, кейбір реттерде
нақты құралдар мен қару-жарақтар қолдану арқылы жүзеге асуы мүмкін.Мысалы,
кісі өлтіруде бірнеше тәсіл қолдануы мүмкін: кісіні өлтіру үшін мылтық
немесе пышақ, у дәрі пайдалану,адамды тұншықтыру,қылқындыру немесе авто
көлікпен әдейі қағып кетуі арқылыда өлтіріледі. Қылмыс жасаудың тәсіліне
алдау немесе қиянат жасау (мысалы, алаяқтық немесе салық қылмыстарында)
болуы мүмкін.Осы айтылғандарға байланысты қылмыс істеудің тәсілі құрал және
қару –жарақ деген ұғымдарда қылмыстың обьективік жағынан мазмұнын ашатын
белгілер қатарына жатады. Сонымен, жоғары айтылған белгліердің барлығы да
қылмыстың обьективтік жағынын белгілері болып табылады және осы белгілер
арқылы обьективтік жақтың мазмұны айқындалады.Кез-келген жеке қылмыс құрамы
үшін обьективтік жақ сол нақты құрамның төрт элементерінің бірі
ғана.Қылмыстық құқылық нормамен белгіленген қылмыс құрамының белгілерін
талдағанда сол қылмыстың обьективтік жағы нақты қандай белгілерден тұратын
анықтау өте қажет. Қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінің нақты нормаларын
талдағанда, жоғарыда көрсетілген қылмыстың обьективтік жағынын барлық
белгілері түгелдей дерлік, нақты нормалардың әрқайсында кездесе бермейді.
Көптеген жағдайларда қоғамға қауіпті іс-әрекеттен міндетті түрде
туындайтын зардаптың (мысалы, ауыр немесе өте ауыр емес дене жарақаты)
болуын заңның өзінде атап көрсетіледі. Мұндай ретте заң шығарушы
обьектитвік жақтың –уақыт, орын, жағдай, тәсіл немесе басқада белгілерін
заңда көрсетпейді.
Біршама қылмыстық құқылық нормалар қоғамға қауіпті іс-әрекетті
атап өтуімен ғана шектеледі.Мысалы, пара беру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------6
1 Қылмыс құрамы белгісі тұлғаның әрекет немесе әрекетсіздігі қылмыстық
жауаптылықтың нақты мән-жайы ретінде
1.1 Қылмыс құрамы түсінгі, белгілері, мәні------------------------------
------------------8
1.1 Қылмыс құрамы түрлері және жіктелуі--------------------------- ----------
--------------12
1.2 Қылмыс обьектісі-------------------------- -----------------------------
-----------------------21
1.3 Қылмыстың обьективтік жағы------------------------------- --------------
-----------------30
1.4 Қылмыс субьектісі------------------------- -----------------------------
----------------------39
1.5 Қылмыстың субьективтік жағы------------------------------- -------------
----------------44
2 Қылмыс салдары заңды қылмыстылық жауапкершілік негізі
2.1 Қылмыстық жауапкершілік ұғымы және мәні-------------------------------
----------54
2.2 Қылмыстық жауапкершілік және қылмыстық-құқықтық қатынастар-------------
59
3 Қылмыстық құқықтағы қылмысты анықтау жолдарының мәселелері
3.1 Қылмысты анықтаудағы нормаларды бәсекелесі------------------------- ----
---------62
3.2 Қылмыс құрамы қылмысты анықтаудағы заңды негіз ретінде------------------
----64
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
-----------------------67
Қолданылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------
-------------------68
Қошымшалар------ ----------------------------------- ------------------------
----------------------69
Кірісіпе
Еліміз тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып
жарияланғанына он алты жылдан астам уақыт өтті.Әриние, осы жылдар ішінде
қаншама тындырылған жұмыстар көп.1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне
енген Қылмыстық кодекс қабылданып жүзеге асырылып келеді.Бұл кодексте
Қазақстан Республикасы Конституциясының және халықаралық құқықтың жалпы
жұрт таныған принциптері мен нормаларына негізделген.
Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам,қоғам, мемлекет
мүддессін қорғау болып табылады.Осыған байланысты менін диплом жұмысымның
басты ерек
Сол арқылы біріншіден, қылмыстық құқық арқылы жеке адамдардың әрекет
немесе әрекетсіздігінде қылмыстың нақты құрамын барын анықтауда, қылмысты
дұрыс саралауды, іс-әрекетте құқыққа қайшы және қоғамға зиянды мән-
жайлардың бар немесе жоқ екендігін дұрыс белгілеуді, кінәліге жаза
тағайындауды қолданылып жүрген қылмыстық заңғға сәйкес қолдануды, бұл
жердегі іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің мәнін және дәрежесін, кінәлінің
жеке тұлғасын, жауаптылықты жеңілдеттін және ауылататын мән-жайларды ескере
отырып қолдануды, сол сияқты адамды қылмыстық жауаптылықтан жәнеде жазадан
босатудың заңда көрсетілген негіздері мен шарттарын нақты, терең анықтау
арқылы қол жеткізуге болатыны сөзсіз.
Менін диплом жұмысымның өзектілігі қылмыс құрамын терең меңгеру мен
анықтау, заңдылық қағидасын берік сақтау арқылы қылмыстық жауаптылыққа
тарту жолдары негізін ашуға негізделген.Сондықтан да қылмыстық занның
маңызды мәселесінің бірі әрбір норманын мазмұнын ашу.Оған қойылған
мақсаттармен талаптар арқылы қол жеткіземіз.
Диплом жұмысынын міндеттері төмендегі жолдардан тұрады.
- жекелеген нормалар арқылы қылмыс құрамынын ерекшіліктерін анықтау,
яғни қылмыс құрамына заңдылық талдау жасау.Кез-келген нақты қылмыс құрамын
дұрыс анықтау мүмкіндігі ең алдымен оларға тән қылмыс обьектісінің,
обьективік жағын және субьектісі, субьективік жақтарының белгілерінің
ерекшеліктерін дұрыс, дәлме-дәл ашуды жүзеге асыру. Бұл кез-келген қылмыс
құрамына тән заңдылық.
- Әділсоттылықты, заңдылықты жүзеге асыруда Қылмыстық құқықтың
міндеті ретінде заңға сәйкес қылмыс жасағаны үшін кінәлы деп табу оның
жасаған іс-әрекетінде белгілі-бір қылмыс құрамының барлық белгілері болуы
және іс-әрекетті істеу қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізгі міндеті.
Қылмыстың негізгі категориясы бірі-қылмыс құрамы. Адамның құқыққа
қарсы мінез-құлқы ойлау арқылы жүзеге асады. Адамның қылмыстық заң тиым
салған, осы заңда көрсетілген іс-әрекеттерді істеуін алдын алу.Ал,
қылмыстық жауаптылық деп-қылмыс заңы бойынша белгіленген нақты іс-әрекетті
істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті органдарды арқылы мінеушілігін
(айыпталушығын) айтамыз.Қылмыстық жауаптылық қылмыстық-құқылық қатынас
мәселесімен тығыз байланысты.
Осы жұмыстың үш бөлімінде қылмыстық жауаптылық және қылмыс құрамы
тақырыбын толықтай ашуға тырыстым.
Диплом жұмысын жазуда Қылмыстық жауаптылық және қылмыс құрамы
бойынша Қазақстанда зерттеу жұмысымен айналысып жүрген авторлар заң
ғылымдарының докторы Ағыбаев А.Н,Қайыржанов Е.,Смағулов А.А,Оңғарбаев Е.А
еңбектері қолданды
1 Қылмыс құрамы белгісі тұлғаның әрекет немесе әрекетсіздігі қылмыстық
жауаптылықтың нақты мән-жайы ретінде
1. Қылмыс құрамы түсінгі және мәні
Қылмыстық заңда қылмыстың жалпы түсінгі берілген, сонымен бірге
Ерекше бөлімде нақты қылмыстар жеке –жеке көрсетілген. Қылмыстық заң қылмыс
құрамы деген түсінігін ашпайды.Бұл түсінікті қылмыстық құқық теориясы ғана
береді. Қылмыстың құрамы деп-қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс
-әрекеттерді белгілі- бір қылымстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
қылмыстың обьективтік және субьективтік жақтарынан құралған элементтердің
және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз.
Қылмыс құрамының әрқайсысы оның субьективтік және обьективтік
белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер секілді қылмыстың құрамы да
белгілі бір элементтерден тұрады. Осы белгілердің қосымша жүйелерінің ең
болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенің болмауына, яғни қылмыс құрамның
тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл жерде қылмыс құрамының элементтері
деп, қылмыс құрамының жүйелерін құрайтын бастапқы компонентерін айтамыз:
Қылмыс құрамының белгілеріне мынандай төрт түрлі элементтер жатады: обьект,
обьективтік жағы,субьект, субьективтік жағы. Мысалы: оны кесте 1 көреміз:
Кесте 1
Қылмыс құрамның элементтері
бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру қылмысы (187-бап)
белгілері болып біріншіден, басқа біреудің мүлкіне қол сұғу, екіншіден, осы
мүлікті жою немесе бүлдіру, үшіншіден, осы әрекетті қасақана істеу,
төртіншіден, бұл іс-әрекет ауырлататын жағдайда жасалса ол үшін 14-ке
толған адам жауапқа тартылады. Осы көрсетілген төрт белгінің біреуі жоқ
болса, онда абайсызда бүлдірсе немесе жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа
бір қылмыс құрамы болады. Себебі, бұл жерде 187-бапта көрсетілген қылмыстың
басты белгісі қылмысты қасақаналықпен істеу жоқ. Әрбір қылмыс құрамынын
белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициясында ғана емес, қылмыстық
заңның Жалпы бөлімінде оның тиісті баптарында да айтылады. Ерекше бөлімнің
баптарының диспозицияларында әр түрлі қылмыстың көптеген белгілері аталып
көрсетілген. Мұның өзінде диспозициялардың қылмыстың ерекшелігін анықтайтын
және оны басқа қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегін
береді. Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ немесе нақты қылмыс топтарына
тән белгілер. Жалпы бөлімнің баптарында анқықталады. Мысалы: бөтеннің
мүлкін ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің 171-бабының диспозициясында
осы қылмыстың не субъектісі, не кінәнің нысана аталмаған.
Бұл жалпылама аталған белгілер Қылмысьтық кодекстік 15 және 20
баптарында көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175 бабында ұрлықтың оған тән
белгісі басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау көрсетілген. Осы белгі
арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында
көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс
құрамына жатпайды. Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік
белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ
олардың қоғамға қауіптілігін құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының
көрінісі. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән белгілер
қылмыс құрамына қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс
құрамынан тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін
маңызы болмайды. Мысалы: біреудің мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, құжат т.б.)
немесе ол ұрлықтың қашан болғанын қылмысты саралауға әсер етпейді. Түрлік
белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Сол
түрлік белгілерінің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да болмайды.
Мысалы, басқа біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі-оны жасырын ұрлау.
Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес ашық түрде жүзеге
асырылса, онда ұрлақ емес, басқа қылмыс құрамы-тонау болады. Қылмыс құрамы
бір ғана қылмыстық құқылық нормада бір бапта көрсетілуі мүмкін. Мысалы 314-
бап қызмет жөніндегі жалғандық.
Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының
бір немесе бірнеше түрі қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің
308 бабында қылмыстық қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік
өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың бірінші
бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екінші, үшінші бөлімінде осы қылмыстың
ауыр немесе өте ауыр түрлері көрсетілген.
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының
тікелей істеген қылмыстары көрсетіледі. Алдын-ала қылмысты әрекеттерде
немесе қылмысқа қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы,
көмектесуші әрекеттеріне сол немесе басқа қылмыстың құрамының барлық
белгілері болмайды. Мысалы, әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап
жыныстық қатынас жасау орындалмайды немесе кісі өлтіруге сотталғанда
қылмыстың зардабын- адам өлімі жоқ бірақ та осы жағдайларды кінәлінің
әрекеттерінде ерекше бөлімдегі аталған баптарда көрсетілген қылмыстың
барлық белгілерін болмауын олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ деуге
негіз болмайды. Бұл жағдайда қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы Ерекше
бөлімнің, сол сияқты Жалпы бөлімнің тиісті баптарында көрсетіліп отыр.
Мысалы, әйел зорлауға оқталғанның кінәлінің әрекетінде қылмыстық кодекстің
120 және 24-баптарында көрсетілген қылмыс құрамының белгілері бар. Қылмыс
құрамының заңдылықты сақтауда және оны нығайтуда маңызы зор. Заңдылықты
қатаң сақтау, бұлжытпай жүзеге асыру тәуелсіз мемлекетіміздің нығайуының
негізгі шарты. Заңдылық қағидасын сақату, жүзеге асыру құқық қорғау
органдарының қызметкерлерінің қасиеті борышы. Бұл азаматтардың
конституциялық құқығын, бостандықтарын жүзеге асырудың негізгі кепілі болып
табылады.Заңдылық талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс істеген адамға заңды
дұрыс қолданылып, оның әрекетіне заң талабына сай баға беру болып
табылады.Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарның бірі қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, әрекет немесе әрекетсіздікке
қылмыстық заң нормасының талабына сай баға беріп саралау болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз-адамның қоғамға істеген қауіпті әрекетін
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамының белгісі бар бапқа дәлме
дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда
көрсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп
саналады.Қылмысты саралауды іс-әрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптары
немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету
қажет. Егер адамның іс-әрекетінде бірнеше қылмыстық құрамы болса, онда іс-
әрекеті заңмен бірнеше баптары немесе баптардың бірнеше бөліктері,
тармақтары бойынша сараланады.Қандай түрде болса да қылмысты дұрыс
сараламау, ол заңдлықты бұзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін органдардың
беделіне нұқсан келтірумен байланысты болады.Мұндай құбылысқа жол бермеу
үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып, істің мән–жайын терең зерттей білу,
істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажет, сондай- ақ қылмысты қылмыс
еместілікпен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажыратын белгілерді
анықтау керек. Міне, бұл жерде қылмыс құрамының, оның белгілерінің қылмысты
саралаудағы, заңдылықты сақтаудағы маңыздылығы ерекше болып отыр. Біздің
құқықтық мемлекетіміздің бірде-бір адам,егер оның істеген іс-әрекетінде
құрамы жоқ болса, қылмыстық жауапқа тартылуға немесе жазалануға тиісті
емес. Өйткені жаңа қылмыстық кодекстің негізгі талабы қылмыстық жауапқа
және жазаға тек ғана қылмыс істегенге, яғни қылмыстық заңда көрсетілген
қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе абайсыздықтан істеген кінәлі
адамды тарту болып табылады делінген.
1.1 Қылмыс құрамы түрлері және жіктелуі
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне
ұқсамайтын қылмыстық құқылық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағыты
да әртүрлі. Жоғарыда айтқандай қылмыс туралы ұғым Қылмыстық кодекстің
9–бабында берілген. Осы баптағы анықтамадан көрінгендей, қылмыс дегеніміз
адамның әлеуметтік-құқылық, қоғамға қауіпті және құқыққа қайшы секілді
міндетті белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше іс- әрекеті болып
табылады.
Қылмыстың жалпы түсінгі,сол қылмыстың заңдылық сипаттамасын беріп
ғана қоймай, оның әлеуметтік-саяси мәнін де ашып көрсетеді. Өмірде
қылмыстық құбылыстар әр-түрлі нысанда көрініс тауып немесе түрлі
болатындықтан қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігімен бірге нақты
қылмыстардың да, түсінгін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі- барлық
қылмыстарға тәң, оның белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстың құрамы ұғымы (corpus delict) орта ғасырлық қылмыстық құқық
ғылымында пайда болған және сол кезден тек іс материалдық құқықта тек ХIX
ғасырдың аяғы XIX ғасырдың басында Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі
кейбір қылмыстарға байланысты енгізілді. Қылмыстың құрамы деп қылмыстық
заңмен көрсетілген қылмыстың белгілерінің жиынтығын айтады. [ 6;33]
Қылмыс құрамы-бір қылмыстың заңға қайшы, қоғамға қауіпті әрекетін
құрайтын және міндетті обьективті және субьективті элементтерінің
жиынтығы.Қылмыстық заңда қылмыс құрамы деген түсінік сирек пайдаланылады.
Қылмыс құрамының екінші, мағынасы тек ғана іс-әрекеттің қылмыс
екендігін анықтап қана қоймай қылмысты қай санаттағы, қылмыстар топтарына
жататындығын анықтайды, өйткені қылмыстың құрамының белгілерін анықтау
қылмыстың түрін қоғамдық қауіптілік деңгейін және мінез ерекшеліктерін
анықтау болып табылады.
Үшінші, мағынасы заңдық тұрғыда қылмыс құрамы мен қылмыстық жазалау
шектерін байланыстырады.
Сонымен, қылмыс құрамының маңызы ретінде төмендегілерді танимыз:
- қылмыс құрамы қылмыстық жауаптылықтың негізі болып табылады;
- қылмыс құрамы қылмысты саралау мақсаттарына қызмет етеді, яғни
жасалған іс-әрекеттегі қылмыстың құрамын анықтайды;
- қылмыстық жазалауға жататындық шегін анықтайды
Қылмыстық заңда қылмыс құрамы ұғымы ҚРҚК 3 бабында қарастырлыған,
онда қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі болып, қылмыс жасау,яғни
Қылымстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет
танылады делінген. Қылмыстың құрамына қылмыстық іс –жүргізу заңы да осындай
мағына береді. Бір қылмыстың белгілерінің жиынтығы қылмыстың нақты құрамын
құрайды. [ 2; 65]
Қылмыстың құрамы нақты – бұл қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қылмыс
ретінде сипаттайтын белгілер жиынтығы.
Қылмыстың жалпы құрамы әр қылмыстың құрамындағы құрамдарды
сипаттайды, олардың да арасында айырмашылықтар болады. Нақты қылмыстың
құрамы қылмыстық жауаптылықты дәлелдеуге маңызды орын алады, өйткені
тұлғаның әрекетінде нақты қылмыстың құрамы болғанда ғана бір қылмыстың бар
екендігіне, қылмыстық жауаптылыққа тартуға болатын әрекеттін орын алуын
байқауға болады. Қылмыстың жалпы құрамы мұндай рөлді атқармайды.
Қылмыстың құрамы әртүрлі түсініледі, яғни:
- қылмыстың заңнамалық моделі ретінде;
- ғылыми абстракция ретінде
- нақты қылмыстың мазмұны, ядросы ретінде
Құрамның бірінші мағынасы, өлшем ретінде рөл атқарады, яғни іс
әрекеттегі қоғамға қауіптілік деңгейінің оны қылмыс деп тануға жеткілікті
немесе жеткіліксіз екендігін анықтайды. Бұл заңдылықтың сақталуы, қылмыстық
саясаттың бір қалыпты жүргізілуіне, азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерінің сақталуына кепіл болады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрібір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы- бұл қылмысты іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана.Ол–нақты қылмыстың заңды
сипаттамасы, жеке нақты қылмыстың заңдылық түсінігі. Егер қылмыстың
түсінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер-қоғамға қауіптілік, құқыққа
қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында
іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін білдеретін нақты қылмыстардың міндетті
белгілерінің жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс құрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық-
түсініктерінің бағыты әр түрлі. Нақты қылмыстың құрамы қылмыстық
жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыстың
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстық құқықта оның құқылық,
әлеуметтік- саяси табиғатын түсіндіру қажеттілігінен туындайды.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың құрамының
түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады. Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінгінен, қылмыстың
нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында
жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап,
көрсетеді.Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді
деп жоғарыда атап өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың
құрамына тән, жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни
кез келген қылмыстар құрамының жалпы белгілелерін белгілейтін белгілер
бар. Қылмыстық құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті
элементтерді: қылмыстың обьектісін, қылмыстың обьективтік және субьективтік
жақтарын, субьектісін атап көрсетеді.Осы белгілерге орай кез келген
қылмыстың құрамы осындай төрт элементтерге бөлінеді. Әрбір қылмыс
құрамында оның обьектісін, обьективтік жағы, субьективтік жақтарын, және
субьектіні бейнелейтін белгілері міндеті түрде болады.Осы элементтердің
әрқайсысы қылмыстың құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан да
элементтердің біреуінің жоқ болуы қылмыс құрамының мүлде және қылымстық
жауаптылыққа негіздің де жоқ екендігін көрсетеді.
Қылмыс құрамының элементтері оның компоненттері, құрылымдық
бөліктері болып табылады.
Әрбір қылмыс- обьективті және субьективті әрекет жасаушы мен іс-
әрекеттің диалектикалық бірлігі.
Қылмыс құрамының белгілері-қылмыстың әрбір элементтіне тән
ерекшеліктерін сипаттайтын санаттар.Олар қылмыс құрамының ерекшелігін
анықтауға, жасалған іс-әрекеттің қылмыстың өзге де құқық бұзушылықтардан
айырмашылығын анықтауға жол ашады. Қылмыстың құрамының жалпы түсінгі барлық
қылмыс құрамына тән осы төрт түрлі элементтермен сипатталады.Қылмыстың осы
немесе басқа элементтерін сипаттау тисінше қылмыс құрамының элементтерін
сипаттау деп аталады.Мысалы, қылмыстың субьективік жағының белгілерін
сипаттау қылмыс құрамының субьективтік жағы деп аталады.
Қылмыстың обьектісі деп, сол қылмыстық қиянаттың неге бағытталғанын,
оның қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын айтамыз.
Қылмыстың обьектісі заң қорғайтын қоғамдық қатынастар болып
табылады.Қылмыстық құқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей
обьект болып бөлінеді.Қылмыстың обьектсін оны сипаттайтын қылмыс құрамынын
белгілерін дұрыс анықтаудың қоғамға зиянды іс әрекеттің сипаты мен
дәрежесін белгілеу үшін және оны саралау үшін маңызы ерекше.
Қылмыстың сыртқы пішінің, көрінісін сипаттайтын белілердің жиынтығы
қылмыстың обьективтік жағын құрайды.Обьективтік жағының белгісіне ең
алдымен қоғамға қауіпті мінез-құлық актсінің сыртқы көрініс- адамның
әрекеті немесе әрекетсіздігі жатады.Қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздіктің нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында әр түрлі
және жан-жақты (мүлікті жою немесе бүлдіру,өмірді жою, қауіпті жағдайда
қалдыру, т.б) Біршама қылмыс құрамының обьективтік жағы әрекет немесе
әрекетсіздіктен басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен
себепті байланысын көрсетеді.Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір
қатынастардың обьективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт,
орын, жағдай, қылмыстың жасалу тәсілдеріде жатады. Қылмыстарды ажыратып
жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты
саралауда обьективтік жақтын осы белгілерінің маңызы зор.
Қылмыстың субьективтік жағының белгілеріне қылмыстың ішкі жағын
құрайтын белгілері, яғни адам істеген қоғамға қауіпті іс әрекет не
психикалық қатынас сипатталады. Субьективтік жақтың белгілеріне кінә,ниет
және мақсат жатады.Кінә екі түрлі нысанда: қасақаналық және абайсыздық
түрінде (20,21 –баптар) көрініс табады.
Субьективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен (ұрлық),екінші
біреулер абайсыздықпен (абайсызда кісі өлтіру), үшіншіден қасақаналықпен
де, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін. Кінәнің нысанының көпшлігі қылмыстық
заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі.Ал көрсетілмеген жағдайда олар
қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау арқылы анықталады. Кейбір
қылмыс құрамының субьективтік жағынын белгілеріне қылмыстың ниеті мен
мақсаты да жатады. Мысалы, пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру, басқа қылмыстың
ізін жасыру мақсатымен кісі өлтіру. Қылмыс құрамының субьективік жағынан
белгілерін анықтау,қылмысты саралауда қылмыстың және қылмыскердің
қауіптілік дәрежесін анықтау үшін және жаза мөлшерін белгілеу үшін аса
маңызды болып табылады.
Қылмыстық заң бойынша қылмыстың субьектісі болып, қылмыстық
жауаптылыққа тартылуда кез-келген адам жатады. Қылмыстық жауаптылыққа есі
дұрыс, қылмыс жасаған уақытта 16- ға, кейбір қылмыстар үшін 14,18- ге
толған (14,15 бап) жеке адамдар жатады.
Сонымен кез-келген қылмыс құрамының субьектісінің жалпы белгілері
болып: жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар
саналады..Қайсыбір қылмыс құрамдары үшін жауаптылықа осы жалпы белігердің
бөтен қосымша болғанда ғана жол берілуі мүмкін.Әдетте, мұндай қосымша
белгілер осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін шектейді.
Мысалы, пара алудың субьектісі болып тек қана мемлекеттік
органдардың адамдары ғана, ал әскери қылмыстардың субьектісі болып әскери
қызметшілердің болуы қылмыстың субьектісін белгілейтін белгілердің қылмысты
саралау үшін, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін
белгілеуде маңызы зор.
Осы тұрғыдан алағанда қылмыстық құқық теориясында қылмыстың
құрамының жалпы түсінгі, қылмыс құрамының қажетті, міндетті белгілері және
факультативтік белгілері болып өзгешеленеді. Мұндай өзгешелену қылмыс
құрамының мазмұнын ашуға, қылмысты іс- әрекетті дұрыс саралауға
көмектеседі. Қылмыстың құрамының қажетті, міндетті белгілері дегеніміз бұл
кез-келген қылмыс құрамында болатын белгілер және бұл ешқандай құрам бола
алмайды. Осыған байланысты, әр құрамда нақты обьектісі, әрекет, кінә,
субьектінің есі дұрыстығы және заңда тиісті жасқа жеткендігі анықталуы
тиіс.Осы белгілердің біреуінің болмауы қылмыс құрамының жоқтығын
білдіреді.Ондай белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы қылмыс құрамының
мүлде болмауының көрінісі болып табылады.Мұндай белілерге жататындар:
әрекет немесе әрекеттсіздік, кінәнің нысаны,адамның есі дұрыстығы және оның
белгілі жасқа толуы.
Қылмыс құрамының факультативті нышандары дегенміз бұл заң
шығарушының кейбір қылмыс құрамдарын сипаттау үшін қолданылатын белгілері
болып табылады.Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу
тәсілі,қылмыстық ниет, мақсат, қылмыстың заты, қылмыстың арнаулы
субьектсіі, қылмыстың зардабы,себепті байланыс.
Егер факультативтік белгі сол немесе басқа бір құрамда атап
көрсетілсе, онда ол өзінің мәні жағынан осы құрамның қажетті, негізгі
белгісіне айналып кетеді. Мысалы,басқа біреудің мүлкін тонауды алсақ, мұнда
тонаудың тәсілі- мүлікті ашықтан ашық алу, осы қылмыстың белгісі. Егер
факультативтік белгісі қылмыс құрамына енгізілмесе, онда ол қылмысты
саралауға әсер етпейд.Тек қана қылмыстық-құқылық жаза белгіленгенде есепке
алынады. Мысалы, қызметшінің құжаттарды қолдан жасау қылмысын саралауда
оның қандай тәсілмен, қандай құралмен істелгені есепке алынбайды (314-
бап).Бірақ қолданылған тәсіл, мақсат жаза тағайындалғанда сөз жоқ
ескеріледі. Қылмыс құрамының жалпы түсінігінің ол туралы ілімнің заңдылықты
сақтауда және оны нығайтудағы маңызы орасан зор.
Қылмысты дұрыс саралау үшін, нақты қылмыс құрамдарынның белгілерін
тиісінше дұрыс түсіну қажет. Осындай әдіс қылмыс құрамының жалпы белгілерін
білуге жәрдемдеседі. Ал қылмыс құрамының жалпы түсінгі нақты қылмыс құрамын
қатесіз табудың аса қажетті сатысы болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында әр қылмыс құрамдары беліленген бір
белгілермен біріктірілетін топтарға бөлінеді.
Жекелеген қылымс құрамының мазмұнын терең ашу, олардың белгілерін
анықтауды жеңілдету және нақты істелген іс-әрекетті дұрыс саралау
мақсатымен қылмыс құрамының түрлері нақты белгілер бойынша өзара бөлінуі
мүмкін. Қылмыс құрамының жіктелуі барысында,әр қылмыстың мазмұны ашу үшін,
олардың құрылуының жалпы заңдылықтарын білу қажет. Қылмыс құрамдарын жіктеу
келесі өлшемдерді қолдана отырап жүзеге асырылады:
- қоғамға қауіптіліктің дәрежесі;
- құрамының белгілерін сипаттау тәсілі;
- құрылымдық ерекшеліктері.
Іс-әрекет қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипатына қарай құрамдар
бірнеше топқа бөлінеді:
а) негізгі
б) жауаптылықты ауырлатын қылмыс құрамы;
в) жауаптылықты жеңілдететін қылмыс құрамы;
Қылмыс құрамдарын осылай бөліп қарастыру қажеттілігі,қылмыстық
жауаптылық пен жазаны бөлу мақсатымен тығыз байланысты. Қылмыс құрамы
әрқашанда қоғамға қауіпті әрекеттің жазалау шектерін көрсететін
санкциялармен байланыста болады.Дегенмен,кейбір іс-әрекеттер тек қана
қоғамға қауіпті дәрежесімен ғана емес, сондай ақ, басқа да сипатымен де
ерекшеленуі мүмкін. Заң шығарушы осыны ескере отырып, кейбір жағдайларда
бір қылмыс бойынша бірнеше құрам бөліп шығарып, оларды әртүрлі жазалау
шараларымен байланыстырады.Бұл, жазалау саясатының бірлігін қамтамасыз
етіп, жазалауда жекелеу мен дараландыру қағидасын, заңдылықтың сақталуын
қамтамасыз етеді.
Негізгі құрамда,іс әрекет өзіне тән ерекше белілермен
сипатталанды. Мәселен, іс әрекет ауырлататын немесе жеңілдететін мән
жайларсыз жасалса, ол, қылмыстық заңның жекелеген бабында (мысалы, ҚРҚК 106-
бабында) немесе нақты бір бап бөлігінде (мысалы,ҚРҚК 107 бабының 1
бөлімінде) жай қылмыс құрамы ретінде көрініс табады.
Ауырлатылған құрам-қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын
мән-жайлармен сипатталанатын құрам және бұл мән-жайлардың болуы қылмыс
құрамына қарағанда ауырырақ жаза түрлерін тағайындауға алып келеді.(мысалы,
ҚРҚК 96-бабының 2 –бөлімі, 178-баптың 2-бөлігі). Кейбір жағдайларда
жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты заң шығарушы сараланатын құрамның
түрлерін бөліп көрсеткен.Олар аса ауырлататын жағдайларындағы қылмыс құрамы
(ҚРҚК 175-бабының 1 бөлімінде,289-баптың 3-4 бөлігінде) болып саналады.
Жеңілдетілген қылмыс құрамы-бұл қылмыстық заңның негізгі
құрамында көзделген іс-әрекеттерді жасағаны үшін белгіленген жаза
мөлшерінен төмен жазаны тағайындауға, жаза мөлшерін азайтуға негіз болып
табылатын мән-жайлары бар қылмыс құрамы. Мысалы: ауырлататын мән-жайларсыз
адам өлтіруде ҚРҚК 96 бабының 1 бөлігіне сәйкес, жаза 6 жылдан 15 жылға
дейін бас бостандығынан айыруға тағайындалады.Ал, қажетті қорғаныс шегінен
шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (ҚРҚК 99-бабы) құрамы үшін жаза мөлшері
төмендетіледі, онда 2 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеу немесе
дәл сол мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы көзделген. [ 2;16]
Бұл қылмыс құрамы адам өлтірудің жеңілдетілген құрамы болып
саналады.
Жекелеген қылмыс құрамының мазмұыны ашуда,олардың белгілерін
анықтауды жеңілдету және нақты істелген іс- әрекетті дұрыс саралау мақсаты
мен қылмыс құрамы жай қылмыс құрамы және күрделі қылымс құрамына бөлінеді.
Жай қылмыс құрамы-қылымсы құрамының белгілерінің біркелкі
болуы, яғни бір ғана обьектісі, бір ғана обьективтік жағы және т.б.
Күрделі құрам келесідей белгілермен сипатталады:
- қылмыс құрамы элементтерінің бірнеше болуы, мысалы, бірнеше обьектіге
қол сұғылуы, т.с.с (ҚРҚК 179 бабында көзделген қарақшылық);
- іс- әрекет жасау процесінің немесе қылмыс зардаптарының (созылмалы
және жалғасатын қылмыстар) созылуы (ҚК 373 бабында, 176-бабы);
- баламалы элементтер немесе ауырлататын мән-жайдың болуы (ҚК 96 бабы, 2
бөлімі);
- бірнеше жай құрамдардың жиынтығы ретінде орын алуы (ҚК 237-бабы 257-
батың 2,3 бөлімдері).
Қылмыс құрамдары құрылысына қарай материалдық, формалды және
қысқартылған болып бөлінеді.Оларды бірнеше түрге бөліп қарастыру тұлғаның
қоғамға қауіпті әрекетті жасауының бірнеше сатылардан тұруымен тікелей
байланысты. ҚК 24, 25 баптарында қылмысқа дайындалу; қылмыс жасауға оқталу,
қылмыстың аяқталуы немесе нәтижеге жету нысандарындағы қасақана қылмыс
жасау сатылары көрсетілген.
Егер заң шығарушы қылмыс құрамында тек іс-әрекеті емес іс-әрекеттің
нәтижесінен болған зардапты көрсетсе, онда бұл материалдық құрам (мысалы,
адам өлтіру) болып табылады.
Егер заң шығарушы қылмыс құрамында іс-әрекеттің белгілерін көрсетіп,
туындауы мүмкін зардапты міндетті белгісі ретінде танымаса, онда бұл
формальды құрам болады. Бұл жағдайда құрамның толық болуы үшін көрсетілген
әрекетті жасағаны жеткілікті (мысалы, пара беру және алу, жала жабу,
қашқындық және т.б).
Егер заң шығарушы қылмыс құрамындағы қылмыстық іс-әрекеттің жалпы
бейнесін азайтаса, яғни қылмыс құрамының қылмысқа дайындалу әрекеттері
немесе қылмыс құрамының онда бұл келте қылмыс құрамы болады.Яғни, қылмыстың
аяқталуы үшін болатын әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі жеткілікті, ол
іс- әрекеттерін аяғына дейін жеткізу қажет емес мысалы, бандитизм. Мысалы,
кесте 2
Кесте -2
1.2 Қылмыс обьектісі
Кез-келген қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмыстың
обьектісін анықтаудың маңызы ерекше.
Әрбір істелген қылмыс белгілі бір обьектігіе қол сұғумен қатар
оған белгілі бір зиян келтіру қаупін туғызады.Қылмыстық заң нормасымен
қорғалатын обьектіге қылмыстың қол сұқпауы мүмкін емес. Сондықтан да
қылмысты қол сұғушылықтың обьектісін дұрыс анықтаудын теориялық,
практикалық маңызы ерекше.
Қылмыстың обьектісін дұрыс анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен,
қылмысты емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседі. Өйткені қылмыстық-
құқылық қорғау обьектісіне әрқашан да өзінің мәні мен дәрежесіне қарай
ерекшеленген маңызды қоғамдық қаытнастар жатады. Обьекті маңызды болса
соған сәйкес істелген қылмыс та қауіпті болып саналады,соған орай оны
қылмыстық-құқықтық қорғау да қатаң түрде жүзеге асырылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылымстың обьектсі деп қылмысты қол
сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды
айтамыз.Әрбір істелген қылмыс белгілі бір жағдайларда қоғамдық қатынастарға
зиян келтіреді немесе зиян келтіру қаупін туғызады. Сондықтан да қылмыстық
құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарды барлық қылмыстардың жалпы
обьектісі деп таниды.Қылмыстың заңмен қол сұғушылықтан қорғалатын
қатынастардың тізбегі Қылмыстық кодекстің оның заңдарының міндеттерін
айқындайтын 2-бабында атап көрсетілген.
Қылмыстық заңмен кез-келген қоғамдық қатынастар қорғала бермейді.
Мысалы, мұрагерлікке байланысты мәселелерде мұрагердің заңды құқығының
бұзылуы қылмыс болып табылмайды.Мұндай, ретте олардың құқықтары азаматтық
заңмен ретеледі. Қарыз беруші мен борышқордың арасындағы қатынаста
азаматтық құқық нормасымен шешіледі.Жұбайлардың арасындағы мүліктік
қатынаста отбасылық құқық нормаларымен қорғалады.Жұмыс беруші мен
еңбекшінің арасындағы еңбек қатынастары еңбек туралы заңдар арқылы
қорғалады.
Сондықтан да қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі қауіп
келтіретін немесе қауіп келтіру мүмкін жағдайда ғана қылмыстық құқылық
нормамен қорғалатын қоғамдық қатынастар қылмыстың обьектісі болып табылады.
Қылмыстың жалпы обьектісі болып танылатын қоғамдық қатынастардың
өзі тарихи өзгермелі болып отырады.Оның қатары жаңа құбылыстардың қылмыс
болып танылуына байланысты кеңеюі немесе қылмыс болып келген кейбір
нормалардың күшін жоюына байланысты тартылуы мүмкін. Мысалы, бұрын қылмыс
қатырында болмаған комьютерлік ақпаратқа кіру,ЭЕМ үшін зиянды
бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарту (227 -бап) жаңа заң бойынша
қылмыс, ал бұрын қылмыс болып саналатын екі немесе көп әйел алушылық,
алыпсатарлық жаңа заң бойынша қылмыс емес, яғни қылмыстық заң қорғайтын
қоғамдық қатынастарға жатпайды.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің 2 бабында
екінші бөлігінде Қылмыстық жауаптылық кезеңдері белгіленген, жеке адам,
қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны
айқындалады деп көрсеткен. Яғни, мұнын өзі қолданылып жүрген қылмыстық
заңдар бойынша белгілі бір қорғауға алынған қоғамдық қатынастар ғана
қылмыстың жалпы обьектісі болып табылатынын көрсетеді.
Алайда, қылмыстық-құқық теорияснда қоғамдық қатынастардың мазмұнын
құрайтын элементтер жөнінде әр түрлі пікрлер бар. Мысалы, прфессор Б.С.
Никифиров қылмыстың жалпы обьектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрамында қоғамдық мүдде орын алады деп санайды.Пофессор Я.М.Брайнин
осыған ұқсас пікірді қолдап қоғамдық қатынастарға басқа элементтермен
бірге қоғамдық қатынастардың субьектілерінің мүдделері де кіреді,- деп
тұжырымдаған. [8 ;60]
Профессор Е.АФроловтың пікірінше мүдде-қоғамдық қатынастардың
ядросы болып саналады. [ 8;562]
Қазақстандық ғалым,заң ғылымынң докторы,пофессор Е.І.Қайыржанов
қоғамдық қатынастар деген ұғымды қоғамдық мүдде деген түсінікпн алмастыруды
ұсынған. [ 9;56-57]
Біздің пікірімізше мүдде деген қоғамдық қатынастардың құрамдас
бір бөлігі ғана. Өйткені қоғамдық қатынастар қылмыстың жалпы обьектісі
ретінде өз бойына мына элементтерді: қоғамдық қатынастардың субьектілерін;
олардың әрекеттері мен өзара қатынастарын; қоғамдық қатынастар
субьектілерінің заңмен қорғалатын материалдық, заттық, мүліктік, басқа да
игіліктері мен мүдделерінің жиынтығы болып табылады.
Осыған орай,қоғамдық қатынастар дегеніміз адамдардың белгілі бір
әлеуметтік қажеттіліке байланысты мінез-құлықтары, іс-әрекеттері мен
олардың өзара байланыстарының көріністерінің жиынтығы болып
табылады.Қоғамдық қатынастар бұл- өте күрделі және әр түрлі, жан-жақты
әлеуметтік, өз бойына бірнеше элементтердің жиынтығын қамтитын құрылым
болып табылады. Оған жататындар қатынастардың субьектісі (адамдар,
мемлекет, ұйым және т.б) материалдық заттар, игліктер (заттар,құжаттар)
қоғамдық қатынастың өзара байланысы олардың іс-әрекеті жағдайы т.б. Бұл
элементтер өзара тығыз байланысты, осы элементтердің өзара бір тұтас
бірлігі қоғамдық қатынастардың тұтастығын құрайды.Қылмыс жасаған адам осы
қоғамдық қатынастардың белгілі бір элементтеріне қол сұғады.Ол қол
сұғушылық осы қоғамдық қатынастардың қатысушылардың біріне (заңды тұлға
немесе жеке тұлға) белгілі бір қауіп келтірілуі әсері арқылы көрінеді.
Қылмыстық қол сұғушылықтың обьектісі болып табылатын қоғамдық
қатынастардың маңыздылық дәрежесі де қылмыстық заңдарды рет-ретімен
орналастыру үшін аса қажет. Осы белгісіне қарай қылмыстық құқықтың Ерекше
бөлімнің тарауларынң, сондай ақ әрбір тараудағы баптардың бірінен кейін
екіншісінің орналасуы жүзеге асырылады.Қоғамдық қатынастардың
маңыздылығы,оған келтірілген зиян мөлшері қылмысты саралау үшін,сондай ақ
сол қылмыс үшін жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін де аса қажет.
Қоғамдық қатынасатр қоғамның қоғамдық-экономикалық формацияларына
байланысты пайда болады, дамиды, жетіледі. Қоғамдық қатынастар қылмыс заңы
арқылы жасалмайды, қылмыстық заң қоғамдық мүддеге сай келетін қоғамдық
қатынастардың жетілуіне, дамуына, нығаюына тікелей әсер етеді.Қылмыстық заң
ең маңызды, құнды қоғамдық қатынастарды қорғауды өз міндетіне алады.
Қылмыстық ғылым теориясында қылмыстың обьектісін жете білу үшін
оның маңызын және атқаратын ролін, қызметін түгел ашу мақсатымен қылмыстың
обьектісін жалпы, топтық және тікелей деп бөлу қағидасы қалыптасқан.
Кесте- 3
Қылмыстың жалпы обьектісі деп қылмыстың заң нормасын арқылы
қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтамыз.Қылмыстық заңда
көрсетілген қылмыстық іс-әрекеттің кез-келгеннің барлық уақытта да қоғамдық
қатынастардың белгілі бір түріне қиянат келтіруінің өзі қоғамдық
қатынастардың барлық қылмыстардың жалпы обьектісі екендігін көрсетеді.
Қылмыстық кодекстің 2–бабының 1-бөлігінде ең маңызды қоғамдық
қатынастардың тізбегі берілген.Қылмыстың жалпы обьектісі қылмыстық құқықтың
әлеуметтік саяси мазмұнын, жалпы қылмыс атаулының табиғатын дұрыс
анықтауға, іс-әрекеттің жалпы қылмыс қатарына жатқызылуының негзгі
қағидасын,сонымен бірге қылмысты басқа құқық бұзушылықтан ажыратуға толық
мүмкіндік береді.
Бірақ, жалпы обьектінің түсінгі біртектес нақты іс-әрекеттердің
ерекшелілігін бейнелеуде жеткіліксіз болып табылады.Осыған байланысты
қылмыстық ғылым теориясы қылмысты қол сұғушылықтың топтық және тікелей
обьектілерін бөліп, қарастырады.
Топтық обьект-қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заң қорғайтын
біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі
болып табылады.Мысалы, қарақшылық, басқа біреудің мүлкін ұрлау,тонау, оны
алаяқтықпен алу, бір топтық обьектіге-басқа біреудің мүлкіне, меншігіне
байланысты қарсы қоғамдық қатынастарға қылмысты қол сұғуды білдіреді.Бір
топтық обьектіге қол сұғуына байланысты қылмыстар Ерекше бөлімнің жеке-жеке
тарауларына біріктірілген Қылмыстың топтық обьектісінің атауы көп
жағдайларда Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімнің тарауларында көрсетіледі,
кейбір реттерде заң шығарушы оны Ерекше бөлімнің бір бабында да атап
көрсетеді. Ал қайсы бір жағдайларда оның атауы қылмыс құрамының мазмұнына
талдау жасау арқылы анықталады.Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде Ерекше бөлім жеке адамға қарсы қылмыстар (1-тарау),меншікке
қарсы қылмыстар (6-тарау),бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстар (4-тарау) деген тарауларда қылмысты топтық обьектісі тікелей
көрсетілген.Ал Қылмыстық кодекстің 36-бабында әскери қылмыстардың жалпы
түсінгімен бірге осы қылмыстық топтық обьектісі-әскери қызмет атқарудың
белгіленген тәртібі атап көрсетілген. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде
көрсетілген нақты қылмыстардың құрамының мазмұнына талдау жасай отырып та
қылмыстың топтық обьектісін анықтуаға мүмкіндік береді.Мысалы, мемлекеттік
қызметтің мүддесіне қарсы қылмыстардың топтық обьектісі болып мемлекеттік
аппараттың дұрыс, бір қалыпты қызметін бұзу екендігі осы тұрғыдағы
қылмыстар құрамын талдау арқылы анықталады.Өйткені бұл қылмыстардың барлығы
біртектес қоғамдық қатынастардың мазмұнын түзетін олардың әлеуметтік
мүдделерінің дәлдігімен сәйкестігі және осы қатынастың қатысушыларының
ұқсастығы арқылы анықталады.
Сонымен, қылмыстың біртектес тобының обьектісі Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөліміндегі тараулардың өзара орналасу негізін жасаумен бірге,
істелген қылмыс үшін жауаптылықты белгілейтін нормалардың және қылмыстардың
нақты ғылыми түрде топтастырлуына жол ашады.Қылмыстық топтың обьектісін
анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен дұрыс жіктеп, ажыратуға мүмкіндік
береді. Мысалы, жеке адамға қарсы қылмыстар мен бұзақылықты бір-бірінен
ажырату обьект арқылы жүзеге асырылады. Өйткені, жеке адамға қарсы
қылмыстың обьектісі-жеке тұлға (оның өмірі, денсаулығы ар намысы), ал
бұзақылықтың обьектісі- қоғамдық тәртіп. Қылмыстың тікелей
обьектісі деп қылмыстық заң қорғайтын нақты қатынастарға бір немесе бірнеше
қылмыстардың тура немесе тікелей бағытталуын айтамыз. Мысалы, қылмыстық
кодексте көрсетілген бұзақылық қоғамдық тәртіпті бұзуға
бағытталған.Қоғамдық тәртіп-осы бұзақылықтың тікелей обьектісі.Кейбір
реттерде әр түрлі қылмыс құрамдарын тікелей обьектісі бірдей болуы мүмкін.
Яғни, бірнеше қылмыстың бір тікелей обьектіге қол сұғуы.Мысалы, ұрлық,
тонау, алаяқтық-басқа біреудің меншігін иемдену үшін жасалады.Бұл қылмыстар
бір-бірнен обьектісі бойынша емес, қылмыс құрамының басқа белгісі-
қылмыстың обьективтік жағының белгілері бойынша ажыратылады.Осы
қылмыстардың да тікелей обьектісі басқа біреудің меншігінде болып
табылады.Тікелей обьект топтық обьектінің бір бөлшегі және ол қылмыс
құрамының міндетті элементерінің бірі болып табылады.Қылмыстағы қиянат пен
қол сұғатын кез келген қоғамдық қатынастар қылмыстың тікелей бола
бермейді.Тікелей обьект бұл нақты қылмыстың белгілі бір мүддеге, игілікке
тура бағытталуын білдіреді. Кейбір жағдайларда заң қайсы бір қылмыс
құрамдарын түзгенде іс-әрекет арқылы оның бір емес, бірнеше тікелей
обьектілеріне қол сұғатынын белгілейді.Мұндай құрамдарға мысалы,
қарақшылық, өтірік хабарлау сияқты қылмыстар жатады. Қарақшылықта қылмысты
қол сұғу бір мезетте екі бірдей обьектіге меншікке және адамның
денсаулығына қарсы бағытталады, ал өтірік хабарлауда әділ соттылыққа және
жеке адамға зиян келтіріледі. [ 8:69]
Мұндай бір мезгілде екі бірдей обьектіге тікелей қол сұғатын
болса,оны екі обьектілі қылмыстар деп атаймыз.Заң шығарушы мұндай
реттерде осы екі обьектінің біреуінің қылмысты саралауда, оның Ерекше
бөліміндегі алатын орнын анықтаудағы,осы құрамның құрылысындағы
маңыздылығны мән бере отырып, осы обьектінің біреуін негізгі тікелей обьект
деп таниды.Негізгі тікелей обьектінің белгісі бойынша заң шығарушы қылмыс
құрамын Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті тарауына
жатқызады.Сондықтан да қылмыстық құқық теориясында тікелей обьект негізгі,
қосымша және факультативті тікелей обьектілер болып бөлінеді.
Негізгі тікелей обьект деп бұл қоғамдық мүддені қорғау үшін
қылмыстық заң нормасы шығарылатын және осы басты белгісі бойынша Қылмыстық
кодекстің тиісті таруына орналастыруға негіз болатын обьектіні
айтамыз.Мысалы, қарақшылықтың негізгі тікелей обьектісі-бөтен біреудің
мүлкі болады.
Қосымша тікелей обьект дегенміз қылмыстық заң бойынша қорғалып,
негізгі обьектіге зиян келтірілгенде немесе зиян келтіру қауіпі болғанда
жол жөнекей оған да қауіп туатын, тағдыры негізгі тікелей обьектімен
байланысты обьектіні айтамыз.
Факультативті тікелей обьект дегеніміз қылмыс жасалған кезде зиян
келтіру қауіпі туатын, бірақ қылмыс жасалған кезде зиян келтірілуі қауіпі
туатын,бірақ қылмыс құрамының негізгі элементіне жатпайтын, қылмыстық
заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарды айтамыз.Мысалы, бұзақылықтың
негізгі тікелей обьектісі қоғамдық тәртіп болады.Бірақта бұзақылық әрекеті
көп жағдайларда қоғамдық тәртіпті бұзумен қатар, қоғамды қадірлемейтін
көріністерге, сонымен бірге қоғам мүшелеріне, оның меншігіне, жеке басқа
қарсы әрекеттермен де ұштасады. Соңғылар қылмыстың факультативтік
белгілеріне жатады.
Қылмыстың заты-қол сұғушылық обьектісінің материалдық сипатқа ие
болатын элементі,яғни оған әсер ету арқылы қылмыскер қоғамдық қатынастарды
бұзады немесе бұзуға тырысады.Мысалы, жалған ақша немесе құнды қағаздарды
сату немесе жасау (ҚРҚК 206- бабы) барысында,қылмыс обьектісі болып қаржы
ақша жүйесінің дұрыс жұмыс істеуі,ал заты ретінде ақша немесе құнды қағаз
танылады.
Кейбір қылмыстық құрамдар үшін зат міндетті белгі болып
табылады.Бұл көбінесе пайдакүнемдік пиғылмен жасалатын қылмыстарға тән.
Қылмыстың заты қылмыстардың бәрінде бірдей орын ала бермейді,тек
қылмыстың обьектісіне қол сұғушылық сыртқы дүниенің материалдық заттарына
әсер ету арқылы жасалатын қылмыстардан көрініс табады.Мысалы, қылмыстың
заты зорлау, қашқындық сияқты қылмыстар секілді тұлғаның жеке құқықтары мен
бостандықтарына өзіне қарсы бағытталған қылмыс құрамдарында болмайды.
Аталған қылмыстарда кінәлі адам зардапты тұлғаға келтіреді.Бұл
қылмыстан зардап шекен тұлға жәбірленуші деп аталады.
Дәлілерек айтсақ, жәбірленуші-бұл қылмыс пен мүліктік, моральдық
немесе материалдық зиянды зардап келген тұлға. Жәбірленушінің қылмыс
жасалу барысындағы ролін, басқа қылмыстарға жасауға жәбірленушінің әсер ету
мәселелерін виктимология зерттейді.
Қылмыс затын тікелей обьектімен араластыруға болмайды. Қылмыстың
заты қоғамдық қатынастар құрылымының элементі,яғни тікелей обьектінің бір
бөлігі. Тікелей обьектіге қылмыс арқылы әрқашан зардап келтіріледі, ал
затқа зардап келтірілмеуі де мүмкін. Мүлік,ақша және басқа да құндылықтар,
контрабанда ұрланған жағдайда өз қасиеттерін жоғалтпайды.Бірақ, кейбір
қылмыстар жасалу барсында затқа да зардап келуі мүмкін.Мысалы мүлікті жою
немесе бүлдіру.
Қылмыстың затын қылмыс қаруларымен және қылмыс жасау құралдарымен
араластыруға болмайды.Егер, қылмыс заты жасалатын қылмысқа ықпал ететін
немесе ықпал етуге тырысатын материалдық дүние болса, қылмыс жасау
құралдары тікелей қылмыс затына зиян келтіреді.
Сонымен қатар, бір зат оның атқарған рөліне байланысты бір
жағдайда қылмыс құралы, ал екінші жағдайда қылмыс заты болмауы мүмкін.
Мысалы, жәбірленушіге үйіндегі құндылықтарды тонау үшін алдау арқылы
есіртке зат беріп, оны есінен айырылу халіне жеткізіп, үйін тонаса, онда,
есіртке зат қылмыс жасау құралы болады.Ал, егер есіртке зат жасалып,
сатылып немесе сатып алынып жатса онда ол қылмыс заты болады. (ҚР ҚК 259-
б.).
Қылмыс затының қылмыстық-құқықтық мәні мынада:
- бұл кейбір қылмыс құрамдарының қажетті белгісі (мысалы,пайда күнемдік
қылмыстар- ҚР ҚК 175, 176,178,179 –баптары);
- қылмысты саралауда кейбір қылмыс құрамдары мазмұнын өзгертеді (ҚРҚК
287 және 288-баптары);
- кейбір қылмыстық әрекетті қылмыстық емес әрекеттен ажырату негізі
болып табылады. (ҚРҚК 325-бап);
- дұрыс саралауға әсер етеді;
- кейбір қылмыс құрамдарында жауаптылықты жеңілдетін немесе ауырлататын
мән-жайы ретінде табылады.
1.3 Қылмыстың обьективтік жағы
Қылмыстың обьективтік жағы қылмысты істеген адамның мінез құлқының
сыртқы көрінісін білдіреді.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес (9-бап) ондай мінез-құлық
біріншіден қоғамға қауіпті, екіншіден қылмыстық заңға қайшы болуы керек.
Қылмыстың обьективік жағынан мазмұыны көптеген белгілерінің
жиынтығынан тұрады. Ең бастысы қылмыстық заң құрайтын заң қорғайтын
қоғамдық қатынастарға қиянатпен қол сұғатын және қол оған қол сұғу қауіпін
тудыратын қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
Қылмыстық құқықтағы зиян қылмыстың обьективтік жағы
нын белгісі болып табылатын қоғамға қауіпті зардап деген ұғымды
білдіреді. [ 7;38]
Қоғамға қауіпті іс әрекетпен одан туындайтын зардаптың арасын
байланыстыратын белгіні себепті байланыс деп атайды.Сонымен, қоғамға
қауіпті іс-әрекет, қылмыстық зардап, себепті байланыс қылмыстың обьективтік
жағынан белгілері болып табылады.Адам мінез-құлықының сыртқы көрінісі болып
табылатын қауіпті іс-әрекет белгілері бір кеңістікте және уақытта орын
алатын нақты көрініс болып табылады.Қылмыстық құқықта кеңістік деген ұғым
нақты іс-әрекеттің істелген орны ретінде қарастырылады.Сондықтанда,
қылмыстың обьективтік жағынан мазмұнын ашып белгілер қатарына қоғамға
қауіпті іс-әрекет істелген орын және уақытта қосылады.Кейбір реттерде заң
шығару нақты қылмыс құрамынын белгілерін анықтағанда қоғамға қауіпті іс
әрекеттің белгілі-бір жағдайда істелетіні туралы да еске алады. Демек,
мұндай жағдай қылмыстың обьективтік жағынын бір белгісі болып саналады.Кез-
келген қоғамға қауіпті іс-әрекетте белгілі бір тәсілмен, кейбір реттерде
нақты құралдар мен қару-жарақтар қолдану арқылы жүзеге асуы мүмкін.Мысалы,
кісі өлтіруде бірнеше тәсіл қолдануы мүмкін: кісіні өлтіру үшін мылтық
немесе пышақ, у дәрі пайдалану,адамды тұншықтыру,қылқындыру немесе авто
көлікпен әдейі қағып кетуі арқылыда өлтіріледі. Қылмыс жасаудың тәсіліне
алдау немесе қиянат жасау (мысалы, алаяқтық немесе салық қылмыстарында)
болуы мүмкін.Осы айтылғандарға байланысты қылмыс істеудің тәсілі құрал және
қару –жарақ деген ұғымдарда қылмыстың обьективік жағынан мазмұнын ашатын
белгілер қатарына жатады. Сонымен, жоғары айтылған белгліердің барлығы да
қылмыстың обьективтік жағынын белгілері болып табылады және осы белгілер
арқылы обьективтік жақтың мазмұны айқындалады.Кез-келген жеке қылмыс құрамы
үшін обьективтік жақ сол нақты құрамның төрт элементерінің бірі
ғана.Қылмыстық құқылық нормамен белгіленген қылмыс құрамының белгілерін
талдағанда сол қылмыстың обьективтік жағы нақты қандай белгілерден тұратын
анықтау өте қажет. Қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінің нақты нормаларын
талдағанда, жоғарыда көрсетілген қылмыстың обьективтік жағынын барлық
белгілері түгелдей дерлік, нақты нормалардың әрқайсында кездесе бермейді.
Көптеген жағдайларда қоғамға қауіпті іс-әрекеттен міндетті түрде
туындайтын зардаптың (мысалы, ауыр немесе өте ауыр емес дене жарақаты)
болуын заңның өзінде атап көрсетіледі. Мұндай ретте заң шығарушы
обьектитвік жақтың –уақыт, орын, жағдай, тәсіл немесе басқада белгілерін
заңда көрсетпейді.
Біршама қылмыстық құқылық нормалар қоғамға қауіпті іс-әрекетті
атап өтуімен ғана шектеледі.Мысалы, пара беру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz