Жоңғарлар мен қазақтардың арасындағы қақтығыстар пен отан соғысы туралы мәліметтерді зерттеп сараптау
Кіріспе
І XVII . XVIII ғғ Қазақ хандығы
1.1 XVII . XVIII ғ қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы
1.2 Тәуке ханның қазақ хандығын нығайтудағы қосқан үлесі
1.3 Әбілқайыр ханның билікке келуі
ІІ Қазақ.жоңғар соғысы
2.1 Қазақ.жоңғар соғысының басталу себептері
2.2 Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары немесе Отан соғысының басталуы
2.3 Отан соғысындағы қазақтардың жоңғарларға тойтарыс беруі
Қорытынды
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І XVII . XVIII ғғ Қазақ хандығы
1.1 XVII . XVIII ғ қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы
1.2 Тәуке ханның қазақ хандығын нығайтудағы қосқан үлесі
1.3 Әбілқайыр ханның билікке келуі
ІІ Қазақ.жоңғар соғысы
2.1 Қазақ.жоңғар соғысының басталу себептері
2.2 Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары немесе Отан соғысының басталуы
2.3 Отан соғысындағы қазақтардың жоңғарларға тойтарыс беруі
Қорытынды
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Курстық жұмыстың өзектілігі: XVII ғасырда Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы ауыр болды. Феодал шонжарлардың арасындағы алауыздықтар мен бақталастық күннен күнге өршіп отырды. Кейбір қазақ сұлтандары өздері билеп отырған ұлыстарды жеке дара блеп, тәуелсіз болуға ұмтылды. Осы кезде Қазқ хандығы жүздерінің арасындағы байланыс үзіліп, олар бір бірінен оқшауланып, дараланы бастады. Бұл жағдай бірте бірте үш жүздің әрқайсысында өз алдына жеке хандықтың құрылуына алып келді. Жүздерді билеген кіші хандар сөз жүзінде Қазақ хандығының ұлы ханына тәуелді болғанымен, іс жүзінде өз алдына дербес билік жүргізді. Қалыптасқан бұл жағдайлар жалпы қазақ халқының басын қосып біріктіріп, сырттан төнген шапқыншылықтан қорғануға жол бермей, кедергі келтірді.
Сөйтіп Қазақ хандығының ішкі сыртқы саяси жағдайының ауыр халге душар болғанын пайдаланған Жоңғар феодалдары қазақ жеріне, қазақ еліне қанды шеңгелін аямай салып, бейбіт елді қар қақсатып, мал жанын талапайға түсірді. Қазақ хандарының саяси билігінің әлсіреуі, феодалдардың билікке таласып, дербестікке ұмтылуы хандықтың күш қуатын нашарлатып, тұралата түсті. Қазақ хандығы жерінің тұтастығы бұзылып, елдің береке бірлігі әлсіреді. Жоңғар феодалдарының Қазақ хандығына қарсы бағытталған шапқыншылығының басты себебі: біріншіден, көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын билеушілері үшін көшіп қонатын жерді кеңейту керек болса, екіншіден, Сырдария бойындағы сауда орталықтарын басыпалу еді. Жоңғар әскерлері Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға баса көктеп кіріп, бірнеше қазақ ұлыстарын талқандады, тоғыз қаланы басып алды. Олар: Сайрам, Манкент, Шымкент, Қараспан, Ташкент,т.б.қалалар еді.
Курстық жұмыстың мақсаты: жоңғарлар мен қазақтардың арасындағы қақтығыстар пен Отан соғысы туралы мәліметтерді зерттеп сараптау.
Мақсатқа жету барысында келесідей міндеттер қойылды:
• Тақырып бойынша ғылыми баспасөз мәліметтерін тауып зерделеу;
• Қазақ пен жоңғар арасындағы жаугершілік қатынастың пайда болу себептерін анықтау;
• Отан соғысы жайлы деректерді жинап саралау.
Зерттеу нысаны – қазақ жоңғар қатынасы.
Зерттеудің әдістемелік негізі тарихшылардың зерттеулері болып табылады.
Практикалық құндылығы: берілген жұмыс тарих сабағында әдісемелік құрал немесе анықтама ретінеде қолданыла алады.
Сөйтіп Қазақ хандығының ішкі сыртқы саяси жағдайының ауыр халге душар болғанын пайдаланған Жоңғар феодалдары қазақ жеріне, қазақ еліне қанды шеңгелін аямай салып, бейбіт елді қар қақсатып, мал жанын талапайға түсірді. Қазақ хандарының саяси билігінің әлсіреуі, феодалдардың билікке таласып, дербестікке ұмтылуы хандықтың күш қуатын нашарлатып, тұралата түсті. Қазақ хандығы жерінің тұтастығы бұзылып, елдің береке бірлігі әлсіреді. Жоңғар феодалдарының Қазақ хандығына қарсы бағытталған шапқыншылығының басты себебі: біріншіден, көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын билеушілері үшін көшіп қонатын жерді кеңейту керек болса, екіншіден, Сырдария бойындағы сауда орталықтарын басыпалу еді. Жоңғар әскерлері Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға баса көктеп кіріп, бірнеше қазақ ұлыстарын талқандады, тоғыз қаланы басып алды. Олар: Сайрам, Манкент, Шымкент, Қараспан, Ташкент,т.б.қалалар еді.
Курстық жұмыстың мақсаты: жоңғарлар мен қазақтардың арасындағы қақтығыстар пен Отан соғысы туралы мәліметтерді зерттеп сараптау.
Мақсатқа жету барысында келесідей міндеттер қойылды:
• Тақырып бойынша ғылыми баспасөз мәліметтерін тауып зерделеу;
• Қазақ пен жоңғар арасындағы жаугершілік қатынастың пайда болу себептерін анықтау;
• Отан соғысы жайлы деректерді жинап саралау.
Зерттеу нысаны – қазақ жоңғар қатынасы.
Зерттеудің әдістемелік негізі тарихшылардың зерттеулері болып табылады.
Практикалық құндылығы: берілген жұмыс тарих сабағында әдісемелік құрал немесе анықтама ретінеде қолданыла алады.
1. Абдиров М. Он был ханом, его звали Абулхаир // Каз.правда. 1993. № 137-138. 16 июня
2. Әбілбаев Б. Аңырақай шайқасы // Қазақ батырлары. 1991.№1
3. Бичурин Н.Я. Историчесое обозрение ойратов или калмыков с ХV столетия до настоящего времени.СПб., 1834
4. Златкин И.Я. История джунгарского ханства. 1635-1758. 2 бас., М., 1983.
5. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан, Алматы, 1997,
6. Иванов П.П Предание о калмыцком нашествии на Сайрам // Сборник Туркестанского восточного инститтута в честь профессора А.Э Шмидта. Ташкент, 1923, 57-58 б
7. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге бейін 5 томдық, 3-ші том., Алматы, 2002, 121-146б
8. Қозыбаев М. Қ. Жауды шаптым ту байлап. А., 1994, 67 б
9. Қозыбаев М.Қ. Ақтандақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
10. Қозыбаев М.Қ. Аңырақай шайқасы – Отан тарихының жарқын белесі // Егемен Қазақстан 1999, 25 тамыз
11. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи (XVII – XVIII вв) А., 1991 64-65б
12. Маев Н.М. Очерки истории киргизского народа с 1732 по 1868 год// Материалы для статистики Туркестанского края, вып.2, СПб., 1873, 413 б
13. Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких орд и степей. А., 1996.
14. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 2002 ж, Мұрагер, Алматы.
15. Тынышпаев М. Великие бедствия (Ақтабан шұбырынды) а.,1992, 146 б
2. Әбілбаев Б. Аңырақай шайқасы // Қазақ батырлары. 1991.№1
3. Бичурин Н.Я. Историчесое обозрение ойратов или калмыков с ХV столетия до настоящего времени.СПб., 1834
4. Златкин И.Я. История джунгарского ханства. 1635-1758. 2 бас., М., 1983.
5. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан, Алматы, 1997,
6. Иванов П.П Предание о калмыцком нашествии на Сайрам // Сборник Туркестанского восточного инститтута в честь профессора А.Э Шмидта. Ташкент, 1923, 57-58 б
7. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге бейін 5 томдық, 3-ші том., Алматы, 2002, 121-146б
8. Қозыбаев М. Қ. Жауды шаптым ту байлап. А., 1994, 67 б
9. Қозыбаев М.Қ. Ақтандақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
10. Қозыбаев М.Қ. Аңырақай шайқасы – Отан тарихының жарқын белесі // Егемен Қазақстан 1999, 25 тамыз
11. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи (XVII – XVIII вв) А., 1991 64-65б
12. Маев Н.М. Очерки истории киргизского народа с 1732 по 1868 год// Материалы для статистики Туркестанского края, вып.2, СПб., 1873, 413 б
13. Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких орд и степей. А., 1996.
14. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 2002 ж, Мұрагер, Алматы.
15. Тынышпаев М. Великие бедствия (Ақтабан шұбырынды) а.,1992, 146 б
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: XVII ғасырда Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы ауыр болды. Феодал шонжарлардың арасындағы алауыздықтар мен бақталастық күннен күнге өршіп отырды. Кейбір қазақ сұлтандары өздері билеп отырған ұлыстарды жеке дара блеп, тәуелсіз болуға ұмтылды. Осы кезде Қазқ хандығы жүздерінің арасындағы байланыс үзіліп, олар бір бірінен оқшауланып, дараланы бастады. Бұл жағдай бірте бірте үш жүздің әрқайсысында өз алдына жеке хандықтың құрылуына алып келді. Жүздерді билеген кіші хандар сөз жүзінде Қазақ хандығының ұлы ханына тәуелді болғанымен, іс жүзінде өз алдына дербес билік жүргізді. Қалыптасқан бұл жағдайлар жалпы қазақ халқының басын қосып біріктіріп, сырттан төнген шапқыншылықтан қорғануға жол бермей, кедергі келтірді.
Сөйтіп Қазақ хандығының ішкі сыртқы саяси жағдайының ауыр халге душар болғанын пайдаланған Жоңғар феодалдары қазақ жеріне, қазақ еліне қанды шеңгелін аямай салып, бейбіт елді қар қақсатып, мал жанын талапайға түсірді. Қазақ хандарының саяси билігінің әлсіреуі, феодалдардың билікке таласып, дербестікке ұмтылуы хандықтың күш қуатын нашарлатып, тұралата түсті. Қазақ хандығы жерінің тұтастығы бұзылып, елдің береке бірлігі әлсіреді. Жоңғар феодалдарының Қазақ хандығына қарсы бағытталған шапқыншылығының басты себебі: біріншіден, көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын билеушілері үшін көшіп қонатын жерді кеңейту керек болса, екіншіден, Сырдария бойындағы сауда орталықтарын басыпалу еді. Жоңғар әскерлері Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға баса көктеп кіріп, бірнеше қазақ ұлыстарын талқандады, тоғыз қаланы басып алды. Олар: Сайрам, Манкент, Шымкент, Қараспан, Ташкент,т.б.қалалар еді.
Курстық жұмыстың мақсаты: жоңғарлар мен қазақтардың арасындағы қақтығыстар пен Отан соғысы туралы мәліметтерді зерттеп сараптау.
Мақсатқа жету барысында келесідей міндеттер қойылды:
* Тақырып бойынша ғылыми баспасөз мәліметтерін тауып зерделеу;
* Қазақ пен жоңғар арасындағы жаугершілік қатынастың пайда болу себептерін анықтау;
* Отан соғысы жайлы деректерді жинап саралау.
Зерттеу нысаны - қазақ жоңғар қатынасы.
Зерттеудің әдістемелік негізі тарихшылардың зерттеулері болып табылады.
Практикалық құндылығы: берілген жұмыс тарих сабағында әдісемелік құрал немесе анықтама ретінеде қолданыла алады.
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе, 2 негізгі тараудан және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде зерттелетін тақырып жайлы жалпы мәлімет беріліп, негізі бөлімде қазақ жоңғар ара қатынастары мен Отан соғысының басталуының негізгі себептері жазылған Қорытындыда жұмыста басты деген мәліметтер сарапталып жазылған.
І XVII - XVIII ғғ Қазақ хандығы
0.1 XVII - XVIII ғ қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы
XVIII ғасырдың бірінші ширегінде қазақ қауымдық құрылымдарының ең көп бөлігі аймақтың оңтүстік, орталық және солтүстік шығыс жақтарында шоғырланған. Ұл жүз қазақтарының қысқы жайылымдары Оңтүстік Балқаш өңірінің құмдарында, Мойынқұмда, Іле, Шу және Талас өзендерінің аңғарларында, ал жазғы жайлауы Тянь Шань мен Қаратау жотасының солтүстік сілемдерінде орналасты. Аймақтың оңтүстігінде Ұлы жүздің көшіп қонатын өңірі Ташкент қаласы мен оған жапсарлас жатқан қалаларды және отырықшылық егіншілік қыстақтарды қоса алғанда, Ферғана алқабының солтүстік батыс бөлігіне дейін жетіп, Шыршық және Арыс өзендерінің аңғарларына дейін созылып жатты және Сырдария маңында Бұхара хандығымен шектесті, ал оның Жетісу аймағы арқылы өтетін солтүтік шектері Орта жүз қазақтары ол кезеңде Солтүстік шығыс, Орталық, ішінара Оңтүстік шығыс Қазақстанның кең байтақ кеңістігін алып жатты, олардың шекаралары оңтүстігінде Сарысу өзенін және Шу өзенінің төменгі ағысын бойлай Сырдарияның төменгі ағысына қарай өтті, Жоңғар хандығымен шектесті, ол жақтан Арал теңізі Ырңыз Торғай шебі арқылы солтүстікке қарай созылып, сол учаскеде Кіші жүздің шығыс қоныстарына ұштасты; одан әрі Тобыл салаларын, Үлкен Торғай өзенін және Торғайдың жоғарғы ағысындағы көлдерді бойлай жүріп, сол жерде Сібір жолындағы башқұрттардың қоныстарымен шектесті. Солтүтігінде олан Нұра мен Есілдің жоғарғы ағысына қарай, Есіл бойы даласымен Ертіс бағытында, ал шығысында Ертісті бойлай Ямышев көліне дейін жалғасып, Тобыл Ертіс өзендерінің аралығында орыс қоныс аударушыларының поселкелерімен, сібір казактарының станцияларымен және барабин татарларының қоныстарымен тоғысты. Ямышевкадан оңтүстікте, жоғарғы Ертіс өңірінде Орта жүз рулары қазақтарының Жоңғар хандығымен тағы да ортақ шекарасы болды, ал жоңғарлардың жер иеліктері бұл арада Ертістің сол жақ салалары - Шар, Аягөз және Бақанасқа дейін жетіп жататын.
Кіші жүздің жері қазіргі Батыс Қазақстан аумағында орналасып, шығысында Орта жүздің қоныстарына, ал оңтүстігінде Қарақұм құмдарына қарай және және Сырдарияның төменгі ағыстарына дейін қарақалпақтардың қоныстарына, сондай-ақ Түркістан қаласы аймағына қарай созылып барып, Онда Ұлы жүз бен Орта жүз тайпаларымен шектесті. Оның жазғы жайлаулары Үстірт жазығында, сондай-ақ Ор, Жайық, Елек, Жем, Темір өзендерінің салалары бойында, Мұғалжар тауы аймағында, ал қысқы қыстаулары - Ырғыз өзені, оның салалары ауқымында, Сырдарияның төменгі ағысын бойлай, Ырғыз бассейнінің оңтүстік жағында (Тәуіп құмдары), Арал теңізінен батысқа қарай (Сам құмдарына дейінгі шағыл құмдар), Маңғыстау түбегінде, Атырау алқабында, Нарын құмдарында (Каспий теңізінің жағасына қарай) орналасты. Орта жүз Орталық Қазақстанды алып жатты, оның жазғы жайлаулары мен қысқы қыстаулары Сарысу өзенінің бойында, Есілдіңжоғарғы ағысында, Тобыл салаларының, Торғай өзенінің бойында, Ұлытау мен оған жапсарлас жатқан көлдер аумағында болатын. Батысында олар еділ қалмақтары қоныстанған өңірмен шектесті, ал солтүстігінде жақынырақта - Ырғыз, Ор және Елек өзендерінің орта ағысы алқаптарында - олардың Ноғай жолының башқұрттарымен шекарасы өтті.
Негізінде көшпелі тұрмыс салты жатқан қазақ қоғамының патриархаттық-қауымдық құрылысы қазақ қоғамы дамуына елеулі ықпал жасады, ол біртіндеп ру топтары мен ұжымдық құрылымдарға ыдырап, олардың билеушілері оқшаулануға ұмтылды. Елде барған сайын алауыздық пен қырқыс-тартыс етек алды. Әр түрлі сұлтандардың топтары бір-бірімен ең жақсы жайылымдық алқаптарды иелену мен басып алу үшін бақталасты. Қырқыстарға сырт жақтан қолдау көрсетілді. Соның салдарынан бірігу сарыны баяулады.
Жүздердің құрылымын құраған барлық буындарды, олардың шыққан тегін бір нақты не аңызға айналған бабаға телитін күрделі генеалогиялық аңыздар болды. Жекелеген есептеулер бойынша, XVII ғасырдың аяғы - XVIII ғасырдың басында барлық үш жүздің құрамына 112 шамасында ру бөлімшелері кірген. Осы буындарды құрған қазақ халқының жалпы санын зерттеушілердің көпшілігі сол кезеңде 2-3 миллиондай адам деп көрсетеді.
XVII - XVIII ғасырлар аясында қазақ қоғамында интеграциялық сарын күшейді, хан билігі нығайып, үш жүз өкілдерінің жиналысы біршама тұрақты тұрде шақырыла бастады, оларда ең көкейкесті мәселелер талқыланып, шешілді. Ол кезде қазақ хандары ен сұлтандарының саяси ықпал өрісі дәстүрлі көшпелі аудандарға ғана емес, сонымен қатар Сырдарияның төменгі және орта ағысы бойындағы көршілес отырықшы-егінші және сауда-қолөнерші аймақтарға да таралды, онда 1695 жылы Ташкент жазирасымен бірге 32 қала мен оларға жапсарлас жатқан жер қазақтарға бағынды. Ташкент, Сығанақ, Сайрам, Созақ, Аққорған, Отырар, Қарнақ, Иқан, Сауран сияқты қалалардың тұрғындары қазақ билеушілерінің пайдасына жыл сайын ақшалай және тауарларымен алым төлеп тұрды, ал ауылдық егінші халықтан сиыр мен қойдың нақты санынан ясақ алымы және жиналған өнімнің 15 не 110 бөлігі мөлшерінде астық бажы алынды. Сонымен бірге Сыр өңірі аймағының қала халқы ішкі саяси өмірінде және көршілес халықтармен сыртқы тоқайласулар саласында белгілі бір автономиясын сақтап қалды және оларды қалалар тұрғындарының сауда-қолөнер топтары мен мұсылман дінбасылары арасынан сайлайтын жергілікті өзін-өзі басқару органдары басқарды.
Бастапқы кездерде қазақ хандығының саяси-әкімшілік және сауда экономикалық орталығы Сырдария бойындағы Сығанақ қаласы болды. Кейіннен Түркістан қаласы қазақ хандығына өткеннен кейін қазақ хандығының астанаы Түркістан қаласы болды. Қазақ хандығы Түркістандағы Ақ сарайда отырып билік жүргізген.
Қазақ хандығының нығаюы және оның күшеюі мемлекеттік беделін арттырып, сыртқы саясат пен дипломатиялық қарым-қатынас саласында белгілі табыстарға қол жеткізді. Қазақ хандығы өмір сүрген Орта Азия хандарымен, Еділ бойындағы елдермен, батыс Сібір хандығымен және орыс мемлекеттерімен сауда және дипломатиялық қатынас орнатты.
Қазақ хандығы - көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы- мен айналысқан феодалдық мемлекет болды.
Оның көшпелі және жартылай көшпелі далалық өңірінде патриархалдық - феодалдық қатынас басым болды, ал отырықшы, егінші аймақтарда феодалдық қатынас қалыптасты. Қазақ хандығында облыстық басқару жүйесі емес, ұлттық (ру-рулар бойынша) басқару жүйесі қолданылды. Басқару жүйесінде ру-тайпалық тәртіп сақталып отырды. Туыстығы жақын он шақты түтін бір ауыл, ал жеті атадан тараған бірнеше ауыл бір ата (аймақ) болды. 13-15 атадан қосылатын аймақтар бір ру болды. Осы рулардан тайпа құралды. Қазақ қауымы үш жүзге бөлінді. Ол қазақ хандығына бағынды. Хан - қазақ хандығының азаматтық, әскери, әкімшілік және сот құқын қолына ұстады.
Жүздерді кіші хандар, ұлыстарды сұлтандар, тайпаларды билер, руларды ру басылары, аймақтарды (аталар) ақсақалдар, ауылдарды ауыл ағалары басқарды. Бұл жеті сатылы басқару жүйесі көшпелі екінші қазақ қоғамында тым ертеден келе жатқан тәртіп болатын.
Мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар далалық өңірлерде қой, жылқы, түйе және сиыр өсірді. Мал - жылдың төрт маусымында табиғи жайылымдарда бағылды. Талай ғасырлық тәжірибеден туған шаруашылық басқару тәсілі жайылымдарды маусымға қарай пайдалану тәртібін қалыптастырды.
Бұл: жаздағы жайлау, қыстағы қыстау, көктемдегі көктеу, күздегі күзеу.
Көшіп-қону өрісі түрліше болды, малы көп, әсіресе түйесі мен жылқы- сы бай малшылар алысқа көше алды (кіші және орта жүз жерінде жылына 700-1000 шақырым артық жерге көшіп отырды), 200-300 шақырым жерде әр түрлі жайылым жерлер кездесіп отыратын Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда көшіп-қону әлдеқайда шағын болды. Әрбір рудың өзінің көш жолдары болды. Басқа рулар қол сұға алмады. Малдың дені қой мен жылқы болды. Қазақтар көбінесе еті семіз, қылшық жүнді, құйрықты қойлар өсірді. Қой еті негізгі тамақ болды. Қойдың сүтінен құрт, ірімшік, сүзбе, айран, сары май алды. Қой ең бағалы шикізат - - жүн, тері, елтірі өнімдерін берді.
Оңтүстік Қазақстан өңірі ертеден бері егіншілік мәдениетінің бесігі болған орын. Қазақ хандығы тұсында бұл аймақтардың дәстүрлі егін шаруашылығы үздіксіз өркендеп отырды.
Сырдария Арыс, Шу, Талас өзендерінің алқабында суармалы егін шаруашылығы жақсы жолға қойылды. Өзен суларын тартып жер суландыратын каналдар мен арықтар болды. Қазақ егіншілері арпа, бидай, жүгері екті. Егіншілік саймандары тесе, кетпен, қарапайым соқа, тіс ағаш, тырма, қол орақ болды.
Үй кәсібі мен қолөнер дамыды. Өрмек тоқу, тері илеу өнері, қойдың жүнінен шидем, түйенің жүнінен шекпен тоқылды. Ұсақ мал терілерінен тон-шалбар, жарғақ киім жасалды. Ірі қара терілерін илеп, кебіс-мәсі, саптамалар тігілді. Торсық, саба істелді. Киіз басу, текемет, сырмақ жасауға қой жүнін пайдаланды. Мүйізден қасық, түйме, шақша жасады.
Едәуір кең тараған қолөнер ұсталық еді, олар темірден тесе, күрек, балта, шот, орақ, пышақ, қырғыш, таға т.б. жасады. Өндіріс саймандарынан басқа соғыс қару-жарақтарын: қанжар, қылыш, семсер, айбалта, найза, жебе, сүңгілер соқты. Алтын-күміс сияқты асыл металлдардан әшекейлі бұйымдар: білезік, жүзік, сырға, кемер белбеу, ер-тұрман саймандарын жасайтын шеберлер - зергер деп аталды.
Орман тоғайлы жерлерді мекен еткен қазақтар ішінде ағашшылық қолөнері өріс алды. Қазақтар көктемде 22-наурызлы күн мен түннің теңелетін кезеңін наурыз тойы - деп атап өтуді әдетке айналдырған.
1628 жылы Есім хан қайтыс болғаннан кейін орнына Жәңгір хан болған. Ол басы үлкен, кеудесі кең, аласа адам болған екен. Сол себепті халық арасында оны Салқам Жәңгір деп атаған.
Оның тұсында ойрат-жоңғарларының көсемі батыр Хұнтайшының күшейген кезі еді. Олар қазақ хандығына бірнеше рет жорық жасады. Жәңгір хан Бұхара хандығымен одақтасып, Жоңғар феодалдарының шабуылына қарсы күресті.
Қазақ-ойрат қарулы күресінің тууына мынадай жағдайлар себеп болған еді.
Біріншіден көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан екі жақтың билеушілері үшін көшіп-қонатын жерді кеңейту керек болды;
Екіншіден Жоңғар феодалдары Сырдария бойындағы сауда орталықтарын басып алғысы келді.
Жәңгір хан тұсында ойрат жоңғарлары арасында үш ірі шайқас - бірін- шісі 1635 ж., екіншісі 1643 ж., үшіншісі 1652 ж. болған.
1643 жылы екінші шайқаста қазақтар жеңіп шықты. Осы жылдың қысында батыр Хұнтайшы қазақ жерлеріне шабуыл жасайды, ол сәтсіздікпен аяқталады. Бұл шабуылға Жәңгір 600 адаммен аттанады.
Жәңгір хан екі таудың арасындағы тар жырауда ор қазып, бекініс жасайды. Өзі екінші бөлігімен таудың екінші бетіне жасырынады. Хұнтайшы ор қазып алып, ерлікпен қорғанып жатқандарға қарсы күрес жасайды. Осы кезде Жәңгір жаудың ту сыртынан соққы береді. Сөйтіп, жоңғарларды қатты жеңіліске ұшыратып, 10 мыңдай адам қырылады. Ұрыс бітуге жақындағанда 20 мыңдай әскермен Самарқан билеушісі атақты Жалаңтөс батыр Жәңгірге көмекке келеді. Хұнтайшы шегінуге мәжбүр болады. Одан кейін ол жан-жақты дайындалып 1652 жылы қайтадан қазақ даласына аттанады. Осы шайқаста Жәңгір қаза табады.
Бұл дәуірде қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы ауыр еді. Феодал шонжарлардың арасында алауыздықтар мен бақталастық өршіді.
XVIII ғасырдың басында сырттан соғыс қаупі төнген жағдайларда қазақ жүздерінің өз ішінде де әлеуметтік- саяси жағдай айтарлықтай тұрақтанды, бұған жергілікті рубасыларының, сұлтандар мен хандардың Жоңғар хандығының әскери белсендігінің өсе түсуі және нақты бар күштердің бәрін сырттан жасалатын экспансияға қарсы күресу үшін жұмылдыру қажеттігі нәтижесінде көшпелі қоғамның жаңа қажеттеріне бейімдеп, дағдылы құқықты заңа рқылы регламенттеу және әлеуметтік практикаға оның бірсыпара жаңа нормаларын енгізу жөніндегі бірлескен күш-жігері едәуір дәрежее себепші болды. Хан билігін күшейтуде, қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан құқықтық дәстүрлер мен нормаларды регламенттеуде, ішінара жаңартып, бір ізге түсіруде Жәңгір ханның ұлы және мұрагері, белгілі тарихшы А.И.Левшин Ликург және Айдаһар деп бейнелеп атаған (1680-1718 жылдары ел билеген) Тәуке хан үлкен рөл атқарды.
0.2 Тәуке ханның қазақ хандығын нығайтудағы қосқан үлесі
Жәңгірұлы Тәуке хан (1626-1718) - Қазақ хандығының ханы, Салқам Жәңгір ханның баласы. Шешесі - қалмақтың хошоуыт тайпасының билеушісі Кунделен-тайшының қызы. Мұрагерлік жолмен Қазақ хандығының билік тізгінін қолға алған кезде (1680ж.) Тәуке ел ағасы жасына келіп ақыл тоқтатқан, мемлекет ісіне араласып, мол тәжірибе жинақтаған білікті жан болатын. Сондықтан да ол таққа отырып, әке ісін алға жалғап, оның саясатын жүргізгенімен, оны жүзеге асыруға келгенде бұрынғы сүрлеумен кетпей, өзіндік жаңа жолмен жүрді. Тәукені өзге қазақ хандарынан ерекшелеп, оның шын мәнінде көреген басшы, ақылды реформатор екенін танытанын қасиеті де осы өзіндік жолмен жүруінде. Бұл ретте ол ұлы бабасы Қасым ханға қарай бейімделеді.
Тәуке хан тұсында Қазақ хандығы саяси жағынан нығайған және бір орталыққа бағынған үлкен мемлекет болды. Оны Тәуке ханның үш жүзге және Қырғыз бен Қарақалпаққа билігі жүргенінен де көреміз. Оны Тәуке хан тұсында Сыр бойында Қазақтың 32 қаласы болғанынан да көруге болады. Қысқы Ордасын Тәуке Хан Түркістан қаласына орналастырды. Жазғы Ордасы қазіргі Астана қаласына таяу жерде, қазіргі Астанадан 10 шақырым жерде болған. Халық зердесінде қалған аңыздар бойынша да Тәуке хан билік жүргізген заман ең бір өркендеген алтын ғасыр ретінде қалды. Тәуке ханның билік құру кезеңі 1680-1718 жылдар. Яғни, қазақ даласында отыз жылға жуық хандық билік құрған.
Тәуке ханның басты еңбегі - Қазақ хандығының ішкі саяси ахуалын оңалту жолындағы еңбегі. Ол өзіне дейінгі Есім ханның ескі жолы, Хақназардың хақ жолы, Қасым ханның қасқа жолы деп аталған әдет ғұрып нормаларына сүйене отырып, Тәукенің Жеті Жарғысы аталған заңдар жинағын қабылдаған. Ал хандықты билеуде негізінен әр жүздің билеріне арқа сүйежі, яғни бұрынғыдай Төрелер мен Қожалардың шекіз билігінің орнына қазақтың өзінен шыққан данагөй ақсақалдарға арқа сүйеді. Соның ішінде Әз-Тәукенің бес биі атанған бес данышпанның атақ-даңқы бізге жетті: Ұлы жүзде - Үйсін Төле би, Орта Жүзде - Қаз дауысты Қазыбек, Кіші жүзде Алшын Әйтеке би және Қарақалпақта - Сасық би мен Қырғыздағы Қоқым билер ел басқару ісіне араласып, халықтың сөзін жеткізіп отырды. Тарих дерегі де сол кезде Тәукенің қасында Ұлы жүз Әлібекұлы Төле, Орта жүз Келдібекұлы Қазыбек, Кіші жүз Байбекұлы Әйтеке, қырғыз Қарашораұлы Көкім, қарақалпақ Сасық би, қатаған Жайма секілді халықтың ішінен уақыттың өзі екшеп шығарған, даналық сөзімен, әділетті ісімен, қара қылды қақ жарған тура билігімен аттары бұл күнде аңызға айналған атақты билердің болғанын айтады.
Сонымен қатар ол сыртқы жағдайды да тұрақты ұстай білді. 1678 жылы ол Бұхар хандығынан елшілерді қабылдаса, 1686-1693 жылдар аралығында Тәуке Ресейге бес рет елшілік аттандырып, көршілік, достық қарым қатынасты сақтау туралы бітімдер жасасқан. Соның ішінде оның 1994 жылғы Қазан айында жаздырған хаты бізге дейін сақталған. Бұл кезде Қазақ хандығының көршілерімен терезесі тең мемлеет болғанын көре аламыз.
Тәуке ханның заманында оның саясатына сәйкес тыныштық пен бейбітшілік орнады, дегенмен жаугершілік заманда, ел басына күн туған сәттерде ол өзінің қолбасшылық дарыны мен батырлығын да таныта білді. 1689 және 1702 жылдардағы ойрат-жоңғарларға жасалған жорықтар, сондан кейін 1711, 1712, 1714 жылдардағы жоңғарлардың қазақ даласына үш рет баса көктей басып кірулерін тоқтату арқылы ол кісі көшпенділер даласында Батырхан атағына ие болған.
Соның ішінде Тәуке хан халық жадында күні бүгінге дейін асқан кеңмеңгер, дана ақыл иесі ретінде де сипатталады. Соған орай ол кісінің есіміне Әз (данышпан) сөзін жалғап, Әз-Тәуке деп атайды. Халықтан Әз атағын иемденген Қазақта тек екі хан болған - Әз-Жәнібек және Әз-Тәуке хандар. Соның ішіенде Әз-Жәнібек Алтын Орданың ханы болса, Әз-Тәуке Қазақ Ордасының ханы.
Тәуке билік еткен кезеңде қазақтар мемлекеттілігінің күшті сыртқы жаулар алдында беделін арттыру мақсатында оны нығайтуға бағытталған маңызды қадамдар жасалды. Кіші жүздің саны аз және әлсіз жеті руын жетіру деген бір тайпаға, ал Орта жүздің уақтары мен керейлерін бір уақ-керей бірлестігіне біріктіруді халықтың ауызша дәстүрі осы ханның есімімен байланыстырылады. Жауға қарсы күресу үшін ірі бірлестіктер мен рулар ған күшті және жақсы қаруланған қол шығара алатынын ескергенде, әлгі жаңалықтар қазақ жасақтарының жауынгерлік қабілетін арттыруға мүмкіндік берген.
Сонымен бірге жер мен су жөніндегі топтар арасындағы таусылмас алауыздықтар мен жанжалдарды жою үшін Тәукенің бастамасы бойынша, билер мен ақсақалдар кеңесі әр түрлі қауымдар мен рулардың көшіп жүретін жерлері неғұрлым айқын бөлініп, ру бөлімшелері ішінде ру таңбаларын пайдалану ретке келтірілген, қазақ қоғамында тарихи қалыптасқан дағдылы құқық нормаларын бір жүйеге келтіру, ішінара толықтырулар жүзеге асырылған.
Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерен еңбегі екі қырымен айрықша назар аударады. Бірі - елдің іргесін аман сақтауда сыртқы саясатты білгірлікпен жүргізіп, анталаған көп дұшпанға бел аудырмағаны. Екіншісі - елдің ішкі жағдайын реттеудегі саяси-құқықтық тәртіпті орнатуы. Ол төңірегіне топтан торай шалдырмайтын, сыртқа сыңар сабақ жіп алдырмайтын, бір ауыз сөзімен жұртты жатқызып - өргізетін, беделімен елдің бірлік-берекесін кіргізетін ақыл иелерін жинап, халқын солар арқылы басқарды, ақыл-ой, парасат үстемдігін орнатты. Осындай алыптардың замана тынысын тамыршыдай тап басып танып, халықтың басын қосып, елдің бірлік - берекесін кетірер ішкі дау - жанжалды, барымта - сырымтаны тиып, елді ынтымақта ұстау мақсатында ой тоғыстырып, бір бағытта игілікті іс-қимыл жасау арқасында Қазақ хандығының жағдайы күрт жақсарып, сыртқа айбарын асырды. Жұрт ерді ел қолдаса - береке, ханды ел қолдаса мереке екенін көрді. Сол себепті де Тәуке хан ел билеген кез - халық есінде қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған тыныш берекелі заман болып қалды.
Бірақ, бұл, әрине ол кезде ешқандай шапқыншылық болған жоқ, бірыңғай бейбіт күн туып, қазақ халқы сыртқы жаудан қаймықпай алаңсыз ғұмыр кешті дегенді білдірмесе керек. Керісінше, Тәукенің кезінде қалмақтармен қақтығыс жиілей түспесе, кеміген жоқ. Сонау 1681 жылғы қалмақтың қоңтайшысы Галдан Бошоктудың қалың қолмен Шу өзенінің бойына жетіп, Сайрам қаласын қоршағаннан басталған шабуылдар легі кейін оның немересі Цеван Рабдан билік басына келген кезде де толастаған емес. Ұсақ қақтығыстарды есептемегеннің өзінде 1711-1712, 1714, 1717 жылдары қазақ пен қалмақ арасында ірі соғыстардың болғаны белгілі. Бұл арада мәселе елдің өз ішінде тыныштық орнауында, халық арасында ырыс қазығы - ынтымақтың берік қағылып, ағайынаралық алауыздықтың жойылуында, осыған ұйытқы болған ел басшысының төңірегіне халықтың ақыл-ойының жоғары көтеруінде. Сондықтан тарихшылар Тәукені Қазақ ордасының Ликургі деп бағалайды. Ликург деген бір кезде ежелгі Грекияда көне Спартаның ақылгөй Заңгері болған, сондықтан ақылды, көреген қайраткерлердің бәрін Еуропалық ғалымдардың Ликург деп атауы қалыптасып кеткен. Тәуке ханды бұлай сипаттаған кейінгі зерттеуші Еуропалық ғалымдар.
Тәуке ханның тұсында тұрақты мемлекеттік органдар: хан кеңесі, билер кеңесі жұмыс істеп, жыл сайын үш жүздің шонжарларының съезін өткізу қалыптасты. Тарихқа Жеті жарғы деген атпен енген Тәуке ханның заңдарын зерттеушілер қазақтардың бұған дейінгі қолданылып келген әдеттегі құқық нормаларының бір жүйеге келтіріліп, толықтырылған нұсқасы деп қабылдайды.
XVІІІ ғасырда Есіл өзеннің жібек шалғынды көкорай жағасындағы Күйгенжарда (Астана қаласынан 10 шақырым жерде) атақты Салқам Жәңгірдің баласы Әз Тәуке ханның ордасы қоныстанған. Себебі, жоңғарлардың тегеуірінді бір шабуылы Түркістанды уақытша қамалсыз қалдыруға мәжбүрледі. Сарыарқаның айтулы сайыпқырандары мен сайраған әділетті билері қанжығалы қарт Бөгенбай, қаракерей Қабанбай, Шақшақұлы Жәнібек, бәсентиін Малайсары, қыпшақ Қошқарбай, қаз дауысты Қазыбек би, Бұқар жыраулармен ел тағдыры мен жер тағдырын ойлап кездесуге мейлінше қолайлы жер еді.
Қан кешуде болашағын болжағыш көреген, кемел ойлы Әз Тәуке хан дала даналары үйсін Төле би, алшын Әйтеке би, қаз дауысты Қазыбек билермен ақылдасып, қазақ елінің құқықтық-конституциялық құжаты "Жеті жарғыны" дүниеге әкелді. Кейін қазақтың Сәмеке ханы Қоқан мен Бұқараның үздік шебер құрылысшыларын жинап әкесі Тәуке хан зираты қасында Есілдің шұрайлы жерінде қала соққан дейтін аңыз бар. (Ақмола округінің ең соңғы аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы Сәмекенің немересі, Тәуке ханның тікелей ұрпағы). Туған елінің ой-тілегінен шыққан Тәуке ұрпақтарының бірі Абылай еді. Ол осы ата жолымен қырық сегіз жыл Сарыарқа төрінде отырып қуатты мемлекет құрды.
0.3 Әбілқайыр ханның билікке келуі
Әбілқайыр хан Шыңғысханның он бесінші ұрпағы. 1710 жылы Қарақұмдағы халық жиынында жас Әбілқайыр Кіші жүз әскерінің қолбасшысы және хан болып сайланды. Оның бастапқы көтеріліп, хан сайлануы қазақтардың жоңғарлармен, еділ қалмақтарымен және башқұрттармен әскери тайталасты тез өршіген жағдайда болған еді. Жоңғарларға қарсы соғыс қимылдарында Әбілқайыр өзінің талантты қолбасшы, жауға бүкіл халық болып тойтарыс беруді ұйымдастырушы екенін көрсетті. Ол аз уақыттың ішінде Кіші жүз бен Орта жүздің Бөгенбай, Есет және Жәнібек сияқты күшті әрі ықпалды батырларын өз жағына тарта білді және қазақстандағы ең беделді хан жағдайын ие болды.Сондықтан Жоңғар хандығының іскери күштері тарапынан ойранға азырақ ұшыраған Кіші жүздің билеушісі ретінде бұдан әрі XVІІІ ғасырдың 20-30 жылдарында жоңғарларға жалпы қазақ болып қарсыласуда басшылық рөлді, әлбетте, нақ сол атқаратын болды.
XVIII ғасыр қазақ халқы үшін ел басына күн туған кезең болды, жоңғарлар тарапынан болатын шабуылдар халықты көп күйзеліскке ұшыратты. Әбілқайыр бұл сұрапыл соғыста жанкештілік танытты. Ол бабаларының иелігінде болған Сайрам, Түркістан және Ташкент қалаларын қорғау жолында ерен ерлігімен көзге түсті. Бұл қалалар жоңғарлардың қоршауында қалған кезде, тең емес ұрыста анасы мен әйелі тұтқынға түскен соң, Әбілқайыр хан шегінуге мәжбүр болды. 1718 жылы Аякөзде Әбілқайыр мен Қайып 30 мыңдық әскері жоңғарлармен қанды шайқас жүргізді. Әбілқайыр жастайынан батылдығымен танылып, дарынды әскербасы және білгір саясаткер болды.
1723-1729 жылдардағы ойрат-қазақ соғысы кезеңінде Әбілқайыр Қазақстан аумағына өзінің саяси ықпалының шекарасын едәуір кеңейтіп, қазақ қауымдарының әскери-саяси өмірінде жетекші рөлге қол жеткізе білді.
1726 жылы үш жүздің қазақтары бас қосқан құрылтайда билер мен батырлар бірауыздан Әбілқайырды Қазақ хандығы әскерінің бас қолбасшысы етіп сайлады. Ал, Әбілқайырдың хандық дәрежеге қалай жеткендігін 1736 жылы оның Ордасына келген ағылшын суретшісі Джон Кэстль былайша түйіндейді: Ол зор тұлғалы, сымбатты, аппақ жүзі қызыл шырайлы, түсі сондай жылы кісі, сонымен қатар зор денсаулық пен қайрат-күш иесі, садақ тартуға келгенде шынымен-ақ бүкіл ұлтта оған тең келетін кісі жоқ. Хан болмай тұрып, ол сұлтан ғана болатын, оның барлық балалары да осы лауазымды алып жүр. Жоңғар қалмақтарымен болған соғыста олардың басшысы қонтайшыны өз қолымен тұтқынға алғаннан кейін... Кіші орда оны хан сайлады. Әскербасы Әбілқайыр халық жасақтарында қыруар істер атқарды, соғысу қабілетін жоғары деңгейге көтерді және қарулы күштерде адамгершілік рух пен патриотизмді марапаттап отырды.
1728 жылы қазақ әскері жеңіске қол жеткізді. Бұл шайқастар Ұлытау тауларында, Қарасиыр жері мен Бұланты өзенінің бойында болды, мұнда қазақтар қонтайшының ұлы ұлы басқаратын экспедициялық корпусты талқандады. Бұл жеңістен кейін халық көкейінде жеңіліске қол жеткізуге болады деген сенім ұялады. Басқыншыларға қарсы халық жұмыла көтерілді. Алайда бұл жеңілістен кейін де жау әлі күшті күйінде қалды. Жағдайға қанық Әбілқайыр жаңа шабуыл бастады.
1730 жылы көктемде Балқаштың оңтүстік шығысындағы Итішпес елді мекенінде Әбілқайыр бастаған қазақ әскері жауларды тағы талқандады. Жоңғарларға қарсы жүз жылдық соғыста қазақ халқы өзгерісті кезеңге аяқ басты, жеңіске бір табан жақындағандай болды. Алайда дәл осы кезеңде Болат хан қаза табады. Сондықтан да басқа ханды тағайындау төңірегінде сауал туындайды. Қат-қабат келген жағдайларға байланысты, Болат ханның жас ұлы Әбілмәмбет хан сайланды. Билік басына келген жаңа ханды Әбілқайыр құптамай, бас сардар атағынан бас тартып, өз әскерімен кіші жүзге келеді. Осыдан соң біріктірілген қазақ халқының жасақтары ыдырай бастады. Күллі қазақтың әскері ыдыраған соң, әр жүз жаудан жеке өзі қорғана бастады. Бұл кезеңде Кіші жүз тұрғындары өте ауыр әскери жағдайға тап болды, төрт жағынан бірдей қоршаған жаудың қыспағында қалды. Тығырыққа тірелген Әбілқайыр Ресейден көмек сұрауға мәжбүр болды. Ресейдің қоластына еніп, жан сақтап қалу үшін Әбілқайыр 1730 жылдың күзінде елші жібереді. 1731 жылы Ресей қарамағына кіргендігі жөнінде ант берді. Бұл антты 1738, 1740, 1742 ж. қайталады. Ант беру арқылы ол Ресеймен тату тұруды, оның қарамағына өткен башқұрт пен Еділ қалмақтарының қазақ қоныстарына шапқыншылығын тоқтатуды, Ресейдің көмегімен жоңғар қалмақтарының қол астында қалған қазақ жері мен қалаларын қайтарып алуды, империя әкімшілігіне сүйеніп, қазақ арасындағы беделін арттырып, үш жүздің басын біріктіріп өзі билеуді, хандықты балаларына сайлау тәртібімен емес, мұрагерлік жолымен қалдыруды көздеді. Сөйтіп ол жеке мүддесімен бірге халықты апаттан сақтауды да ойлады. Алайда Ресей саясаты да тереңде жатты. Империя қазақ жерін бүтіндей отарлауды ойлады. Әбілқайыр Петербург сарайы мен оның Орынбор әкімшілігінің саясатын дер кезінде түсінді. Ханның өз ұлы Қожахметті аманаттан қайтарып алудағы Ресей әкімдерімен тартысы, императрицалар Анна Ивановнаның, кейіннен Елизавета Петровнаның талаптарына мойынсұнбауы, Кіші жүзде дербес саясат жүргізуге тырысуы, ел тәуелсіздігін сақтау бағытындағы шаралары отаршылдықтың барлық көріністеріне қарсылығын байқатады. Орыс үкіметімен әр түрлі қатынастарды үзбей, Әбілқайыр сонымен қатар, жоңғар қоңтайшысы Қалдан Серенмен (пэренмен) астыртын байланыста болды. Жоңғар шапқыншылығы әлсіреген сайын Ресейден бойын аулақ салуға тырысты.
1740 жылы Хиуаны басып алып, аз уақыт осында хан атанды. Бірақ Иранның Нәдір шаһынан ығысып, тастап шығуға мәжбүр болды. Әбілқайыр үш жүздің қадірлі билерімен, белгілі батырларымен, саяси қайраткерлерімен тығыз қарым-қатынас жасады. Өзінен жас, беделі өсіп келе жатқан Абылаймен әр кезде түсінісе білді. Абылайдың бір әйелі Қарашаш - Әбілқайырдың қызы. Кіші жүз ханы ретінде оның саясатында қайшылықтар да бар. Қазақ даласын отарлаудың тірегі болған Ор бекінісін салуды өзі ұсынды. 1737-38 жылғы башқұрт халқының отаршылдық езгіге қарсы көтерілісін басуға қатысуы туысқан екі елдің қарым-қатынасын шиеленістірді. Әбілқайырдың дербестігі мен қазақ даласына жайылып кеткен атағы кейбір сұлтандарға ұнамады. Солардың бірі - Орта жүздің сұлтаны Барақ Ор бекінісінен қайтып келе жатқан Әбілқайырмен ен далада кездесіп қалып, оны өлтіреді. Ханның серіктері де сол жерде қаза тапқан. Бірақ Барақ Әбілқайырды орысшылдығы үшін емес, өзінің жеке басының мүдделерін көздеп қарақшылық іске барған еді. Әбілқайырдың моласы Қабырға өзенінің Ұлқұяққа құятын тұсында, Торғай қаласынан 80 шақырым жерде.
ІІ Қазақ-жоңғар соғысы
2.1 Қазақ-жоңғар соғысының басталу себептері
Қазақ хандығы XVIII ғасырдың басынан-ақ сыртқы саяси жағдайдың одан әрі шиеленісуі туғызған аса ауыр халді бастан кешірді. Тәуке хан руаралық қырқысты уақытша болса да тоқтатып, жүздерде тыныштық орнатты, сол арқылы қазақ руларының қоныстарын сырттан басып кіруден қауіпсіздендірді.
Қазақ және жоңғар әміршілері арасындағы күрес жүз жылдан астам уақытқа созылды. Оның негізіне жайылым үші бақталастық жатқан еді. Мал санының өсуіне қарай көшпелілер мал шаруашылығы өндірісі үшін қажетті аумақты ұлғайтуға мәжбүр болды.
Қазақ хандығының аумағы Жоңғария билеушілерін бұрыннан қатты қызықтыратын. Оның себебі, біріншіден, Жетісу мен Сырдария өңірін басып алатын болсақ, онда Жоңғарияны Ресей мемлекетімен, Сібірмен, Орта Азия хандықтарымен байланыстыратын аса маңызды сауда жолдарының торабын өз бақылауымызда ұстаймыз, одан әрі Ауғанстанға, Иран мен Закавказьеге жол ашылатын болады деп үміттенді. Екіншіден, Қазақстанды жаулап алсақ, өз хандығымыздың солтүстіктегі шекарасын әлдеқайда нығайтамыз, бағынған халықтан қосымша алым-салық алып тұрамыз деп ойлады. Үшіншіден, басқыншыларды қазақтың кең-байтақ даласындағы шұрайлы мал жайылымы мен Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік- шығысындағы сауда-қолөнер орталықтары қызықтырды. Төртіншіден, Қазақстан аумағын жаулап алу жоңғарлардың Еділ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың өзектілігі: XVII ғасырда Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы ауыр болды. Феодал шонжарлардың арасындағы алауыздықтар мен бақталастық күннен күнге өршіп отырды. Кейбір қазақ сұлтандары өздері билеп отырған ұлыстарды жеке дара блеп, тәуелсіз болуға ұмтылды. Осы кезде Қазқ хандығы жүздерінің арасындағы байланыс үзіліп, олар бір бірінен оқшауланып, дараланы бастады. Бұл жағдай бірте бірте үш жүздің әрқайсысында өз алдына жеке хандықтың құрылуына алып келді. Жүздерді билеген кіші хандар сөз жүзінде Қазақ хандығының ұлы ханына тәуелді болғанымен, іс жүзінде өз алдына дербес билік жүргізді. Қалыптасқан бұл жағдайлар жалпы қазақ халқының басын қосып біріктіріп, сырттан төнген шапқыншылықтан қорғануға жол бермей, кедергі келтірді.
Сөйтіп Қазақ хандығының ішкі сыртқы саяси жағдайының ауыр халге душар болғанын пайдаланған Жоңғар феодалдары қазақ жеріне, қазақ еліне қанды шеңгелін аямай салып, бейбіт елді қар қақсатып, мал жанын талапайға түсірді. Қазақ хандарының саяси билігінің әлсіреуі, феодалдардың билікке таласып, дербестікке ұмтылуы хандықтың күш қуатын нашарлатып, тұралата түсті. Қазақ хандығы жерінің тұтастығы бұзылып, елдің береке бірлігі әлсіреді. Жоңғар феодалдарының Қазақ хандығына қарсы бағытталған шапқыншылығының басты себебі: біріншіден, көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын билеушілері үшін көшіп қонатын жерді кеңейту керек болса, екіншіден, Сырдария бойындағы сауда орталықтарын басыпалу еді. Жоңғар әскерлері Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға баса көктеп кіріп, бірнеше қазақ ұлыстарын талқандады, тоғыз қаланы басып алды. Олар: Сайрам, Манкент, Шымкент, Қараспан, Ташкент,т.б.қалалар еді.
Курстық жұмыстың мақсаты: жоңғарлар мен қазақтардың арасындағы қақтығыстар пен Отан соғысы туралы мәліметтерді зерттеп сараптау.
Мақсатқа жету барысында келесідей міндеттер қойылды:
* Тақырып бойынша ғылыми баспасөз мәліметтерін тауып зерделеу;
* Қазақ пен жоңғар арасындағы жаугершілік қатынастың пайда болу себептерін анықтау;
* Отан соғысы жайлы деректерді жинап саралау.
Зерттеу нысаны - қазақ жоңғар қатынасы.
Зерттеудің әдістемелік негізі тарихшылардың зерттеулері болып табылады.
Практикалық құндылығы: берілген жұмыс тарих сабағында әдісемелік құрал немесе анықтама ретінеде қолданыла алады.
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе, 2 негізгі тараудан және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде зерттелетін тақырып жайлы жалпы мәлімет беріліп, негізі бөлімде қазақ жоңғар ара қатынастары мен Отан соғысының басталуының негізгі себептері жазылған Қорытындыда жұмыста басты деген мәліметтер сарапталып жазылған.
І XVII - XVIII ғғ Қазақ хандығы
0.1 XVII - XVIII ғ қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы
XVIII ғасырдың бірінші ширегінде қазақ қауымдық құрылымдарының ең көп бөлігі аймақтың оңтүстік, орталық және солтүстік шығыс жақтарында шоғырланған. Ұл жүз қазақтарының қысқы жайылымдары Оңтүстік Балқаш өңірінің құмдарында, Мойынқұмда, Іле, Шу және Талас өзендерінің аңғарларында, ал жазғы жайлауы Тянь Шань мен Қаратау жотасының солтүстік сілемдерінде орналасты. Аймақтың оңтүстігінде Ұлы жүздің көшіп қонатын өңірі Ташкент қаласы мен оған жапсарлас жатқан қалаларды және отырықшылық егіншілік қыстақтарды қоса алғанда, Ферғана алқабының солтүстік батыс бөлігіне дейін жетіп, Шыршық және Арыс өзендерінің аңғарларына дейін созылып жатты және Сырдария маңында Бұхара хандығымен шектесті, ал оның Жетісу аймағы арқылы өтетін солтүтік шектері Орта жүз қазақтары ол кезеңде Солтүстік шығыс, Орталық, ішінара Оңтүстік шығыс Қазақстанның кең байтақ кеңістігін алып жатты, олардың шекаралары оңтүстігінде Сарысу өзенін және Шу өзенінің төменгі ағысын бойлай Сырдарияның төменгі ағысына қарай өтті, Жоңғар хандығымен шектесті, ол жақтан Арал теңізі Ырңыз Торғай шебі арқылы солтүстікке қарай созылып, сол учаскеде Кіші жүздің шығыс қоныстарына ұштасты; одан әрі Тобыл салаларын, Үлкен Торғай өзенін және Торғайдың жоғарғы ағысындағы көлдерді бойлай жүріп, сол жерде Сібір жолындағы башқұрттардың қоныстарымен шектесті. Солтүтігінде олан Нұра мен Есілдің жоғарғы ағысына қарай, Есіл бойы даласымен Ертіс бағытында, ал шығысында Ертісті бойлай Ямышев көліне дейін жалғасып, Тобыл Ертіс өзендерінің аралығында орыс қоныс аударушыларының поселкелерімен, сібір казактарының станцияларымен және барабин татарларының қоныстарымен тоғысты. Ямышевкадан оңтүстікте, жоғарғы Ертіс өңірінде Орта жүз рулары қазақтарының Жоңғар хандығымен тағы да ортақ шекарасы болды, ал жоңғарлардың жер иеліктері бұл арада Ертістің сол жақ салалары - Шар, Аягөз және Бақанасқа дейін жетіп жататын.
Кіші жүздің жері қазіргі Батыс Қазақстан аумағында орналасып, шығысында Орта жүздің қоныстарына, ал оңтүстігінде Қарақұм құмдарына қарай және және Сырдарияның төменгі ағыстарына дейін қарақалпақтардың қоныстарына, сондай-ақ Түркістан қаласы аймағына қарай созылып барып, Онда Ұлы жүз бен Орта жүз тайпаларымен шектесті. Оның жазғы жайлаулары Үстірт жазығында, сондай-ақ Ор, Жайық, Елек, Жем, Темір өзендерінің салалары бойында, Мұғалжар тауы аймағында, ал қысқы қыстаулары - Ырғыз өзені, оның салалары ауқымында, Сырдарияның төменгі ағысын бойлай, Ырғыз бассейнінің оңтүстік жағында (Тәуіп құмдары), Арал теңізінен батысқа қарай (Сам құмдарына дейінгі шағыл құмдар), Маңғыстау түбегінде, Атырау алқабында, Нарын құмдарында (Каспий теңізінің жағасына қарай) орналасты. Орта жүз Орталық Қазақстанды алып жатты, оның жазғы жайлаулары мен қысқы қыстаулары Сарысу өзенінің бойында, Есілдіңжоғарғы ағысында, Тобыл салаларының, Торғай өзенінің бойында, Ұлытау мен оған жапсарлас жатқан көлдер аумағында болатын. Батысында олар еділ қалмақтары қоныстанған өңірмен шектесті, ал солтүстігінде жақынырақта - Ырғыз, Ор және Елек өзендерінің орта ағысы алқаптарында - олардың Ноғай жолының башқұрттарымен шекарасы өтті.
Негізінде көшпелі тұрмыс салты жатқан қазақ қоғамының патриархаттық-қауымдық құрылысы қазақ қоғамы дамуына елеулі ықпал жасады, ол біртіндеп ру топтары мен ұжымдық құрылымдарға ыдырап, олардың билеушілері оқшаулануға ұмтылды. Елде барған сайын алауыздық пен қырқыс-тартыс етек алды. Әр түрлі сұлтандардың топтары бір-бірімен ең жақсы жайылымдық алқаптарды иелену мен басып алу үшін бақталасты. Қырқыстарға сырт жақтан қолдау көрсетілді. Соның салдарынан бірігу сарыны баяулады.
Жүздердің құрылымын құраған барлық буындарды, олардың шыққан тегін бір нақты не аңызға айналған бабаға телитін күрделі генеалогиялық аңыздар болды. Жекелеген есептеулер бойынша, XVII ғасырдың аяғы - XVIII ғасырдың басында барлық үш жүздің құрамына 112 шамасында ру бөлімшелері кірген. Осы буындарды құрған қазақ халқының жалпы санын зерттеушілердің көпшілігі сол кезеңде 2-3 миллиондай адам деп көрсетеді.
XVII - XVIII ғасырлар аясында қазақ қоғамында интеграциялық сарын күшейді, хан билігі нығайып, үш жүз өкілдерінің жиналысы біршама тұрақты тұрде шақырыла бастады, оларда ең көкейкесті мәселелер талқыланып, шешілді. Ол кезде қазақ хандары ен сұлтандарының саяси ықпал өрісі дәстүрлі көшпелі аудандарға ғана емес, сонымен қатар Сырдарияның төменгі және орта ағысы бойындағы көршілес отырықшы-егінші және сауда-қолөнерші аймақтарға да таралды, онда 1695 жылы Ташкент жазирасымен бірге 32 қала мен оларға жапсарлас жатқан жер қазақтарға бағынды. Ташкент, Сығанақ, Сайрам, Созақ, Аққорған, Отырар, Қарнақ, Иқан, Сауран сияқты қалалардың тұрғындары қазақ билеушілерінің пайдасына жыл сайын ақшалай және тауарларымен алым төлеп тұрды, ал ауылдық егінші халықтан сиыр мен қойдың нақты санынан ясақ алымы және жиналған өнімнің 15 не 110 бөлігі мөлшерінде астық бажы алынды. Сонымен бірге Сыр өңірі аймағының қала халқы ішкі саяси өмірінде және көршілес халықтармен сыртқы тоқайласулар саласында белгілі бір автономиясын сақтап қалды және оларды қалалар тұрғындарының сауда-қолөнер топтары мен мұсылман дінбасылары арасынан сайлайтын жергілікті өзін-өзі басқару органдары басқарды.
Бастапқы кездерде қазақ хандығының саяси-әкімшілік және сауда экономикалық орталығы Сырдария бойындағы Сығанақ қаласы болды. Кейіннен Түркістан қаласы қазақ хандығына өткеннен кейін қазақ хандығының астанаы Түркістан қаласы болды. Қазақ хандығы Түркістандағы Ақ сарайда отырып билік жүргізген.
Қазақ хандығының нығаюы және оның күшеюі мемлекеттік беделін арттырып, сыртқы саясат пен дипломатиялық қарым-қатынас саласында белгілі табыстарға қол жеткізді. Қазақ хандығы өмір сүрген Орта Азия хандарымен, Еділ бойындағы елдермен, батыс Сібір хандығымен және орыс мемлекеттерімен сауда және дипломатиялық қатынас орнатты.
Қазақ хандығы - көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы- мен айналысқан феодалдық мемлекет болды.
Оның көшпелі және жартылай көшпелі далалық өңірінде патриархалдық - феодалдық қатынас басым болды, ал отырықшы, егінші аймақтарда феодалдық қатынас қалыптасты. Қазақ хандығында облыстық басқару жүйесі емес, ұлттық (ру-рулар бойынша) басқару жүйесі қолданылды. Басқару жүйесінде ру-тайпалық тәртіп сақталып отырды. Туыстығы жақын он шақты түтін бір ауыл, ал жеті атадан тараған бірнеше ауыл бір ата (аймақ) болды. 13-15 атадан қосылатын аймақтар бір ру болды. Осы рулардан тайпа құралды. Қазақ қауымы үш жүзге бөлінді. Ол қазақ хандығына бағынды. Хан - қазақ хандығының азаматтық, әскери, әкімшілік және сот құқын қолына ұстады.
Жүздерді кіші хандар, ұлыстарды сұлтандар, тайпаларды билер, руларды ру басылары, аймақтарды (аталар) ақсақалдар, ауылдарды ауыл ағалары басқарды. Бұл жеті сатылы басқару жүйесі көшпелі екінші қазақ қоғамында тым ертеден келе жатқан тәртіп болатын.
Мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар далалық өңірлерде қой, жылқы, түйе және сиыр өсірді. Мал - жылдың төрт маусымында табиғи жайылымдарда бағылды. Талай ғасырлық тәжірибеден туған шаруашылық басқару тәсілі жайылымдарды маусымға қарай пайдалану тәртібін қалыптастырды.
Бұл: жаздағы жайлау, қыстағы қыстау, көктемдегі көктеу, күздегі күзеу.
Көшіп-қону өрісі түрліше болды, малы көп, әсіресе түйесі мен жылқы- сы бай малшылар алысқа көше алды (кіші және орта жүз жерінде жылына 700-1000 шақырым артық жерге көшіп отырды), 200-300 шақырым жерде әр түрлі жайылым жерлер кездесіп отыратын Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда көшіп-қону әлдеқайда шағын болды. Әрбір рудың өзінің көш жолдары болды. Басқа рулар қол сұға алмады. Малдың дені қой мен жылқы болды. Қазақтар көбінесе еті семіз, қылшық жүнді, құйрықты қойлар өсірді. Қой еті негізгі тамақ болды. Қойдың сүтінен құрт, ірімшік, сүзбе, айран, сары май алды. Қой ең бағалы шикізат - - жүн, тері, елтірі өнімдерін берді.
Оңтүстік Қазақстан өңірі ертеден бері егіншілік мәдениетінің бесігі болған орын. Қазақ хандығы тұсында бұл аймақтардың дәстүрлі егін шаруашылығы үздіксіз өркендеп отырды.
Сырдария Арыс, Шу, Талас өзендерінің алқабында суармалы егін шаруашылығы жақсы жолға қойылды. Өзен суларын тартып жер суландыратын каналдар мен арықтар болды. Қазақ егіншілері арпа, бидай, жүгері екті. Егіншілік саймандары тесе, кетпен, қарапайым соқа, тіс ағаш, тырма, қол орақ болды.
Үй кәсібі мен қолөнер дамыды. Өрмек тоқу, тері илеу өнері, қойдың жүнінен шидем, түйенің жүнінен шекпен тоқылды. Ұсақ мал терілерінен тон-шалбар, жарғақ киім жасалды. Ірі қара терілерін илеп, кебіс-мәсі, саптамалар тігілді. Торсық, саба істелді. Киіз басу, текемет, сырмақ жасауға қой жүнін пайдаланды. Мүйізден қасық, түйме, шақша жасады.
Едәуір кең тараған қолөнер ұсталық еді, олар темірден тесе, күрек, балта, шот, орақ, пышақ, қырғыш, таға т.б. жасады. Өндіріс саймандарынан басқа соғыс қару-жарақтарын: қанжар, қылыш, семсер, айбалта, найза, жебе, сүңгілер соқты. Алтын-күміс сияқты асыл металлдардан әшекейлі бұйымдар: білезік, жүзік, сырға, кемер белбеу, ер-тұрман саймандарын жасайтын шеберлер - зергер деп аталды.
Орман тоғайлы жерлерді мекен еткен қазақтар ішінде ағашшылық қолөнері өріс алды. Қазақтар көктемде 22-наурызлы күн мен түннің теңелетін кезеңін наурыз тойы - деп атап өтуді әдетке айналдырған.
1628 жылы Есім хан қайтыс болғаннан кейін орнына Жәңгір хан болған. Ол басы үлкен, кеудесі кең, аласа адам болған екен. Сол себепті халық арасында оны Салқам Жәңгір деп атаған.
Оның тұсында ойрат-жоңғарларының көсемі батыр Хұнтайшының күшейген кезі еді. Олар қазақ хандығына бірнеше рет жорық жасады. Жәңгір хан Бұхара хандығымен одақтасып, Жоңғар феодалдарының шабуылына қарсы күресті.
Қазақ-ойрат қарулы күресінің тууына мынадай жағдайлар себеп болған еді.
Біріншіден көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан екі жақтың билеушілері үшін көшіп-қонатын жерді кеңейту керек болды;
Екіншіден Жоңғар феодалдары Сырдария бойындағы сауда орталықтарын басып алғысы келді.
Жәңгір хан тұсында ойрат жоңғарлары арасында үш ірі шайқас - бірін- шісі 1635 ж., екіншісі 1643 ж., үшіншісі 1652 ж. болған.
1643 жылы екінші шайқаста қазақтар жеңіп шықты. Осы жылдың қысында батыр Хұнтайшы қазақ жерлеріне шабуыл жасайды, ол сәтсіздікпен аяқталады. Бұл шабуылға Жәңгір 600 адаммен аттанады.
Жәңгір хан екі таудың арасындағы тар жырауда ор қазып, бекініс жасайды. Өзі екінші бөлігімен таудың екінші бетіне жасырынады. Хұнтайшы ор қазып алып, ерлікпен қорғанып жатқандарға қарсы күрес жасайды. Осы кезде Жәңгір жаудың ту сыртынан соққы береді. Сөйтіп, жоңғарларды қатты жеңіліске ұшыратып, 10 мыңдай адам қырылады. Ұрыс бітуге жақындағанда 20 мыңдай әскермен Самарқан билеушісі атақты Жалаңтөс батыр Жәңгірге көмекке келеді. Хұнтайшы шегінуге мәжбүр болады. Одан кейін ол жан-жақты дайындалып 1652 жылы қайтадан қазақ даласына аттанады. Осы шайқаста Жәңгір қаза табады.
Бұл дәуірде қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы ауыр еді. Феодал шонжарлардың арасында алауыздықтар мен бақталастық өршіді.
XVIII ғасырдың басында сырттан соғыс қаупі төнген жағдайларда қазақ жүздерінің өз ішінде де әлеуметтік- саяси жағдай айтарлықтай тұрақтанды, бұған жергілікті рубасыларының, сұлтандар мен хандардың Жоңғар хандығының әскери белсендігінің өсе түсуі және нақты бар күштердің бәрін сырттан жасалатын экспансияға қарсы күресу үшін жұмылдыру қажеттігі нәтижесінде көшпелі қоғамның жаңа қажеттеріне бейімдеп, дағдылы құқықты заңа рқылы регламенттеу және әлеуметтік практикаға оның бірсыпара жаңа нормаларын енгізу жөніндегі бірлескен күш-жігері едәуір дәрежее себепші болды. Хан билігін күшейтуде, қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан құқықтық дәстүрлер мен нормаларды регламенттеуде, ішінара жаңартып, бір ізге түсіруде Жәңгір ханның ұлы және мұрагері, белгілі тарихшы А.И.Левшин Ликург және Айдаһар деп бейнелеп атаған (1680-1718 жылдары ел билеген) Тәуке хан үлкен рөл атқарды.
0.2 Тәуке ханның қазақ хандығын нығайтудағы қосқан үлесі
Жәңгірұлы Тәуке хан (1626-1718) - Қазақ хандығының ханы, Салқам Жәңгір ханның баласы. Шешесі - қалмақтың хошоуыт тайпасының билеушісі Кунделен-тайшының қызы. Мұрагерлік жолмен Қазақ хандығының билік тізгінін қолға алған кезде (1680ж.) Тәуке ел ағасы жасына келіп ақыл тоқтатқан, мемлекет ісіне араласып, мол тәжірибе жинақтаған білікті жан болатын. Сондықтан да ол таққа отырып, әке ісін алға жалғап, оның саясатын жүргізгенімен, оны жүзеге асыруға келгенде бұрынғы сүрлеумен кетпей, өзіндік жаңа жолмен жүрді. Тәукені өзге қазақ хандарынан ерекшелеп, оның шын мәнінде көреген басшы, ақылды реформатор екенін танытанын қасиеті де осы өзіндік жолмен жүруінде. Бұл ретте ол ұлы бабасы Қасым ханға қарай бейімделеді.
Тәуке хан тұсында Қазақ хандығы саяси жағынан нығайған және бір орталыққа бағынған үлкен мемлекет болды. Оны Тәуке ханның үш жүзге және Қырғыз бен Қарақалпаққа билігі жүргенінен де көреміз. Оны Тәуке хан тұсында Сыр бойында Қазақтың 32 қаласы болғанынан да көруге болады. Қысқы Ордасын Тәуке Хан Түркістан қаласына орналастырды. Жазғы Ордасы қазіргі Астана қаласына таяу жерде, қазіргі Астанадан 10 шақырым жерде болған. Халық зердесінде қалған аңыздар бойынша да Тәуке хан билік жүргізген заман ең бір өркендеген алтын ғасыр ретінде қалды. Тәуке ханның билік құру кезеңі 1680-1718 жылдар. Яғни, қазақ даласында отыз жылға жуық хандық билік құрған.
Тәуке ханның басты еңбегі - Қазақ хандығының ішкі саяси ахуалын оңалту жолындағы еңбегі. Ол өзіне дейінгі Есім ханның ескі жолы, Хақназардың хақ жолы, Қасым ханның қасқа жолы деп аталған әдет ғұрып нормаларына сүйене отырып, Тәукенің Жеті Жарғысы аталған заңдар жинағын қабылдаған. Ал хандықты билеуде негізінен әр жүздің билеріне арқа сүйежі, яғни бұрынғыдай Төрелер мен Қожалардың шекіз билігінің орнына қазақтың өзінен шыққан данагөй ақсақалдарға арқа сүйеді. Соның ішінде Әз-Тәукенің бес биі атанған бес данышпанның атақ-даңқы бізге жетті: Ұлы жүзде - Үйсін Төле би, Орта Жүзде - Қаз дауысты Қазыбек, Кіші жүзде Алшын Әйтеке би және Қарақалпақта - Сасық би мен Қырғыздағы Қоқым билер ел басқару ісіне араласып, халықтың сөзін жеткізіп отырды. Тарих дерегі де сол кезде Тәукенің қасында Ұлы жүз Әлібекұлы Төле, Орта жүз Келдібекұлы Қазыбек, Кіші жүз Байбекұлы Әйтеке, қырғыз Қарашораұлы Көкім, қарақалпақ Сасық би, қатаған Жайма секілді халықтың ішінен уақыттың өзі екшеп шығарған, даналық сөзімен, әділетті ісімен, қара қылды қақ жарған тура билігімен аттары бұл күнде аңызға айналған атақты билердің болғанын айтады.
Сонымен қатар ол сыртқы жағдайды да тұрақты ұстай білді. 1678 жылы ол Бұхар хандығынан елшілерді қабылдаса, 1686-1693 жылдар аралығында Тәуке Ресейге бес рет елшілік аттандырып, көршілік, достық қарым қатынасты сақтау туралы бітімдер жасасқан. Соның ішінде оның 1994 жылғы Қазан айында жаздырған хаты бізге дейін сақталған. Бұл кезде Қазақ хандығының көршілерімен терезесі тең мемлеет болғанын көре аламыз.
Тәуке ханның заманында оның саясатына сәйкес тыныштық пен бейбітшілік орнады, дегенмен жаугершілік заманда, ел басына күн туған сәттерде ол өзінің қолбасшылық дарыны мен батырлығын да таныта білді. 1689 және 1702 жылдардағы ойрат-жоңғарларға жасалған жорықтар, сондан кейін 1711, 1712, 1714 жылдардағы жоңғарлардың қазақ даласына үш рет баса көктей басып кірулерін тоқтату арқылы ол кісі көшпенділер даласында Батырхан атағына ие болған.
Соның ішінде Тәуке хан халық жадында күні бүгінге дейін асқан кеңмеңгер, дана ақыл иесі ретінде де сипатталады. Соған орай ол кісінің есіміне Әз (данышпан) сөзін жалғап, Әз-Тәуке деп атайды. Халықтан Әз атағын иемденген Қазақта тек екі хан болған - Әз-Жәнібек және Әз-Тәуке хандар. Соның ішіенде Әз-Жәнібек Алтын Орданың ханы болса, Әз-Тәуке Қазақ Ордасының ханы.
Тәуке билік еткен кезеңде қазақтар мемлекеттілігінің күшті сыртқы жаулар алдында беделін арттыру мақсатында оны нығайтуға бағытталған маңызды қадамдар жасалды. Кіші жүздің саны аз және әлсіз жеті руын жетіру деген бір тайпаға, ал Орта жүздің уақтары мен керейлерін бір уақ-керей бірлестігіне біріктіруді халықтың ауызша дәстүрі осы ханның есімімен байланыстырылады. Жауға қарсы күресу үшін ірі бірлестіктер мен рулар ған күшті және жақсы қаруланған қол шығара алатынын ескергенде, әлгі жаңалықтар қазақ жасақтарының жауынгерлік қабілетін арттыруға мүмкіндік берген.
Сонымен бірге жер мен су жөніндегі топтар арасындағы таусылмас алауыздықтар мен жанжалдарды жою үшін Тәукенің бастамасы бойынша, билер мен ақсақалдар кеңесі әр түрлі қауымдар мен рулардың көшіп жүретін жерлері неғұрлым айқын бөлініп, ру бөлімшелері ішінде ру таңбаларын пайдалану ретке келтірілген, қазақ қоғамында тарихи қалыптасқан дағдылы құқық нормаларын бір жүйеге келтіру, ішінара толықтырулар жүзеге асырылған.
Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерен еңбегі екі қырымен айрықша назар аударады. Бірі - елдің іргесін аман сақтауда сыртқы саясатты білгірлікпен жүргізіп, анталаған көп дұшпанға бел аудырмағаны. Екіншісі - елдің ішкі жағдайын реттеудегі саяси-құқықтық тәртіпті орнатуы. Ол төңірегіне топтан торай шалдырмайтын, сыртқа сыңар сабақ жіп алдырмайтын, бір ауыз сөзімен жұртты жатқызып - өргізетін, беделімен елдің бірлік-берекесін кіргізетін ақыл иелерін жинап, халқын солар арқылы басқарды, ақыл-ой, парасат үстемдігін орнатты. Осындай алыптардың замана тынысын тамыршыдай тап басып танып, халықтың басын қосып, елдің бірлік - берекесін кетірер ішкі дау - жанжалды, барымта - сырымтаны тиып, елді ынтымақта ұстау мақсатында ой тоғыстырып, бір бағытта игілікті іс-қимыл жасау арқасында Қазақ хандығының жағдайы күрт жақсарып, сыртқа айбарын асырды. Жұрт ерді ел қолдаса - береке, ханды ел қолдаса мереке екенін көрді. Сол себепті де Тәуке хан ел билеген кез - халық есінде қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған тыныш берекелі заман болып қалды.
Бірақ, бұл, әрине ол кезде ешқандай шапқыншылық болған жоқ, бірыңғай бейбіт күн туып, қазақ халқы сыртқы жаудан қаймықпай алаңсыз ғұмыр кешті дегенді білдірмесе керек. Керісінше, Тәукенің кезінде қалмақтармен қақтығыс жиілей түспесе, кеміген жоқ. Сонау 1681 жылғы қалмақтың қоңтайшысы Галдан Бошоктудың қалың қолмен Шу өзенінің бойына жетіп, Сайрам қаласын қоршағаннан басталған шабуылдар легі кейін оның немересі Цеван Рабдан билік басына келген кезде де толастаған емес. Ұсақ қақтығыстарды есептемегеннің өзінде 1711-1712, 1714, 1717 жылдары қазақ пен қалмақ арасында ірі соғыстардың болғаны белгілі. Бұл арада мәселе елдің өз ішінде тыныштық орнауында, халық арасында ырыс қазығы - ынтымақтың берік қағылып, ағайынаралық алауыздықтың жойылуында, осыған ұйытқы болған ел басшысының төңірегіне халықтың ақыл-ойының жоғары көтеруінде. Сондықтан тарихшылар Тәукені Қазақ ордасының Ликургі деп бағалайды. Ликург деген бір кезде ежелгі Грекияда көне Спартаның ақылгөй Заңгері болған, сондықтан ақылды, көреген қайраткерлердің бәрін Еуропалық ғалымдардың Ликург деп атауы қалыптасып кеткен. Тәуке ханды бұлай сипаттаған кейінгі зерттеуші Еуропалық ғалымдар.
Тәуке ханның тұсында тұрақты мемлекеттік органдар: хан кеңесі, билер кеңесі жұмыс істеп, жыл сайын үш жүздің шонжарларының съезін өткізу қалыптасты. Тарихқа Жеті жарғы деген атпен енген Тәуке ханның заңдарын зерттеушілер қазақтардың бұған дейінгі қолданылып келген әдеттегі құқық нормаларының бір жүйеге келтіріліп, толықтырылған нұсқасы деп қабылдайды.
XVІІІ ғасырда Есіл өзеннің жібек шалғынды көкорай жағасындағы Күйгенжарда (Астана қаласынан 10 шақырым жерде) атақты Салқам Жәңгірдің баласы Әз Тәуке ханның ордасы қоныстанған. Себебі, жоңғарлардың тегеуірінді бір шабуылы Түркістанды уақытша қамалсыз қалдыруға мәжбүрледі. Сарыарқаның айтулы сайыпқырандары мен сайраған әділетті билері қанжығалы қарт Бөгенбай, қаракерей Қабанбай, Шақшақұлы Жәнібек, бәсентиін Малайсары, қыпшақ Қошқарбай, қаз дауысты Қазыбек би, Бұқар жыраулармен ел тағдыры мен жер тағдырын ойлап кездесуге мейлінше қолайлы жер еді.
Қан кешуде болашағын болжағыш көреген, кемел ойлы Әз Тәуке хан дала даналары үйсін Төле би, алшын Әйтеке би, қаз дауысты Қазыбек билермен ақылдасып, қазақ елінің құқықтық-конституциялық құжаты "Жеті жарғыны" дүниеге әкелді. Кейін қазақтың Сәмеке ханы Қоқан мен Бұқараның үздік шебер құрылысшыларын жинап әкесі Тәуке хан зираты қасында Есілдің шұрайлы жерінде қала соққан дейтін аңыз бар. (Ақмола округінің ең соңғы аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы Сәмекенің немересі, Тәуке ханның тікелей ұрпағы). Туған елінің ой-тілегінен шыққан Тәуке ұрпақтарының бірі Абылай еді. Ол осы ата жолымен қырық сегіз жыл Сарыарқа төрінде отырып қуатты мемлекет құрды.
0.3 Әбілқайыр ханның билікке келуі
Әбілқайыр хан Шыңғысханның он бесінші ұрпағы. 1710 жылы Қарақұмдағы халық жиынында жас Әбілқайыр Кіші жүз әскерінің қолбасшысы және хан болып сайланды. Оның бастапқы көтеріліп, хан сайлануы қазақтардың жоңғарлармен, еділ қалмақтарымен және башқұрттармен әскери тайталасты тез өршіген жағдайда болған еді. Жоңғарларға қарсы соғыс қимылдарында Әбілқайыр өзінің талантты қолбасшы, жауға бүкіл халық болып тойтарыс беруді ұйымдастырушы екенін көрсетті. Ол аз уақыттың ішінде Кіші жүз бен Орта жүздің Бөгенбай, Есет және Жәнібек сияқты күшті әрі ықпалды батырларын өз жағына тарта білді және қазақстандағы ең беделді хан жағдайын ие болды.Сондықтан Жоңғар хандығының іскери күштері тарапынан ойранға азырақ ұшыраған Кіші жүздің билеушісі ретінде бұдан әрі XVІІІ ғасырдың 20-30 жылдарында жоңғарларға жалпы қазақ болып қарсыласуда басшылық рөлді, әлбетте, нақ сол атқаратын болды.
XVIII ғасыр қазақ халқы үшін ел басына күн туған кезең болды, жоңғарлар тарапынан болатын шабуылдар халықты көп күйзеліскке ұшыратты. Әбілқайыр бұл сұрапыл соғыста жанкештілік танытты. Ол бабаларының иелігінде болған Сайрам, Түркістан және Ташкент қалаларын қорғау жолында ерен ерлігімен көзге түсті. Бұл қалалар жоңғарлардың қоршауында қалған кезде, тең емес ұрыста анасы мен әйелі тұтқынға түскен соң, Әбілқайыр хан шегінуге мәжбүр болды. 1718 жылы Аякөзде Әбілқайыр мен Қайып 30 мыңдық әскері жоңғарлармен қанды шайқас жүргізді. Әбілқайыр жастайынан батылдығымен танылып, дарынды әскербасы және білгір саясаткер болды.
1723-1729 жылдардағы ойрат-қазақ соғысы кезеңінде Әбілқайыр Қазақстан аумағына өзінің саяси ықпалының шекарасын едәуір кеңейтіп, қазақ қауымдарының әскери-саяси өмірінде жетекші рөлге қол жеткізе білді.
1726 жылы үш жүздің қазақтары бас қосқан құрылтайда билер мен батырлар бірауыздан Әбілқайырды Қазақ хандығы әскерінің бас қолбасшысы етіп сайлады. Ал, Әбілқайырдың хандық дәрежеге қалай жеткендігін 1736 жылы оның Ордасына келген ағылшын суретшісі Джон Кэстль былайша түйіндейді: Ол зор тұлғалы, сымбатты, аппақ жүзі қызыл шырайлы, түсі сондай жылы кісі, сонымен қатар зор денсаулық пен қайрат-күш иесі, садақ тартуға келгенде шынымен-ақ бүкіл ұлтта оған тең келетін кісі жоқ. Хан болмай тұрып, ол сұлтан ғана болатын, оның барлық балалары да осы лауазымды алып жүр. Жоңғар қалмақтарымен болған соғыста олардың басшысы қонтайшыны өз қолымен тұтқынға алғаннан кейін... Кіші орда оны хан сайлады. Әскербасы Әбілқайыр халық жасақтарында қыруар істер атқарды, соғысу қабілетін жоғары деңгейге көтерді және қарулы күштерде адамгершілік рух пен патриотизмді марапаттап отырды.
1728 жылы қазақ әскері жеңіске қол жеткізді. Бұл шайқастар Ұлытау тауларында, Қарасиыр жері мен Бұланты өзенінің бойында болды, мұнда қазақтар қонтайшының ұлы ұлы басқаратын экспедициялық корпусты талқандады. Бұл жеңістен кейін халық көкейінде жеңіліске қол жеткізуге болады деген сенім ұялады. Басқыншыларға қарсы халық жұмыла көтерілді. Алайда бұл жеңілістен кейін де жау әлі күшті күйінде қалды. Жағдайға қанық Әбілқайыр жаңа шабуыл бастады.
1730 жылы көктемде Балқаштың оңтүстік шығысындағы Итішпес елді мекенінде Әбілқайыр бастаған қазақ әскері жауларды тағы талқандады. Жоңғарларға қарсы жүз жылдық соғыста қазақ халқы өзгерісті кезеңге аяқ басты, жеңіске бір табан жақындағандай болды. Алайда дәл осы кезеңде Болат хан қаза табады. Сондықтан да басқа ханды тағайындау төңірегінде сауал туындайды. Қат-қабат келген жағдайларға байланысты, Болат ханның жас ұлы Әбілмәмбет хан сайланды. Билік басына келген жаңа ханды Әбілқайыр құптамай, бас сардар атағынан бас тартып, өз әскерімен кіші жүзге келеді. Осыдан соң біріктірілген қазақ халқының жасақтары ыдырай бастады. Күллі қазақтың әскері ыдыраған соң, әр жүз жаудан жеке өзі қорғана бастады. Бұл кезеңде Кіші жүз тұрғындары өте ауыр әскери жағдайға тап болды, төрт жағынан бірдей қоршаған жаудың қыспағында қалды. Тығырыққа тірелген Әбілқайыр Ресейден көмек сұрауға мәжбүр болды. Ресейдің қоластына еніп, жан сақтап қалу үшін Әбілқайыр 1730 жылдың күзінде елші жібереді. 1731 жылы Ресей қарамағына кіргендігі жөнінде ант берді. Бұл антты 1738, 1740, 1742 ж. қайталады. Ант беру арқылы ол Ресеймен тату тұруды, оның қарамағына өткен башқұрт пен Еділ қалмақтарының қазақ қоныстарына шапқыншылығын тоқтатуды, Ресейдің көмегімен жоңғар қалмақтарының қол астында қалған қазақ жері мен қалаларын қайтарып алуды, империя әкімшілігіне сүйеніп, қазақ арасындағы беделін арттырып, үш жүздің басын біріктіріп өзі билеуді, хандықты балаларына сайлау тәртібімен емес, мұрагерлік жолымен қалдыруды көздеді. Сөйтіп ол жеке мүддесімен бірге халықты апаттан сақтауды да ойлады. Алайда Ресей саясаты да тереңде жатты. Империя қазақ жерін бүтіндей отарлауды ойлады. Әбілқайыр Петербург сарайы мен оның Орынбор әкімшілігінің саясатын дер кезінде түсінді. Ханның өз ұлы Қожахметті аманаттан қайтарып алудағы Ресей әкімдерімен тартысы, императрицалар Анна Ивановнаның, кейіннен Елизавета Петровнаның талаптарына мойынсұнбауы, Кіші жүзде дербес саясат жүргізуге тырысуы, ел тәуелсіздігін сақтау бағытындағы шаралары отаршылдықтың барлық көріністеріне қарсылығын байқатады. Орыс үкіметімен әр түрлі қатынастарды үзбей, Әбілқайыр сонымен қатар, жоңғар қоңтайшысы Қалдан Серенмен (пэренмен) астыртын байланыста болды. Жоңғар шапқыншылығы әлсіреген сайын Ресейден бойын аулақ салуға тырысты.
1740 жылы Хиуаны басып алып, аз уақыт осында хан атанды. Бірақ Иранның Нәдір шаһынан ығысып, тастап шығуға мәжбүр болды. Әбілқайыр үш жүздің қадірлі билерімен, белгілі батырларымен, саяси қайраткерлерімен тығыз қарым-қатынас жасады. Өзінен жас, беделі өсіп келе жатқан Абылаймен әр кезде түсінісе білді. Абылайдың бір әйелі Қарашаш - Әбілқайырдың қызы. Кіші жүз ханы ретінде оның саясатында қайшылықтар да бар. Қазақ даласын отарлаудың тірегі болған Ор бекінісін салуды өзі ұсынды. 1737-38 жылғы башқұрт халқының отаршылдық езгіге қарсы көтерілісін басуға қатысуы туысқан екі елдің қарым-қатынасын шиеленістірді. Әбілқайырдың дербестігі мен қазақ даласына жайылып кеткен атағы кейбір сұлтандарға ұнамады. Солардың бірі - Орта жүздің сұлтаны Барақ Ор бекінісінен қайтып келе жатқан Әбілқайырмен ен далада кездесіп қалып, оны өлтіреді. Ханның серіктері де сол жерде қаза тапқан. Бірақ Барақ Әбілқайырды орысшылдығы үшін емес, өзінің жеке басының мүдделерін көздеп қарақшылық іске барған еді. Әбілқайырдың моласы Қабырға өзенінің Ұлқұяққа құятын тұсында, Торғай қаласынан 80 шақырым жерде.
ІІ Қазақ-жоңғар соғысы
2.1 Қазақ-жоңғар соғысының басталу себептері
Қазақ хандығы XVIII ғасырдың басынан-ақ сыртқы саяси жағдайдың одан әрі шиеленісуі туғызған аса ауыр халді бастан кешірді. Тәуке хан руаралық қырқысты уақытша болса да тоқтатып, жүздерде тыныштық орнатты, сол арқылы қазақ руларының қоныстарын сырттан басып кіруден қауіпсіздендірді.
Қазақ және жоңғар әміршілері арасындағы күрес жүз жылдан астам уақытқа созылды. Оның негізіне жайылым үші бақталастық жатқан еді. Мал санының өсуіне қарай көшпелілер мал шаруашылығы өндірісі үшін қажетті аумақты ұлғайтуға мәжбүр болды.
Қазақ хандығының аумағы Жоңғария билеушілерін бұрыннан қатты қызықтыратын. Оның себебі, біріншіден, Жетісу мен Сырдария өңірін басып алатын болсақ, онда Жоңғарияны Ресей мемлекетімен, Сібірмен, Орта Азия хандықтарымен байланыстыратын аса маңызды сауда жолдарының торабын өз бақылауымызда ұстаймыз, одан әрі Ауғанстанға, Иран мен Закавказьеге жол ашылатын болады деп үміттенді. Екіншіден, Қазақстанды жаулап алсақ, өз хандығымыздың солтүстіктегі шекарасын әлдеқайда нығайтамыз, бағынған халықтан қосымша алым-салық алып тұрамыз деп ойлады. Үшіншіден, басқыншыларды қазақтың кең-байтақ даласындағы шұрайлы мал жайылымы мен Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік- шығысындағы сауда-қолөнер орталықтары қызықтырды. Төртіншіден, Қазақстан аумағын жаулап алу жоңғарлардың Еділ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz