Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуының педагогикалық-психологиялық негізі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Оқушылардың әлеуметтік.азаматтық сезімінің қалыптасуының педагогикалық.психологиялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Әлеуметтік.азаматтық сезім түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Оқушылардың әлеуметтік сезімін қалыптастырудың негізгі құралы әлеуметтік орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ Қазіргі мектеп оқушыларының әлеуметтік.азаматтық сезімін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Оқушылардың әлеуметтік.азаматтық сезімін қалыптастырудың жағдайлары, мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Азаматтық тәрбие . оқушының азаматтық сезімінің қалыптасуының негізгі факторы ретінде тәжірибелік.эксперименттік жобаны іске асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Оқушылардың әлеуметтік.азаматтық сезімін қалыптасуын зерттеудегі жетістіктер, нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
І Оқушылардың әлеуметтік.азаматтық сезімінің қалыптасуының педагогикалық.психологиялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Әлеуметтік.азаматтық сезім түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Оқушылардың әлеуметтік сезімін қалыптастырудың негізгі құралы әлеуметтік орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ Қазіргі мектеп оқушыларының әлеуметтік.азаматтық сезімін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Оқушылардың әлеуметтік.азаматтық сезімін қалыптастырудың жағдайлары, мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Азаматтық тәрбие . оқушының азаматтық сезімінің қалыптасуының негізгі факторы ретінде тәжірибелік.эксперименттік жобаны іске асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Оқушылардың әлеуметтік.азаматтық сезімін қалыптасуын зерттеудегі жетістіктер, нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қазіргі таңда тәуелсіз еліміздің алдында тұрған күрделі міндеттердің бірі – тұлға құқықтары мен еркіндігін құрметтейтін, әлеуметтенуге қабілеті жоғары, адамгершілікті, өзге халықтың тілі мен дінін сыйлайтын толерантты құқықтық, демократиялық мемлекеттің азаматын тәрбиелеу болып отыр.[1]
Бүгінгі бала – қоғамның ертеңгі мүшесі. Сондықтан баланың шын мәнісіндегі адам болып қалыптасуы, қыруар уақыт пен тер төгетін, зор еңбекті қажет ететін, ауқымы кең, жауапкершілігі мол жұмыс. Қазіргі заман талабына сай оқыту мен тәрбиелеудің түрлерін жедел игеріп, кәсіби шеберлікті ұштап отыру парызымыз.
Оқушыларға тиянақты да, сапалы білім беру ол ізденіс арқылы, оқушының құштарлығы мен қызығушылығы арқылы, сабақта жаңашылдық әдістерді пайдалану арқылы оқушыларды өздігінен еңбек етуге, алған білімін жаңа материалдармен ұштастыра білуге дағдыландыра отырып, оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуын тәрбие негіздері арқылы жетілдіру қажеттілігі туындап отыр.
Мектеп мемлекет қолындағы ақпарат құралдардың (баспасөз, радио, теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің саясатын жүргізеді. Оқушының жеке басының дамуы мен қалыптасуында тәрбие орасан күшті ықпал етіп, баланың дамуын қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс.
Оқушылардың мектептегі өмірі тұлғаның әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы кезеңде оқушы бойында адамгершілік дүниетанымдары, сенімдері, ұжымшылдығы, тәртіптілігі, адалдығы мен шыншылдығы сияқты тұлғалық құндылықтары қалыптасады.
Оқушылардың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адамның дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады. [2]
Оқушылардың бойында әлеуметтік-азаматтық сезімінің болуы қазіргі күн талабына сай тарихи тәжірибені қорытындылау - өзекті мәселе. Біздің ойымызша ХХІ ғасырдың басындағы қоғам құрылымының түбірлі өзгерістері Қазақстанның жаңа бағытта дамуы мектептердің оқу тәрбие ісіне үлкен ықпалын тигізді. Сондықтан қазіргі жағдайда қоғамды дамытудың тиімді жолдарын қарастырып жатқан бұрынғы тарихи әлеуметтік қарама қайшылық заңдылықтарды диалектикалық тұрғыдан жаңаша қарастыра білу көкейкесті мәселе болып отыр.
Бүгінгі бала – қоғамның ертеңгі мүшесі. Сондықтан баланың шын мәнісіндегі адам болып қалыптасуы, қыруар уақыт пен тер төгетін, зор еңбекті қажет ететін, ауқымы кең, жауапкершілігі мол жұмыс. Қазіргі заман талабына сай оқыту мен тәрбиелеудің түрлерін жедел игеріп, кәсіби шеберлікті ұштап отыру парызымыз.
Оқушыларға тиянақты да, сапалы білім беру ол ізденіс арқылы, оқушының құштарлығы мен қызығушылығы арқылы, сабақта жаңашылдық әдістерді пайдалану арқылы оқушыларды өздігінен еңбек етуге, алған білімін жаңа материалдармен ұштастыра білуге дағдыландыра отырып, оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуын тәрбие негіздері арқылы жетілдіру қажеттілігі туындап отыр.
Мектеп мемлекет қолындағы ақпарат құралдардың (баспасөз, радио, теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің саясатын жүргізеді. Оқушының жеке басының дамуы мен қалыптасуында тәрбие орасан күшті ықпал етіп, баланың дамуын қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс.
Оқушылардың мектептегі өмірі тұлғаның әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы кезеңде оқушы бойында адамгершілік дүниетанымдары, сенімдері, ұжымшылдығы, тәртіптілігі, адалдығы мен шыншылдығы сияқты тұлғалық құндылықтары қалыптасады.
Оқушылардың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адамның дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады. [2]
Оқушылардың бойында әлеуметтік-азаматтық сезімінің болуы қазіргі күн талабына сай тарихи тәжірибені қорытындылау - өзекті мәселе. Біздің ойымызша ХХІ ғасырдың басындағы қоғам құрылымының түбірлі өзгерістері Қазақстанның жаңа бағытта дамуы мектептердің оқу тәрбие ісіне үлкен ықпалын тигізді. Сондықтан қазіргі жағдайда қоғамды дамытудың тиімді жолдарын қарастырып жатқан бұрынғы тарихи әлеуметтік қарама қайшылық заңдылықтарды диалектикалық тұрғыдан жаңаша қарастыра білу көкейкесті мәселе болып отыр.
1. Назарбаев Н.Ә."Қазақстанның болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде”Алматы 2000
2. Иманбекова Б. Азаматтық тәрбиелі тұлғаны әлеуметтендірудің бір формасы ретінде /Білім берудегі менеджмент. №2. – 2008. 24–30 бб.
3. Түсіпбаев ғ. Азаматтық пен елжандылыққа баулу / Тәрбие құралы. №2. – 2007.
4. Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет.
5. Мұқанова Б.П. Жеткіншектердің әлеуметтік белсенділігін қалыптастыру мен дамытудағы мұғалім мен оқушының өзара қатынасының педагогикалық негізі. А. 1992.
6. Иманбаева С.Т. «Қазақстандық патриотизм – әлеуметтік педагогикалық мәселе» Казахский государственный женский педагогический университет Вестник № 4(46), 2013 г.
7. Жастарға отаншылдық тәрбие берудің кейбір өзекті мәселелері. //Қ.А.Яссауи атындағы ХҚТУ хабаршысы. – Түркістан, 2006.
8. Ә.И Икенов, А.Д. Жүсіпова «Әлеуметтану негіздері» Алматы, 2004
9. Білім социологиясы Т.Қалдыбаева Алматы 1997
10. Ж. Сәрсенова, Г. Тәңібергенова «Әлеуметтану» Алматы, 2000
11. Құттыжолова C. «Тұлғаны әлеуметтендіруде аймақтық материалдардың маңызы» Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 4(4), 2009 87
12. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағамбетова З.Н, «Социология» Алматы 2005 «Өлке»
13. Педагогика:Оқу құралы/ жалпы редакциясын басқарған Құдиярова А.М.- Алматы.Дарын, 2004
14. Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы «Ғылым» ғылымибаспаорталығы; 2003.
15. Педагогика: дәріс курсы.- Алматы.Нұрлы әлем,2003
16. З.Байжанова. Жалпы педагогика: Таймас баспа үйі. – Алматы,2008
17. С.Әбенбаев, Ж.Әбиев. Педагогика: Фолиант баспасы, Астана 2009
18. Ш.Х.Құрманалина, Б.Ж.Мұқанова,А.У.Ғалымова, Р.К.Ильясова: Педагогика. - Фолиант баспасы, Астана 2009
19. Нұсқабаев О. Мектеп жас ұрпақты әлеуметтендіру институты. – Алматы: Қазақстан, 1997.– 175 б.
20. Хрипкова А.Г. Биологическое и социальное в развитии, формировании и воспитании человека. Библиотека "Актуальные проблемы педагогики и психологии". - М.: Знание, 1970. Вып.2.
21. Харламов И.П. Педагогика. - М.,1990.
22. Уманов Г.А. Проблемы социализации личности учащихся // Педагогические и правовые проблемы социализации учащейся молодёжи, Алматы, 2001.
23. «Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы». Қ.Р. Президентінің Жарлығы Астана, Ақорда, 2006 ж. қазанның 10-ы. №200
24. Оданова Р.К «Социология тарихы және теориясы», Шымкент, 2005- 256б.
25. Н.Р. Айтов, Қ.У. Биекенов «Социология» Алматы, 2000
26. Человек и общество // Социально-политические науки 1992 №8
27. Амирсланов А.Х. Социальная активность как фактор самореализации личности в общественной деятельности. Баку. 1989.
28. Ануфриев Е.А. Социальный статус и активность личности: личность как обьект и субьект социальных отношении. М. Изд-ва МГУ 1984 2876.
29. Әкімбаева Ж.Ж «Мектеп жасына дейінгі балаларды әлеуметтендіру немесе әлеуметтік тәрбие» Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №4 (6) 2011ж
30. Социально-педагогическая поддержка детства. Народное образование. А, 2002
31. Сапаржанова Л. Экономиканы оқыту арқылы азаматтылыққа тәрбиелеу /Ашықсабақ. Факультативті сабақ. – №1. – 2009.
32. Омарова С. Б. Формирование гражданственности учащихся 5-7 классов общеобразовательной школы. Диссертация канд. наук. 2007. – С. 4–7.
33. Мусина Г. Жасөспірімдерге азаматтық және патриоттық тәрбие беру. – / Сыныптағы тәрбие. №1. – 2008.
34. Шет тілі сабағы арқылы отаншыл бағыттағы тұлғаны қалыптастыру. //«Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту» атты Орта Азия елдерінің II Түркістан интеграциялық форумы. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ. IV бөлім. – Түркістан, 2006.
35. А.С.Аубакирова «Тәрбие жұмысында патриотизм мен азаматтықты қалыптастыру» Журнал. Мектеп директорының орынбасары №3 2012ж
36. Стратегический план Министерства образования и науки Республики Казахстан на 2009-2011 годы, Астана 2008 год
37. С.Д. Муканова, д.п.н., вице-президент НАО им.Ы.Алтынсарина «Инновации как основа развития системы среднего общего образования», Журнал «Білім – Образование», № 4, 2010
2. Иманбекова Б. Азаматтық тәрбиелі тұлғаны әлеуметтендірудің бір формасы ретінде /Білім берудегі менеджмент. №2. – 2008. 24–30 бб.
3. Түсіпбаев ғ. Азаматтық пен елжандылыққа баулу / Тәрбие құралы. №2. – 2007.
4. Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет.
5. Мұқанова Б.П. Жеткіншектердің әлеуметтік белсенділігін қалыптастыру мен дамытудағы мұғалім мен оқушының өзара қатынасының педагогикалық негізі. А. 1992.
6. Иманбаева С.Т. «Қазақстандық патриотизм – әлеуметтік педагогикалық мәселе» Казахский государственный женский педагогический университет Вестник № 4(46), 2013 г.
7. Жастарға отаншылдық тәрбие берудің кейбір өзекті мәселелері. //Қ.А.Яссауи атындағы ХҚТУ хабаршысы. – Түркістан, 2006.
8. Ә.И Икенов, А.Д. Жүсіпова «Әлеуметтану негіздері» Алматы, 2004
9. Білім социологиясы Т.Қалдыбаева Алматы 1997
10. Ж. Сәрсенова, Г. Тәңібергенова «Әлеуметтану» Алматы, 2000
11. Құттыжолова C. «Тұлғаны әлеуметтендіруде аймақтық материалдардың маңызы» Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 4(4), 2009 87
12. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағамбетова З.Н, «Социология» Алматы 2005 «Өлке»
13. Педагогика:Оқу құралы/ жалпы редакциясын басқарған Құдиярова А.М.- Алматы.Дарын, 2004
14. Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы «Ғылым» ғылымибаспаорталығы; 2003.
15. Педагогика: дәріс курсы.- Алматы.Нұрлы әлем,2003
16. З.Байжанова. Жалпы педагогика: Таймас баспа үйі. – Алматы,2008
17. С.Әбенбаев, Ж.Әбиев. Педагогика: Фолиант баспасы, Астана 2009
18. Ш.Х.Құрманалина, Б.Ж.Мұқанова,А.У.Ғалымова, Р.К.Ильясова: Педагогика. - Фолиант баспасы, Астана 2009
19. Нұсқабаев О. Мектеп жас ұрпақты әлеуметтендіру институты. – Алматы: Қазақстан, 1997.– 175 б.
20. Хрипкова А.Г. Биологическое и социальное в развитии, формировании и воспитании человека. Библиотека "Актуальные проблемы педагогики и психологии". - М.: Знание, 1970. Вып.2.
21. Харламов И.П. Педагогика. - М.,1990.
22. Уманов Г.А. Проблемы социализации личности учащихся // Педагогические и правовые проблемы социализации учащейся молодёжи, Алматы, 2001.
23. «Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы». Қ.Р. Президентінің Жарлығы Астана, Ақорда, 2006 ж. қазанның 10-ы. №200
24. Оданова Р.К «Социология тарихы және теориясы», Шымкент, 2005- 256б.
25. Н.Р. Айтов, Қ.У. Биекенов «Социология» Алматы, 2000
26. Человек и общество // Социально-политические науки 1992 №8
27. Амирсланов А.Х. Социальная активность как фактор самореализации личности в общественной деятельности. Баку. 1989.
28. Ануфриев Е.А. Социальный статус и активность личности: личность как обьект и субьект социальных отношении. М. Изд-ва МГУ 1984 2876.
29. Әкімбаева Ж.Ж «Мектеп жасына дейінгі балаларды әлеуметтендіру немесе әлеуметтік тәрбие» Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №4 (6) 2011ж
30. Социально-педагогическая поддержка детства. Народное образование. А, 2002
31. Сапаржанова Л. Экономиканы оқыту арқылы азаматтылыққа тәрбиелеу /Ашықсабақ. Факультативті сабақ. – №1. – 2009.
32. Омарова С. Б. Формирование гражданственности учащихся 5-7 классов общеобразовательной школы. Диссертация канд. наук. 2007. – С. 4–7.
33. Мусина Г. Жасөспірімдерге азаматтық және патриоттық тәрбие беру. – / Сыныптағы тәрбие. №1. – 2008.
34. Шет тілі сабағы арқылы отаншыл бағыттағы тұлғаны қалыптастыру. //«Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту» атты Орта Азия елдерінің II Түркістан интеграциялық форумы. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ. IV бөлім. – Түркістан, 2006.
35. А.С.Аубакирова «Тәрбие жұмысында патриотизм мен азаматтықты қалыптастыру» Журнал. Мектеп директорының орынбасары №3 2012ж
36. Стратегический план Министерства образования и науки Республики Казахстан на 2009-2011 годы, Астана 2008 год
37. С.Д. Муканова, д.п.н., вице-президент НАО им.Ы.Алтынсарина «Инновации как основа развития системы среднего общего образования», Журнал «Білім – Образование», № 4, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуының педагогикалық-психологиялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Әлеуметтік-азаматтық сезім түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Оқушылардың әлеуметтік сезімін қалыптастырудың негізгі құралы әлеуметтік орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ІІ Қазіргі мектеп оқушыларының әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастырудың жағдайлары, мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Азаматтық тәрбие - оқушының азаматтық сезімінің қалыптасуының негізгі факторы ретінде тәжірибелік-эксперименттік жобаны іске асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптасуын зерттеудегі жетістіктер, нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Кіріспе
Қазіргі таңда тәуелсіз еліміздің алдында тұрған күрделі міндеттердің бірі - тұлға құқықтары мен еркіндігін құрметтейтін, әлеуметтенуге қабілеті жоғары, адамгершілікті, өзге халықтың тілі мен дінін сыйлайтын толерантты құқықтық, демократиялық мемлекеттің азаматын тәрбиелеу болып отыр.[1]
Бүгінгі бала - қоғамның ертеңгі мүшесі. Сондықтан баланың шын мәнісіндегі адам болып қалыптасуы, қыруар уақыт пен тер төгетін, зор еңбекті қажет ететін, ауқымы кең, жауапкершілігі мол жұмыс. Қазіргі заман талабына сай оқыту мен тәрбиелеудің түрлерін жедел игеріп, кәсіби шеберлікті ұштап отыру парызымыз.
Оқушыларға тиянақты да, сапалы білім беру ол ізденіс арқылы, оқушының құштарлығы мен қызығушылығы арқылы, сабақта жаңашылдық әдістерді пайдалану арқылы оқушыларды өздігінен еңбек етуге, алған білімін жаңа материалдармен ұштастыра білуге дағдыландыра отырып, оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуын тәрбие негіздері арқылы жетілдіру қажеттілігі туындап отыр.
Мектеп мемлекет қолындағы ақпарат құралдардың (баспасөз, радио, теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің саясатын жүргізеді. Оқушының жеке басының дамуы мен қалыптасуында тәрбие орасан күшті ықпал етіп, баланың дамуын қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс.
Оқушылардың мектептегі өмірі тұлғаның әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы кезеңде оқушы бойында адамгершілік дүниетанымдары, сенімдері, ұжымшылдығы, тәртіптілігі, адалдығы мен шыншылдығы сияқты тұлғалық құндылықтары қалыптасады.
Оқушылардың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адамның дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады. [2]
Оқушылардың бойында әлеуметтік-азаматтық сезімінің болуы қазіргі күн талабына сай тарихи тәжірибені қорытындылау - өзекті мәселе. Біздің ойымызша ХХІ ғасырдың басындағы қоғам құрылымының түбірлі өзгерістері Қазақстанның жаңа бағытта дамуы мектептердің оқу тәрбие ісіне үлкен ықпалын тигізді. Сондықтан қазіргі жағдайда қоғамды дамытудың тиімді жолдарын қарастырып жатқан бұрынғы тарихи әлеуметтік қарама қайшылық заңдылықтарды диалектикалық тұрғыдан жаңаша қарастыра білу көкейкесті мәселе болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуындағы тәрбиенің маңыздылығын айқындап іс - тәжірибеде тиімді пайдалану, іске асыру.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: қазіргі қоғамға сай оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасу барысын зерттеу мақсатында зерттеу жұмысының тақырыбын Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуындағы тәрбие негіздері деп тұжырымдадық.
Зерттеу болжамы: - егер, қазіргі мектеп оқушыларының әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастырудың теориялық моделі берілсе, әлеуметтік-азаматтық сезім қалыптастырудың әдістемелік жүйесі жасалса, әлеуметтік-азаматтық сезім мазмұны мен көлемі анықталса, онда оқушылардың оқу іс-әрекетіндегі белсенділігі артып, сабақ барысында, сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастыруға көмектесетін дидактикалық құралдар кеңінен қолданылып, білімді саналы түрде меңгертіп, жүйелі тәрбиелеу арқылы оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімі қалыптасады.
Зерттеу пәні: оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: Жеке бастың әрекетшілдігі; жастар жөніндегі теориялық-әдістемелік еңбектер; жеке бастың әлеуметтік-азаматтық сезімі; қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық және азаматтық қатынастарға тәуелділігі.
Зерттеу әдістері:
- зерттеу тақырыбымызға байланысты философиялық, әлеуметтік, педагогикалық әдебиеттерді талдау;
- озық тәжірибені зерттеп қорыту;
- мектеп құжаттарын сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың жоспары және оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптасуын зерттеуге арналған психологиялық әдістерге талдау жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Оқушылардың әлеуметтік азаматтық сезімінің қалыптасуының педагогикалық-психологиялық негізін талдау;
Қазіргі мектеп оқушыларының әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастыру жолдарын қарастыру;
Әлеуметтендіру арқылы оқушыда әлеуметтік сезім қалыптастырудың маңыздылығын айқындау;
Оқушылардың әлеуметтік сезімін қалыптастырудың негізгі құралы әлеуметтік ортаның маңыздылығын ашу;
Азаматтық тәрбиені оқушының азаматтық сезімін қалыптасуының негізгі факторы ретінде қарастыру;
Оқу мен сыныптан тыс жұмыстардығы оқушылардың әлеуметтік азаматтық тәрбиесінің мазмұнын, түрін, әдістерін ұйымдастыру жолдарын анықтау.
Мектеп оқушыларының жекелеген әлеуметтік-азаматтық ерекшеліктерін психологиялық әдістемелерді қолдана отырып, зерттеу жұмысын жүргізу.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қазіргі мектеп оқушылары және Рудный қаласы әкімдігінің №15 орта мектебінің 6 сынып оқушылары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастырудың теориялық негізі жасалды.
- оқушыларда қалыптасатын әлеуметтік-азаматтық сезімдердің мазмұны, жүйесі, маңыздылығы анықталды.
- оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастырудың әдістемесі беріліп, эксперименттен өткізілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуының педагогикалық-психологиялық негізі
1.1 Әлеуметтік-азаматтық сезім түсінігі
Өзгермелі әлем жағдайында бүгінгі күннің талабына орай мақсат, міндеттерді шешу үшін оларды іске асыратын болашақ ұрпақ қоғам дамуына сәйкес болуы қажет. Қоғамдағы өзгерістердің бағыт-бағдары мен талаптары сол қоғамда өмір сүріп отырған адамдарға да жаңа талап-тілектер мен құндылықтарды жүктеп отырары сөзсіз. Ал бүгінгі күннің қояр басты талабы - әрбір адамның өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі өзгерістерді ой елегінен өткізіп, жаңа жағдайға, өмірге қарай бейімделуі яғни өздерін қайта құруы, бойларындағы құндылықтарды қайта бағалап, байыта отырып, өмір сүре алуы болып отыр. Осы өмір сүру барысында қалыптасатын, ал тақырыптың мәнін ашатын ұғымдардың негзігісі сезім.[3]
Сезім - адамдардың бір-бірімен қатынас жасау қажеттігінен туындайтын және біртіндеп дамып қалыптасып отыратын жан қуаты. Мәселен, достық, адалдық сезімдері, адамда бірден қалыптаса қоймайтын белгілері. Ал, эмоция болса, адамның түрлі органикалық қажеттіліктеріне байланысты оқтын-оқтын туып отыратын, кейде шағын, кейде күрделі, ситуациялы көріністері. Мәселен, адам қуанғаннан немесе қамыққаннан козіне жас алады, не болмаса бір нәрсеге мәз болып шек сілесі қатқанша күледі, әрине мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтыны белгілі. Бұл сезім мен эмоцияның бірінші ерекшелігі.
Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар (мимика, пантомимика) жөнді байқалмайды, тұрақты терең әсерлі сезім адам психологиясындағы басты белгілердің бірі, ал эмоция болса мәнерлі қозғалыстарға бай келеді, мұнда адам өзін тек организм тұрғысынан көрсете алады.
Адамның жоғары сезімдері -- имандылық, интеллектілік, эстетикалық. Жоғары сезімдердің қалыптасуына, адамның өскен ортасы, отбасы, ұжымы елеулі әсер етеді, әсіресе халқымыз айтқандай "Сөз сүйектен өтеді ..." т.б. мәтелдері сезімді тәрбиелеу қажет екеніне дәлел болады. Осы тұрғыдан алғанда, сезім ми қабығының жұмысынан, ондағы динамикалық стереотип жасалып отыратындығынан тәуелді. Мәселен, осы жүйке қызметінің орталықтарына зақым келсе, адам тойғанын білмейтін, немесе шөлі қанбайтын жағдайға ұшырайды. Бұл жерде де сезімдер мен эмоцияның бір-бірінен айырмашылығы байқалады.
Адамның сезімдері ылғи да қоғамдық-тарихи сипатта болады. Мәселен, адамның адамгершілік сезімдері (жолдастық, борыш, жауапкершілік, адалдық, шыншылдық, т.б.) қоғамдағы өзгелерге байланысты өзгеріп отыратыны белгілі. Мәселен, нарық экономикасына көшкенде, жастардың сезімдерінде әр түрлі көріністерді байқаймыз.[4]
Сезім -- адамның өзіне, өзге адамдарға, айналасындағы заттар мен құбылыстарға көңіл-күйінің қатынасын білдіретін және оларды бейнелейтін психикалық үрдіс. Сезімінің психикалық үрдіс екендігін білдіретін тағы бір ерекшелігі -- оның адам көңіл-күйіне байланысты әрбір үрдіске белгілі бір түрде рең беріп тұратындығы.
Сезімінің сан алуан көріністері мен олардың пайда болуы әлеуметтік-қоғамдық жағдайларға, әсіресе, материалдық, рухани-мәдени қажеттіліктерді қанағаттандырудың мақсат-мүдделеріне байланысты. Сезім мен эмоцияның адам іс-әрекеті мен көңіл-күйіне ұнамды әсер етуі стеникалық -- күшті сезім тудырса, ал ұнамсыз не теріс әсер етуі астеникалық -- әлсіз, жағымсыз сезім тудырады. Стеникалық сезім жүйке жүйесіндегі қозуды күшейтсе, астеникалық сезім жүйкеге тежелу жасап, адамның әрекетшілдігін әлсіретеді. Адам сезімінің қайнар бұлағы -- бізді қоршаған болмыс, объективтік шындық. Сезім адамның табиғи және әлеуметтік қажеттіліктерінің қанағаттандырылу не қанағаттандырылмауы салдарынан туындап отырады.[4]
Әлеуметтік - азаматтық сезім белгілі бір тарихи жағдайда қалыптасады, оның өзгеруіне қарай мазмұны мен түрі өзгеріп отырады. Әлеуметтік азаматтық сезімнің қалыптасуы іс әрекеттің барысында жеке адам қалыптасады, оның жетекші күші сұранысы мен қажеттілігінде. Өмір сүруі еңбек ету үшін қажеттілігін қанағаттандырады. Сондықтан әлеуметтік азаматтық сезімді қалыптастыру барысында қоғам мен жеке адамның сұранысы мен қажеттілігін зерттеп оны іс жүзіне асыру қажет.
Тарихи таным әлеуметтік даму мен азаматтық сезімнің қалыптасуының мәнін ашады.
Тарихи таным әлеуметтік - азаматтық сезімді қалыптастыруда екі функцияны атқарады.
2. Қоғамдағы әлеумет қажеттілігін қанағаттандырады. Азаматтық әлеуметтік тарихты танып білу арқылы мінез құлықтың әр түрлі әлеуметтік бейнесі қалыптасады. Тарихи кейіпкерлердің іс әрекеті арқылы әр түрлі тарихи оқиғалардың шешілу нәтижесін қоғамдық құрылысты дамытушы және басқарушы әлеуметтік топ. Белгілі бір уақыт барысында қоғамдық мінез құлықтың негізгі нормасын жүзеге асырып отырады.
1.Әр түрлі, қоғамдық қызметтегі адамдардың әлеуметтік санасы. Тарихи таным халықтың әлеуметтік қажеттілігін мәдени әлеуметтік этникалық жағынан канағаттандырып адамдардың ұрпақ жалғастығының қалыпты дамуын, қарым-қатынасын, өзара түсінушілігі мен тіл табысуына жағдай жасайды.
[5]
Ұлы Отан соғысы жылдары әлеуметтік-азаматтық көзқарас - Отан үшін, жеңіс үшін өзін-өзі құрбандыққа берсе, Тоқырау кезеңінде жоғарыдағылардың үкімін мүлтіксіз орындау болды, ал енді Егемен құқықтық Республика кезеңінде - белсенді, саналы, шығармашылықпен ойлайтын азамат қажет. Біздің зерттеген түйінімізге қажетті уақыт ХХІ ғасыр оқушыларының әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуы. Бұл жылдары әлеуметтік сезім қоғам мүшелерінің бойында тұрақты деу қиын.
Жеке адамның әлеуметтік-азаматтық сезімі қоғамдық құрылысқа жауапкершілігі мен азаматтық борышты атқарудағы міндетінен көрінеді. Қоғам және жеке адамның қабілеті мен дамуы прогреске қарай бағытталуы тиіс. Ол педагогикалық басшылық арқылы қоғамның мақсат мүддесі мен оқушылардың талабына сай жүргізіледі.
Әлеуметтік-азаматтық дүниетаным адамның әдеті мен қажеттілігінің қалыптасуына ықпал етеді. Қоғам мақсатына сай оқушылардың іс әрекетін халықтық мұқтажын өтеу, өзін өзі жеке тұлға ретінде қалыптастыру.
Ұрпақ тәрбиесі - маңызды әлеуметтік-педагогикалық құбылыс. Себебі адамның болашақтағы барлық саналы өмірі оның бала күнінде алған тәрбиесіне байланысты. Тәрбие жұмысының мақсаты қашанда қоғамның объективті қажеттілігінен туындайды. Ал қазіргі Қазақстанның әлеуметтік қызметі - құндылықтар жүйесі мен идеялар өзгерістермен ерекшеленеді.
Өскелең ұрпақтың азамат болып қалыптасуы және оның шығармашылықпен дамуының негізі тәрбиеден бастау алады. Еліміздің ертеңі мен ұлттық қауіпсіздігі, қоғамның құндылығын талдағанда тәрбие проблемалары ерекше назар аударуды қажет етеді.
Жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес, оның тұлғасын білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Тәуелсіз елді өркениетті әлемге танытатын дамыған елдер қатарында терезесін тең ететін күш - білім және білімді ұрпақ.
Озық ойлы білімдар адамдар заманның, қоғамның дамуына, өзгеруіне өз үлесін қосады. Бүкіл өмір барысында іргелі қажеттіліктерді өтейтін, ашық жүйе ретіндегі ұлттық ойлауды қалыптастыратын тағылымды тәрбиеге тәуелді білімді қалыптастыру керек. Азаматтық сезімнің қайнар көзі, ұлттар мен ұлыстардың бейбіт қатар өмір сүруінің кепілі болатын ұлттық тәрбие қоғамның әлеуметтік рухани құралы болып табылады.[6]
Әлеуметтік-азаматтық сезім қалыптастыру - жастармен жүріп жатқан қазіргі жұмыстардың басым бағыттарының бірі. Қазіргі қоғамда бұл ұғым - Отанға деген, өзінің халқына деген махаббат, адалдық, азаматтық және қоғам игілігі үшін қызмет ету деген сияқты түсініктер ретінде қалыптасқан.
Қоғам тұтастығы, жастар арасындағы ынтымақтастықтың таяу болашағы, елдің интеллектуалдық және еңбек әлеуетінің дамуы мен ұдайы өндірілуі және мемлекеттің нығаюы талпынысы тек осында ғана болғандықтан жас азаматтар мен өскелең ұрпақтың құрылуы үшін әлеуметтік-азаматтық сезімді қалыптастырудың маңызы өте зор екені ақиқат.
Оқушыларды тәрбиелеудегі өмірлік бағыттар мен идеологиялық құндылықтары туралы мәселе қазіргі кезде әрбір білім беру мекемелері үшін ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастырудың ерекшелігі - Қазақстан жастарын тәрбиелеу жүйесіндегі осы бағыттың орнын анықтайды. Бұл ерекшелікті білу, сондай-ақ тәрбиелеу жұмысының практикасында оны есепке ала білу. Білім жүйесінде азаматтық тәрбиені жүзеге асыруға және анық жоспарлауға мүмкіндік береді. Тәрбиелеуге кешенді тұрғыдан маңызды қарау принципімен қатар жүреді.
Сонымен бірге бар күш оқушылардың әлеуметтік талаптарына, олардың өздерінің керек екендіктерін, қоғам үшін бағалылығын түсінуіне бағытталуы керек. Оқушылардың шығармашылығы мен белсенділігіне деген әлеуметтік тапсырыс әлеуметтік сезімінің құндылығын меңгеруге үлкен жағымды серпін береді, оның тиімділігін оқу, тәрбие, өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзі жетілдіру процестеріне ықпал етуін кенеттен арттырады.
Қоғамдық процестерге әр адам ерте балалық шақтан араласады. Сондықтан әлеуметтік-азаматтық сезіміде жас кезеңде басталады. Әлеуметтік жауапкершілік сезімі балада сәл кешірек, яғни мектептің екінші сатысында ояна бастайды. Әлеуметтік саналарды қалыптастыру кезеңдерінде берілетін білімдердің оқушылар жасы мен даму деңгейіне сәйкестігіне жете көңіл бөлінуі тиіс. Балаларға мектептің бірінші сатысында ''өкімет'', ''президент'', ''үкімет'', ''бедел'' т.б. ұғымдарды түсіндіруге нақты мысалдар пайдаланылса, тәжірибе жүзінде дер кезінде дәйектеліп, бекітілсе, онда олар бұл ұғымдарды тез меңгереді. Екінші, үшінші сатыдағы мектеп осы секілді қажетті ұғымдарды бекітіп, дамытады, нанымдарды қалыптастырады, тәрбиеленушілер әлеуметтік шынайы процестерге қызыға отырып, азаматтық сапаларын орнықтырады.
Әлеуметтік-азаматтық сезімі туа біткен сезім болып табылмайды, оны адам бойына дарыта білу керек. Бұл - күрделі, көп жоспарлы процесс. Оған тарихи сананы, яғни елдің батырлық және қайғылы оқиғаларын сараптап, елдің тарихына, мемлекеттік рәміздеріне, заңдарына, әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлеріне құрметпен қарау кіреді. Бұл процесс отбасы тәрбиесіне, күнделікті қолданылып жүрген дәстүрлерге, еліміздегі өмірдің деңгейі мен сапасына, әлеуметтік бағдарламалармен қанағаттандырылғандыққа, яғни адамның өз елін мақтан тұтуына мүмкіндік беретін барлық факторларға едәуір дәрежеде байланысты болады.
Бүгінгі біздің еліміздегі білім жүйесінің мақсаты басқа елдердегі тәрбиенің озық үлгілерін қайталау емес, тәрбие үрдісінің негізінде білім беру және оқушыны тұлғалық деңгейде қарастырып, тұлғаны жан - жақты дамытып, әлеуметтендіру - заман талабынан туындаған өзекті мәселе екендігін мойындау. [7]
Адамның адам болуға лайықты және өмір сүре білуіне керекті басты қажеттіліктер:
1. Денсаулық қажеттілігі
2. Өзін қорғай алу және қауіпсіздік қажеттілігі
3. Ұжымда өзгелердің құрметіне ие болу және әлеуметтік ортада болу қажеттілігі
4. Өмірдің мәнін түсіну қажеттілігі
5. Өз мүмкіндігін іске асыра білу және өзіндік келбеті болу қажеттілігі
6. Даму үшін шығармашылық қажеттілігі
7. Атқаратын ісінен қанағат сезімін алу, ішкі талпынысын іске асыру, көңіл - күйін көтеріңкі ұстау қажеттілігі.
Қажеттілік баланың қызығушылығынан пайда болады. Осы қажеттіліктерді іске асыру кезінде адамның әлеуметтену процессі жүреді.
Әлеуметтендіру үрдісі әлеуметтіктен тыс қалған адамды тәрбие арқылы әлеуметтендіріп, сол қоғамға сай өмір сүруге дағдыландырады. Бұл үрдіс жеке бастың жас ерекшелігіне байланысты күрделеніп, өзгеріске ұшырайды.
Жалпы оқушыларды әлеуметтендіріп, жаңа қоғам өміріне қосу үшін, келесідей шарттар орындалу қажет:
oo Оларға өмір бойы қызмет ететін, дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыруға және ғылымның негізгі байлықтарын, ұлттық, жалпыадамзаттық мәдениетті игеруге мүмкіндік беретін, сондай-ақ, өскелең ұрпақтың өздігінен ойлау қабілетін дамытуға, алда тұрған өмірлік, бағыт-бағдарлық және өндірістік міндеттерді өз беттерімен шешуге, жағдайдың өзгеруіне байланысты тез бейімдеуді, алған білімдерін нарықтық кезеңдегі өмірде қолдана білуді қажет ететін қазіргі заманғы күрделі техникамен және технологиямен байланысты алдағы еңбек жолында керек болатын білім негіздерімен, дағды-іскерліктерін және біліктіліпен қаруландыруға үйрету;
oo Оқу үрдісін барынша ізгілендіру мен гуманитарландыру принциптерін басшылыққа ала отырып, оқушыларға жалпы адамзаттың қол жеткен игіліктері мен ұлттық мәдениет, ғылым, тіл, өнермен ұштастырыла тәрбиелеудің негізінде жеке тұлғаны ана тілі мен ұлтаралық қатынас тілдерін, өзінің және басқа халықтардың тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін білетін әрі қастерлейтін адамгершілігі мен мінез-құлық мәдениеті жоғары адамзат ретінде тәрбиелеуге үйрету;
oo Білім берудің басты принципі - жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу және жетілідіріп дамыту қағидасын басшылыққа ала отырып, оқытудың барлық сатылары мен деңгейлерінде оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастырып, одан әрі дамытып отыру үшін даралап және саралап оқытуға, оқыту үрдісінде үнемі жаңадан жетілдірілген әдістерді және ақпараттық технологияны мүмкіндігінше пайдалануға, оқытуды политехникалық бағыты бар түрлі еңбек іс-әрекетімен ұштастыруға, олардың өздігінен денсаулығын нығайтуына, эстетикалық талғамын қалыптастыруға, сөйтіп, қоғамдық өмірді үнемі белсенділік көрсететіндей, нарықтық қатынастар жағдайындағы әр қилы өмірде өз бетімен өзін асырай алатындай етіп тәрбиелеу;
oo Ұлттық мәдениетті, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды, ұлттық психоология мен этиканың, өнердің компоненттерін барлық пәндердің мазмұнына енгізу арқылы ұлттық тәлім-тәрбие берудің нәтижесінде өз ұлтына тән ұлттық қадір-қасиеттерді, ұлттық сана-сезімді, мінез-құлықты, түйсік-түсінікті, көңіл-күйді, ұлттық сезімді, эмоциялық шымырқануды, ұлттық мақтанышты, ұлттық талғамды, ұлттық материалдық және рухани құндылықтарды, ұлттық мүдделерді, мақсат-мұраттарды, ұлттық өзіндік шаруашылық жүргізу машықтарын, іскерлік пен тәжірибені, өнерді меңгерту болып табылады.
Дегенмен, қоғамның дамуы әрбір тұлғаның бойындағы ізгі қасиеттерінің сапасына, әлеуметтенуі мен оның жалпы адамзаттық құндылықтарды игеру және қоғам игілігі үшін пайдалану қабілетіне байланысты болады.
Әлеуметтендірудің жетекші және анықтаушы бастауы - тәрбиелеу. Тұлғаны әлеуметтендірудің педагогикалық негіздері бала жасының психологиялық ерекшеліктері мен тығыз байланысты болуға тиіс. Оқушылардың дербестігі мен белсенділігін олардың еңбекке, өздеріне, қоршаған ортаға деген құндылық қатынастарын дамыту, оқыту мен тәрбиелеу процесінде жүзеге асыру арқылы қалыптастыруға болады.
Т.Парсонстың ойынша, әлеуметтену бала дүниеге келген қоғам мәдениетіне қатысты болса, рөлдерді қанағаттандырушы қызмет үшін бағыт-бағдар реквизитін игеру қажет. Әлеуметтенуде, дейді Э.В.Ильенков тәрбиемен қатар алдын-ала әдейі дайындықсыз, өздігінен туындаған ықпал арқылы адамның қоғамның толыққанды, толық құқылы мүшесі болуы байқалады.
Н.Смелзердің пікірінше адам алғаш өмірге келгеннен бастап әлеметтендіру барысында тұлғаны қалыптастыру жүріп жатады. Кең көлемді құндылықтарды, сол арқылы адамдар тіршілігінің бағдарларын меңгереді дейді.[8]
Ал ғалым Т.Қалдыбаеваның пайымдауынша "әлеументтендіру" ұғымы тұлға ұғымымен бірдей мәні бір, бірі адамның әлеуметік даму жолын бейнелесе, екіншісі соның нәтижесі, ал әлеуметтендірудің мәні - адамның адамдық қасиеттерін ашып, оны қоғамдағы әлеуметтік қатынасқа түсуге даярлау, тек әлеуметтік қатынасқа түсіп қана қоюға емес, саналы арақатынасқа, өзінен басқа да адамдар сезімі, мүддесі, сұранысы бар екенімен санаса отырып, адамдық мәніне лайықты қатынас жасау деп тұжырымдайды.[9]
Ғалымдардың әлеуметендіру туралы пікірлерін саралай келіп, әлеуметтендіру немесе әлеуметтік даму бұл өмірге келген барлық адамның қоғамдық өмірге араласып, әрекет етуі үшін, өмір сүруге мүмкіндік беретін әртүрлі білім-біліктер мен өмірлік дағдылар және тәжірибелерді, жалпыға ортақ мінез-құлық нормалары мен ережелерін игеріп, белгілі іскерліктер мен өз ұлтының мәдениетін меңгере отырып қоғам мен мәдениетке кіру үрдісі. Игерген іскерлік-дағдылар мен құндылықтар негізінде әлеуметтік ортамен яғни қоғамдық өмірмен қарым-қатынасқа түсе отырып өмірдегі өз орнына, роліне ие болып, индивидтің тұлғаға немесе дербес адамға айналу жолы деп тұжырымдауға болады.
Балалар құқы Конвенциясында (1989) балаларды туылғаннан әлеуметтендіру, әртүрлі әлеуметтік ортаға бейімделу мен жаңа қарым-қатынастардың, нормалар мен құндылықтардың пайда болуына жетелейтін нышандардың пайда болуы кезеңі немесе алғашқы сатысы деп қарастырады.
Тұлғаның әлеуметтенуінің әлеуметтік - психологиялық факторлары жалпы түрде екі үлкен топқа бірігуі мүмкін:
1) әлеуметтенудің әлеуметтік - мәдени жағын көрсететін және оның тарихи, мәдени, ұлттық ерекшеліктері мәселелерін қарастыратын әлеуметтік топ;
2) белгілі бір деңгейде тұлғаның өмір жолының кезеңдерімен анықталатын жеке тұлғалық топ.
Әлеуметтендіру өзіне білім беруді де және тәрбиені де қосып алады, сонымен қатар тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін ешкім жоспарламаған тосын жағдайларды да, стихиялық жиынтығын да, әлеуметтік топтарға индивидтердің ену процесін де қамтиды, - деген тұжырымнан бүгінгі даму үрдісінде тұлғаны әлеуметтендіру негізгі орын алатынын байқаймыз, әлеуметтендіру ұғымы бұл индивидтің қоғамдық өмірге қатысуына тартатын, мәдениетті түсінуге және әлеуметтік ортада, ұжымда өзін - өзі ұстау дағдысына үйрететін, өзін баянды ете түсетін және әр түрлі әлеуметтік рөлдерді орындаттыратын жалпы ортаның ықпалы.[10]
Әрбір мұғалім оқушылардың сыныптағы іс - әрекетін ұйымдастыра отырып, мына төмендегі қасиеттерді басшылыққа алса, жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселесінің шешімі нәтижелі болмақ:
+ оқушыларды әлеуметтік бейімділікке үйрету;
+ оқушыларды әлеуметтік өзін - өзі ұйымдастырушылыққа үйрету;
+ оқушыларды әлеуметтілік белсенділікке үйрету;
+ оқушыларды азаматтық жауапкершілікке үйрету;
+ оқушыларды әлеуметтілік экономикалық еріктілікке үйрету;
+ оқушыларды ақпараттық біліктілікке үйрету;
+ оқушыларды этномәдени, саяси әлеуметтік сәйкестілікке тәрбиелеу.
Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастырудың негізгі мақсаты етіп енді ғана қалыптасып келе жатқан мемлекеттік құрылыстың демократиялық принциптеріне берілген, білімді меңгерген, келер ғасыр талабына жауап бере алатын, жоғары рухани ұлттық сезімі оянған, өз бетімен ғылыми тұрғыдан ойлауға қабілетті, адам құқығын құрметтеудің маңызын түсінетін, өздігінен денсаулығын нығайтуға, эстетикалық талғамын қалыптастыруға, әрдайым әлеуметтік белсенділік танытуға дайын, нарықтық қатынастар жағдайындағы әр қилы өмірде өз бетімен іс істеуге мүмкіндгі мол интеллекті, мақсат-мұраты және мүдделері, адамгершілік пен мінез-құлық мәдениеті толық жетілген дүниеге берік көзқарастағы өзін де, өзгені де құрметтейтін, өзіне-өзі сенімді жеке тұлға үлгісіндегі жаңа ұрпақты даярлау мақсаты қойылады. Бұл міндетті ойдағыдай іс-жүзіне асыру үшін, қажетті шарттар туындайды және оны іске асыру қажет.Олар:
Жалпы білім беретін мектеп ұжымы
:: мұғалімдер оқушыларды әлеуметтендіру мәселелеріне қатысты тәлім тәрбиелік шараларды іс-жүзіне асыру барысында:
+ жалпы мемлекеттік, жалпыұлттық мәні бар және белгілі бір ұлтқа тән әлеуметтік қасиеттерді;
+ сапаларды, рухани құндылықтарды;
+ мүдделерді меңгертудің үйлесімді сабақтастығының сақталу заңдылығын үнемі басшылыққа алып отыруы шарт.
:: Оқушылардың адамдық бітім-болмысының, қадір-қасиетттері мен сапаларының жан-жақты және үйлесімді қалыптасып, дамуына ықпал ететін:
рухани құндылықтар мен ой-пікірлердің;
әлеуметтік тәжірибенің озық үлгілерінің;
идеялар мен мақсат-мұраттардың, мүдделер мен рәсімдердің;
адамгершілік пен мінез-құлық нормаларының алдағы бүкіл өмір бойы сіңірілуіне түрткі болып отыратын өзіндік бағыт-бағдары ой қорытушылық қабілеті бар жетекші қайнар көзі;
ойлау қабілеттерінің ең жоғары тиімді тәсілі, жан дүниесінің ең негізгі деңгеймен ұсынысы ретінде дүниеге ғылыми көзқарастар алынып, қалыптастырылуы жөн.
Оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіре отырып:
оларға өз елінің азаматы ретінде белгілі бір тарихи-мәдени ортада қабылданған мінез-құлық нормаларын меңгертудің негізгі бағыттарының бірі ғана емес, сонымен бірге, бұл күндері қоғамдық өмірдің төрінен орын алып нарықтық жүгенсіздік жағдайында зор мәнге де ие екендігін мектеп ұжымы мен мұғалімдер үнемі есте ұстаулары керек.
* Жалпы мемлекеттік, жалпы ұлттық мәні бар әлеуметтік-азаматтық қасиеттер мен сапалардың алдыңғы қатарына Қазақстанда азаматтық татулық пен ұлттық келісімді тұрақтандырудың тиімді жолдарының бірі ретінде әрбір ұлт өкілінің, әсіресе, олардың ертеңгі күні орынбасар жас ізбасарларының бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру шарт.
Оқушылардың бойында
# ұлттық сана-сезімді, қадір-қасиеттерді;
# рухани құндылықтарды, мақсат-мұраттарды, мүдделерді;
# талғамды, салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды, жөн-жоралғыларды;
# мәдениетті, өнерді және іскерлікті дарыта отырып, жоғарыдағыдай құндылықтарды жасөспірімдер бойына сіңіру арқылы оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімдерін қалыптастыру болып табылады.
[11]
Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастыру жұмыстарын сараптау барысында төмендегідей мәселелер анықталды:
оқытушылар мен оқушылар арасындағы қарым - қатынасты жақсарту;
оқушылардың әлеуметтік белсенділігі мен қоғамға қарсы қылықтарының алдын алу мақсатында жұмыс түрі мен әдістерін жетілдіру;
оқушылардың жан-жақты қабілеттерін дамыту мақсатында оларды бос уақыттарын тиімді пайдаланулары үшін әртүрлі үйірмелерге тарту;
тәрбиеленуші тұлғаны терең зерттеп, жиналған ақпаратты диагностикалау.
Қорыта айтқанда әлеуметтік-азаматтық сезімі қалыптасқан оқушы - қарым-қатынас жасай білетін, өмірлік мақсатына жете білетін, өмірлік және адамгершілік құндылықтарды ұстанатын, өзінің қажеттілігі мен қызығушылықтарын қоғам талаптарына сәйкес шектей білетін тұлға болып табылады.
Сондықтан, оқушыларда әлеуметтік-азаматтық сезім қалыптастыру барысында олардың бойына ізгі қасиеттерді сіңіре отырып, олардың ар-намысына тимеуге, абыройларын, ар-ождандарын құрметтеуге рухани-адамгершілік пен әдептілікке баулу, адамды сүйе, сыйлай, құрметтей, қадірлей білуге үйрету, қоғамның шынайы иесі болуға талаптандыру қажет. Оқушыларды тәрбиелеуде оның ең тиімді жолдарын, құралдарымен тәсілдерін саралауға ең алдымен ұстаздар әрбір жас жеткіншектің жас мөлшерін, мінез-құлқын, тұлғалық қалыптасатын кезеңдерінің психологиялық ерекшеліктерін үнемі ескеріп, зерттеп отыруы әрбір ұстаздың кәсіби міндеттеріне айналуы тиіс.
1.2 Оқушылардың әлеуметтік сезімін қалыптастырудың негізгі құралы әлеуметтік орта
Адам өмірге дайын мінез-құлық нормалар, рухани құндылықтар, және қызығушылықтармен келмейді. Бұл қасиеттердің барлығы бірте-бірте әртүрлі әлеуметтік құрылымдар мен топтарда қалыптасып, дамып, қоғам дамуындағы өзгерістерге орай, қоғамдық қатынастар негізінде қалыптасқан топтар мен жеке адамдардың іс-әрекетін реттейтін талаптарға бағынады.
Ал әрбір адам қалыптасып, дамып тұлға, дербес адамға айналғанша өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік жүйенің мәдени мұралары мен құндылықтарын игеруде өзіне тән жолдары мен сатылардан өтеді.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудың мүшесі ретінде өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке тұлға.[12]
Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Баланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адамның дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады. Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тәрбие, әлеуметтік орта, тұқым қуалаушылық,т.б. жатады.
Оқушының жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал ететін үш фактордың ішінен тәрбие адамның дамуына орасан күшті ықпал етіп, тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалына белсенді әсер етіп, баланың дамуын қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс.
Қазіргі заман тəрбиесі гуманистік негізде болып, тұлғаның əлеуметтік-мəдени (өмір жəне əрекет-қылық кейпін таңдау жəне іске асыру), даралықты (тұлғаның өзіндік қалыптасуы), жауапкерлікті қатынас (құндылықтар таңдау) бағыттарында дамуына орайласады. Мұндай тəрбие технологиялық икемшілдігіменен (адамның қабылдау жəне психологиялық даму заңдылықтарына сай орындалады), көңіл-күйге сəйкестігімен (көңіл-күй тəжірибесін қалыптастырады), сұхбаттастығымен (екінші біреуге ұсыну үшін емес, өз меншікті тəжірибесін құрастыру үшін), жағдайға орай орындалуымен (негізгі құралы - тəрбиелік жағдай), болашаққа бағытталуымен (дамудағы тұлғаға арналады) ерекшеленеді.[13]
Тәрбиеге әлеуметтік-рөлдік көзқарас тұрғысында адам көптеген әлеуметтік жүйенің компоненті болып саналады: отбасы, ұжым, кәсіби топ, этнос, қоғам. Тәрбие мазмұны құндылық қарым-қатынас жүйесімен: өзіне, өзінің отбасына, мектепке, қоршаған ортаға, Отанына, Жер әлеміне, сондай-ақ, әлеуметтік рөл жүйесімен де сәйкестенеді:
● Адам ● Дос
●Ұл (қыз) ● Құқық қорғаушы
● Аға (қарындас) ● Патриот
● Немере (немере қыз) ● Азамат
● Туыс ● Қорғаушы
● Оқушы ● Ұлттық мәдениетті
● Ұжым, топ мүшесі қорғаушы және жасаушы
● Көш басшы ● Еңбекші
● Иегер ● Әлем азаматы
● Қалалық (ауылдық) ● Бейбітшілік орнықтырушы
● Көрші ● Эколог
● Бірлестіктің, топтың, этнос мүшесі
Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның жақсы дамуына қажетті материалдарды іріктеп алады, айналадағы табиғи және әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын табу нәтижесінде баланың ой-өрісі кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.
Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды.
Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне ықпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады. Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық, эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер адамдардың қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардың талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды.
Г.М. Андреева Әлеуметтендіру бұл екі жақты процесс. Біріншіден индивид әлеуметтік ортамен берік байланыс жасай отырып, одан өзіне әлеуметтік тәжірибені қабылдайды. Екіншіден айнала әлеуметтік ортамен берік қатынасы арқылы онымен белсенді байланыс туғызу және өзінің бойында белсенді іс әрекетті қалыптастыру - дейді.[14]
Әлеуметтендіру қоғам талаптарынан жеке тұлғаның қалыптасу кезеңінде бірте - бірте игеруі, сана мен тәртіптің маңызды әлеуметтік даму барысында қоғамда адам өзін тұлға ретінде сезінеді. Бұл тәрбие, адам өздігінен алдында мақсат қойып, оған жетуде өзінің беделі мен сезімін түсінеді, қоғамдағы өз орнына сенімді. Әлеуметтендіру идеяларын іске асыру, жалпы алғанда, педагогикалық процесте оқу және оқудан тыс уақытты толыққанды пайдалануды, сондай-ақ, отбасымен, қосымша білім беру ұйымдарымен тығыз ынтымақтастықты талап етеді.
Бүгінгі біздің білім жүйесінің мақсаты басқа елдердегі тәрбиенің озық үлгілерін қайталау емес, тәрбие үрдісінің негізінде білім беру және оқушыны тұлғалық деңгейде қарастырып, тұлғаны жан - жақты дамытып, әлеуметтендіру - заман талабынан туындаған өзекті мәселе екендігін мойындау.
Әлеуметтендіру тұлғаның қалыптасу, қоғамның талаптарын біртіндеп игеру,оның қоғаммен өзара байланысын реттейтін әлеуметтік мәні бар мінез - құлық пен сана белгілерін меңгеруін көрсетеді.
Оқушының жеке басы дамуының аса маңызды факторы - оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі, ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен, жолдастарымен қарым-қатынас орнатуға бағытталады. Оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасу кезеңінің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық, әлеуметтік негіздерін қолданып, қалыптасуының жалпы бағытының белгіленуі. Бұл кезеңдегі дамудағы биологиялық және әлеуметтік жағдайлардың рөлі туралы теориялық талас жарты ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.
Отбасы, мектеп пен мектепке дейінгі тəрбие мекемелері, балалар жəне жасөспірімдер бірлестіктері, көше, бұқаралық ақпарат құралдары - бұлардың бəрі де тұлға дамуындағы қалыптастырушы ықпал жасайтын ерекше тəрбиешілер тобын құрайды.
Отбасы айтқанына көндіріп тəрбиелейді; мектеп оңтайлы қылық, дұрыс көзқарас қалыптастыруға ұмтылады; балалар мен жеткіншектер ұйымдары қарым-қатынас жүйелеріне ендіреді; ал көше болса, отбасы, мектеп, əрқилы бірлестік топтар бере алмағандардың орнын толтырады. Бала осы аталған ұйымдардың өз өмірінде қайсысы басым болса, сонысын таңдайды, соның ықпал тəуелділігінде болады.
Осыдан тəрбие тұлғаға ықпал жасаушы құрылымдардың өзара қатынастарымен бірлікте қарастырылады.[15]
Тұлғаның əлеуметтенуінде жетекшілік маңызға ие жалпыға бірдей жағдаяттар болады. Олар: туған күнінен бастап, балаға болатын үздіксіз де тұрақты ықпал; отбасыдағы қарым-қатынастың туысқандық, сүйіспеншілік, сенім, өзара жауапкершілік сезімдеріне негізделуі; ұрпақтан-ұрпаққа тəжірибе өткізуге бағытталған əрқилы деңгейдегі отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасы жəне ықпалы. Өз балаларының ерекшеліктерін, қызығулары мен қажеттерін ескеруде ата-аналар мүмкіндіктері орасан.
Отбасылардың өздеріне тəн ерекшеліктеріне орай топтасуы төмендегідей:
Құрылымы бойынша (мүшелер саны, жас деңгейлері): үш əулетті отбасылар - ата-аналар, балалар, немерелер; екі əулетті отбасы- ата-аналар жəне балалар; бір балалы; көп балалы (үш одан да көп балалы) отбасылар; толық болмаған, яғни ата-анасының біреуі жоқ; перзентсіз жəне т.б. отбасылар; отбасы тұрмысы жəне даму жағдайларына байланысты (жарасымды жəне қисыны кеткен жанұялар); отбасылық тəрбие стиліне орай (əкімшіл, адамгершілікті, либералды).
Əкімшіл (авторитарлы) отбасы - бала қарсылығын не күйзелісі мен селқостығын туындататын қаталдығы шектен тыс талаптарымен сипатталады. Сырттай бұл дөрекі қылық пен тұрпайы, жалған сөзден, екіжүзділіктен көрініп, балада қорқыныш пен қорғансыздық сезімін пайда етеді.
Адамгершілікті қатынас түрі (стилі) ата-аналардың бала тұлғасына болған сыйластық, құрметімен, оның көзқарас, ой-пікірлерін қабылдауымен, өзіндік дербестігін шектемейтіндігімен еленеді. Мұндай отбасылар балалар датына құлақ түре алады, өз шешімдерімен баланы тұсауламайды, оның шығармашыл ынтасының дамуына көмектеседі. Бұл отбасы жағдайында бала өзін жайлы сезінеді, əрдайым табысты əрекет қуанышына бөленіп, оны ата-анасымен бөліседі, олардан қорықпайды, керісінше, ішкі нəзік сырларын ортаға салып, проблемаларымен бөліседі, кеңестерін тыңдауға асығады, өз қадір мəртебесін сезінеді.
Либералды стильдік қатынас отбасы баласының не істесе де бетін қайтармауға, оның жауапкерсіздігі мен өзімшілдігіне бастау береді. Балалар ата-аналарының əсіре сүйіспеншілігін қорғаныс етеді немесе олардың түгелдей елемеу, немқұрайлылығына тап болады. Бұл баланы екіжүзділікке, менмендікке, тəртіпсіздікке, моральдық жұтаңдыққа душар етеді.[16]
Өз перзентіне шынайы қамқорлық пен сүйіспеншілік шуағын арнаған ата-ана, негізінен адамгершілікті (демократтық) стильді қолдана отырып, орынды жерінде əкімшіл не либералды тəрбие элементтерін қолдануды да ұмытпайды.
Отбасында тиімді тəрбиелеудің белгілі ережелері қалыптасқан:
- баланы бар қалпында сүю, құрметтеу қажет;
- балаға əсер ететіні құрғақ сөз емес, оның қалай айтылғаны, шын көңілден шыққандығы мəнді;
- баламен қатынас оның жас ерекшелігіне сəйкес болуы шарт, сонда ғана үлкендер мен кішілер арасындағы дау-дамай туындамайды да ең қонымды тəрбие əдісін таңдап, қолдануға болады;
- баланың не айтқысы келетінін түсініп алған жөн, асығыс қорытынды жасаудан сақтанған дұрыс;
- жазаны істеген келеңсіз əрекеті үшін қолдануға үйренген жөн, баланы намысына тиіп, қорламаңыз (ешуақытта бала жаман емес, оның қылығы жаман);
- бала жөнінде басқалар (мұғалімдер, көршілер) тарапынан айтылған сын пікірлерден қорытынды жасаудан бұрын оның өзімен əңгімелесіп, əрекетінің себебін анықтап, кейін шешім қабылдаған жөн: жұрт алдында өз беделіңді жоғалтамын деп шошынудың қажеті шамалы, өз балаңның сенімінен айырылып қалмаған дұрыстау;
- бала жасына қарамай, басыбайлы қадағалауды жек көреді. Ата-анасының өз өміріне шын ықыласпен араласқанын ғана ұнатады. Бала табиғатынан ата-анасын сүйеді;
- баланы қиындықтар құрсауында жападан жалғыз қалдыруға болмайды.
Отбасы тəрбиесінде қолданылатын басты əдістер - бұл өнеге-үлгі, бірлікті еңбек, іс-əрекет, əңгіме-сұхбат, қолдап-қуаттау, баланы қорғау.[17]
Тəрбие үшін арнайы шарт, жағдайлар жасаудың тіпті де қажеті жоқ - тек қана дұрыс, инабатты, адамгершілік əдеп сақтап, өмір сүруді басты ұстаным етіп алу керек.
Мектеп ұжымы - бұл əлеуметтік мəнді мақсатпен, іс-əрекетпен, сол іс-əрекетті ұйымдастыру бағытымен бірлескен, ортақ сайлану органымен, ынтымағымен, ортақ жауапкершілігімен, теңдей құқық пен міндеттерге ие бола тұрып, өзара тəуелділігін тани білген барша оқушылар тобынан құралады.
Тұлға əлеуметтенуінде мектеп ұжымының ықпалы өте күшті. Себебі, бұл ұжым өз ішіне біртұтас жалпы мектептік ұжымды, сыныптар, үйірмелер, спорттық бөлімдер, уақытша ұжымдық бірлестіктер құрылымдарын қамтиды. Оқушылар өз алдына ұжым есептелетін оқу, еңбек, қоғамдық, көркем өнер - шығармашылық, клубтық, спорттық жəне өзге де бірлестіктердің мүшелері болуы ықтимал.
Оқушылар тобының аса мəнді сапасы - əлеуметтік-психологиялық кемелі. Себебі, осындай кемел деңгейі ғана топты түбегейлі жаңа əлеуметтік құрылым - топ-ұжым дəрежесіне жетілдіреді.
Оқушылар ұжымында келесі бірлестіктер болуы мүмкін:
- бастапқы (не өзара байланысты) ұжым - ұзақты қарым-қатынасқа түскен бір сыныптағы оқушылар (сынып);
- жалпы мектептік ұжым - ол сынып бірлестіктерінен құралады.
Кейбір оқу-тəрбие жұмыстарды орындау үшін ұзақты не қысқа мерзімді, уақытша ұжымдар түзіледі: үйірмелер, спорт секциялары жəне т.б.
Соңғы кездері əлеуметтанушылар ұжым ішінде шағын топтарды бөліп қарастыруды жөн көруде. Шағын топ қатысушыларының өзара жақындығы əлеуметтік мəнді мақсаттардан болмай, олардың арасындағы жеке сыйластық пен кішігірім топтық қызығуларға негізделеді. [18]
Мектеп ұжымының даму процесі кездейсоқ емес, ол педагогикалық басқарымды. Ұжымды педагогикалық басқару тұрғысынан келесі ережелерді ескеру қажет:
- педагогикалық басшылық оқушылардың өз бойына тəн дербестік пен еркіндікке болған ұмтылысына негізделуі шарт;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуының педагогикалық-психологиялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Әлеуметтік-азаматтық сезім түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Оқушылардың әлеуметтік сезімін қалыптастырудың негізгі құралы әлеуметтік орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ІІ Қазіргі мектеп оқушыларының әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастырудың жағдайлары, мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Азаматтық тәрбие - оқушының азаматтық сезімінің қалыптасуының негізгі факторы ретінде тәжірибелік-эксперименттік жобаны іске асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптасуын зерттеудегі жетістіктер, нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Кіріспе
Қазіргі таңда тәуелсіз еліміздің алдында тұрған күрделі міндеттердің бірі - тұлға құқықтары мен еркіндігін құрметтейтін, әлеуметтенуге қабілеті жоғары, адамгершілікті, өзге халықтың тілі мен дінін сыйлайтын толерантты құқықтық, демократиялық мемлекеттің азаматын тәрбиелеу болып отыр.[1]
Бүгінгі бала - қоғамның ертеңгі мүшесі. Сондықтан баланың шын мәнісіндегі адам болып қалыптасуы, қыруар уақыт пен тер төгетін, зор еңбекті қажет ететін, ауқымы кең, жауапкершілігі мол жұмыс. Қазіргі заман талабына сай оқыту мен тәрбиелеудің түрлерін жедел игеріп, кәсіби шеберлікті ұштап отыру парызымыз.
Оқушыларға тиянақты да, сапалы білім беру ол ізденіс арқылы, оқушының құштарлығы мен қызығушылығы арқылы, сабақта жаңашылдық әдістерді пайдалану арқылы оқушыларды өздігінен еңбек етуге, алған білімін жаңа материалдармен ұштастыра білуге дағдыландыра отырып, оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуын тәрбие негіздері арқылы жетілдіру қажеттілігі туындап отыр.
Мектеп мемлекет қолындағы ақпарат құралдардың (баспасөз, радио, теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің саясатын жүргізеді. Оқушының жеке басының дамуы мен қалыптасуында тәрбие орасан күшті ықпал етіп, баланың дамуын қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс.
Оқушылардың мектептегі өмірі тұлғаның әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы кезеңде оқушы бойында адамгершілік дүниетанымдары, сенімдері, ұжымшылдығы, тәртіптілігі, адалдығы мен шыншылдығы сияқты тұлғалық құндылықтары қалыптасады.
Оқушылардың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адамның дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады. [2]
Оқушылардың бойында әлеуметтік-азаматтық сезімінің болуы қазіргі күн талабына сай тарихи тәжірибені қорытындылау - өзекті мәселе. Біздің ойымызша ХХІ ғасырдың басындағы қоғам құрылымының түбірлі өзгерістері Қазақстанның жаңа бағытта дамуы мектептердің оқу тәрбие ісіне үлкен ықпалын тигізді. Сондықтан қазіргі жағдайда қоғамды дамытудың тиімді жолдарын қарастырып жатқан бұрынғы тарихи әлеуметтік қарама қайшылық заңдылықтарды диалектикалық тұрғыдан жаңаша қарастыра білу көкейкесті мәселе болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуындағы тәрбиенің маңыздылығын айқындап іс - тәжірибеде тиімді пайдалану, іске асыру.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: қазіргі қоғамға сай оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасу барысын зерттеу мақсатында зерттеу жұмысының тақырыбын Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуындағы тәрбие негіздері деп тұжырымдадық.
Зерттеу болжамы: - егер, қазіргі мектеп оқушыларының әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастырудың теориялық моделі берілсе, әлеуметтік-азаматтық сезім қалыптастырудың әдістемелік жүйесі жасалса, әлеуметтік-азаматтық сезім мазмұны мен көлемі анықталса, онда оқушылардың оқу іс-әрекетіндегі белсенділігі артып, сабақ барысында, сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастыруға көмектесетін дидактикалық құралдар кеңінен қолданылып, білімді саналы түрде меңгертіп, жүйелі тәрбиелеу арқылы оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімі қалыптасады.
Зерттеу пәні: оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: Жеке бастың әрекетшілдігі; жастар жөніндегі теориялық-әдістемелік еңбектер; жеке бастың әлеуметтік-азаматтық сезімі; қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық және азаматтық қатынастарға тәуелділігі.
Зерттеу әдістері:
- зерттеу тақырыбымызға байланысты философиялық, әлеуметтік, педагогикалық әдебиеттерді талдау;
- озық тәжірибені зерттеп қорыту;
- мектеп құжаттарын сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың жоспары және оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптасуын зерттеуге арналған психологиялық әдістерге талдау жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Оқушылардың әлеуметтік азаматтық сезімінің қалыптасуының педагогикалық-психологиялық негізін талдау;
Қазіргі мектеп оқушыларының әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастыру жолдарын қарастыру;
Әлеуметтендіру арқылы оқушыда әлеуметтік сезім қалыптастырудың маңыздылығын айқындау;
Оқушылардың әлеуметтік сезімін қалыптастырудың негізгі құралы әлеуметтік ортаның маңыздылығын ашу;
Азаматтық тәрбиені оқушының азаматтық сезімін қалыптасуының негізгі факторы ретінде қарастыру;
Оқу мен сыныптан тыс жұмыстардығы оқушылардың әлеуметтік азаматтық тәрбиесінің мазмұнын, түрін, әдістерін ұйымдастыру жолдарын анықтау.
Мектеп оқушыларының жекелеген әлеуметтік-азаматтық ерекшеліктерін психологиялық әдістемелерді қолдана отырып, зерттеу жұмысын жүргізу.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қазіргі мектеп оқушылары және Рудный қаласы әкімдігінің №15 орта мектебінің 6 сынып оқушылары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастырудың теориялық негізі жасалды.
- оқушыларда қалыптасатын әлеуметтік-азаматтық сезімдердің мазмұны, жүйесі, маңыздылығы анықталды.
- оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастырудың әдістемесі беріліп, эксперименттен өткізілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуының педагогикалық-психологиялық негізі
1.1 Әлеуметтік-азаматтық сезім түсінігі
Өзгермелі әлем жағдайында бүгінгі күннің талабына орай мақсат, міндеттерді шешу үшін оларды іске асыратын болашақ ұрпақ қоғам дамуына сәйкес болуы қажет. Қоғамдағы өзгерістердің бағыт-бағдары мен талаптары сол қоғамда өмір сүріп отырған адамдарға да жаңа талап-тілектер мен құндылықтарды жүктеп отырары сөзсіз. Ал бүгінгі күннің қояр басты талабы - әрбір адамның өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі өзгерістерді ой елегінен өткізіп, жаңа жағдайға, өмірге қарай бейімделуі яғни өздерін қайта құруы, бойларындағы құндылықтарды қайта бағалап, байыта отырып, өмір сүре алуы болып отыр. Осы өмір сүру барысында қалыптасатын, ал тақырыптың мәнін ашатын ұғымдардың негзігісі сезім.[3]
Сезім - адамдардың бір-бірімен қатынас жасау қажеттігінен туындайтын және біртіндеп дамып қалыптасып отыратын жан қуаты. Мәселен, достық, адалдық сезімдері, адамда бірден қалыптаса қоймайтын белгілері. Ал, эмоция болса, адамның түрлі органикалық қажеттіліктеріне байланысты оқтын-оқтын туып отыратын, кейде шағын, кейде күрделі, ситуациялы көріністері. Мәселен, адам қуанғаннан немесе қамыққаннан козіне жас алады, не болмаса бір нәрсеге мәз болып шек сілесі қатқанша күледі, әрине мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтыны белгілі. Бұл сезім мен эмоцияның бірінші ерекшелігі.
Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар (мимика, пантомимика) жөнді байқалмайды, тұрақты терең әсерлі сезім адам психологиясындағы басты белгілердің бірі, ал эмоция болса мәнерлі қозғалыстарға бай келеді, мұнда адам өзін тек организм тұрғысынан көрсете алады.
Адамның жоғары сезімдері -- имандылық, интеллектілік, эстетикалық. Жоғары сезімдердің қалыптасуына, адамның өскен ортасы, отбасы, ұжымы елеулі әсер етеді, әсіресе халқымыз айтқандай "Сөз сүйектен өтеді ..." т.б. мәтелдері сезімді тәрбиелеу қажет екеніне дәлел болады. Осы тұрғыдан алғанда, сезім ми қабығының жұмысынан, ондағы динамикалық стереотип жасалып отыратындығынан тәуелді. Мәселен, осы жүйке қызметінің орталықтарына зақым келсе, адам тойғанын білмейтін, немесе шөлі қанбайтын жағдайға ұшырайды. Бұл жерде де сезімдер мен эмоцияның бір-бірінен айырмашылығы байқалады.
Адамның сезімдері ылғи да қоғамдық-тарихи сипатта болады. Мәселен, адамның адамгершілік сезімдері (жолдастық, борыш, жауапкершілік, адалдық, шыншылдық, т.б.) қоғамдағы өзгелерге байланысты өзгеріп отыратыны белгілі. Мәселен, нарық экономикасына көшкенде, жастардың сезімдерінде әр түрлі көріністерді байқаймыз.[4]
Сезім -- адамның өзіне, өзге адамдарға, айналасындағы заттар мен құбылыстарға көңіл-күйінің қатынасын білдіретін және оларды бейнелейтін психикалық үрдіс. Сезімінің психикалық үрдіс екендігін білдіретін тағы бір ерекшелігі -- оның адам көңіл-күйіне байланысты әрбір үрдіске белгілі бір түрде рең беріп тұратындығы.
Сезімінің сан алуан көріністері мен олардың пайда болуы әлеуметтік-қоғамдық жағдайларға, әсіресе, материалдық, рухани-мәдени қажеттіліктерді қанағаттандырудың мақсат-мүдделеріне байланысты. Сезім мен эмоцияның адам іс-әрекеті мен көңіл-күйіне ұнамды әсер етуі стеникалық -- күшті сезім тудырса, ал ұнамсыз не теріс әсер етуі астеникалық -- әлсіз, жағымсыз сезім тудырады. Стеникалық сезім жүйке жүйесіндегі қозуды күшейтсе, астеникалық сезім жүйкеге тежелу жасап, адамның әрекетшілдігін әлсіретеді. Адам сезімінің қайнар бұлағы -- бізді қоршаған болмыс, объективтік шындық. Сезім адамның табиғи және әлеуметтік қажеттіліктерінің қанағаттандырылу не қанағаттандырылмауы салдарынан туындап отырады.[4]
Әлеуметтік - азаматтық сезім белгілі бір тарихи жағдайда қалыптасады, оның өзгеруіне қарай мазмұны мен түрі өзгеріп отырады. Әлеуметтік азаматтық сезімнің қалыптасуы іс әрекеттің барысында жеке адам қалыптасады, оның жетекші күші сұранысы мен қажеттілігінде. Өмір сүруі еңбек ету үшін қажеттілігін қанағаттандырады. Сондықтан әлеуметтік азаматтық сезімді қалыптастыру барысында қоғам мен жеке адамның сұранысы мен қажеттілігін зерттеп оны іс жүзіне асыру қажет.
Тарихи таным әлеуметтік даму мен азаматтық сезімнің қалыптасуының мәнін ашады.
Тарихи таным әлеуметтік - азаматтық сезімді қалыптастыруда екі функцияны атқарады.
2. Қоғамдағы әлеумет қажеттілігін қанағаттандырады. Азаматтық әлеуметтік тарихты танып білу арқылы мінез құлықтың әр түрлі әлеуметтік бейнесі қалыптасады. Тарихи кейіпкерлердің іс әрекеті арқылы әр түрлі тарихи оқиғалардың шешілу нәтижесін қоғамдық құрылысты дамытушы және басқарушы әлеуметтік топ. Белгілі бір уақыт барысында қоғамдық мінез құлықтың негізгі нормасын жүзеге асырып отырады.
1.Әр түрлі, қоғамдық қызметтегі адамдардың әлеуметтік санасы. Тарихи таным халықтың әлеуметтік қажеттілігін мәдени әлеуметтік этникалық жағынан канағаттандырып адамдардың ұрпақ жалғастығының қалыпты дамуын, қарым-қатынасын, өзара түсінушілігі мен тіл табысуына жағдай жасайды.
[5]
Ұлы Отан соғысы жылдары әлеуметтік-азаматтық көзқарас - Отан үшін, жеңіс үшін өзін-өзі құрбандыққа берсе, Тоқырау кезеңінде жоғарыдағылардың үкімін мүлтіксіз орындау болды, ал енді Егемен құқықтық Республика кезеңінде - белсенді, саналы, шығармашылықпен ойлайтын азамат қажет. Біздің зерттеген түйінімізге қажетті уақыт ХХІ ғасыр оқушыларының әлеуметтік-азаматтық сезімінің қалыптасуы. Бұл жылдары әлеуметтік сезім қоғам мүшелерінің бойында тұрақты деу қиын.
Жеке адамның әлеуметтік-азаматтық сезімі қоғамдық құрылысқа жауапкершілігі мен азаматтық борышты атқарудағы міндетінен көрінеді. Қоғам және жеке адамның қабілеті мен дамуы прогреске қарай бағытталуы тиіс. Ол педагогикалық басшылық арқылы қоғамның мақсат мүддесі мен оқушылардың талабына сай жүргізіледі.
Әлеуметтік-азаматтық дүниетаным адамның әдеті мен қажеттілігінің қалыптасуына ықпал етеді. Қоғам мақсатына сай оқушылардың іс әрекетін халықтық мұқтажын өтеу, өзін өзі жеке тұлға ретінде қалыптастыру.
Ұрпақ тәрбиесі - маңызды әлеуметтік-педагогикалық құбылыс. Себебі адамның болашақтағы барлық саналы өмірі оның бала күнінде алған тәрбиесіне байланысты. Тәрбие жұмысының мақсаты қашанда қоғамның объективті қажеттілігінен туындайды. Ал қазіргі Қазақстанның әлеуметтік қызметі - құндылықтар жүйесі мен идеялар өзгерістермен ерекшеленеді.
Өскелең ұрпақтың азамат болып қалыптасуы және оның шығармашылықпен дамуының негізі тәрбиеден бастау алады. Еліміздің ертеңі мен ұлттық қауіпсіздігі, қоғамның құндылығын талдағанда тәрбие проблемалары ерекше назар аударуды қажет етеді.
Жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес, оның тұлғасын білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Тәуелсіз елді өркениетті әлемге танытатын дамыған елдер қатарында терезесін тең ететін күш - білім және білімді ұрпақ.
Озық ойлы білімдар адамдар заманның, қоғамның дамуына, өзгеруіне өз үлесін қосады. Бүкіл өмір барысында іргелі қажеттіліктерді өтейтін, ашық жүйе ретіндегі ұлттық ойлауды қалыптастыратын тағылымды тәрбиеге тәуелді білімді қалыптастыру керек. Азаматтық сезімнің қайнар көзі, ұлттар мен ұлыстардың бейбіт қатар өмір сүруінің кепілі болатын ұлттық тәрбие қоғамның әлеуметтік рухани құралы болып табылады.[6]
Әлеуметтік-азаматтық сезім қалыптастыру - жастармен жүріп жатқан қазіргі жұмыстардың басым бағыттарының бірі. Қазіргі қоғамда бұл ұғым - Отанға деген, өзінің халқына деген махаббат, адалдық, азаматтық және қоғам игілігі үшін қызмет ету деген сияқты түсініктер ретінде қалыптасқан.
Қоғам тұтастығы, жастар арасындағы ынтымақтастықтың таяу болашағы, елдің интеллектуалдық және еңбек әлеуетінің дамуы мен ұдайы өндірілуі және мемлекеттің нығаюы талпынысы тек осында ғана болғандықтан жас азаматтар мен өскелең ұрпақтың құрылуы үшін әлеуметтік-азаматтық сезімді қалыптастырудың маңызы өте зор екені ақиқат.
Оқушыларды тәрбиелеудегі өмірлік бағыттар мен идеологиялық құндылықтары туралы мәселе қазіргі кезде әрбір білім беру мекемелері үшін ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастырудың ерекшелігі - Қазақстан жастарын тәрбиелеу жүйесіндегі осы бағыттың орнын анықтайды. Бұл ерекшелікті білу, сондай-ақ тәрбиелеу жұмысының практикасында оны есепке ала білу. Білім жүйесінде азаматтық тәрбиені жүзеге асыруға және анық жоспарлауға мүмкіндік береді. Тәрбиелеуге кешенді тұрғыдан маңызды қарау принципімен қатар жүреді.
Сонымен бірге бар күш оқушылардың әлеуметтік талаптарына, олардың өздерінің керек екендіктерін, қоғам үшін бағалылығын түсінуіне бағытталуы керек. Оқушылардың шығармашылығы мен белсенділігіне деген әлеуметтік тапсырыс әлеуметтік сезімінің құндылығын меңгеруге үлкен жағымды серпін береді, оның тиімділігін оқу, тәрбие, өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзі жетілдіру процестеріне ықпал етуін кенеттен арттырады.
Қоғамдық процестерге әр адам ерте балалық шақтан араласады. Сондықтан әлеуметтік-азаматтық сезіміде жас кезеңде басталады. Әлеуметтік жауапкершілік сезімі балада сәл кешірек, яғни мектептің екінші сатысында ояна бастайды. Әлеуметтік саналарды қалыптастыру кезеңдерінде берілетін білімдердің оқушылар жасы мен даму деңгейіне сәйкестігіне жете көңіл бөлінуі тиіс. Балаларға мектептің бірінші сатысында ''өкімет'', ''президент'', ''үкімет'', ''бедел'' т.б. ұғымдарды түсіндіруге нақты мысалдар пайдаланылса, тәжірибе жүзінде дер кезінде дәйектеліп, бекітілсе, онда олар бұл ұғымдарды тез меңгереді. Екінші, үшінші сатыдағы мектеп осы секілді қажетті ұғымдарды бекітіп, дамытады, нанымдарды қалыптастырады, тәрбиеленушілер әлеуметтік шынайы процестерге қызыға отырып, азаматтық сапаларын орнықтырады.
Әлеуметтік-азаматтық сезімі туа біткен сезім болып табылмайды, оны адам бойына дарыта білу керек. Бұл - күрделі, көп жоспарлы процесс. Оған тарихи сананы, яғни елдің батырлық және қайғылы оқиғаларын сараптап, елдің тарихына, мемлекеттік рәміздеріне, заңдарына, әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлеріне құрметпен қарау кіреді. Бұл процесс отбасы тәрбиесіне, күнделікті қолданылып жүрген дәстүрлерге, еліміздегі өмірдің деңгейі мен сапасына, әлеуметтік бағдарламалармен қанағаттандырылғандыққа, яғни адамның өз елін мақтан тұтуына мүмкіндік беретін барлық факторларға едәуір дәрежеде байланысты болады.
Бүгінгі біздің еліміздегі білім жүйесінің мақсаты басқа елдердегі тәрбиенің озық үлгілерін қайталау емес, тәрбие үрдісінің негізінде білім беру және оқушыны тұлғалық деңгейде қарастырып, тұлғаны жан - жақты дамытып, әлеуметтендіру - заман талабынан туындаған өзекті мәселе екендігін мойындау. [7]
Адамның адам болуға лайықты және өмір сүре білуіне керекті басты қажеттіліктер:
1. Денсаулық қажеттілігі
2. Өзін қорғай алу және қауіпсіздік қажеттілігі
3. Ұжымда өзгелердің құрметіне ие болу және әлеуметтік ортада болу қажеттілігі
4. Өмірдің мәнін түсіну қажеттілігі
5. Өз мүмкіндігін іске асыра білу және өзіндік келбеті болу қажеттілігі
6. Даму үшін шығармашылық қажеттілігі
7. Атқаратын ісінен қанағат сезімін алу, ішкі талпынысын іске асыру, көңіл - күйін көтеріңкі ұстау қажеттілігі.
Қажеттілік баланың қызығушылығынан пайда болады. Осы қажеттіліктерді іске асыру кезінде адамның әлеуметтену процессі жүреді.
Әлеуметтендіру үрдісі әлеуметтіктен тыс қалған адамды тәрбие арқылы әлеуметтендіріп, сол қоғамға сай өмір сүруге дағдыландырады. Бұл үрдіс жеке бастың жас ерекшелігіне байланысты күрделеніп, өзгеріске ұшырайды.
Жалпы оқушыларды әлеуметтендіріп, жаңа қоғам өміріне қосу үшін, келесідей шарттар орындалу қажет:
oo Оларға өмір бойы қызмет ететін, дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыруға және ғылымның негізгі байлықтарын, ұлттық, жалпыадамзаттық мәдениетті игеруге мүмкіндік беретін, сондай-ақ, өскелең ұрпақтың өздігінен ойлау қабілетін дамытуға, алда тұрған өмірлік, бағыт-бағдарлық және өндірістік міндеттерді өз беттерімен шешуге, жағдайдың өзгеруіне байланысты тез бейімдеуді, алған білімдерін нарықтық кезеңдегі өмірде қолдана білуді қажет ететін қазіргі заманғы күрделі техникамен және технологиямен байланысты алдағы еңбек жолында керек болатын білім негіздерімен, дағды-іскерліктерін және біліктіліпен қаруландыруға үйрету;
oo Оқу үрдісін барынша ізгілендіру мен гуманитарландыру принциптерін басшылыққа ала отырып, оқушыларға жалпы адамзаттың қол жеткен игіліктері мен ұлттық мәдениет, ғылым, тіл, өнермен ұштастырыла тәрбиелеудің негізінде жеке тұлғаны ана тілі мен ұлтаралық қатынас тілдерін, өзінің және басқа халықтардың тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін білетін әрі қастерлейтін адамгершілігі мен мінез-құлық мәдениеті жоғары адамзат ретінде тәрбиелеуге үйрету;
oo Білім берудің басты принципі - жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу және жетілідіріп дамыту қағидасын басшылыққа ала отырып, оқытудың барлық сатылары мен деңгейлерінде оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастырып, одан әрі дамытып отыру үшін даралап және саралап оқытуға, оқыту үрдісінде үнемі жаңадан жетілдірілген әдістерді және ақпараттық технологияны мүмкіндігінше пайдалануға, оқытуды политехникалық бағыты бар түрлі еңбек іс-әрекетімен ұштастыруға, олардың өздігінен денсаулығын нығайтуына, эстетикалық талғамын қалыптастыруға, сөйтіп, қоғамдық өмірді үнемі белсенділік көрсететіндей, нарықтық қатынастар жағдайындағы әр қилы өмірде өз бетімен өзін асырай алатындай етіп тәрбиелеу;
oo Ұлттық мәдениетті, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды, ұлттық психоология мен этиканың, өнердің компоненттерін барлық пәндердің мазмұнына енгізу арқылы ұлттық тәлім-тәрбие берудің нәтижесінде өз ұлтына тән ұлттық қадір-қасиеттерді, ұлттық сана-сезімді, мінез-құлықты, түйсік-түсінікті, көңіл-күйді, ұлттық сезімді, эмоциялық шымырқануды, ұлттық мақтанышты, ұлттық талғамды, ұлттық материалдық және рухани құндылықтарды, ұлттық мүдделерді, мақсат-мұраттарды, ұлттық өзіндік шаруашылық жүргізу машықтарын, іскерлік пен тәжірибені, өнерді меңгерту болып табылады.
Дегенмен, қоғамның дамуы әрбір тұлғаның бойындағы ізгі қасиеттерінің сапасына, әлеуметтенуі мен оның жалпы адамзаттық құндылықтарды игеру және қоғам игілігі үшін пайдалану қабілетіне байланысты болады.
Әлеуметтендірудің жетекші және анықтаушы бастауы - тәрбиелеу. Тұлғаны әлеуметтендірудің педагогикалық негіздері бала жасының психологиялық ерекшеліктері мен тығыз байланысты болуға тиіс. Оқушылардың дербестігі мен белсенділігін олардың еңбекке, өздеріне, қоршаған ортаға деген құндылық қатынастарын дамыту, оқыту мен тәрбиелеу процесінде жүзеге асыру арқылы қалыптастыруға болады.
Т.Парсонстың ойынша, әлеуметтену бала дүниеге келген қоғам мәдениетіне қатысты болса, рөлдерді қанағаттандырушы қызмет үшін бағыт-бағдар реквизитін игеру қажет. Әлеуметтенуде, дейді Э.В.Ильенков тәрбиемен қатар алдын-ала әдейі дайындықсыз, өздігінен туындаған ықпал арқылы адамның қоғамның толыққанды, толық құқылы мүшесі болуы байқалады.
Н.Смелзердің пікірінше адам алғаш өмірге келгеннен бастап әлеметтендіру барысында тұлғаны қалыптастыру жүріп жатады. Кең көлемді құндылықтарды, сол арқылы адамдар тіршілігінің бағдарларын меңгереді дейді.[8]
Ал ғалым Т.Қалдыбаеваның пайымдауынша "әлеументтендіру" ұғымы тұлға ұғымымен бірдей мәні бір, бірі адамның әлеуметік даму жолын бейнелесе, екіншісі соның нәтижесі, ал әлеуметтендірудің мәні - адамның адамдық қасиеттерін ашып, оны қоғамдағы әлеуметтік қатынасқа түсуге даярлау, тек әлеуметтік қатынасқа түсіп қана қоюға емес, саналы арақатынасқа, өзінен басқа да адамдар сезімі, мүддесі, сұранысы бар екенімен санаса отырып, адамдық мәніне лайықты қатынас жасау деп тұжырымдайды.[9]
Ғалымдардың әлеуметендіру туралы пікірлерін саралай келіп, әлеуметтендіру немесе әлеуметтік даму бұл өмірге келген барлық адамның қоғамдық өмірге араласып, әрекет етуі үшін, өмір сүруге мүмкіндік беретін әртүрлі білім-біліктер мен өмірлік дағдылар және тәжірибелерді, жалпыға ортақ мінез-құлық нормалары мен ережелерін игеріп, белгілі іскерліктер мен өз ұлтының мәдениетін меңгере отырып қоғам мен мәдениетке кіру үрдісі. Игерген іскерлік-дағдылар мен құндылықтар негізінде әлеуметтік ортамен яғни қоғамдық өмірмен қарым-қатынасқа түсе отырып өмірдегі өз орнына, роліне ие болып, индивидтің тұлғаға немесе дербес адамға айналу жолы деп тұжырымдауға болады.
Балалар құқы Конвенциясында (1989) балаларды туылғаннан әлеуметтендіру, әртүрлі әлеуметтік ортаға бейімделу мен жаңа қарым-қатынастардың, нормалар мен құндылықтардың пайда болуына жетелейтін нышандардың пайда болуы кезеңі немесе алғашқы сатысы деп қарастырады.
Тұлғаның әлеуметтенуінің әлеуметтік - психологиялық факторлары жалпы түрде екі үлкен топқа бірігуі мүмкін:
1) әлеуметтенудің әлеуметтік - мәдени жағын көрсететін және оның тарихи, мәдени, ұлттық ерекшеліктері мәселелерін қарастыратын әлеуметтік топ;
2) белгілі бір деңгейде тұлғаның өмір жолының кезеңдерімен анықталатын жеке тұлғалық топ.
Әлеуметтендіру өзіне білім беруді де және тәрбиені де қосып алады, сонымен қатар тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін ешкім жоспарламаған тосын жағдайларды да, стихиялық жиынтығын да, әлеуметтік топтарға индивидтердің ену процесін де қамтиды, - деген тұжырымнан бүгінгі даму үрдісінде тұлғаны әлеуметтендіру негізгі орын алатынын байқаймыз, әлеуметтендіру ұғымы бұл индивидтің қоғамдық өмірге қатысуына тартатын, мәдениетті түсінуге және әлеуметтік ортада, ұжымда өзін - өзі ұстау дағдысына үйрететін, өзін баянды ете түсетін және әр түрлі әлеуметтік рөлдерді орындаттыратын жалпы ортаның ықпалы.[10]
Әрбір мұғалім оқушылардың сыныптағы іс - әрекетін ұйымдастыра отырып, мына төмендегі қасиеттерді басшылыққа алса, жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселесінің шешімі нәтижелі болмақ:
+ оқушыларды әлеуметтік бейімділікке үйрету;
+ оқушыларды әлеуметтік өзін - өзі ұйымдастырушылыққа үйрету;
+ оқушыларды әлеуметтілік белсенділікке үйрету;
+ оқушыларды азаматтық жауапкершілікке үйрету;
+ оқушыларды әлеуметтілік экономикалық еріктілікке үйрету;
+ оқушыларды ақпараттық біліктілікке үйрету;
+ оқушыларды этномәдени, саяси әлеуметтік сәйкестілікке тәрбиелеу.
Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастырудың негізгі мақсаты етіп енді ғана қалыптасып келе жатқан мемлекеттік құрылыстың демократиялық принциптеріне берілген, білімді меңгерген, келер ғасыр талабына жауап бере алатын, жоғары рухани ұлттық сезімі оянған, өз бетімен ғылыми тұрғыдан ойлауға қабілетті, адам құқығын құрметтеудің маңызын түсінетін, өздігінен денсаулығын нығайтуға, эстетикалық талғамын қалыптастыруға, әрдайым әлеуметтік белсенділік танытуға дайын, нарықтық қатынастар жағдайындағы әр қилы өмірде өз бетімен іс істеуге мүмкіндгі мол интеллекті, мақсат-мұраты және мүдделері, адамгершілік пен мінез-құлық мәдениеті толық жетілген дүниеге берік көзқарастағы өзін де, өзгені де құрметтейтін, өзіне-өзі сенімді жеке тұлға үлгісіндегі жаңа ұрпақты даярлау мақсаты қойылады. Бұл міндетті ойдағыдай іс-жүзіне асыру үшін, қажетті шарттар туындайды және оны іске асыру қажет.Олар:
Жалпы білім беретін мектеп ұжымы
:: мұғалімдер оқушыларды әлеуметтендіру мәселелеріне қатысты тәлім тәрбиелік шараларды іс-жүзіне асыру барысында:
+ жалпы мемлекеттік, жалпыұлттық мәні бар және белгілі бір ұлтқа тән әлеуметтік қасиеттерді;
+ сапаларды, рухани құндылықтарды;
+ мүдделерді меңгертудің үйлесімді сабақтастығының сақталу заңдылығын үнемі басшылыққа алып отыруы шарт.
:: Оқушылардың адамдық бітім-болмысының, қадір-қасиетттері мен сапаларының жан-жақты және үйлесімді қалыптасып, дамуына ықпал ететін:
рухани құндылықтар мен ой-пікірлердің;
әлеуметтік тәжірибенің озық үлгілерінің;
идеялар мен мақсат-мұраттардың, мүдделер мен рәсімдердің;
адамгершілік пен мінез-құлық нормаларының алдағы бүкіл өмір бойы сіңірілуіне түрткі болып отыратын өзіндік бағыт-бағдары ой қорытушылық қабілеті бар жетекші қайнар көзі;
ойлау қабілеттерінің ең жоғары тиімді тәсілі, жан дүниесінің ең негізгі деңгеймен ұсынысы ретінде дүниеге ғылыми көзқарастар алынып, қалыптастырылуы жөн.
Оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіре отырып:
оларға өз елінің азаматы ретінде белгілі бір тарихи-мәдени ортада қабылданған мінез-құлық нормаларын меңгертудің негізгі бағыттарының бірі ғана емес, сонымен бірге, бұл күндері қоғамдық өмірдің төрінен орын алып нарықтық жүгенсіздік жағдайында зор мәнге де ие екендігін мектеп ұжымы мен мұғалімдер үнемі есте ұстаулары керек.
* Жалпы мемлекеттік, жалпы ұлттық мәні бар әлеуметтік-азаматтық қасиеттер мен сапалардың алдыңғы қатарына Қазақстанда азаматтық татулық пен ұлттық келісімді тұрақтандырудың тиімді жолдарының бірі ретінде әрбір ұлт өкілінің, әсіресе, олардың ертеңгі күні орынбасар жас ізбасарларының бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру шарт.
Оқушылардың бойында
# ұлттық сана-сезімді, қадір-қасиеттерді;
# рухани құндылықтарды, мақсат-мұраттарды, мүдделерді;
# талғамды, салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды, жөн-жоралғыларды;
# мәдениетті, өнерді және іскерлікті дарыта отырып, жоғарыдағыдай құндылықтарды жасөспірімдер бойына сіңіру арқылы оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімдерін қалыптастыру болып табылады.
[11]
Оқушылардың әлеуметтік-азаматтық сезімін қалыптастыру жұмыстарын сараптау барысында төмендегідей мәселелер анықталды:
оқытушылар мен оқушылар арасындағы қарым - қатынасты жақсарту;
оқушылардың әлеуметтік белсенділігі мен қоғамға қарсы қылықтарының алдын алу мақсатында жұмыс түрі мен әдістерін жетілдіру;
оқушылардың жан-жақты қабілеттерін дамыту мақсатында оларды бос уақыттарын тиімді пайдаланулары үшін әртүрлі үйірмелерге тарту;
тәрбиеленуші тұлғаны терең зерттеп, жиналған ақпаратты диагностикалау.
Қорыта айтқанда әлеуметтік-азаматтық сезімі қалыптасқан оқушы - қарым-қатынас жасай білетін, өмірлік мақсатына жете білетін, өмірлік және адамгершілік құндылықтарды ұстанатын, өзінің қажеттілігі мен қызығушылықтарын қоғам талаптарына сәйкес шектей білетін тұлға болып табылады.
Сондықтан, оқушыларда әлеуметтік-азаматтық сезім қалыптастыру барысында олардың бойына ізгі қасиеттерді сіңіре отырып, олардың ар-намысына тимеуге, абыройларын, ар-ождандарын құрметтеуге рухани-адамгершілік пен әдептілікке баулу, адамды сүйе, сыйлай, құрметтей, қадірлей білуге үйрету, қоғамның шынайы иесі болуға талаптандыру қажет. Оқушыларды тәрбиелеуде оның ең тиімді жолдарын, құралдарымен тәсілдерін саралауға ең алдымен ұстаздар әрбір жас жеткіншектің жас мөлшерін, мінез-құлқын, тұлғалық қалыптасатын кезеңдерінің психологиялық ерекшеліктерін үнемі ескеріп, зерттеп отыруы әрбір ұстаздың кәсіби міндеттеріне айналуы тиіс.
1.2 Оқушылардың әлеуметтік сезімін қалыптастырудың негізгі құралы әлеуметтік орта
Адам өмірге дайын мінез-құлық нормалар, рухани құндылықтар, және қызығушылықтармен келмейді. Бұл қасиеттердің барлығы бірте-бірте әртүрлі әлеуметтік құрылымдар мен топтарда қалыптасып, дамып, қоғам дамуындағы өзгерістерге орай, қоғамдық қатынастар негізінде қалыптасқан топтар мен жеке адамдардың іс-әрекетін реттейтін талаптарға бағынады.
Ал әрбір адам қалыптасып, дамып тұлға, дербес адамға айналғанша өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік жүйенің мәдени мұралары мен құндылықтарын игеруде өзіне тән жолдары мен сатылардан өтеді.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудың мүшесі ретінде өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке тұлға.[12]
Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Баланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адамның дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады. Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тәрбие, әлеуметтік орта, тұқым қуалаушылық,т.б. жатады.
Оқушының жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал ететін үш фактордың ішінен тәрбие адамның дамуына орасан күшті ықпал етіп, тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалына белсенді әсер етіп, баланың дамуын қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс.
Қазіргі заман тəрбиесі гуманистік негізде болып, тұлғаның əлеуметтік-мəдени (өмір жəне əрекет-қылық кейпін таңдау жəне іске асыру), даралықты (тұлғаның өзіндік қалыптасуы), жауапкерлікті қатынас (құндылықтар таңдау) бағыттарында дамуына орайласады. Мұндай тəрбие технологиялық икемшілдігіменен (адамның қабылдау жəне психологиялық даму заңдылықтарына сай орындалады), көңіл-күйге сəйкестігімен (көңіл-күй тəжірибесін қалыптастырады), сұхбаттастығымен (екінші біреуге ұсыну үшін емес, өз меншікті тəжірибесін құрастыру үшін), жағдайға орай орындалуымен (негізгі құралы - тəрбиелік жағдай), болашаққа бағытталуымен (дамудағы тұлғаға арналады) ерекшеленеді.[13]
Тәрбиеге әлеуметтік-рөлдік көзқарас тұрғысында адам көптеген әлеуметтік жүйенің компоненті болып саналады: отбасы, ұжым, кәсіби топ, этнос, қоғам. Тәрбие мазмұны құндылық қарым-қатынас жүйесімен: өзіне, өзінің отбасына, мектепке, қоршаған ортаға, Отанына, Жер әлеміне, сондай-ақ, әлеуметтік рөл жүйесімен де сәйкестенеді:
● Адам ● Дос
●Ұл (қыз) ● Құқық қорғаушы
● Аға (қарындас) ● Патриот
● Немере (немере қыз) ● Азамат
● Туыс ● Қорғаушы
● Оқушы ● Ұлттық мәдениетті
● Ұжым, топ мүшесі қорғаушы және жасаушы
● Көш басшы ● Еңбекші
● Иегер ● Әлем азаматы
● Қалалық (ауылдық) ● Бейбітшілік орнықтырушы
● Көрші ● Эколог
● Бірлестіктің, топтың, этнос мүшесі
Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның жақсы дамуына қажетті материалдарды іріктеп алады, айналадағы табиғи және әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын табу нәтижесінде баланың ой-өрісі кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.
Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды.
Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне ықпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады. Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық, эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер адамдардың қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардың талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды.
Г.М. Андреева Әлеуметтендіру бұл екі жақты процесс. Біріншіден индивид әлеуметтік ортамен берік байланыс жасай отырып, одан өзіне әлеуметтік тәжірибені қабылдайды. Екіншіден айнала әлеуметтік ортамен берік қатынасы арқылы онымен белсенді байланыс туғызу және өзінің бойында белсенді іс әрекетті қалыптастыру - дейді.[14]
Әлеуметтендіру қоғам талаптарынан жеке тұлғаның қалыптасу кезеңінде бірте - бірте игеруі, сана мен тәртіптің маңызды әлеуметтік даму барысында қоғамда адам өзін тұлға ретінде сезінеді. Бұл тәрбие, адам өздігінен алдында мақсат қойып, оған жетуде өзінің беделі мен сезімін түсінеді, қоғамдағы өз орнына сенімді. Әлеуметтендіру идеяларын іске асыру, жалпы алғанда, педагогикалық процесте оқу және оқудан тыс уақытты толыққанды пайдалануды, сондай-ақ, отбасымен, қосымша білім беру ұйымдарымен тығыз ынтымақтастықты талап етеді.
Бүгінгі біздің білім жүйесінің мақсаты басқа елдердегі тәрбиенің озық үлгілерін қайталау емес, тәрбие үрдісінің негізінде білім беру және оқушыны тұлғалық деңгейде қарастырып, тұлғаны жан - жақты дамытып, әлеуметтендіру - заман талабынан туындаған өзекті мәселе екендігін мойындау.
Әлеуметтендіру тұлғаның қалыптасу, қоғамның талаптарын біртіндеп игеру,оның қоғаммен өзара байланысын реттейтін әлеуметтік мәні бар мінез - құлық пен сана белгілерін меңгеруін көрсетеді.
Оқушының жеке басы дамуының аса маңызды факторы - оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі, ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен, жолдастарымен қарым-қатынас орнатуға бағытталады. Оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасу кезеңінің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық, әлеуметтік негіздерін қолданып, қалыптасуының жалпы бағытының белгіленуі. Бұл кезеңдегі дамудағы биологиялық және әлеуметтік жағдайлардың рөлі туралы теориялық талас жарты ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.
Отбасы, мектеп пен мектепке дейінгі тəрбие мекемелері, балалар жəне жасөспірімдер бірлестіктері, көше, бұқаралық ақпарат құралдары - бұлардың бəрі де тұлға дамуындағы қалыптастырушы ықпал жасайтын ерекше тəрбиешілер тобын құрайды.
Отбасы айтқанына көндіріп тəрбиелейді; мектеп оңтайлы қылық, дұрыс көзқарас қалыптастыруға ұмтылады; балалар мен жеткіншектер ұйымдары қарым-қатынас жүйелеріне ендіреді; ал көше болса, отбасы, мектеп, əрқилы бірлестік топтар бере алмағандардың орнын толтырады. Бала осы аталған ұйымдардың өз өмірінде қайсысы басым болса, сонысын таңдайды, соның ықпал тəуелділігінде болады.
Осыдан тəрбие тұлғаға ықпал жасаушы құрылымдардың өзара қатынастарымен бірлікте қарастырылады.[15]
Тұлғаның əлеуметтенуінде жетекшілік маңызға ие жалпыға бірдей жағдаяттар болады. Олар: туған күнінен бастап, балаға болатын үздіксіз де тұрақты ықпал; отбасыдағы қарым-қатынастың туысқандық, сүйіспеншілік, сенім, өзара жауапкершілік сезімдеріне негізделуі; ұрпақтан-ұрпаққа тəжірибе өткізуге бағытталған əрқилы деңгейдегі отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасы жəне ықпалы. Өз балаларының ерекшеліктерін, қызығулары мен қажеттерін ескеруде ата-аналар мүмкіндіктері орасан.
Отбасылардың өздеріне тəн ерекшеліктеріне орай топтасуы төмендегідей:
Құрылымы бойынша (мүшелер саны, жас деңгейлері): үш əулетті отбасылар - ата-аналар, балалар, немерелер; екі əулетті отбасы- ата-аналар жəне балалар; бір балалы; көп балалы (үш одан да көп балалы) отбасылар; толық болмаған, яғни ата-анасының біреуі жоқ; перзентсіз жəне т.б. отбасылар; отбасы тұрмысы жəне даму жағдайларына байланысты (жарасымды жəне қисыны кеткен жанұялар); отбасылық тəрбие стиліне орай (əкімшіл, адамгершілікті, либералды).
Əкімшіл (авторитарлы) отбасы - бала қарсылығын не күйзелісі мен селқостығын туындататын қаталдығы шектен тыс талаптарымен сипатталады. Сырттай бұл дөрекі қылық пен тұрпайы, жалған сөзден, екіжүзділіктен көрініп, балада қорқыныш пен қорғансыздық сезімін пайда етеді.
Адамгершілікті қатынас түрі (стилі) ата-аналардың бала тұлғасына болған сыйластық, құрметімен, оның көзқарас, ой-пікірлерін қабылдауымен, өзіндік дербестігін шектемейтіндігімен еленеді. Мұндай отбасылар балалар датына құлақ түре алады, өз шешімдерімен баланы тұсауламайды, оның шығармашыл ынтасының дамуына көмектеседі. Бұл отбасы жағдайында бала өзін жайлы сезінеді, əрдайым табысты əрекет қуанышына бөленіп, оны ата-анасымен бөліседі, олардан қорықпайды, керісінше, ішкі нəзік сырларын ортаға салып, проблемаларымен бөліседі, кеңестерін тыңдауға асығады, өз қадір мəртебесін сезінеді.
Либералды стильдік қатынас отбасы баласының не істесе де бетін қайтармауға, оның жауапкерсіздігі мен өзімшілдігіне бастау береді. Балалар ата-аналарының əсіре сүйіспеншілігін қорғаныс етеді немесе олардың түгелдей елемеу, немқұрайлылығына тап болады. Бұл баланы екіжүзділікке, менмендікке, тəртіпсіздікке, моральдық жұтаңдыққа душар етеді.[16]
Өз перзентіне шынайы қамқорлық пен сүйіспеншілік шуағын арнаған ата-ана, негізінен адамгершілікті (демократтық) стильді қолдана отырып, орынды жерінде əкімшіл не либералды тəрбие элементтерін қолдануды да ұмытпайды.
Отбасында тиімді тəрбиелеудің белгілі ережелері қалыптасқан:
- баланы бар қалпында сүю, құрметтеу қажет;
- балаға əсер ететіні құрғақ сөз емес, оның қалай айтылғаны, шын көңілден шыққандығы мəнді;
- баламен қатынас оның жас ерекшелігіне сəйкес болуы шарт, сонда ғана үлкендер мен кішілер арасындағы дау-дамай туындамайды да ең қонымды тəрбие əдісін таңдап, қолдануға болады;
- баланың не айтқысы келетінін түсініп алған жөн, асығыс қорытынды жасаудан сақтанған дұрыс;
- жазаны істеген келеңсіз əрекеті үшін қолдануға үйренген жөн, баланы намысына тиіп, қорламаңыз (ешуақытта бала жаман емес, оның қылығы жаман);
- бала жөнінде басқалар (мұғалімдер, көршілер) тарапынан айтылған сын пікірлерден қорытынды жасаудан бұрын оның өзімен əңгімелесіп, əрекетінің себебін анықтап, кейін шешім қабылдаған жөн: жұрт алдында өз беделіңді жоғалтамын деп шошынудың қажеті шамалы, өз балаңның сенімінен айырылып қалмаған дұрыстау;
- бала жасына қарамай, басыбайлы қадағалауды жек көреді. Ата-анасының өз өміріне шын ықыласпен араласқанын ғана ұнатады. Бала табиғатынан ата-анасын сүйеді;
- баланы қиындықтар құрсауында жападан жалғыз қалдыруға болмайды.
Отбасы тəрбиесінде қолданылатын басты əдістер - бұл өнеге-үлгі, бірлікті еңбек, іс-əрекет, əңгіме-сұхбат, қолдап-қуаттау, баланы қорғау.[17]
Тəрбие үшін арнайы шарт, жағдайлар жасаудың тіпті де қажеті жоқ - тек қана дұрыс, инабатты, адамгершілік əдеп сақтап, өмір сүруді басты ұстаным етіп алу керек.
Мектеп ұжымы - бұл əлеуметтік мəнді мақсатпен, іс-əрекетпен, сол іс-əрекетті ұйымдастыру бағытымен бірлескен, ортақ сайлану органымен, ынтымағымен, ортақ жауапкершілігімен, теңдей құқық пен міндеттерге ие бола тұрып, өзара тəуелділігін тани білген барша оқушылар тобынан құралады.
Тұлға əлеуметтенуінде мектеп ұжымының ықпалы өте күшті. Себебі, бұл ұжым өз ішіне біртұтас жалпы мектептік ұжымды, сыныптар, үйірмелер, спорттық бөлімдер, уақытша ұжымдық бірлестіктер құрылымдарын қамтиды. Оқушылар өз алдына ұжым есептелетін оқу, еңбек, қоғамдық, көркем өнер - шығармашылық, клубтық, спорттық жəне өзге де бірлестіктердің мүшелері болуы ықтимал.
Оқушылар тобының аса мəнді сапасы - əлеуметтік-психологиялық кемелі. Себебі, осындай кемел деңгейі ғана топты түбегейлі жаңа əлеуметтік құрылым - топ-ұжым дəрежесіне жетілдіреді.
Оқушылар ұжымында келесі бірлестіктер болуы мүмкін:
- бастапқы (не өзара байланысты) ұжым - ұзақты қарым-қатынасқа түскен бір сыныптағы оқушылар (сынып);
- жалпы мектептік ұжым - ол сынып бірлестіктерінен құралады.
Кейбір оқу-тəрбие жұмыстарды орындау үшін ұзақты не қысқа мерзімді, уақытша ұжымдар түзіледі: үйірмелер, спорт секциялары жəне т.б.
Соңғы кездері əлеуметтанушылар ұжым ішінде шағын топтарды бөліп қарастыруды жөн көруде. Шағын топ қатысушыларының өзара жақындығы əлеуметтік мəнді мақсаттардан болмай, олардың арасындағы жеке сыйластық пен кішігірім топтық қызығуларға негізделеді. [18]
Мектеп ұжымының даму процесі кездейсоқ емес, ол педагогикалық басқарымды. Ұжымды педагогикалық басқару тұрғысынан келесі ережелерді ескеру қажет:
- педагогикалық басшылық оқушылардың өз бойына тəн дербестік пен еркіндікке болған ұмтылысына негізделуі шарт;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz