Халық демографиясы жағдайы мен миграциясының басты заңдылықтарын, тенденцияларын зерттеу
Кіріспе
І Халықтық географияның бір саласы саналатын демография ғылымына сипаттама
1.1 Демография ғылымының зерттеу обьектісі және негізгі түсініктері
1.2 Қазақстанның тарихи.демографиялық сипатына жалпы шолу
ІІ Қостанай облысының географиялық орнының демографиялық жағдайына әсері
2.1 Қостанай облысының физикалық.географиялық орнының демографиялық жағдайына әсері
2.2 Қостанай облысының экономикалық.географиялық орнының халқының орналасуына әсері
2.3 Қостанай облысының демографиялық ахуалы, сандық және сапалық өзгерістерінің қазіргі жай.күйі
2.4 Қостанай облысының өңірлеріндегі халық санының негізгі көрсеткіштері
ІІІ Қостанай облысының географиялық орнының демографиялық жағдайына әсері тақырыбын оқу үрдісінде қолдану
І Халықтық географияның бір саласы саналатын демография ғылымына сипаттама
1.1 Демография ғылымының зерттеу обьектісі және негізгі түсініктері
1.2 Қазақстанның тарихи.демографиялық сипатына жалпы шолу
ІІ Қостанай облысының географиялық орнының демографиялық жағдайына әсері
2.1 Қостанай облысының физикалық.географиялық орнының демографиялық жағдайына әсері
2.2 Қостанай облысының экономикалық.географиялық орнының халқының орналасуына әсері
2.3 Қостанай облысының демографиялық ахуалы, сандық және сапалық өзгерістерінің қазіргі жай.күйі
2.4 Қостанай облысының өңірлеріндегі халық санының негізгі көрсеткіштері
ІІІ Қостанай облысының географиялық орнының демографиялық жағдайына әсері тақырыбын оқу үрдісінде қолдану
Елді, аймақты, елді мекендерді зерттеу үшін, халықтың санын, оның жыл сайынғы өзгерісі мен жынысқа, жасқа байланысты таралуын, қала мен ауылда қанша халық тұратынын, олардың ішінде еңбекке жарамды адамдар санын, олардың шаруашылықтың қай саласы мен айналысатынын, ұлттық құрамын, еңбек ету дағдысын, әдет-ғұрпын білудің маңызы зор.
Демография үшін бастысы – халықтың қоғам дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді.
Демографиялық процестер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарға негізделеді. Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы демографиялық жағдайы көптеген өзгерістерге ұшырады. Яғни туу, өлу немесе халықтың табиғи өсімінің көрсеткіштері өзгерді. Сонымен қатар демографиялық дамудың тағы бір маңызды факторы болып табылатын көші-қон жағдайы жаңа сипатқа ие болды.
Қостанай облысының жерінің жалпы ауданы 196,0 мың км2 немесе мемлекет аймағының 7,2% құрайды (республика бойынша 6-шы орын). Облыстың халық саны 2013 жылғы 1 қаңтарға ағымдағы деректер бойынша 880 109 адамды құрады. 2012 жылдың басымен салыстырғанда ол 0,1%-ға артты, бұл халықтың табиғи өсімі әсерімен жасалған. Қазақстанның барлық халқының 5,5% (республика бойынша 7-ші орын) құрады.
Қарастырылмақ тақырыптың өзектілігі облыстағы демографиялық және миграциялық ерекшеліктердің себептерін, яғни географиялық орнының, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың тигізетін әсерін зерттеу болып табылады. Себебі көптеген жағдайларда демографиялық даму мен көші-қонның жалпы сипаты, түрлері ғана қарастырылып, ал олардың себептері ескерусіз қалып жатады.
Демография үшін бастысы – халықтың қоғам дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді.
Демографиялық процестер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарға негізделеді. Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы демографиялық жағдайы көптеген өзгерістерге ұшырады. Яғни туу, өлу немесе халықтың табиғи өсімінің көрсеткіштері өзгерді. Сонымен қатар демографиялық дамудың тағы бір маңызды факторы болып табылатын көші-қон жағдайы жаңа сипатқа ие болды.
Қостанай облысының жерінің жалпы ауданы 196,0 мың км2 немесе мемлекет аймағының 7,2% құрайды (республика бойынша 6-шы орын). Облыстың халық саны 2013 жылғы 1 қаңтарға ағымдағы деректер бойынша 880 109 адамды құрады. 2012 жылдың басымен салыстырғанда ол 0,1%-ға артты, бұл халықтың табиғи өсімі әсерімен жасалған. Қазақстанның барлық халқының 5,5% (республика бойынша 7-ші орын) құрады.
Қарастырылмақ тақырыптың өзектілігі облыстағы демографиялық және миграциялық ерекшеліктердің себептерін, яғни географиялық орнының, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың тигізетін әсерін зерттеу болып табылады. Себебі көптеген жағдайларда демографиялық даму мен көші-қонның жалпы сипаты, түрлері ғана қарастырылып, ал олардың себептері ескерусіз қалып жатады.
1. Ковалев В.А. География населения. / В.А.Ковалев, И.Я.Ковальская - М.: Знание,1978.-243 б.
2. Погосяна Г.Р. Экономика труда: ЖОО арналған оқулық / под.ред. Г.Р.Погосяна, Л.И.Жукова.-М.: Наука, 1991.-225 б.
3. Тәтімов М. Дербестігіміз демографияда / М. Тәтімов, Әлиев Ж. – Алматы: «Жеті жарғы», 1999.-113 б.
4. Галиев А.Б. Этнодемографические и эмиграционные процессы в Казахстане / А.Б.Галиев // Политолгический аспект.// Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. - 1996. – №4 – 45-58 б.
5. Найманбаев Б.Р. Қазақстандағы 1970-1999 жж.аралығындағы көші- қон процестерінің тарихы: Автореф. дис. тарих ғыл. канд./ Б.Р.Найманбаев.-Алматы, 2004.- 19б.
6. Тәтімов М.Б. Динамика численности Казахского народа / М.Б.Тәтімов // (этнодемографический обзор) // Столичное обозрение.-1999.- 25 шілде–4-5 б.
7. Алексеенко А.Н. Фронтьерские миграции / Website http // www. uno.org.
8. Абланова Э.А. Қазақтар динамикасы / Э.А.Абланова – Алматы: 2000.- 35-37 б.
9. Ғали Ә. Этнодемография және саясат сыры / Ә.Ғали. Д.Ғали.- Астана: 2003. – 94-100 б.,111 б.
10. Аяғанов Б. Тенденции и динамика изменений нацианального состава Казахстана / Б. Аяғанов // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. – 1995.- №9-10; 3-21 б.
11. Татимов М.Б. Грозит ли Казахстану демографический кризис? / М.Б.Татимов // Евразия.-2002.- №2. – 22-30 б.
12. Концепция миграционной политики Республики Казахстан.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 5 қыркүйектегі қаулысы. – Алматы. – 2000.-132 бет
13. Макеев И.Ю. Миграция русскоязычного населения из Казахстана / И.Ю.Макеев // - 1999.- №11.-16-24 беттер
14. Кушербаев К.Е. Динамика этнической структуры населения Казахстана / К.Е.Кушербаев // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность.-1996-№4-32-37 б.
15. Құдайбергенов А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер. / А.И.Құдайбергенов.- Алматы: 2000.-117б.
16. Еңсепов Қ. Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі. / Қ. Еңсепов, - Алматы: 2007.- 97б.
17. Тәтімов М.Б. Демографиялық болжам – келешекке көзқарас / М.Б.Тәтімов // Қазақстан – Заман.- 2002.- 19- сәуір. – 12-13 б.
18. Тәтімов М.Б.Влияние демографических и миграционных процессов на внутренюю стабильность РК / М.Б.Тәтімов // Саясат, 1995. - №5. – 18-23 б.
19. Татімов М.Б. Демографическая депопуляция / М.Б.Татімов // (Стратегические последствия в Казахстане) // Мысль, 1997.- №3.- 30 б.
20. www.kaz.stat.kz Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
21. Энциклопедия Костанайская область. – Костанай, 2005.
22. Искакова К.А. География Костанайской областы.учеб.пособие. – Алматы, 2003
23. Қостанай облысының «Алтын дала» энциклопедиясы. – Қостанай, 2006
24. Қостанай облысы демографиялық жылнамалығы / Статистикалық жинақ / қазақ және орыс тілдерінде / 230 бет, Қостанай облысының статистика департаменті. Бас редактор Қ.Ш. Бәрімбеков. Қостанай 2012
25. http://www.kostanay.gov.kz Қостанай облысы әкімдігінің ресми сайты
26. Демографический ежегодник Костанайской области /Статистический сборник/2011 - 230с.Под редакцией К.Баримбекова
27. Қостанай облысы 1991-2010 Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдарында Статистикалық жинақ / 2011, 250 б., Қостанай облысының Статистика департаменті Қ.Ш. Бәрімбековтің редакциясымен.
28. http://www.kostobl.stat.kz Қостанай облысының Статистика департаментінің Интернет-ресурсы
2. Погосяна Г.Р. Экономика труда: ЖОО арналған оқулық / под.ред. Г.Р.Погосяна, Л.И.Жукова.-М.: Наука, 1991.-225 б.
3. Тәтімов М. Дербестігіміз демографияда / М. Тәтімов, Әлиев Ж. – Алматы: «Жеті жарғы», 1999.-113 б.
4. Галиев А.Б. Этнодемографические и эмиграционные процессы в Казахстане / А.Б.Галиев // Политолгический аспект.// Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. - 1996. – №4 – 45-58 б.
5. Найманбаев Б.Р. Қазақстандағы 1970-1999 жж.аралығындағы көші- қон процестерінің тарихы: Автореф. дис. тарих ғыл. канд./ Б.Р.Найманбаев.-Алматы, 2004.- 19б.
6. Тәтімов М.Б. Динамика численности Казахского народа / М.Б.Тәтімов // (этнодемографический обзор) // Столичное обозрение.-1999.- 25 шілде–4-5 б.
7. Алексеенко А.Н. Фронтьерские миграции / Website http // www. uno.org.
8. Абланова Э.А. Қазақтар динамикасы / Э.А.Абланова – Алматы: 2000.- 35-37 б.
9. Ғали Ә. Этнодемография және саясат сыры / Ә.Ғали. Д.Ғали.- Астана: 2003. – 94-100 б.,111 б.
10. Аяғанов Б. Тенденции и динамика изменений нацианального состава Казахстана / Б. Аяғанов // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. – 1995.- №9-10; 3-21 б.
11. Татимов М.Б. Грозит ли Казахстану демографический кризис? / М.Б.Татимов // Евразия.-2002.- №2. – 22-30 б.
12. Концепция миграционной политики Республики Казахстан.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 5 қыркүйектегі қаулысы. – Алматы. – 2000.-132 бет
13. Макеев И.Ю. Миграция русскоязычного населения из Казахстана / И.Ю.Макеев // - 1999.- №11.-16-24 беттер
14. Кушербаев К.Е. Динамика этнической структуры населения Казахстана / К.Е.Кушербаев // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность.-1996-№4-32-37 б.
15. Құдайбергенов А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер. / А.И.Құдайбергенов.- Алматы: 2000.-117б.
16. Еңсепов Қ. Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі. / Қ. Еңсепов, - Алматы: 2007.- 97б.
17. Тәтімов М.Б. Демографиялық болжам – келешекке көзқарас / М.Б.Тәтімов // Қазақстан – Заман.- 2002.- 19- сәуір. – 12-13 б.
18. Тәтімов М.Б.Влияние демографических и миграционных процессов на внутренюю стабильность РК / М.Б.Тәтімов // Саясат, 1995. - №5. – 18-23 б.
19. Татімов М.Б. Демографическая депопуляция / М.Б.Татімов // (Стратегические последствия в Казахстане) // Мысль, 1997.- №3.- 30 б.
20. www.kaz.stat.kz Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
21. Энциклопедия Костанайская область. – Костанай, 2005.
22. Искакова К.А. География Костанайской областы.учеб.пособие. – Алматы, 2003
23. Қостанай облысының «Алтын дала» энциклопедиясы. – Қостанай, 2006
24. Қостанай облысы демографиялық жылнамалығы / Статистикалық жинақ / қазақ және орыс тілдерінде / 230 бет, Қостанай облысының статистика департаменті. Бас редактор Қ.Ш. Бәрімбеков. Қостанай 2012
25. http://www.kostanay.gov.kz Қостанай облысы әкімдігінің ресми сайты
26. Демографический ежегодник Костанайской области /Статистический сборник/2011 - 230с.Под редакцией К.Баримбекова
27. Қостанай облысы 1991-2010 Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдарында Статистикалық жинақ / 2011, 250 б., Қостанай облысының Статистика департаменті Қ.Ш. Бәрімбековтің редакциясымен.
28. http://www.kostobl.stat.kz Қостанай облысының Статистика департаментінің Интернет-ресурсы
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Елді, аймақты, елді мекендерді зерттеу үшін, халықтың санын, оның жыл сайынғы өзгерісі мен жынысқа, жасқа байланысты таралуын, қала мен ауылда қанша халық тұратынын, олардың ішінде еңбекке жарамды адамдар санын, олардың шаруашылықтың қай саласы мен айналысатынын, ұлттық құрамын, еңбек ету дағдысын, әдет-ғұрпын білудің маңызы зор.
Демография үшін бастысы - халықтың қоғам дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді.
Демографиялық процестер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарға негізделеді. Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы демографиялық жағдайы көптеген өзгерістерге ұшырады. Яғни туу, өлу немесе халықтың табиғи өсімінің көрсеткіштері өзгерді. Сонымен қатар демографиялық дамудың тағы бір маңызды факторы болып табылатын көші-қон жағдайы жаңа сипатқа ие болды.
Қостанай облысының жерінің жалпы ауданы 196,0 мың км2 немесе мемлекет аймағының 7,2% құрайды (республика бойынша 6-шы орын). Облыстың халық саны 2013 жылғы 1 қаңтарға ағымдағы деректер бойынша 880 109 адамды құрады. 2012 жылдың басымен салыстырғанда ол 0,1%-ға артты, бұл халықтың табиғи өсімі әсерімен жасалған. Қазақстанның барлық халқының 5,5% (республика бойынша 7-ші орын) құрады.
Қарастырылмақ тақырыптың өзектілігі облыстағы демографиялық және миграциялық ерекшеліктердің себептерін, яғни географиялық орнының, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың тигізетін әсерін зерттеу болып табылады. Себебі көптеген жағдайларда демографиялық даму мен көші-қонның жалпы сипаты, түрлері ғана қарастырылып, ал олардың себептері ескерусіз қалып жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Зерттеу мақсаты осы күнгі халық демографиясы жағдайы мен миграциясының басты заңдылықтарын, тенденцияларын зерттеу. Сонымен қатар Қостанай облысының территориясын географиялық орнына, әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты топтастырып, оның демографиялық және көші-қон жағдайына әсерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
* Халықтық географияның бір саласы саналатын демография ғылымының зерттеу обьектісін, негізгі түсініктерін қарастыру;
* Қазақстанның тарихи-демографиялық сипатына жалпы шолу жасау;
* Қостанай облысының демографиялық жағдайына табиғи және экономикалық фактордың әсерін анықтау;
* Қостанай облысының халқының сандық және сапалық көрсеткіштерін саралау;
* Облыс халқының тәуелсіздік жылдарындағы табиғи өсімін бағамдау.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қостанай облысының демографиялық жағдайы
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Халықтың демографиялық жағдайының терең зерттелуіне үлкен үлес қосқан отандық және шетелдік ғалымдардың зерттемелері, ғылыми конференциялардың материалдары және басқа жарияланымдары болып табылды.
Зерттеу үрдісінде, сонымен бірге, отандық және шет елдік ақпарат көздері пайдаланылды. Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары, Қостанай облысының статистика департаментінің цифрлік мәліметтері, интернет ресурстары құрады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмысының әдісі: Салыстырмалы - аналитикалық, экономикалық-статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру, есептік-құрылымдық, және экономикалық-математикалық модельдеу, жүйелеу, картографиялық әдістері қолданылды.
І Халықтық географияның бір саласы саналатын демография ғылымына сипаттама
1.1 Демография ғылымының зерттеу обьектісі және негізгі түсініктері
Демография (грекше демос - халық) - белгілі бір халықтың, ұлттың, ұлыстың, этникалық топтың санын, құрамы мен құрылымын, аумаққа бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық-тарихи жағдайлармен байланыстырып зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы. Демография адам популяциясын оның көлемі мен құрылымына сәйкес, яғни жынысы, жасы, отбасылық жағдайы және этникалық шығу тегі бойынша, сондай-ақ, осы популяцияның туу, өлу және миграция коэффициенттеріндегі өзгеруі тұрғысынан статистикалық зерттеу.
Демографиядағы ең басты мәселе - халықтың ұдайы өзгеруін, өсу мөлшерін, дамуын анықтау. Халықтың ұдайы өзгерісі - ұрпақ алмасу, туу мен өлу, яғни табиғи жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі (иммиграция) мен олардың бөтен аймақтарға қоныс аударуына (эмиграция), яғни халықтың көшу-қону қозғалысына да байланысты. Сондай-ақ халық санының өзгеруі адамдардың жасына, отбасы жағдайына, балалар санына немесе білім деңгейіне, мамандығына, әлеуметтік ахуалына орай бір күйден екінші күйге, бір топтан екінші топқа ауысуына тәуелді. Кең мағынасында алғанда, халықтың ұдайы өзгерісі дегеніміз оның санының, құрамы мен орналасуының табиғи жағдайларға және миграцияның ықпалына қарай өзгеріп отыруы. Отбасының құрылуы, оның дамуы мен күйреуі демографияда дербес мәнге ие.
Демографияда халықтың және оның бөліктерінің өзгеруі тек сан жағынан ғана емес, сонымен қатар сапалық тұрғыдан да қарастырылады. Мысалы, белгілі бір жастағы адамдардың санының өзгеруімен қатар олардың тұлғалық дамып-жетілуі, денсаулығындағы өзгерістері де назарға алынады. Демографияда жекелеген адамдарға қатысты әр түрлі құбылыстар барлық халықтың да, сонымен бірге дербес зерттеу нысаны ретінде оның белгілі бір топтарының да жай-күйін сипаттауға пайдаланылады.
Демография үшін бастысы - халықтың қоғам дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Әсіресе, бұл жерде еңбек ресурстарының құрамы мен қозғалысының, сондай-ақ халықтың тұтынушы ретіндегі үлес мөлшерінің терең зерттелуі аса маңызды рөл атқарады. Зерттеулердің бұл саласын кейде экономикалық демография деп атайды.
Демографияның міндеттерінің бірі - халықтың ұдайы өзгерісінің заңдылықтарын зерттеу негізінде мемлекет тарапынан жүргізілетін демографиялық саясат негіздерін тұжырымдау.
Демографиялық процестер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарға негізделеді. Сондықтан халықты зерттеуде демография саясат, экономика, медицина, математика, этнография, тағы басқа бірқатар ғылымдармен тығыз байланыста болады. Олардың зерттеу әдістері мен тәжірибелерін, материалдарын пайдалана отырып, демография өз тарапынан да өзге ғылымдарға қажетті деректер береді.
Демографиялық процестердің өзіндік ерекшеліктері, көбінесе халықтың табиғи қозғалыстары демографияның өзіндік зерттеу әдістерін қалыптастыруға негіз болды. Олар: әр түрлі буын өкілдері үшін жас айырымы көрсеткіштерін жасау арқылы дәл сол уақыттағы даму - құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотетикалық ұрпақ әдісі; когорт әдісі (адамдардың нақтылы буынының дамуын зерттеу); потенциалды демография әдісі, т.б. демографияда ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның негізінде ғылым қорытынды жасау қажет.
Демографиялық болжау - бұл әлемде, аймақта, мемлекетте немесе оның бір бөлігінде күтілетін халықтың саны мен жастық - жыныстық құрылымының есебі. Оның нәтижелері еңбек ресурстарын жаоспарлауда, туылу мен әртүрлі жастардағы өлімдер деңгейлерінің, миграция тенденцияларының есебін жүргізуде қолданылады. Сонымен қатар, демографиялық саясаттың негізі болып табылады. Ал демографиялық саясат өз кезегінде әлеуметтік саясатпен тығыз байланыста болады.
Демографиялық статистика - бұл мемлекеттің немесе оның дербес топтарының халқының сандық құрамын, оның орналасуы мен жаңғыруын мінездейтін мәліметтерді жинаумен, өңдеумен және талдаумен айналысатын статистика ғылымының бір саласы.
Демографиялық күрт өсу - әлеуметтік-экономикалық немесе жалпы экологиялық жағдайлардың жақсаруымен байланысты халық санының күрт өсуі.
Көбінесе халықтың санын ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай-ақ демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру, салғастыру тәсілдері де демографияның өзіндік зерттеу әдістерінің бірінен саналады.
Демография ғылымының негізін салушы - ағылшын ғалымы Дж. Граунт. Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше жылдық жазбалары негізінде халық арасындағы өлудің көрсеткішін жасауға және оның заңдылықтарын анықтауға талпыныс жасаған. Халықтың ахуалын, оның экономикамен байланысын У.Петти және Г.Кинг (Ұлыбритания), одан соң А.Депарсье (Франция) зерттеді.
Қазақстандағы демографиялық процестерді тарихи - әлеуметтік тұрғыдан қарастырған алғашқы зерттеулер қатарында М.Шоқайдың шетел баспасөзінде, М.Тынышбаевтың 1924 ж. Сана журналының 2 - 3-сандарында жарияланған деректерін, т.б. статистикалық еңбектерді атауға болады. Республикада бүгінгі таңдағы кәсіби демографтар М.Б.Тәтімов, Ұ.М.Ысқақов, Ә.Б.Ғали, М.Сембин, Е.Мұсабеков, С.Қарасаев, А.Елемесова, Н.Ермекова, А.Әлжанова, т.б. еңбектерінде жалпы қазақ халқының, Қазақстан халқының өсу, даму заңдылықтары зерттелді.
Халықты есепке алудың екі әдісі бар. Олар: халық санағы және ағымдық есепке алу.
Елді, аймақты, елді мекендерді зерттеу үшін, халықтың санын, оның жыл сайынғы өзгерісі мен жынысқа, жақа байланысты таралуын, қала мен ауылда қанша халық тұратынын, олардың ішінде еңбекке жарамды адамдар санын, олардың шаруашылықтың қай саласы мен айналысатынын, ұлттық құрамын, еңбек ету дағдысын, әдет-ғұрпын білудің маңызы зор.
Бұл деректер уақытта да және материалдық игіліктер жалпы түрді орталықтандырылып таралатын жоспарлы экономика жағдайында да қажет болды. Олар қазіргі уақытта да керек. Оларсыз елдің дамуы мен халық санына, қаржыға болжам жасау, еңбекке жарамды және үкімет тарапынан көмекке зәру адамдарды, мектеп пен мектеп жасына дейінгі бала санын анықтау мүмкін емес.
Осындай мәліметтерді алу үшін халық санына ағымдық есеп жүргізіледі. Азаматтардың хал актілерін жазу мекемесінің және көші-қон саясаты бөлімдерінің мәліметтерін пайдалана отырып, елдің статистикалық қызметі халық саны мен басқа көрсеткіштерді есептеп отырады. Дегенмен, ең толық мәліметтерді кезеңдік халық санағы негізінде алуға болады. Мемлекет оны бірнеше күндер ішінде белгілі бір уақыт аралығында жүргізіп отырады (біздің елімізде 10 жыл сайын).
Халық санағы кезінде азаматтар өздері туралы мәліметтерді береді. Халық санағының материалдары жинақталып, Қазақстан Республикасының статистикалық Агенттігі арқылы жинақтар мен анықтамалықтарда жарық көреді. Бұл - әлеуметтік-географиялық ақпараттың негізгі көздерінің бірі болып саналады.
Еңбек ететін адамдар - қоғамның негізгі өндіргіш күші болып табылады. Олар материалдық құндылықтарды өндірушілер ғана емес, оларды пайдаланушылар да болып саналады. Сондықтан халыққа сараптама жасау - кез-келген экономикалық-географиялық зерттеудің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Елдің, аймақтың, елді мекеннің халқының саны екі түрлі себептерге байланысты.
Бірінші фактор - туу мен өлудің нәтижесінде ұрпақ ауысуы, немесе халықтың табиғи өсімі, ал екіншісі - адамдардың бір жерден екінші жерге қоныс аударуы (келу мен кету), немесе оны халықтың механикалық қозғалысы (көші-қон) деп атайды. Туу мен көшіп келу тұрғындар санын көбейтсе, ал өлу мен көшіп кету, керісінше азайтады.
Халықтың табиғи қозғалысын демография зерттейді. Сондықтан оның көрсеткіштерін демографиялық көрсеткіштер деп атайды. Олардың негізгілері - туу, өлу және табиғи өсім (туғандар мен өлгендер санының айырмасы). Демографиялық көрсеткіштерді абсолюттік цифрлармен беруге болады, бірақ көбінесе оларды 1000 тұрғынға шаққандағы есеппен промиль арқылы %. белгісімен көрсетеді. Салыстырмалы көрсеткіштер тұрғындар саны әр түрлі елдің, аймақтың немесе елді мекендердің халық динамикасын салыстыру үшін қолданылады.
Туу көрсеткіші көптеген себептерге байланысты. Оның кедей отбасыларға қарағанда ауқаттыларында, ауылды жерлерге қарағанда қалада төмен екендігі бұрыннан байқалады. Сондықтан халықтың даму деңгейі мен тұрғындардың әл-ауқаты жоғарылаған сайын туу көрсеткіші азая береді. Бұл - экономикасы дамыған мемлекеттер мен қала халқының үлес салмағы жоғары елдерге тән жағдай болып саналады. Туу көрсеткішіне әсіресе, экономикалықы тығырық пен соғыс қатты әсерін тигізеді.
Демографтар тағы да некеге отыру жасы (ол жоғары болған сайын туу деңгейі де төмен болады) мен халықтың әдет-ғұрпы, ең алдымен діндер қолдайтын көпбалалық салт-дәстүр сияқты себептерді де бөледі.
Тууға әсерін тигізетін арнаулы демографиялық саясат жүргізіледі. Егер мемлекет халық санының өсуіне мүдделі болса, онда көпбалалы отбасыларға жағдай туғызады, яғни баланы бағып-күтуге берілетін демалыс мерзімін ұзартып, балалар жәрдем ақысын көбейтеді. Халық санының өсуін тоқтату үшін, керісінше әр түрлі шектеу шаралары жүргізіледі.
Тууды төмендету саясатының хрестоматиялық мысалын көршілес ел - Қытайдан көруге болады. Онда баланың дүниеге келуіне жергілікті үкіметтен рұқсат алу керек. Жалғыз баланың отбасы көп уақыт бойы үлгі ретінде саналып келді, ол мемлекеттің бір отбасында - бір бала ұранына сәйкес келеді.
Өлудің жоғарғы көрсеткіштері ең жас және ең кәрі адамдар арасында көп байқалады. Оның шамасы ең алдымен халықтың әл-ауқатына, денсаулық сақтаудың даму деңгейі мен қоршаған ортаның сапасына байланысты. Сонымен қатар халықтың кәсіптік сипаты да әсер етеді. Лас өндірістердегі жұмыс (металлургиялық, химиялық және басқа) кәсіптік аурулардан болатын өлім-жітімді көбейтеді. Ол халықтың ішіндегі қарт адамдардың үлесі көбейген сайын да артып отырады. Өлудің мөлшерінің шұғыл көтерілуі соғыс жылдарына сәйкес келеді.
Халықтың көші-қоны - адамдардың бір аудандардан екінші аудандарға тұру үшін қоныс аударуы болып табылады. Көші-қон адамдардың тек қана механикалық қозғалысы емес. Бұл - күрделі қоғамдық процесс. Ол бүкіл халықтың және елдің өмірінің көптеген жақтарын қамтиды: табиғи қозғалыс пен жас-жыныстық құрылмға, халықтың ұлттыұ және діндік құрамына, еңбек қорлары мен әлеуметтік-экономикалық дамуына әсерін тигізеді. Осыған байланысты көші-қон жан-жақты зерттеледі. Ғалымдар оның себептері мен түрлерін, бағыттары мен ұзақтығын, ауқымы мен динамикасын, сонымен қатар көшіп келушілер мен кеткендердің арақатынасын зерттейді.
Халықтың көші-қоны әр түрлі болып келеді. Бағыты бойынша оны ішкі және сыртқы деп бөледі. Сыртқы көші-қонға эмиграция, иммиграция және реэмиграция немесе репатриация жатады. Ішкі көші-қон бір елдің ішіндегі көшіп бару мен көшіп келуді құрайды. Адамдардың қоныс аударуының ең көп таралғаны әлеуметтік-экономикалық себептер, яғни олардың өмір сүру деңгейі жоғары жерлерді іздеуі,оқуға бару, отбасылардың туысқандарына барып қосылуы т.б. Ірі көші-қон барысы саяси себептерге, атапайтқанда, соғыс, мемлекеттік шекара өзгерісі, халықтың кейбір тобының дискриминацияға ұшырауына да байланысты. Ұлы Отан соғысы кезінде Қазақстанға соғыс маңындағы зонадан 536 мың адам эвакуациямен келді, ал 200 мыңана астам қазақстандықтар Орал мен Еділ бойының зауыттарына майданға кеткендердің орнын ауыстыруға жіберілді.
Ішкі көші-қон әр алуан. Ауылды жерден қалаға қоныс аударушылар тұрақты түрде көп. Осыған байланысты елдегі бұрынғы урбандалу дәрежесі едәуір өсті. Қазір қоныс аударушылардың 34- ақаланы таңдайды. Сонымен бірге қала - ауыл көші-қоны, ауылдық елді мекендер арасындағы көші-қон, шағын және ірі қалалар арасындағы көші-қон да бар. Халықтың орналасуындағы маңызды өзгерістерді аймақ аралық көші-қон көрсетеді.
Олардың елдегі ерекше жағдайы, дамудың жоғары әлуетті, жұмысқа орналасудың қолайлы мүмкіндіктері шешуші рөл атқарады. Қазақстанның қалған бөліктері аудан аралық көші-қонда механикалық шығынға ұшырады. Ондай айырмашылықтар халықтың ауысуының ең белгілі екі бағытын қамтамасыз етті.
Сонымен, тәуелсіздік жылдары барысында көші-қонның масштабы, бағыты және нәтижелері өзгерді. Қазіргі уақытта ол халықтың динамикасына қарағанда, оның ел ішіндегі аумақтық таралуына көп әсер етеді.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуында халықтың саны ғана емес, құрамы мен құрылысының да маңызы зор.
Құрам мен құрылым түсініктері бір-біріне жақын, оларды көбінесе синоним ретінде қарастырады. Дегенмен олардың арасында айырмашылықтар да бар. Көп жағдайда құрам-құрамдас бөліктердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі.
Құрылым - сандармен берілетін салыстырмалы шамалар. Халықтар географиясы қоғамдық ұдайы өндіріс және қоршаған ортамен өзара әрекеттесі процесінде қарастырылатын халықтардың санын, құрамын және орналасуын оқып зерттейді. Халық құрылымының деректерінде діндік құрылымынан басқасы халық санағына енгізілген.
Жыныстық-жастық құрамы халықтың табиғи қозғалысына тәуелді.
Жасына қарай халықты үш топқа бөледі: біріншісіне - 0-ден 14 жасқа дейін, екіншісіне - ересек адамдарды (15-59 жас) және үшіншісіне - егде адамдарды (60 жас және одан асқандар) жатқызады.
Халықтың ішіндегі егде адамдардың үлесін демографтар халықтың қартаю коэффициенті деп атап, шамасын пайызбен белгілейді. Бұл көрсеткіш бойынша халықтың жас құрамын әр түрлі типтерге бөледі. Оның қалыптасуына ең алдымен туудың әсері зор, туу жоғары болған сайын халық та жасара түседі немесе керісінше болады.
Халықтың негізгі өндіруші бөлігі - еңбек қорларын анықтауда оның жасы басты өлшем болып табылады. Бұл үшін мемлекет жұмыс жасының шегін белгілейді. Әр елдерде олардың аздаған айырмашылықтары бар. Ол Қазақстанда еркектер үшін 16-63 жас, ал әйелдер үшін 16-58 жас.
Адамдардың бір бөлігі жұмыс жасының өзінде еңбек ете алмайды (мысалы, мүмкіндігі шектеулі жандар). Сонымен қатар қоғамдық өндірісте зейнеткерлер мен жас өспірімдердің кейбір мөлшері еңбек етеді. Еңбек етуге қабілеті бар әрбір адам, халықтың еңбек ресурсын құрайды.
Еңбек ресурсының құрамына мүмкіндігі шектеулі адамдардан басқа жұмыс жасындағы барлық халық, сонымен қатар жұмыс істемейтін зейнеткерлер мен жасөспірімдер жатады. Сондықтан олардың шамасы халықтың санына, оның жас-жыныстық құрылымына, жұмыс істейтін жасөспірімдер мен зейнеткерлердің санына байланысты.
Нарықтық экономикалы елдерде экономикалық белсенді халық деген ұғым кеңінен қолданылады.
Экономикалық белсенді халық - бұл қоғамдық өндіріспен айналысатын немесе оған қатысуға тілек білдірген жұмысқа жарамды халық. Экономикалық белсенді халық жұмыс істейтін адамдар мен жұмыссыздар жатады. Ол экономикалық белсенді емес халықтың, яғни оқушылардың, студенттердің, әскери қызметкерлердің, үй шаруасындағы адамдардың есебінен жаңарып отырады.
Халық - елдің тек басты өндіргіш күші ғана емес, сонымен бірге көптеген ұлттардың бірлестігі. Халық ұғымының бірнеше мәні бар. Бұл сөзбен адамдардың санын, бір нәрсе туралы олардың пікірін, ұлтына қарамастан бір елдің тұрғындарын және бір ұлттың ғана адамдарын айтуға болады.
Сондықтан, ғалымдар этнос, жеке халық түсінігін қолданады. Ал онымен байланыстының бәрін этникалық деген терминмен атайды. Әрбір ұлттың өз тарихы, тілі, мәдениеті, тарихи отаны болады. Ұлттың бір бөлігі өз елінен басқа жерде тұруы да мүмкін. Оны - диаспора (грек тілінде - шашылған) деп атайды.
Ұлттық үрдістер халықтардың өзін-өзі бекітуі, мәдениетін қалпына келтіруі) қоғамдық дамуға әсерін тигізеді. Этникалық құрамен ұлттық дәстүрлер бір-бірімен сабақтас. Ауыл шаруашылығында, қол өнерде және көркем өнерде олардың рөлі зор.
Сонымен, демография ғылымы демографиялық процестердің өзара байланыстарын, олардың әлеуметтік-экономикалық құбылыстарға тәуелділігін және халық дамуының әлеуметік-экономикалық салдарын зерттей отырып, халық саны мен сапасы өзгерісінің заңдары мен заңдылықтарын анықтайды. Нақтылы қоғамдық ортада өтіп жатқан халық өзгерісін сол қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларын айқындайды. [1.2.3]
0.2 Қазақстанның тарихи-демографиялық сипатына жалпы шолу
Қазақстан аумағындағы халық санының өсу көрсеткiшi мынадай: 1897 жылы - 4 333 мың адам, 1913 жылы - 5 597 мың, 1939 жылы - 6 082 мың адам, 1959 жылы - 9 295 мың адам, 1970 жылы - 13 009 мың, 1979 жылы - 14 684 мың.
1897 жылы бүкiлресейлiк халық санағының мәлiметi бойынша, қазiргi Қазақстан аумағындағы халықтың 80%-ын қазақтар, 12%-ын славян тектес халықтар құраған. 1897 - 1913 жылдар аралығында мұндағы халық саны қоныс аударған орыс, украин, беларусь, татар, ұйғыр, дүнген, т.б. шет жұрттықтар есебiнен 1 264,0 мың адамға көбейген.
Кеңестiк дәуiрде, әсiресе, 1930 жылдан кейiн Қазақстан жерiне сырт өлкеден халық толассыз келумен болды. 1937 - 1944 жылдар тұтас халықтарды ата жұрттарынан Қазақстан аумағына күштеп көшiру науқаны жүргiзiлдi.
1937 жылы алғашқылардың бiрi болып Қиыр Шығыстағы корейлер көшiрiлдi. Олар негiзiнен Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарына қоныстандырылды. Сол жылы Армения және Әзiрбайжаннан, 1944 жылы Грузиядан күштеп көшiрiлген күрдтер Қазақстан мен Орта Азияға қоныстандырылды. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында КСРО ХКК-нiң 1940 жылы 18 қазандағы қаулысымен Қазақстанға Украина мен Беларусьтiң батыс облыстарынан поляктар көшiрiлiп әкелiндi. Олар Ақтөбе, Ақмола, Қостанай, Павлодар, Солт. Қазақстан, Семей облыстарына iрге тептi. Соғыс басталысымен 1941 жылы КСРО-ның батыс аймақтары мен Едiл бойынан немiс жұртшылығы, сонан соң 1944 - 1945 жылдар Украинада, Беларусьте, Балтық жағалауында тұратын немiстер көшiрiлдi. 1943 жылы қазанда қарашайлар Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарына, сондай-ақ, Қырғызия мен Өзбекстанға көшiрiлдi.
Одақтық үкiметтiң 1943 жылы күзде қабылдаған шешiмi бойынша келесi жылдың көктемi мен күзiнде Қазақстанға Солтүстік Кавказ бен бұрынғы Қалмақ АКСР-нан арнайы қоныс аударушылар Қазақстанға тұрақты мекендеуге көшiрiлдi. 1944 жылы ақпанда Қазақстан аумағына чечендер мен ингуштер жер аударылды, ал наурыз айында Қазақстанның оңтүстік аймағына және Қырғызияға балқарлар әкелiндi. Л.Берияның "Қырым АКСР-ның аумағынан Кеңеске қарсы элементтердi тазарту туралы" 1944 жылы 13 сәуiрдегi бұйрығымен Қырым татарларын, болгарлар мен гректердi көшiру науқаны жүргiзiлдi.
Олар Өзбекстанға және Қазақстанның оңтүстік аймақтарына қоныс тептi. 1944 жылы 13 маусымда Мемлекеттік қорғаныс комитетiнiң қаулысымен Грузиядан көшiрiлетiн арнайы қоныс аударушыларды республика аумағына қоныстандару туралы Қазақстан үкiметiне өкiм берiлдi. 1944 ж. қарашада Грузиядан Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан облыстарына месхеттiк түрiктер мен күрдтер күштеп қоныстандырылды. Бұдан кейiн Қазақстанға басқа халықтардың көп мөлшерде көшiп келуi тың және тыңайған жерлердi игеру кезеңiнде (1954 - 1956) және өнеркәсiп нысандарын қарқынды салу жылдары (1959 - 1965) көбейдi.
Осы жылдары Қазақстанда тұратын жергiлiктi халық саналатын қазақтардың үлесi ең төм. деңгейге жеттi (30%). Қазақстан аумағы жүзден астам ұлттар мен ұлыстардың өкiлдерi тұратын мекенге айналды. [4.5]
Соғысқа дейiнгi жылдарда қала халқының өсуiне Қазақстанның бай минералдық шикiзат қорларын игеру, iрi т. ж. құрылыстарын салу, т.б. факторлар әсер еттi. 1939 жылы қала халқы 3,3 есе өсiп, қалалық елдi мекендер саны 81-ге жеттi. Соғыс жылдарында жаңадан 28 қалалық елдi мекен пайда болды. 100 мыңнан астам тұрғыны бар қалалар халқының үлесi 1939 ж. 28,8%-дан, 1986 ж. 62,6%-ға артты.
1960 жылдан бастап көшiп келушiлер мөлшерi бiршама азайып, жыл сайынғы мөлшерi 60 - 70 мыңдай адам болды. 80-жылдардың екiншi жартысынан, әсiресе, 1990 жылдан кейiн Қазақстанды мекендеген шет жұрттықтардан көшiп кетушiлер саны өсе бастады. [6.7]
Қазақстан Республикасында 1989 жылғы халық санағында 16199,2 мың адам тiркелдi. 1999 жылғы санаққа дейiнгi аралықта Қазақстан халқы 1246,1 мың адамға кемiген. Мұның басты себебi бұрын қуғын-сүргiнге ұшырап, Қазақстан жерiне көшiрiлiп, қоныстандырылған өзге ұлт өкiлдерiнiң, әсiресе, орыстардың, украиндардың, немiстердiң, кавказ халықтарының, тағы басқа өз ата мекендерiне көшiп кетуi болды. Өсу тек Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Атырау облыстарында, Алматы, Астана қалаларында байқалды. Ерлердiң саны 7201,8 мың болса, әйелдер 7751,8 мыңды құрады.
1986 жылы Қазақстанда 83 қала (21 iрi, 11 орта, 51 кiшi), 204 кентте жалпы халықтың 58,0%-ы тұрды. 1985 жылдың басында Қазақстанда ауыл халқының саны 1970 жылға қарағанда 5,0%-ға артып, жалпы халықтың 42,9%-ын қамтыды.
Соңғы он жылда ұлттық құрамда да айтарлықтай өзгерiс болды. Мысалы, қазақ ұлты 1468,1 мың адамға (22,9%) көбейiп, республика халқының жартысынан астамын (53,4%-ын) құрады. Сондай-ақ, күрд (29,1%-ға), дүнген (23,3%-ға), ұйғыр 15,9%-ға), өзбек (12%-ға) халықтарының саны да өстi. Оның есесiне орыс ұлты өкiлдерiнiң саны 1582,4 мың адамға (26,1%-ға) кемiдi, немiстер 593,5 мың (62,7%), украиндар 328,6 мың (37,5), татарлар 71,7 мың (22,4%), беларусьтер 66 мың (37,1%) адамға кемiген. [8]
1990 жылға дейiн Қазақстан халқының демографиялық жағдайы тұрғындар санының ұдайы қарқынды өсуiмен, қалада тұрушылар үлесiнiң шұғыл артуымен, ұлттық құрамының қарқынды араласуымен, халық тығыздығының бiркелкi болмауымен сипатталды.
1990 жылдан кейiнгi кезеңде славян, герман тектес тұрғындардың өз елiне қоныс аударуы көбейiп, республика халқы едәуiр азайды, қазақ және басқа түркi тектес халықтардың үлесi артты, сондай-ақ, нарықтық қатынастарға байланысты iшкi көшi-қонның әсерiмен қала тұрғындарының саны өсе бастады. Төңкерiске дейiн Қазақстан қалаларында жалпы халықтың 9,7%-ы тұрды. [9.10]
Қазақстан жер аумағы үлкен (2724,9 мың км2) болғанымен халық сирек қоныстанған елге жатады. Оның аумағының сәйкес түрде 1 км2-не 5,4 адамнан келедi. Тұрғындар үшiн табиғат жағдайы неғұрлым қолайлы өңiрлер - Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстары (Алматы қаласын қоса алғанда). Мұнда республика тұрғындарының 37,8%-ы орналасқан, тұрғындар тығыздығы 1 км2-ге 16,9; 6,9 және 7 адамнан келедi. Салыстырмалы түрде тұрғындары көп келесi аймақтар - Солтүстік Қазақстан аймағы: Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Павлодар облыстарының аумағы. Мұнда ел тұрғындарының 24,8%-ы орналасқан, тұрғындар тығыздығы 1 км2-ге 5,2; 7,4; 5,7 және 6,5 адамнан келедi. Шығыс Қазақстанда республика тұрғындарының 10,2%-ы тұрады, тұрғындар тығыздығы 1 км2-ге 5,4 адамнан. Орталық Қазақстанда (Қарағанды облысы) республика тұрғындарының 9,4%-ы орналасқан. 1 км2-ге 3,3 адамнан келедi. Халық ең аз қоныстанған аудандар батыс аймақтар -- Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе облыстары және Оңтүстік Қазақстан аймағындағы Қызылорда облысы Мұнда бүкiл тұрғындардың 17,7%-ы орналасқан, 1 км2-ге келетiн орташа тығыздығы, тиiсiнше, 1,9; 3,7; 4,1; 2,3 және 2,6 адамнан. 1999 жылғы санақ жүргiзiлген кездегi Қазақстан Республикасының әкiмшілік-аумақтық бiрлiгiнде 84 қала, 200 кент, 2036 ауылдық округ, 7684 ауылдық елдi мекен болады. Ресми статистикалық мәлiмет бойынша, Қазақстан тұрғындарының 56%-ы қалалық елдi мекендерде, 44%-ы ауылдық елдi мекендерде тұрады.
Қала тұрғындары ең көп облыстар: Қарағанды (қала тұрғындарының үлесi 82,2%), Маңғыстау (78,4%), Павлодар (63,4%), Қызылорда (60,5%), Атырау (58,2%), Ақтөбе (56,2%), Қостанай (54,2%). Республиканың ең iрi қалалары -- Алматы (1129356 адам), Қарағанды (43664), салыстырмалы түрде iрiлерi: Шымкент (360078), Тараз (330125), Астана (312965), Өскемен (310950), Павлодар (300503), Семей (269574), Ақтөбе (253088), Қостанай (221429), Петропавл (203533), Орал (195459), Темiртау (170481), Қызылорда (157364), Атырау (142497), Ақтау (143396), Екiбастұз (127197), Көкшетау (123389), Рудный (109515). Қалған қалалардағы тұрғындар саны 100 мың адамнан кем. Байырғы тұрғындардың үлес салмағы көп облыстар: Қызылорда (94,2%), Атырау (89%), Маңғыстау (78,7%), Ақтөбе (70,7%) облыстары, ең азы -- Солтүстік Қазақстан (29,6%), Қостанай (30,9%), Ақмола (37,5%), Қарағанды (37,6%) облыстары). [11.12]
Әдетте қазақтар көбiнесе ауылдық жерлерде тұрады. Соңғы он жылдықта олардың қалаларға көшу қарқыны жоғары болды. 1989 ж. қалада тұратын қазақтардың үлесi 38,3% болса, 1999 ж. 45,3%-ға жеттi. Консулдық қызмет департаментi басқармасының соңғы мәлiметi бойынша (2003) әрбiр үшiншi қазақ шет елдерде тұрады, олардың жалпы саны 3,5 млн. адам. Алыс шет елдерде: Қытайда - 1258500, Моңғолияда - 83000, Ауғанстанда - 28000, Түркияда - 20000, Иранда 3450; Балтық жағалауы елдерiнде - 2500, Германияда - 700, Жапонияда - 400, Австралияда - 400. Бельгияда - 28, Сауд Аравиясында - 28, Норвегияда - 20, Кубада - 2 адам тұрады. Барлығы 1397028 адам. Сонымен бiрге Францияда - 172, Швецияда - 51, Пәкстанда - 36, АҚШ-та - 23; Австрияда - 18, Швейцарияда - 4, Данияда - 4 отбасы тұрады. Жақын шет елдерде 1814300 қазақ, оның iшiнде Өзбекстанда - 966000, Ресейде - 687800, Түрiкменстанда - 87600, Қырғызияда - 42600, Украинада - 10500, Тәжiкстанда - 10000, Әзербайжанда - 4000, Грузияда - 3000, Молдовада - 2000, Арменияда - 500, Беларусьте - 300 адам тұрады. Қазақстанда ер балалардың дүниеге келуi басым болғанымен әйелдер саны 30 - 34 жастан бастап айтарлықтай көбейедi. 60 - 69 жаста 1,5 есе, 70 жаста 3 есе артады. Тұтастай алғанда, республикада әйелдер саны ерлерден басым.
Қазақ халқы жас ұлтқа жатады. Оның жас айырмашылығы құрылымында 9 жасқа дейiнгi балалар 22,0%. Ал тұтастай алғанда, 19 жасқа дейiнгi жастар 43,9%; 60 және одан жоғары жастағы тұрғындар үлесi 6,1%. Орташа арифметикалық жас - небәрi 25 жас. Яғни қазақ халқының басым бөлiгi жастар мен балалар. Қазақстан халқының бiлiмдiлiк индексi мен сауаттылық көрсеткiшi жоғары деңгейде. 199091 оқу жылы Қазақстандағы 55 жоғары оқу орнында 287,4 мың студент оқыған болса, 19992000 оқу жылында жоғары оқу орындарының саны 163-ке, ал ондағы оқитындар саны 365,4 мыңға жеттi. Соңғы он жылдықта жергiлiктi тұрғындардың бiлiм алуында серпiлiс пайда болды. Әрбiр 1000 адамның 126-сы жоғары бiлiмдi. Әсiресе, студенттер санының қазақ жастары есебiнен күрт өсуi 90-жылдардың басынан басталды.
Қазiргi кезде жоғары оқу орындарындағы қазақ студенттерiнiң үлесi 67%. Экономика салаларында еңбек ететiндер арасындағы жоғары және арнаулы орта бiлiмдiлер үлесi айтарлықтай өстi: егер 1989 ж. 1000 адамға шаққанда жоғары бiлiмдiлер саны орта есеппен 130 адам болса, 1999 ж. 212; арнаулы орта бiлiмдiлер тиiсiнше 234 және 296 болды. Қазiргi кезде жалпы бiлiм беретiн мемл. мектептерде 3101,4 мың оқушы оқиды, олардың 1661,3 мыңы ауылдық жерлерде бiлiм алуда. 1997 ж. республикадағы жалпы бiлiм беретiн жеке меншiк (мемлекеттік емес) мектеп саны 124 болды, онда 13,5 мың оқушы оқыды. Қазiргi кезде 3455 мектеп мемлекеттік тiлде жұмыс iстейдi. Онда 1530,1 мың оқушы оқиды. Сонымен бiрге сабақ орыс тiлiнде жүргiзiлетiн 2522 мектеп (1462,4 мың оқушы); өзбек тiлiнде -- 78 мектеп (77,2 мың оқушы); ұйғыр тiлiнде -- 14 мектеп (22,3 мың оқушы); тәжiк тiлiнде -- 3 мектеп (2,5 мың оқушы), украин тiлiнде -- 1 мектеп (0,1 мың оқушы) және аралас тiлде оқытатын 2112 мектеп бар. Қазақстан үшiн табиғи өсiм тұрғындар саны өсуiнiң негiзгi көзi болып табылады әрi қазақ халқы өсiмiнiң басты факторы болып қала бередi. Мысалы, қазақтардың табиғи оң өсiмi 1989 ж. Қазақстан тұрғындарының бүкiл табиғи өсiмiнiң 63,5%-ын құраған болса, бұл өсiм 1991 ж. -- 72,4%, 1993 ж. -- 88,2%, 1995 ж. -- 88,0% болды. Соның нәтижесінде Қазақстан республикасындағы қазақтардың пайыздық көрсеткіші 2005 жылы 60 пайызға таяп қалды. [13.14]
1986 жылы Қазақстанда 83 қала (21 iрi, 11 орта, 51 кiшi), 204 кентте жалпы халықтың 58,0%-ы тұрды. 1985 жылдың басында Қазақстанда ауыл халқының саны 1970 жылға қарағанда 5,0%-ға артып, жалпы халықтың 42,9%-ын қамтыды.
1999 жылдың басында Қазақстандағы қала халқының жалпы саны 8414,5 мың адамды құрады, ауыл халқы 6540,6 мың адам, қала халқының өсу қарқыны жеткілікті жоғары қала берген, 2007 жылдың басына қала халқының саны 8833,2 құрады, оның үлесі ең жоғары мәнге жетті - 53,08%. Сонан соң қала халқы кеми бастады. 2008-2009 жж. ішінде ол 438,1 мыңға азайды. 2009 жылдың басына Қазақстанда 8395,1 қала тұрғыны есептелді.
Қала тұрғындарының кемуімен бір уақытта 6 жыл ішінде ауыл халқы өсті: 2003 ж. басына - 6409,7 мың адам, 2004 ж. - 6432,9 мың адам, 2005 - 6460,1 мың адам, 2006 - 6522,7 мың адам, 2007 ж. - 6563,6 мың адам, 2008 ж. - 7305,5 мың адам, 2009 жылдың басына - 7381,4 мың адамды құрады. Небәрі осы 6 жыл ішінде ауыл халқы 971,7 мың адамға өсті. [15.16]
Тұтастай 1999-2009 жылдар аралығында ауыл халқы 840,7 мың адамға өсті, ал қала халқы 19,3 мың адамға азайды. Нәтижесінде қала тұрғындарының үлесі төмендеді.
1999 жылдың басына Қазақстан халқының жалпы саны 14955,1 мың адамды құрады, соның ішінде 7202,9 мың ерлер және 7752,1 мың әйелдер. Аталған күнге ерлер халықтың 48,1% , тиісінше әйелдер 51,9 % құрады.
Ерлер санының айтарлықтай төмендеуі 2002 жылдың басында байқалады, ол 7153,4 мың адамға тең.
2003 жылдан бастап ерлер саны шапшаң қарқынмен өсе бастады, 2003 жылдың басына - 7160,2 мың адам, 2004 ж. - 7199 мың адам, 2005 ж. - 7256,9 мың адам, 2006 ж. - 7324,8 мың адам, 2007 ж. - 7409,3 мың адам, 2008 ж. - 7491,5 мың адам, 2009 ж. - 7590,5 мың адам болды.
Сондай-ақ әйелдер санының төмендеуі 2002 жылдың басында байқалады, ол 7697,6-ға тең. Сол сияқты 2003 жылдан бастап әйелдер саны жылдам өсе бастады, 2003 ж. - 7706,6 мың адам, 2004 ж. - 7752,2 мың адам, 2005 ж. - 7817,8 мың адам, 2006 ж. - 7894,5 мың адам, 2007 ж. - 7987,6 мың адам, 2008 ж. - 8079,9 мың адам, 2009 ж. - 8185,9 мың адам болды.
Атап айтқанда, Қазақстан үшін халық құрамының жыныстық сәйкессіздігі тән. 2009 жылдың басына әйелдер саны 8185,9 мың адамды, ал ерлер саны 7590,5 мың адамды құрады, мұнда тұрғылықты халықтың жалпы санынан әйелдер 51,9 %, ерлер 48,1 % құрайды.
2009 жылғы 1 қантардағы халықтың жас-жыныс пирамидасы
30 жастан бастап барлық жас топтарында әйелдер саны ерлер санынан асады. Үлкен жастағы жыныстық сәйкессіздік айрықша байқалады. 39 жастан асқандар арасында әйелдердің сандық басымдығы анық байқалады.
Халықтың жекелеген жас топтарына қарай құрамы
1999-2009 жж. ішінде халықтың жас құрылымы кейбір өзгерістерге ұшырады. 2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 1999 жылмен салыстырғанда халықтың жалпы санынан балалар мен жасөспірімдердің үлесі 4,5 пайыздық тармаққа төмендеді, сол уақытта 15-64 жас және одан үлкен жастағы тұлғалардың үлесі, керісінше, тиісінше 3,8 және 0,8 пайыздық тармаққа өсті.
1999 - 2009 жылдардағы туу серпіні
1999-2009 жж. ішінде республикада 2668,5 мың адам туылды, оның ішінде 356,6 мыңы 2009 жылы туылған. 1999 жылмен салыстырғанда 2009 жылы балалар 1,6 есеге артық туылды.
Туғандағы өмірінің күтілетін ұзақтығы
2009 жылы Қазақстанда күтілетін өмір сүру ұзақтығы ерлерде 61,9 жас, ал әйелдерде 72,4 жас. Республикада күтілетін орташа өмір сүру ұзақтығы көрсеткішінің өсуіне қарамастан (1999 ж. - ерлерде 60,6 жас, әйелдерде 70,9 жас) гендерлік белгі көрсеткішінің жоғары алшақтығы сақталады: 1999 ж. 10,3 жастан 2009 ж. 10,5 жасқа дейін.
1999 - 2009 жылдардағы өлгендердің жалпы саны
1999-2009 жж. ішінде республикада 1527,3 мың адам өлген, оның ішінде 152,7 мыңы 2009 жылы. Бұл көрсеткіш кейбір өсу мен төмендеуге қарағанда 2008 ж. 158,3 мың адамға жеткенін, ал 2009 ж. 5,6 мың адамға төмендегенін атап өткен жөн.
Туудың, өлімнің жалпы коэффициенттері, және туудың жиынтық коэффициенті
1000 тұрғынға шаққанда Халықтың жалпы туу коэффициенті 1999 ж. 2009 ж. аралығында 1999 ж. 14,6 адамнан 2009 ж. 22,7 адамға дейін өсті. 1000 тұрғынға шаққанда халықтың жалпы өлу коэффициенті 1999 ж. 9,9 адамнан 2009 ж. 9,7 адамға дейін төмендеді. Туудың жиынтық коэффициенті (осы коэффициент есептелген жылдың туу деңгейін әрбір жаста сақтағанда, бір әйел барлық бала туатын кезеңі ішінде (15-49 жас) орташа алғанда қанша бала туа алады) 1999 ж. 1,8-ге қарағанда 2009 ж. 2,7 құрады.
1999-2009 жылдардағы сыртқы көші-қоң айырымы
1999 жылы кеткен адамдар санының көптігі байқалады, нәтижесінде көші-қонның кемуі 123 627 адамды құрады, бұл көрсеткіш 2003 жылы 8 306 адамға дейін төмендеді. Келген халықтың жылдам өсуі 2004 жылдан басталды, оң айырманың шыңы 2006 жылы 33 041 адамға жетті, бүгінгі күнге көші-қонның оң айырмасы 1117 адамды құрайды.
1999-2009 жылдардағы Қазақстан Республикасы сыртқы көші-қон
1999-2009 жж. ішінде республиканың сыртқы көші-қон процесіне шамамен 1,5 млн адам қатысты: республикаға 575,8 мың адам келді және оның шегінен тысқары 895,6 мың адам кетті, нәтижесінде халық көші-қонының кемуі осы кезеңде 319,8 мың адамды құрады.
1999-2009 жылдардағы Қазақстан Республикасы халқының ішкі көші-қон.
1999-2009 жж. ішінде мемлекет шегінде тұрғылықты жерін ауыстырған тұлғалардың үлесі халықтың жалпы көші-қоны көлемінен шамамен 80% құрады. 2009 ж. ішкі қоныс аудару көлемі 1999 ж. салыстырғанда 48,2% немесе 111,9 мың адамға өсті.
№1 диаграмма 2013 жылдың басынан бастап 2013 жылғы 1 ақпанға дейінгі Қазақстан Республикасының облыстар бойынша халық саны
Ескерту: ҚР статистика агенттігінің мәліметтері бойынша жасалған.
Бұл диаграммадан байқағанымыздай, қала халқы жөнінен облыстар арасында Қарағанды, Маңғыстау, Шығыс Қазақстан облыстары көш бастап тұрса, ауыл халқы саны жағынан Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстары басым түседі.
Сонымен, Қазақстан Республикасының
халқы (2013 жылғы 1 ақпанға, мың адам) 16 934
жұмыссыздық деңгейі (2012 жылғы 4 тоқсан, %)
5,3
орташа айлық жалақы (2013 жылғы ақпан, теңге)
98 736
Қазақстан халқының саны бір жыл ішінде 1,4 пайызға артып 16 млн. 934 мың адамды құрады.
Агенттіктің деректеріне қарағанда 1 қаңтар бойынша еліміздегі қала халқының саны - 9264,9 мың, ауыл тұрғындарының саны 7646,9 мың болды. Ал Астана халқы 2012 жылы 35,2 мыңға артып, 778,1 мыңға, Алматы қаласындағы халық саны 25,3 мыңға көбейіп, 1 млн 475,6 мың адамға жетті.
Бұдан бөлек, Оңтүстік Қазақстан облысының халқы бір жылда 56,8 мыңға өсіп, 2 млн 678,3 мың болса, Алматы облысының халқының саны - 37,3 мыңға көбейіп, 1 млн 946,6 мың адамды құрады. Маңғыстау облысының халқының саны 22,4 мыңға артып, 568,1 мың, Жамбыл облысының халқының саны - 14,3 мыңға көбейіп, 1 млн. 070 мың адамға жетті.
Сонымен қатар, Солтүстік Қазақстан облысының халқының саны 4 мыңға азайып, 579,6 мың, Шығыс Қазақстан облысының халқының саны 1,1 мыңға азайып, 1 млн. 393,9 мың адам болды. Қостанай облысында адам саны аздап артты, онда халық саны 880,1 мыңға жетті.
Қазақстандағы қазіргі демографиялық жағдай халықтың жасының ұлғаюмен сипатталады. Елімізде Демографиялық саясат және отбасын нығайтудың 2010-2020 жылдарға арналған тұжырымдамасы жасалған. Ол демографиялық ахуалды жақсартудың негізгі қағидалары, мақсаты, міндеттері мен жүзеге асыру механизмін анықтайды.
Сондай-ақ онда 2010-2020 жылдар аралығында елімізде бала туу көрсеткішінің артуына қолдау көрсету, өлім көрсеткішін төмендету, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Елді, аймақты, елді мекендерді зерттеу үшін, халықтың санын, оның жыл сайынғы өзгерісі мен жынысқа, жасқа байланысты таралуын, қала мен ауылда қанша халық тұратынын, олардың ішінде еңбекке жарамды адамдар санын, олардың шаруашылықтың қай саласы мен айналысатынын, ұлттық құрамын, еңбек ету дағдысын, әдет-ғұрпын білудің маңызы зор.
Демография үшін бастысы - халықтың қоғам дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді.
Демографиялық процестер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарға негізделеді. Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы демографиялық жағдайы көптеген өзгерістерге ұшырады. Яғни туу, өлу немесе халықтың табиғи өсімінің көрсеткіштері өзгерді. Сонымен қатар демографиялық дамудың тағы бір маңызды факторы болып табылатын көші-қон жағдайы жаңа сипатқа ие болды.
Қостанай облысының жерінің жалпы ауданы 196,0 мың км2 немесе мемлекет аймағының 7,2% құрайды (республика бойынша 6-шы орын). Облыстың халық саны 2013 жылғы 1 қаңтарға ағымдағы деректер бойынша 880 109 адамды құрады. 2012 жылдың басымен салыстырғанда ол 0,1%-ға артты, бұл халықтың табиғи өсімі әсерімен жасалған. Қазақстанның барлық халқының 5,5% (республика бойынша 7-ші орын) құрады.
Қарастырылмақ тақырыптың өзектілігі облыстағы демографиялық және миграциялық ерекшеліктердің себептерін, яғни географиялық орнының, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың тигізетін әсерін зерттеу болып табылады. Себебі көптеген жағдайларда демографиялық даму мен көші-қонның жалпы сипаты, түрлері ғана қарастырылып, ал олардың себептері ескерусіз қалып жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Зерттеу мақсаты осы күнгі халық демографиясы жағдайы мен миграциясының басты заңдылықтарын, тенденцияларын зерттеу. Сонымен қатар Қостанай облысының территориясын географиялық орнына, әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты топтастырып, оның демографиялық және көші-қон жағдайына әсерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
* Халықтық географияның бір саласы саналатын демография ғылымының зерттеу обьектісін, негізгі түсініктерін қарастыру;
* Қазақстанның тарихи-демографиялық сипатына жалпы шолу жасау;
* Қостанай облысының демографиялық жағдайына табиғи және экономикалық фактордың әсерін анықтау;
* Қостанай облысының халқының сандық және сапалық көрсеткіштерін саралау;
* Облыс халқының тәуелсіздік жылдарындағы табиғи өсімін бағамдау.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қостанай облысының демографиялық жағдайы
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Халықтың демографиялық жағдайының терең зерттелуіне үлкен үлес қосқан отандық және шетелдік ғалымдардың зерттемелері, ғылыми конференциялардың материалдары және басқа жарияланымдары болып табылды.
Зерттеу үрдісінде, сонымен бірге, отандық және шет елдік ақпарат көздері пайдаланылды. Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары, Қостанай облысының статистика департаментінің цифрлік мәліметтері, интернет ресурстары құрады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмысының әдісі: Салыстырмалы - аналитикалық, экономикалық-статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру, есептік-құрылымдық, және экономикалық-математикалық модельдеу, жүйелеу, картографиялық әдістері қолданылды.
І Халықтық географияның бір саласы саналатын демография ғылымына сипаттама
1.1 Демография ғылымының зерттеу обьектісі және негізгі түсініктері
Демография (грекше демос - халық) - белгілі бір халықтың, ұлттың, ұлыстың, этникалық топтың санын, құрамы мен құрылымын, аумаққа бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық-тарихи жағдайлармен байланыстырып зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы. Демография адам популяциясын оның көлемі мен құрылымына сәйкес, яғни жынысы, жасы, отбасылық жағдайы және этникалық шығу тегі бойынша, сондай-ақ, осы популяцияның туу, өлу және миграция коэффициенттеріндегі өзгеруі тұрғысынан статистикалық зерттеу.
Демографиядағы ең басты мәселе - халықтың ұдайы өзгеруін, өсу мөлшерін, дамуын анықтау. Халықтың ұдайы өзгерісі - ұрпақ алмасу, туу мен өлу, яғни табиғи жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі (иммиграция) мен олардың бөтен аймақтарға қоныс аударуына (эмиграция), яғни халықтың көшу-қону қозғалысына да байланысты. Сондай-ақ халық санының өзгеруі адамдардың жасына, отбасы жағдайына, балалар санына немесе білім деңгейіне, мамандығына, әлеуметтік ахуалына орай бір күйден екінші күйге, бір топтан екінші топқа ауысуына тәуелді. Кең мағынасында алғанда, халықтың ұдайы өзгерісі дегеніміз оның санының, құрамы мен орналасуының табиғи жағдайларға және миграцияның ықпалына қарай өзгеріп отыруы. Отбасының құрылуы, оның дамуы мен күйреуі демографияда дербес мәнге ие.
Демографияда халықтың және оның бөліктерінің өзгеруі тек сан жағынан ғана емес, сонымен қатар сапалық тұрғыдан да қарастырылады. Мысалы, белгілі бір жастағы адамдардың санының өзгеруімен қатар олардың тұлғалық дамып-жетілуі, денсаулығындағы өзгерістері де назарға алынады. Демографияда жекелеген адамдарға қатысты әр түрлі құбылыстар барлық халықтың да, сонымен бірге дербес зерттеу нысаны ретінде оның белгілі бір топтарының да жай-күйін сипаттауға пайдаланылады.
Демография үшін бастысы - халықтың қоғам дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Әсіресе, бұл жерде еңбек ресурстарының құрамы мен қозғалысының, сондай-ақ халықтың тұтынушы ретіндегі үлес мөлшерінің терең зерттелуі аса маңызды рөл атқарады. Зерттеулердің бұл саласын кейде экономикалық демография деп атайды.
Демографияның міндеттерінің бірі - халықтың ұдайы өзгерісінің заңдылықтарын зерттеу негізінде мемлекет тарапынан жүргізілетін демографиялық саясат негіздерін тұжырымдау.
Демографиялық процестер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарға негізделеді. Сондықтан халықты зерттеуде демография саясат, экономика, медицина, математика, этнография, тағы басқа бірқатар ғылымдармен тығыз байланыста болады. Олардың зерттеу әдістері мен тәжірибелерін, материалдарын пайдалана отырып, демография өз тарапынан да өзге ғылымдарға қажетті деректер береді.
Демографиялық процестердің өзіндік ерекшеліктері, көбінесе халықтың табиғи қозғалыстары демографияның өзіндік зерттеу әдістерін қалыптастыруға негіз болды. Олар: әр түрлі буын өкілдері үшін жас айырымы көрсеткіштерін жасау арқылы дәл сол уақыттағы даму - құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотетикалық ұрпақ әдісі; когорт әдісі (адамдардың нақтылы буынының дамуын зерттеу); потенциалды демография әдісі, т.б. демографияда ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның негізінде ғылым қорытынды жасау қажет.
Демографиялық болжау - бұл әлемде, аймақта, мемлекетте немесе оның бір бөлігінде күтілетін халықтың саны мен жастық - жыныстық құрылымының есебі. Оның нәтижелері еңбек ресурстарын жаоспарлауда, туылу мен әртүрлі жастардағы өлімдер деңгейлерінің, миграция тенденцияларының есебін жүргізуде қолданылады. Сонымен қатар, демографиялық саясаттың негізі болып табылады. Ал демографиялық саясат өз кезегінде әлеуметтік саясатпен тығыз байланыста болады.
Демографиялық статистика - бұл мемлекеттің немесе оның дербес топтарының халқының сандық құрамын, оның орналасуы мен жаңғыруын мінездейтін мәліметтерді жинаумен, өңдеумен және талдаумен айналысатын статистика ғылымының бір саласы.
Демографиялық күрт өсу - әлеуметтік-экономикалық немесе жалпы экологиялық жағдайлардың жақсаруымен байланысты халық санының күрт өсуі.
Көбінесе халықтың санын ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай-ақ демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру, салғастыру тәсілдері де демографияның өзіндік зерттеу әдістерінің бірінен саналады.
Демография ғылымының негізін салушы - ағылшын ғалымы Дж. Граунт. Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше жылдық жазбалары негізінде халық арасындағы өлудің көрсеткішін жасауға және оның заңдылықтарын анықтауға талпыныс жасаған. Халықтың ахуалын, оның экономикамен байланысын У.Петти және Г.Кинг (Ұлыбритания), одан соң А.Депарсье (Франция) зерттеді.
Қазақстандағы демографиялық процестерді тарихи - әлеуметтік тұрғыдан қарастырған алғашқы зерттеулер қатарында М.Шоқайдың шетел баспасөзінде, М.Тынышбаевтың 1924 ж. Сана журналының 2 - 3-сандарында жарияланған деректерін, т.б. статистикалық еңбектерді атауға болады. Республикада бүгінгі таңдағы кәсіби демографтар М.Б.Тәтімов, Ұ.М.Ысқақов, Ә.Б.Ғали, М.Сембин, Е.Мұсабеков, С.Қарасаев, А.Елемесова, Н.Ермекова, А.Әлжанова, т.б. еңбектерінде жалпы қазақ халқының, Қазақстан халқының өсу, даму заңдылықтары зерттелді.
Халықты есепке алудың екі әдісі бар. Олар: халық санағы және ағымдық есепке алу.
Елді, аймақты, елді мекендерді зерттеу үшін, халықтың санын, оның жыл сайынғы өзгерісі мен жынысқа, жақа байланысты таралуын, қала мен ауылда қанша халық тұратынын, олардың ішінде еңбекке жарамды адамдар санын, олардың шаруашылықтың қай саласы мен айналысатынын, ұлттық құрамын, еңбек ету дағдысын, әдет-ғұрпын білудің маңызы зор.
Бұл деректер уақытта да және материалдық игіліктер жалпы түрді орталықтандырылып таралатын жоспарлы экономика жағдайында да қажет болды. Олар қазіргі уақытта да керек. Оларсыз елдің дамуы мен халық санына, қаржыға болжам жасау, еңбекке жарамды және үкімет тарапынан көмекке зәру адамдарды, мектеп пен мектеп жасына дейінгі бала санын анықтау мүмкін емес.
Осындай мәліметтерді алу үшін халық санына ағымдық есеп жүргізіледі. Азаматтардың хал актілерін жазу мекемесінің және көші-қон саясаты бөлімдерінің мәліметтерін пайдалана отырып, елдің статистикалық қызметі халық саны мен басқа көрсеткіштерді есептеп отырады. Дегенмен, ең толық мәліметтерді кезеңдік халық санағы негізінде алуға болады. Мемлекет оны бірнеше күндер ішінде белгілі бір уақыт аралығында жүргізіп отырады (біздің елімізде 10 жыл сайын).
Халық санағы кезінде азаматтар өздері туралы мәліметтерді береді. Халық санағының материалдары жинақталып, Қазақстан Республикасының статистикалық Агенттігі арқылы жинақтар мен анықтамалықтарда жарық көреді. Бұл - әлеуметтік-географиялық ақпараттың негізгі көздерінің бірі болып саналады.
Еңбек ететін адамдар - қоғамның негізгі өндіргіш күші болып табылады. Олар материалдық құндылықтарды өндірушілер ғана емес, оларды пайдаланушылар да болып саналады. Сондықтан халыққа сараптама жасау - кез-келген экономикалық-географиялық зерттеудің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Елдің, аймақтың, елді мекеннің халқының саны екі түрлі себептерге байланысты.
Бірінші фактор - туу мен өлудің нәтижесінде ұрпақ ауысуы, немесе халықтың табиғи өсімі, ал екіншісі - адамдардың бір жерден екінші жерге қоныс аударуы (келу мен кету), немесе оны халықтың механикалық қозғалысы (көші-қон) деп атайды. Туу мен көшіп келу тұрғындар санын көбейтсе, ал өлу мен көшіп кету, керісінше азайтады.
Халықтың табиғи қозғалысын демография зерттейді. Сондықтан оның көрсеткіштерін демографиялық көрсеткіштер деп атайды. Олардың негізгілері - туу, өлу және табиғи өсім (туғандар мен өлгендер санының айырмасы). Демографиялық көрсеткіштерді абсолюттік цифрлармен беруге болады, бірақ көбінесе оларды 1000 тұрғынға шаққандағы есеппен промиль арқылы %. белгісімен көрсетеді. Салыстырмалы көрсеткіштер тұрғындар саны әр түрлі елдің, аймақтың немесе елді мекендердің халық динамикасын салыстыру үшін қолданылады.
Туу көрсеткіші көптеген себептерге байланысты. Оның кедей отбасыларға қарағанда ауқаттыларында, ауылды жерлерге қарағанда қалада төмен екендігі бұрыннан байқалады. Сондықтан халықтың даму деңгейі мен тұрғындардың әл-ауқаты жоғарылаған сайын туу көрсеткіші азая береді. Бұл - экономикасы дамыған мемлекеттер мен қала халқының үлес салмағы жоғары елдерге тән жағдай болып саналады. Туу көрсеткішіне әсіресе, экономикалықы тығырық пен соғыс қатты әсерін тигізеді.
Демографтар тағы да некеге отыру жасы (ол жоғары болған сайын туу деңгейі де төмен болады) мен халықтың әдет-ғұрпы, ең алдымен діндер қолдайтын көпбалалық салт-дәстүр сияқты себептерді де бөледі.
Тууға әсерін тигізетін арнаулы демографиялық саясат жүргізіледі. Егер мемлекет халық санының өсуіне мүдделі болса, онда көпбалалы отбасыларға жағдай туғызады, яғни баланы бағып-күтуге берілетін демалыс мерзімін ұзартып, балалар жәрдем ақысын көбейтеді. Халық санының өсуін тоқтату үшін, керісінше әр түрлі шектеу шаралары жүргізіледі.
Тууды төмендету саясатының хрестоматиялық мысалын көршілес ел - Қытайдан көруге болады. Онда баланың дүниеге келуіне жергілікті үкіметтен рұқсат алу керек. Жалғыз баланың отбасы көп уақыт бойы үлгі ретінде саналып келді, ол мемлекеттің бір отбасында - бір бала ұранына сәйкес келеді.
Өлудің жоғарғы көрсеткіштері ең жас және ең кәрі адамдар арасында көп байқалады. Оның шамасы ең алдымен халықтың әл-ауқатына, денсаулық сақтаудың даму деңгейі мен қоршаған ортаның сапасына байланысты. Сонымен қатар халықтың кәсіптік сипаты да әсер етеді. Лас өндірістердегі жұмыс (металлургиялық, химиялық және басқа) кәсіптік аурулардан болатын өлім-жітімді көбейтеді. Ол халықтың ішіндегі қарт адамдардың үлесі көбейген сайын да артып отырады. Өлудің мөлшерінің шұғыл көтерілуі соғыс жылдарына сәйкес келеді.
Халықтың көші-қоны - адамдардың бір аудандардан екінші аудандарға тұру үшін қоныс аударуы болып табылады. Көші-қон адамдардың тек қана механикалық қозғалысы емес. Бұл - күрделі қоғамдық процесс. Ол бүкіл халықтың және елдің өмірінің көптеген жақтарын қамтиды: табиғи қозғалыс пен жас-жыныстық құрылмға, халықтың ұлттыұ және діндік құрамына, еңбек қорлары мен әлеуметтік-экономикалық дамуына әсерін тигізеді. Осыған байланысты көші-қон жан-жақты зерттеледі. Ғалымдар оның себептері мен түрлерін, бағыттары мен ұзақтығын, ауқымы мен динамикасын, сонымен қатар көшіп келушілер мен кеткендердің арақатынасын зерттейді.
Халықтың көші-қоны әр түрлі болып келеді. Бағыты бойынша оны ішкі және сыртқы деп бөледі. Сыртқы көші-қонға эмиграция, иммиграция және реэмиграция немесе репатриация жатады. Ішкі көші-қон бір елдің ішіндегі көшіп бару мен көшіп келуді құрайды. Адамдардың қоныс аударуының ең көп таралғаны әлеуметтік-экономикалық себептер, яғни олардың өмір сүру деңгейі жоғары жерлерді іздеуі,оқуға бару, отбасылардың туысқандарына барып қосылуы т.б. Ірі көші-қон барысы саяси себептерге, атапайтқанда, соғыс, мемлекеттік шекара өзгерісі, халықтың кейбір тобының дискриминацияға ұшырауына да байланысты. Ұлы Отан соғысы кезінде Қазақстанға соғыс маңындағы зонадан 536 мың адам эвакуациямен келді, ал 200 мыңана астам қазақстандықтар Орал мен Еділ бойының зауыттарына майданға кеткендердің орнын ауыстыруға жіберілді.
Ішкі көші-қон әр алуан. Ауылды жерден қалаға қоныс аударушылар тұрақты түрде көп. Осыған байланысты елдегі бұрынғы урбандалу дәрежесі едәуір өсті. Қазір қоныс аударушылардың 34- ақаланы таңдайды. Сонымен бірге қала - ауыл көші-қоны, ауылдық елді мекендер арасындағы көші-қон, шағын және ірі қалалар арасындағы көші-қон да бар. Халықтың орналасуындағы маңызды өзгерістерді аймақ аралық көші-қон көрсетеді.
Олардың елдегі ерекше жағдайы, дамудың жоғары әлуетті, жұмысқа орналасудың қолайлы мүмкіндіктері шешуші рөл атқарады. Қазақстанның қалған бөліктері аудан аралық көші-қонда механикалық шығынға ұшырады. Ондай айырмашылықтар халықтың ауысуының ең белгілі екі бағытын қамтамасыз етті.
Сонымен, тәуелсіздік жылдары барысында көші-қонның масштабы, бағыты және нәтижелері өзгерді. Қазіргі уақытта ол халықтың динамикасына қарағанда, оның ел ішіндегі аумақтық таралуына көп әсер етеді.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуында халықтың саны ғана емес, құрамы мен құрылысының да маңызы зор.
Құрам мен құрылым түсініктері бір-біріне жақын, оларды көбінесе синоним ретінде қарастырады. Дегенмен олардың арасында айырмашылықтар да бар. Көп жағдайда құрам-құрамдас бөліктердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі.
Құрылым - сандармен берілетін салыстырмалы шамалар. Халықтар географиясы қоғамдық ұдайы өндіріс және қоршаған ортамен өзара әрекеттесі процесінде қарастырылатын халықтардың санын, құрамын және орналасуын оқып зерттейді. Халық құрылымының деректерінде діндік құрылымынан басқасы халық санағына енгізілген.
Жыныстық-жастық құрамы халықтың табиғи қозғалысына тәуелді.
Жасына қарай халықты үш топқа бөледі: біріншісіне - 0-ден 14 жасқа дейін, екіншісіне - ересек адамдарды (15-59 жас) және үшіншісіне - егде адамдарды (60 жас және одан асқандар) жатқызады.
Халықтың ішіндегі егде адамдардың үлесін демографтар халықтың қартаю коэффициенті деп атап, шамасын пайызбен белгілейді. Бұл көрсеткіш бойынша халықтың жас құрамын әр түрлі типтерге бөледі. Оның қалыптасуына ең алдымен туудың әсері зор, туу жоғары болған сайын халық та жасара түседі немесе керісінше болады.
Халықтың негізгі өндіруші бөлігі - еңбек қорларын анықтауда оның жасы басты өлшем болып табылады. Бұл үшін мемлекет жұмыс жасының шегін белгілейді. Әр елдерде олардың аздаған айырмашылықтары бар. Ол Қазақстанда еркектер үшін 16-63 жас, ал әйелдер үшін 16-58 жас.
Адамдардың бір бөлігі жұмыс жасының өзінде еңбек ете алмайды (мысалы, мүмкіндігі шектеулі жандар). Сонымен қатар қоғамдық өндірісте зейнеткерлер мен жас өспірімдердің кейбір мөлшері еңбек етеді. Еңбек етуге қабілеті бар әрбір адам, халықтың еңбек ресурсын құрайды.
Еңбек ресурсының құрамына мүмкіндігі шектеулі адамдардан басқа жұмыс жасындағы барлық халық, сонымен қатар жұмыс істемейтін зейнеткерлер мен жасөспірімдер жатады. Сондықтан олардың шамасы халықтың санына, оның жас-жыныстық құрылымына, жұмыс істейтін жасөспірімдер мен зейнеткерлердің санына байланысты.
Нарықтық экономикалы елдерде экономикалық белсенді халық деген ұғым кеңінен қолданылады.
Экономикалық белсенді халық - бұл қоғамдық өндіріспен айналысатын немесе оған қатысуға тілек білдірген жұмысқа жарамды халық. Экономикалық белсенді халық жұмыс істейтін адамдар мен жұмыссыздар жатады. Ол экономикалық белсенді емес халықтың, яғни оқушылардың, студенттердің, әскери қызметкерлердің, үй шаруасындағы адамдардың есебінен жаңарып отырады.
Халық - елдің тек басты өндіргіш күші ғана емес, сонымен бірге көптеген ұлттардың бірлестігі. Халық ұғымының бірнеше мәні бар. Бұл сөзбен адамдардың санын, бір нәрсе туралы олардың пікірін, ұлтына қарамастан бір елдің тұрғындарын және бір ұлттың ғана адамдарын айтуға болады.
Сондықтан, ғалымдар этнос, жеке халық түсінігін қолданады. Ал онымен байланыстының бәрін этникалық деген терминмен атайды. Әрбір ұлттың өз тарихы, тілі, мәдениеті, тарихи отаны болады. Ұлттың бір бөлігі өз елінен басқа жерде тұруы да мүмкін. Оны - диаспора (грек тілінде - шашылған) деп атайды.
Ұлттық үрдістер халықтардың өзін-өзі бекітуі, мәдениетін қалпына келтіруі) қоғамдық дамуға әсерін тигізеді. Этникалық құрамен ұлттық дәстүрлер бір-бірімен сабақтас. Ауыл шаруашылығында, қол өнерде және көркем өнерде олардың рөлі зор.
Сонымен, демография ғылымы демографиялық процестердің өзара байланыстарын, олардың әлеуметтік-экономикалық құбылыстарға тәуелділігін және халық дамуының әлеуметік-экономикалық салдарын зерттей отырып, халық саны мен сапасы өзгерісінің заңдары мен заңдылықтарын анықтайды. Нақтылы қоғамдық ортада өтіп жатқан халық өзгерісін сол қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларын айқындайды. [1.2.3]
0.2 Қазақстанның тарихи-демографиялық сипатына жалпы шолу
Қазақстан аумағындағы халық санының өсу көрсеткiшi мынадай: 1897 жылы - 4 333 мың адам, 1913 жылы - 5 597 мың, 1939 жылы - 6 082 мың адам, 1959 жылы - 9 295 мың адам, 1970 жылы - 13 009 мың, 1979 жылы - 14 684 мың.
1897 жылы бүкiлресейлiк халық санағының мәлiметi бойынша, қазiргi Қазақстан аумағындағы халықтың 80%-ын қазақтар, 12%-ын славян тектес халықтар құраған. 1897 - 1913 жылдар аралығында мұндағы халық саны қоныс аударған орыс, украин, беларусь, татар, ұйғыр, дүнген, т.б. шет жұрттықтар есебiнен 1 264,0 мың адамға көбейген.
Кеңестiк дәуiрде, әсiресе, 1930 жылдан кейiн Қазақстан жерiне сырт өлкеден халық толассыз келумен болды. 1937 - 1944 жылдар тұтас халықтарды ата жұрттарынан Қазақстан аумағына күштеп көшiру науқаны жүргiзiлдi.
1937 жылы алғашқылардың бiрi болып Қиыр Шығыстағы корейлер көшiрiлдi. Олар негiзiнен Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарына қоныстандырылды. Сол жылы Армения және Әзiрбайжаннан, 1944 жылы Грузиядан күштеп көшiрiлген күрдтер Қазақстан мен Орта Азияға қоныстандырылды. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында КСРО ХКК-нiң 1940 жылы 18 қазандағы қаулысымен Қазақстанға Украина мен Беларусьтiң батыс облыстарынан поляктар көшiрiлiп әкелiндi. Олар Ақтөбе, Ақмола, Қостанай, Павлодар, Солт. Қазақстан, Семей облыстарына iрге тептi. Соғыс басталысымен 1941 жылы КСРО-ның батыс аймақтары мен Едiл бойынан немiс жұртшылығы, сонан соң 1944 - 1945 жылдар Украинада, Беларусьте, Балтық жағалауында тұратын немiстер көшiрiлдi. 1943 жылы қазанда қарашайлар Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарына, сондай-ақ, Қырғызия мен Өзбекстанға көшiрiлдi.
Одақтық үкiметтiң 1943 жылы күзде қабылдаған шешiмi бойынша келесi жылдың көктемi мен күзiнде Қазақстанға Солтүстік Кавказ бен бұрынғы Қалмақ АКСР-нан арнайы қоныс аударушылар Қазақстанға тұрақты мекендеуге көшiрiлдi. 1944 жылы ақпанда Қазақстан аумағына чечендер мен ингуштер жер аударылды, ал наурыз айында Қазақстанның оңтүстік аймағына және Қырғызияға балқарлар әкелiндi. Л.Берияның "Қырым АКСР-ның аумағынан Кеңеске қарсы элементтердi тазарту туралы" 1944 жылы 13 сәуiрдегi бұйрығымен Қырым татарларын, болгарлар мен гректердi көшiру науқаны жүргiзiлдi.
Олар Өзбекстанға және Қазақстанның оңтүстік аймақтарына қоныс тептi. 1944 жылы 13 маусымда Мемлекеттік қорғаныс комитетiнiң қаулысымен Грузиядан көшiрiлетiн арнайы қоныс аударушыларды республика аумағына қоныстандару туралы Қазақстан үкiметiне өкiм берiлдi. 1944 ж. қарашада Грузиядан Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан облыстарына месхеттiк түрiктер мен күрдтер күштеп қоныстандырылды. Бұдан кейiн Қазақстанға басқа халықтардың көп мөлшерде көшiп келуi тың және тыңайған жерлердi игеру кезеңiнде (1954 - 1956) және өнеркәсiп нысандарын қарқынды салу жылдары (1959 - 1965) көбейдi.
Осы жылдары Қазақстанда тұратын жергiлiктi халық саналатын қазақтардың үлесi ең төм. деңгейге жеттi (30%). Қазақстан аумағы жүзден астам ұлттар мен ұлыстардың өкiлдерi тұратын мекенге айналды. [4.5]
Соғысқа дейiнгi жылдарда қала халқының өсуiне Қазақстанның бай минералдық шикiзат қорларын игеру, iрi т. ж. құрылыстарын салу, т.б. факторлар әсер еттi. 1939 жылы қала халқы 3,3 есе өсiп, қалалық елдi мекендер саны 81-ге жеттi. Соғыс жылдарында жаңадан 28 қалалық елдi мекен пайда болды. 100 мыңнан астам тұрғыны бар қалалар халқының үлесi 1939 ж. 28,8%-дан, 1986 ж. 62,6%-ға артты.
1960 жылдан бастап көшiп келушiлер мөлшерi бiршама азайып, жыл сайынғы мөлшерi 60 - 70 мыңдай адам болды. 80-жылдардың екiншi жартысынан, әсiресе, 1990 жылдан кейiн Қазақстанды мекендеген шет жұрттықтардан көшiп кетушiлер саны өсе бастады. [6.7]
Қазақстан Республикасында 1989 жылғы халық санағында 16199,2 мың адам тiркелдi. 1999 жылғы санаққа дейiнгi аралықта Қазақстан халқы 1246,1 мың адамға кемiген. Мұның басты себебi бұрын қуғын-сүргiнге ұшырап, Қазақстан жерiне көшiрiлiп, қоныстандырылған өзге ұлт өкiлдерiнiң, әсiресе, орыстардың, украиндардың, немiстердiң, кавказ халықтарының, тағы басқа өз ата мекендерiне көшiп кетуi болды. Өсу тек Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Атырау облыстарында, Алматы, Астана қалаларында байқалды. Ерлердiң саны 7201,8 мың болса, әйелдер 7751,8 мыңды құрады.
1986 жылы Қазақстанда 83 қала (21 iрi, 11 орта, 51 кiшi), 204 кентте жалпы халықтың 58,0%-ы тұрды. 1985 жылдың басында Қазақстанда ауыл халқының саны 1970 жылға қарағанда 5,0%-ға артып, жалпы халықтың 42,9%-ын қамтыды.
Соңғы он жылда ұлттық құрамда да айтарлықтай өзгерiс болды. Мысалы, қазақ ұлты 1468,1 мың адамға (22,9%) көбейiп, республика халқының жартысынан астамын (53,4%-ын) құрады. Сондай-ақ, күрд (29,1%-ға), дүнген (23,3%-ға), ұйғыр 15,9%-ға), өзбек (12%-ға) халықтарының саны да өстi. Оның есесiне орыс ұлты өкiлдерiнiң саны 1582,4 мың адамға (26,1%-ға) кемiдi, немiстер 593,5 мың (62,7%), украиндар 328,6 мың (37,5), татарлар 71,7 мың (22,4%), беларусьтер 66 мың (37,1%) адамға кемiген. [8]
1990 жылға дейiн Қазақстан халқының демографиялық жағдайы тұрғындар санының ұдайы қарқынды өсуiмен, қалада тұрушылар үлесiнiң шұғыл артуымен, ұлттық құрамының қарқынды араласуымен, халық тығыздығының бiркелкi болмауымен сипатталды.
1990 жылдан кейiнгi кезеңде славян, герман тектес тұрғындардың өз елiне қоныс аударуы көбейiп, республика халқы едәуiр азайды, қазақ және басқа түркi тектес халықтардың үлесi артты, сондай-ақ, нарықтық қатынастарға байланысты iшкi көшi-қонның әсерiмен қала тұрғындарының саны өсе бастады. Төңкерiске дейiн Қазақстан қалаларында жалпы халықтың 9,7%-ы тұрды. [9.10]
Қазақстан жер аумағы үлкен (2724,9 мың км2) болғанымен халық сирек қоныстанған елге жатады. Оның аумағының сәйкес түрде 1 км2-не 5,4 адамнан келедi. Тұрғындар үшiн табиғат жағдайы неғұрлым қолайлы өңiрлер - Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстары (Алматы қаласын қоса алғанда). Мұнда республика тұрғындарының 37,8%-ы орналасқан, тұрғындар тығыздығы 1 км2-ге 16,9; 6,9 және 7 адамнан келедi. Салыстырмалы түрде тұрғындары көп келесi аймақтар - Солтүстік Қазақстан аймағы: Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Павлодар облыстарының аумағы. Мұнда ел тұрғындарының 24,8%-ы орналасқан, тұрғындар тығыздығы 1 км2-ге 5,2; 7,4; 5,7 және 6,5 адамнан келедi. Шығыс Қазақстанда республика тұрғындарының 10,2%-ы тұрады, тұрғындар тығыздығы 1 км2-ге 5,4 адамнан. Орталық Қазақстанда (Қарағанды облысы) республика тұрғындарының 9,4%-ы орналасқан. 1 км2-ге 3,3 адамнан келедi. Халық ең аз қоныстанған аудандар батыс аймақтар -- Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе облыстары және Оңтүстік Қазақстан аймағындағы Қызылорда облысы Мұнда бүкiл тұрғындардың 17,7%-ы орналасқан, 1 км2-ге келетiн орташа тығыздығы, тиiсiнше, 1,9; 3,7; 4,1; 2,3 және 2,6 адамнан. 1999 жылғы санақ жүргiзiлген кездегi Қазақстан Республикасының әкiмшілік-аумақтық бiрлiгiнде 84 қала, 200 кент, 2036 ауылдық округ, 7684 ауылдық елдi мекен болады. Ресми статистикалық мәлiмет бойынша, Қазақстан тұрғындарының 56%-ы қалалық елдi мекендерде, 44%-ы ауылдық елдi мекендерде тұрады.
Қала тұрғындары ең көп облыстар: Қарағанды (қала тұрғындарының үлесi 82,2%), Маңғыстау (78,4%), Павлодар (63,4%), Қызылорда (60,5%), Атырау (58,2%), Ақтөбе (56,2%), Қостанай (54,2%). Республиканың ең iрi қалалары -- Алматы (1129356 адам), Қарағанды (43664), салыстырмалы түрде iрiлерi: Шымкент (360078), Тараз (330125), Астана (312965), Өскемен (310950), Павлодар (300503), Семей (269574), Ақтөбе (253088), Қостанай (221429), Петропавл (203533), Орал (195459), Темiртау (170481), Қызылорда (157364), Атырау (142497), Ақтау (143396), Екiбастұз (127197), Көкшетау (123389), Рудный (109515). Қалған қалалардағы тұрғындар саны 100 мың адамнан кем. Байырғы тұрғындардың үлес салмағы көп облыстар: Қызылорда (94,2%), Атырау (89%), Маңғыстау (78,7%), Ақтөбе (70,7%) облыстары, ең азы -- Солтүстік Қазақстан (29,6%), Қостанай (30,9%), Ақмола (37,5%), Қарағанды (37,6%) облыстары). [11.12]
Әдетте қазақтар көбiнесе ауылдық жерлерде тұрады. Соңғы он жылдықта олардың қалаларға көшу қарқыны жоғары болды. 1989 ж. қалада тұратын қазақтардың үлесi 38,3% болса, 1999 ж. 45,3%-ға жеттi. Консулдық қызмет департаментi басқармасының соңғы мәлiметi бойынша (2003) әрбiр үшiншi қазақ шет елдерде тұрады, олардың жалпы саны 3,5 млн. адам. Алыс шет елдерде: Қытайда - 1258500, Моңғолияда - 83000, Ауғанстанда - 28000, Түркияда - 20000, Иранда 3450; Балтық жағалауы елдерiнде - 2500, Германияда - 700, Жапонияда - 400, Австралияда - 400. Бельгияда - 28, Сауд Аравиясында - 28, Норвегияда - 20, Кубада - 2 адам тұрады. Барлығы 1397028 адам. Сонымен бiрге Францияда - 172, Швецияда - 51, Пәкстанда - 36, АҚШ-та - 23; Австрияда - 18, Швейцарияда - 4, Данияда - 4 отбасы тұрады. Жақын шет елдерде 1814300 қазақ, оның iшiнде Өзбекстанда - 966000, Ресейде - 687800, Түрiкменстанда - 87600, Қырғызияда - 42600, Украинада - 10500, Тәжiкстанда - 10000, Әзербайжанда - 4000, Грузияда - 3000, Молдовада - 2000, Арменияда - 500, Беларусьте - 300 адам тұрады. Қазақстанда ер балалардың дүниеге келуi басым болғанымен әйелдер саны 30 - 34 жастан бастап айтарлықтай көбейедi. 60 - 69 жаста 1,5 есе, 70 жаста 3 есе артады. Тұтастай алғанда, республикада әйелдер саны ерлерден басым.
Қазақ халқы жас ұлтқа жатады. Оның жас айырмашылығы құрылымында 9 жасқа дейiнгi балалар 22,0%. Ал тұтастай алғанда, 19 жасқа дейiнгi жастар 43,9%; 60 және одан жоғары жастағы тұрғындар үлесi 6,1%. Орташа арифметикалық жас - небәрi 25 жас. Яғни қазақ халқының басым бөлiгi жастар мен балалар. Қазақстан халқының бiлiмдiлiк индексi мен сауаттылық көрсеткiшi жоғары деңгейде. 199091 оқу жылы Қазақстандағы 55 жоғары оқу орнында 287,4 мың студент оқыған болса, 19992000 оқу жылында жоғары оқу орындарының саны 163-ке, ал ондағы оқитындар саны 365,4 мыңға жеттi. Соңғы он жылдықта жергiлiктi тұрғындардың бiлiм алуында серпiлiс пайда болды. Әрбiр 1000 адамның 126-сы жоғары бiлiмдi. Әсiресе, студенттер санының қазақ жастары есебiнен күрт өсуi 90-жылдардың басынан басталды.
Қазiргi кезде жоғары оқу орындарындағы қазақ студенттерiнiң үлесi 67%. Экономика салаларында еңбек ететiндер арасындағы жоғары және арнаулы орта бiлiмдiлер үлесi айтарлықтай өстi: егер 1989 ж. 1000 адамға шаққанда жоғары бiлiмдiлер саны орта есеппен 130 адам болса, 1999 ж. 212; арнаулы орта бiлiмдiлер тиiсiнше 234 және 296 болды. Қазiргi кезде жалпы бiлiм беретiн мемл. мектептерде 3101,4 мың оқушы оқиды, олардың 1661,3 мыңы ауылдық жерлерде бiлiм алуда. 1997 ж. республикадағы жалпы бiлiм беретiн жеке меншiк (мемлекеттік емес) мектеп саны 124 болды, онда 13,5 мың оқушы оқыды. Қазiргi кезде 3455 мектеп мемлекеттік тiлде жұмыс iстейдi. Онда 1530,1 мың оқушы оқиды. Сонымен бiрге сабақ орыс тiлiнде жүргiзiлетiн 2522 мектеп (1462,4 мың оқушы); өзбек тiлiнде -- 78 мектеп (77,2 мың оқушы); ұйғыр тiлiнде -- 14 мектеп (22,3 мың оқушы); тәжiк тiлiнде -- 3 мектеп (2,5 мың оқушы), украин тiлiнде -- 1 мектеп (0,1 мың оқушы) және аралас тiлде оқытатын 2112 мектеп бар. Қазақстан үшiн табиғи өсiм тұрғындар саны өсуiнiң негiзгi көзi болып табылады әрi қазақ халқы өсiмiнiң басты факторы болып қала бередi. Мысалы, қазақтардың табиғи оң өсiмi 1989 ж. Қазақстан тұрғындарының бүкiл табиғи өсiмiнiң 63,5%-ын құраған болса, бұл өсiм 1991 ж. -- 72,4%, 1993 ж. -- 88,2%, 1995 ж. -- 88,0% болды. Соның нәтижесінде Қазақстан республикасындағы қазақтардың пайыздық көрсеткіші 2005 жылы 60 пайызға таяп қалды. [13.14]
1986 жылы Қазақстанда 83 қала (21 iрi, 11 орта, 51 кiшi), 204 кентте жалпы халықтың 58,0%-ы тұрды. 1985 жылдың басында Қазақстанда ауыл халқының саны 1970 жылға қарағанда 5,0%-ға артып, жалпы халықтың 42,9%-ын қамтыды.
1999 жылдың басында Қазақстандағы қала халқының жалпы саны 8414,5 мың адамды құрады, ауыл халқы 6540,6 мың адам, қала халқының өсу қарқыны жеткілікті жоғары қала берген, 2007 жылдың басына қала халқының саны 8833,2 құрады, оның үлесі ең жоғары мәнге жетті - 53,08%. Сонан соң қала халқы кеми бастады. 2008-2009 жж. ішінде ол 438,1 мыңға азайды. 2009 жылдың басына Қазақстанда 8395,1 қала тұрғыны есептелді.
Қала тұрғындарының кемуімен бір уақытта 6 жыл ішінде ауыл халқы өсті: 2003 ж. басына - 6409,7 мың адам, 2004 ж. - 6432,9 мың адам, 2005 - 6460,1 мың адам, 2006 - 6522,7 мың адам, 2007 ж. - 6563,6 мың адам, 2008 ж. - 7305,5 мың адам, 2009 жылдың басына - 7381,4 мың адамды құрады. Небәрі осы 6 жыл ішінде ауыл халқы 971,7 мың адамға өсті. [15.16]
Тұтастай 1999-2009 жылдар аралығында ауыл халқы 840,7 мың адамға өсті, ал қала халқы 19,3 мың адамға азайды. Нәтижесінде қала тұрғындарының үлесі төмендеді.
1999 жылдың басына Қазақстан халқының жалпы саны 14955,1 мың адамды құрады, соның ішінде 7202,9 мың ерлер және 7752,1 мың әйелдер. Аталған күнге ерлер халықтың 48,1% , тиісінше әйелдер 51,9 % құрады.
Ерлер санының айтарлықтай төмендеуі 2002 жылдың басында байқалады, ол 7153,4 мың адамға тең.
2003 жылдан бастап ерлер саны шапшаң қарқынмен өсе бастады, 2003 жылдың басына - 7160,2 мың адам, 2004 ж. - 7199 мың адам, 2005 ж. - 7256,9 мың адам, 2006 ж. - 7324,8 мың адам, 2007 ж. - 7409,3 мың адам, 2008 ж. - 7491,5 мың адам, 2009 ж. - 7590,5 мың адам болды.
Сондай-ақ әйелдер санының төмендеуі 2002 жылдың басында байқалады, ол 7697,6-ға тең. Сол сияқты 2003 жылдан бастап әйелдер саны жылдам өсе бастады, 2003 ж. - 7706,6 мың адам, 2004 ж. - 7752,2 мың адам, 2005 ж. - 7817,8 мың адам, 2006 ж. - 7894,5 мың адам, 2007 ж. - 7987,6 мың адам, 2008 ж. - 8079,9 мың адам, 2009 ж. - 8185,9 мың адам болды.
Атап айтқанда, Қазақстан үшін халық құрамының жыныстық сәйкессіздігі тән. 2009 жылдың басына әйелдер саны 8185,9 мың адамды, ал ерлер саны 7590,5 мың адамды құрады, мұнда тұрғылықты халықтың жалпы санынан әйелдер 51,9 %, ерлер 48,1 % құрайды.
2009 жылғы 1 қантардағы халықтың жас-жыныс пирамидасы
30 жастан бастап барлық жас топтарында әйелдер саны ерлер санынан асады. Үлкен жастағы жыныстық сәйкессіздік айрықша байқалады. 39 жастан асқандар арасында әйелдердің сандық басымдығы анық байқалады.
Халықтың жекелеген жас топтарына қарай құрамы
1999-2009 жж. ішінде халықтың жас құрылымы кейбір өзгерістерге ұшырады. 2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 1999 жылмен салыстырғанда халықтың жалпы санынан балалар мен жасөспірімдердің үлесі 4,5 пайыздық тармаққа төмендеді, сол уақытта 15-64 жас және одан үлкен жастағы тұлғалардың үлесі, керісінше, тиісінше 3,8 және 0,8 пайыздық тармаққа өсті.
1999 - 2009 жылдардағы туу серпіні
1999-2009 жж. ішінде республикада 2668,5 мың адам туылды, оның ішінде 356,6 мыңы 2009 жылы туылған. 1999 жылмен салыстырғанда 2009 жылы балалар 1,6 есеге артық туылды.
Туғандағы өмірінің күтілетін ұзақтығы
2009 жылы Қазақстанда күтілетін өмір сүру ұзақтығы ерлерде 61,9 жас, ал әйелдерде 72,4 жас. Республикада күтілетін орташа өмір сүру ұзақтығы көрсеткішінің өсуіне қарамастан (1999 ж. - ерлерде 60,6 жас, әйелдерде 70,9 жас) гендерлік белгі көрсеткішінің жоғары алшақтығы сақталады: 1999 ж. 10,3 жастан 2009 ж. 10,5 жасқа дейін.
1999 - 2009 жылдардағы өлгендердің жалпы саны
1999-2009 жж. ішінде республикада 1527,3 мың адам өлген, оның ішінде 152,7 мыңы 2009 жылы. Бұл көрсеткіш кейбір өсу мен төмендеуге қарағанда 2008 ж. 158,3 мың адамға жеткенін, ал 2009 ж. 5,6 мың адамға төмендегенін атап өткен жөн.
Туудың, өлімнің жалпы коэффициенттері, және туудың жиынтық коэффициенті
1000 тұрғынға шаққанда Халықтың жалпы туу коэффициенті 1999 ж. 2009 ж. аралығында 1999 ж. 14,6 адамнан 2009 ж. 22,7 адамға дейін өсті. 1000 тұрғынға шаққанда халықтың жалпы өлу коэффициенті 1999 ж. 9,9 адамнан 2009 ж. 9,7 адамға дейін төмендеді. Туудың жиынтық коэффициенті (осы коэффициент есептелген жылдың туу деңгейін әрбір жаста сақтағанда, бір әйел барлық бала туатын кезеңі ішінде (15-49 жас) орташа алғанда қанша бала туа алады) 1999 ж. 1,8-ге қарағанда 2009 ж. 2,7 құрады.
1999-2009 жылдардағы сыртқы көші-қоң айырымы
1999 жылы кеткен адамдар санының көптігі байқалады, нәтижесінде көші-қонның кемуі 123 627 адамды құрады, бұл көрсеткіш 2003 жылы 8 306 адамға дейін төмендеді. Келген халықтың жылдам өсуі 2004 жылдан басталды, оң айырманың шыңы 2006 жылы 33 041 адамға жетті, бүгінгі күнге көші-қонның оң айырмасы 1117 адамды құрайды.
1999-2009 жылдардағы Қазақстан Республикасы сыртқы көші-қон
1999-2009 жж. ішінде республиканың сыртқы көші-қон процесіне шамамен 1,5 млн адам қатысты: республикаға 575,8 мың адам келді және оның шегінен тысқары 895,6 мың адам кетті, нәтижесінде халық көші-қонының кемуі осы кезеңде 319,8 мың адамды құрады.
1999-2009 жылдардағы Қазақстан Республикасы халқының ішкі көші-қон.
1999-2009 жж. ішінде мемлекет шегінде тұрғылықты жерін ауыстырған тұлғалардың үлесі халықтың жалпы көші-қоны көлемінен шамамен 80% құрады. 2009 ж. ішкі қоныс аудару көлемі 1999 ж. салыстырғанда 48,2% немесе 111,9 мың адамға өсті.
№1 диаграмма 2013 жылдың басынан бастап 2013 жылғы 1 ақпанға дейінгі Қазақстан Республикасының облыстар бойынша халық саны
Ескерту: ҚР статистика агенттігінің мәліметтері бойынша жасалған.
Бұл диаграммадан байқағанымыздай, қала халқы жөнінен облыстар арасында Қарағанды, Маңғыстау, Шығыс Қазақстан облыстары көш бастап тұрса, ауыл халқы саны жағынан Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстары басым түседі.
Сонымен, Қазақстан Республикасының
халқы (2013 жылғы 1 ақпанға, мың адам) 16 934
жұмыссыздық деңгейі (2012 жылғы 4 тоқсан, %)
5,3
орташа айлық жалақы (2013 жылғы ақпан, теңге)
98 736
Қазақстан халқының саны бір жыл ішінде 1,4 пайызға артып 16 млн. 934 мың адамды құрады.
Агенттіктің деректеріне қарағанда 1 қаңтар бойынша еліміздегі қала халқының саны - 9264,9 мың, ауыл тұрғындарының саны 7646,9 мың болды. Ал Астана халқы 2012 жылы 35,2 мыңға артып, 778,1 мыңға, Алматы қаласындағы халық саны 25,3 мыңға көбейіп, 1 млн 475,6 мың адамға жетті.
Бұдан бөлек, Оңтүстік Қазақстан облысының халқы бір жылда 56,8 мыңға өсіп, 2 млн 678,3 мың болса, Алматы облысының халқының саны - 37,3 мыңға көбейіп, 1 млн 946,6 мың адамды құрады. Маңғыстау облысының халқының саны 22,4 мыңға артып, 568,1 мың, Жамбыл облысының халқының саны - 14,3 мыңға көбейіп, 1 млн. 070 мың адамға жетті.
Сонымен қатар, Солтүстік Қазақстан облысының халқының саны 4 мыңға азайып, 579,6 мың, Шығыс Қазақстан облысының халқының саны 1,1 мыңға азайып, 1 млн. 393,9 мың адам болды. Қостанай облысында адам саны аздап артты, онда халық саны 880,1 мыңға жетті.
Қазақстандағы қазіргі демографиялық жағдай халықтың жасының ұлғаюмен сипатталады. Елімізде Демографиялық саясат және отбасын нығайтудың 2010-2020 жылдарға арналған тұжырымдамасы жасалған. Ол демографиялық ахуалды жақсартудың негізгі қағидалары, мақсаты, міндеттері мен жүзеге асыру механизмін анықтайды.
Сондай-ақ онда 2010-2020 жылдар аралығында елімізде бала туу көрсеткішінің артуына қолдау көрсету, өлім көрсеткішін төмендету, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz