Нарық жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық қызметтерінің теориялық негіздері мен рөлі
Мазмұны
Кіріспе
1 Нарық жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық қызметтерінің теориялық негіздері мен рөлі
1.1 Инвестиция түсінігі, мәні, қажеттілігі және оның жіктемесі
1.2..Инвестициялық операцияларды ұйымдастырудың негіздері
1.3 Инвестициялық операцияларды жүргізудің шетел әдіснамасы және оны Қазақстан экономикасы жағдайында қолдану мүмкіндіктері
2. Кәсіпорындардың несиелік.инвестициляқ операцияларды жүзеге асыруның қаржылық мүмкіндіктерін талдау
2.1. Экономиканың қазіргі жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық операцияларды жүргізуінің қаржылық қамтамасыздандырылуын талдау
2.2. Кәсіпорындардың инвестициялық операцияларын экономикалық талдау
3 Кәсіпорындардың инвестициялық.несиелік операцияларының тиімділігін арттыру мен бағалау әдістерін жетілдіру
3.1 Инвестициялық операцияларды жүргізуде маркетингтік зерттеулерді ұйымдастыру және қолдануды жетілдіру
3.2 . Кәсіпорындардың инвестициялық операцияларды жүзеге асыруында клиенттерінің қаржылық жағдайын IT технологиясы арқылы өңдеу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1 Нарық жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық қызметтерінің теориялық негіздері мен рөлі
1.1 Инвестиция түсінігі, мәні, қажеттілігі және оның жіктемесі
1.2..Инвестициялық операцияларды ұйымдастырудың негіздері
1.3 Инвестициялық операцияларды жүргізудің шетел әдіснамасы және оны Қазақстан экономикасы жағдайында қолдану мүмкіндіктері
2. Кәсіпорындардың несиелік.инвестициляқ операцияларды жүзеге асыруның қаржылық мүмкіндіктерін талдау
2.1. Экономиканың қазіргі жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық операцияларды жүргізуінің қаржылық қамтамасыздандырылуын талдау
2.2. Кәсіпорындардың инвестициялық операцияларын экономикалық талдау
3 Кәсіпорындардың инвестициялық.несиелік операцияларының тиімділігін арттыру мен бағалау әдістерін жетілдіру
3.1 Инвестициялық операцияларды жүргізуде маркетингтік зерттеулерді ұйымдастыру және қолдануды жетілдіру
3.2 . Кәсіпорындардың инвестициялық операцияларды жүзеге асыруында клиенттерінің қаржылық жағдайын IT технологиясы арқылы өңдеу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Әлемнің кез келген мемлекетінің экономикасының қызмет етуі және дамуы адамзат өмірінің көптеген факторларының өзара байланысының күрделі де, көп қызметті механизмі болып табылады. Бұл механизм жөніндегі қазіргі ғылым терең және де толық емес, кей тұсында жалпылама, сондай- ақ, күрделі де қарапайым.
Қазіргі кездегі экономиканың шындылығы, өзгерме ортада өтуде және өзгеру жылдамдығы оның зерттелуінен озық. Ендеше, экономикалық теорияның қазіргі жағдайы ғылыми экономистердің қанағаттанбаушылығына негіз бола отырып, көптеген өзекті проблемалардың шешілмеуіне және күрделі шындықтың барлық талаптарына жауап бере алмауда.
Нарық механизмінің қызметі жөнінде, нарықты зерттеу әдістері мен принцптері, экономикалық конъюктура жөнінде, еркін нарықтық экономикада кәсіпорынның бәсекелік позициясына әсер ету шараларының жиынтығы жөнінде терең білімді нарықтық басқару концепциясы ретінде маркетинг береді.
“Бізге экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттіліктің өңірлік орталықтарын айқындап алып, олардың дамуын тұтастай алғанда еліміз экономикасының мүдделеріне бағындыру керек” деп Президент 2007 жылы Қазақстан халқына Жолдауында атап өткендей, қазіргі таңда инвестициялық- несиелік операциялар, экономика ғылымының өзекті салаларының бірі болып табылады. Егер нарықтық экономикасы дамыған шет елдерде инвестициялық салымдыр маңызды орынға ие болса, қаржыландыру көзі де, бизнестегі өз ойын қалыптастыру үшін де, ұсынылып отырған жобаның өміршеңдігін бағалау үшін де қажетті осы жоспарларды жасау тәжірибесі Қазақстанда әлі жиналуда/1/.
Біздің Республикамызда кең көлемде кәсіпкерлікті, әсіресе кіші және орта бизнесті қолдау бағдарламасы іске асырылуда. Қазақстан Республикасының Президентінің 2003 жылғы 29 желтоқсандағы № 1268 Жарлығымен бекітілген «Шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы» бойынша шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау мемлекеттік экономикалық саясаттың ең маңызды саласы болып табылады.
Бірақ отандық кәсіпкерлікті дамыту жолында бар кедергілер толық жойылды деп есептеуге болмайды, сондықтан кәсіпкерлік сферасының динамикалық даму және оның функционалдау тиімділігін жоғарылатуға ықпал жасайтын механизмдер қалыптастырылуда және әрдайым жасалуда.
Инвестициялық процестiң белсендiлiгiн арттыру әлеуметтiк-экономикалық қайта құрудың ең бiр әрекеттi механизмдерiнiң бiрi болып табылады.
Нарықтық жағдайды және микро-, макро деңгейде инвестициялық қызметтердiң механизмдерiн жан-жақты теориялық зерттеу қазiргi кезде өзектi мәселелердiң бiрi.
Әлемнің кез келген мемлекетінің экономикасының қызмет етуі және дамуы адамзат өмірінің көптеген факторларының өзара байланысының күрделі де, көп қызметті механизмі болып табылады. Бұл механизм жөніндегі қазіргі ғылым терең және де толық емес, кей тұсында жалпылама, сондай- ақ, күрделі де қарапайым.
Қазіргі кездегі экономиканың шындылығы, өзгерме ортада өтуде және өзгеру жылдамдығы оның зерттелуінен озық. Ендеше, экономикалық теорияның қазіргі жағдайы ғылыми экономистердің қанағаттанбаушылығына негіз бола отырып, көптеген өзекті проблемалардың шешілмеуіне және күрделі шындықтың барлық талаптарына жауап бере алмауда.
Нарық механизмінің қызметі жөнінде, нарықты зерттеу әдістері мен принцптері, экономикалық конъюктура жөнінде, еркін нарықтық экономикада кәсіпорынның бәсекелік позициясына әсер ету шараларының жиынтығы жөнінде терең білімді нарықтық басқару концепциясы ретінде маркетинг береді.
“Бізге экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттіліктің өңірлік орталықтарын айқындап алып, олардың дамуын тұтастай алғанда еліміз экономикасының мүдделеріне бағындыру керек” деп Президент 2007 жылы Қазақстан халқына Жолдауында атап өткендей, қазіргі таңда инвестициялық- несиелік операциялар, экономика ғылымының өзекті салаларының бірі болып табылады. Егер нарықтық экономикасы дамыған шет елдерде инвестициялық салымдыр маңызды орынға ие болса, қаржыландыру көзі де, бизнестегі өз ойын қалыптастыру үшін де, ұсынылып отырған жобаның өміршеңдігін бағалау үшін де қажетті осы жоспарларды жасау тәжірибесі Қазақстанда әлі жиналуда/1/.
Біздің Республикамызда кең көлемде кәсіпкерлікті, әсіресе кіші және орта бизнесті қолдау бағдарламасы іске асырылуда. Қазақстан Республикасының Президентінің 2003 жылғы 29 желтоқсандағы № 1268 Жарлығымен бекітілген «Шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы» бойынша шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау мемлекеттік экономикалық саясаттың ең маңызды саласы болып табылады.
Бірақ отандық кәсіпкерлікті дамыту жолында бар кедергілер толық жойылды деп есептеуге болмайды, сондықтан кәсіпкерлік сферасының динамикалық даму және оның функционалдау тиімділігін жоғарылатуға ықпал жасайтын механизмдер қалыптастырылуда және әрдайым жасалуда.
Инвестициялық процестiң белсендiлiгiн арттыру әлеуметтiк-экономикалық қайта құрудың ең бiр әрекеттi механизмдерiнiң бiрi болып табылады.
Нарықтық жағдайды және микро-, макро деңгейде инвестициялық қызметтердiң механизмдерiн жан-жақты теориялық зерттеу қазiргi кезде өзектi мәселелердiң бiрi.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Назарбаев Н.Ә. “Қазақстан халқына Жолдуы”// Егеменді Қазақстан, 28.02.2007ж.
2. Методические указания по разработке бизнес-планов для студентов технических и экономических специальностей / Уркумбаев М.Ф., Уркумбаев Б.Ф., Аманбаев Б.Б., Акылов Т.К., Есиркепова А.М. Шымкент, ЮКГУ им.М.Ауезова, 2006.- 31 с.
3. Бизнес-жоспарларды жасау бойынша әдістемелік нұсқаулар (техникалық және экономикалық мамандықтар үшін) / Үркімбаев М.Ф., Үркімбаев Б.Ф., Аманбаев Б.Б., Ақылов Т.Қ., Есиркепова А.М. Шымкент, М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2006.- 29 бет.
4. О.И.Лаврушин . “Банковское дело”, Москва 2005.
5. Банки Казахстана 1-12.Алматы 2006.
6. Новейшие банковские технологии.1-12 .Москва 2006.
7. Нысанбаев К.Тулембаева Ж. «Банки Казахстана и маркетинг”. А.2006.
8. Каржы каражат .9-10.Алматы 2006.
9. Тимоти У.Кох. “Управлени банком”.-Уфа . Спектр.Часть 5.2001.
10. Парамонова Т.В. “Принципы регулирования банковской сферы” //Деньги и кредит //б.-с.IО 2006.
11. Усоскин В.М. “Современный коммерческий банк управление и операций”:М: ИПЦ Вазар-ферро 2004.
12. Марченко Г.А. “Развитие банковского сектора в Казахстане” //Деньги и кредит //2006.
13. “Основы банковского менеджмента”, под редакцией О.И.Лаврушина М., Инфра М.2002.
14. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг ''Введение в фондовые операции'' М.Финансы и статистика ,2003.
15. Миловидов В.Д. Современое банковское дело Опыт США: М.Изд.-во МГУ ,2003.
16. Алан Вест Бизнес – план: учеб. пр. пособие (перевод с английского Н.И.Аклозовой и И.Ю.Букиной – 3-е изд. – Москва: издательство Проспект, 2005 – 232 с.)
17. Алексеева М.М. «Планирование деятельности фирмы» – М.: Финансы и статистика, 2001 г.
18. Бригхем Ю., Гапенски Л. Финансовый менеджмент. Полный курс. В 2-х т. / пер. с английского под ред. В.В. Ковалева – СПб.: Экономическая школа, 1997г.
19. Дэвид Г. Бэнгз Руководство по составлению бизнес-плана. Серия «Маркетинг и менеджмент за рубежом»/Пер. с англ.-М.: Изд-во «Финпресс», 1998.
20. Бланк И.А. «Основы финансового менеджмента» в 2-х т. – Киев, Ника-Центр, 1999г.
21. Дэйв Паттен Успешный маркетинг для малого бизнеса. М, 2003 г., 366 с.
22. Исатаева А.А., Вершинина Г.С. Экономика и планирование коммерческого предпринимательства: Каз. гос. академ. управления – Алматы, Экономика, 1999 – 132 стр.
23. Марк Х. МакКормак Секреты бизнеса для всех, М, 1997, 395 с.
24. Правовые основы предпринимательства в Республике Казахстан, А, 2001, 274 с.
1. Назарбаев Н.Ә. “Қазақстан халқына Жолдуы”// Егеменді Қазақстан, 28.02.2007ж.
2. Методические указания по разработке бизнес-планов для студентов технических и экономических специальностей / Уркумбаев М.Ф., Уркумбаев Б.Ф., Аманбаев Б.Б., Акылов Т.К., Есиркепова А.М. Шымкент, ЮКГУ им.М.Ауезова, 2006.- 31 с.
3. Бизнес-жоспарларды жасау бойынша әдістемелік нұсқаулар (техникалық және экономикалық мамандықтар үшін) / Үркімбаев М.Ф., Үркімбаев Б.Ф., Аманбаев Б.Б., Ақылов Т.Қ., Есиркепова А.М. Шымкент, М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2006.- 29 бет.
4. О.И.Лаврушин . “Банковское дело”, Москва 2005.
5. Банки Казахстана 1-12.Алматы 2006.
6. Новейшие банковские технологии.1-12 .Москва 2006.
7. Нысанбаев К.Тулембаева Ж. «Банки Казахстана и маркетинг”. А.2006.
8. Каржы каражат .9-10.Алматы 2006.
9. Тимоти У.Кох. “Управлени банком”.-Уфа . Спектр.Часть 5.2001.
10. Парамонова Т.В. “Принципы регулирования банковской сферы” //Деньги и кредит //б.-с.IО 2006.
11. Усоскин В.М. “Современный коммерческий банк управление и операций”:М: ИПЦ Вазар-ферро 2004.
12. Марченко Г.А. “Развитие банковского сектора в Казахстане” //Деньги и кредит //2006.
13. “Основы банковского менеджмента”, под редакцией О.И.Лаврушина М., Инфра М.2002.
14. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг ''Введение в фондовые операции'' М.Финансы и статистика ,2003.
15. Миловидов В.Д. Современое банковское дело Опыт США: М.Изд.-во МГУ ,2003.
16. Алан Вест Бизнес – план: учеб. пр. пособие (перевод с английского Н.И.Аклозовой и И.Ю.Букиной – 3-е изд. – Москва: издательство Проспект, 2005 – 232 с.)
17. Алексеева М.М. «Планирование деятельности фирмы» – М.: Финансы и статистика, 2001 г.
18. Бригхем Ю., Гапенски Л. Финансовый менеджмент. Полный курс. В 2-х т. / пер. с английского под ред. В.В. Ковалева – СПб.: Экономическая школа, 1997г.
19. Дэвид Г. Бэнгз Руководство по составлению бизнес-плана. Серия «Маркетинг и менеджмент за рубежом»/Пер. с англ.-М.: Изд-во «Финпресс», 1998.
20. Бланк И.А. «Основы финансового менеджмента» в 2-х т. – Киев, Ника-Центр, 1999г.
21. Дэйв Паттен Успешный маркетинг для малого бизнеса. М, 2003 г., 366 с.
22. Исатаева А.А., Вершинина Г.С. Экономика и планирование коммерческого предпринимательства: Каз. гос. академ. управления – Алматы, Экономика, 1999 – 132 стр.
23. Марк Х. МакКормак Секреты бизнеса для всех, М, 1997, 395 с.
24. Правовые основы предпринимательства в Республике Казахстан, А, 2001, 274 с.
Мазмұны
Кіріспе
1. Нарық жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық қызметтерінің теориялық
негіздері мен рөлі
1.1 Инвестиция түсінігі, мәні, қажеттілігі және оның жіктемесі
1.2..Инвестициялық операцияларды ұйымдастырудың негіздері
1.3 Инвестициялық операцияларды жүргізудің шетел әдіснамасы және оны
Қазақстан экономикасы жағдайында қолдану мүмкіндіктері
2. Кәсіпорындардың несиелік-инвестициляқ операцияларды жүзеге асыруның
қаржылық мүмкіндіктерін талдау
2.1. Экономиканың қазіргі жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық
операцияларды жүргізуінің қаржылық қамтамасыздандырылуын талдау
2. Кәсіпорындардың инвестициялық операцияларын экономикалық талдау
Кәсіпорындардың инвестициялық-несиелік операцияларының
тиімділігін арттыру мен бағалау әдістерін жетілдіру
1. Инвестициялық операцияларды жүргізуде маркетингтік зерттеулерді
ұйымдастыру және қолдануды жетілдіру
2. . Кәсіпорындардың инвестициялық операцияларды жүзеге асыруында
клиенттерінің қаржылық жағдайын IT технологиясы арқылы өңдеу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Әлемнің кез келген мемлекетінің экономикасының қызмет етуі және дамуы
адамзат өмірінің көптеген факторларының өзара байланысының күрделі де, көп
қызметті механизмі болып табылады. Бұл механизм жөніндегі қазіргі ғылым
терең және де толық емес, кей тұсында жалпылама, сондай- ақ, күрделі де
қарапайым.
Қазіргі кездегі экономиканың шындылығы, өзгерме ортада өтуде және
өзгеру жылдамдығы оның зерттелуінен озық. Ендеше, экономикалық теорияның
қазіргі жағдайы ғылыми экономистердің қанағаттанбаушылығына негіз бола
отырып, көптеген өзекті проблемалардың шешілмеуіне және күрделі шындықтың
барлық талаптарына жауап бере алмауда.
Нарық механизмінің қызметі жөнінде, нарықты зерттеу әдістері мен
принцптері, экономикалық конъюктура жөнінде, еркін нарықтық экономикада
кәсіпорынның бәсекелік позициясына әсер ету шараларының жиынтығы жөнінде
терең білімді нарықтық басқару концепциясы ретінде маркетинг береді.
“Бізге экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттіліктің өңірлік
орталықтарын айқындап алып, олардың дамуын тұтастай алғанда еліміз
экономикасының мүдделеріне бағындыру керек” деп Президент 2007 жылы
Қазақстан халқына Жолдауында атап өткендей, қазіргі таңда инвестициялық-
несиелік операциялар, экономика ғылымының өзекті салаларының бірі болып
табылады. Егер нарықтық экономикасы дамыған шет елдерде инвестициялық
салымдыр маңызды орынға ие болса, қаржыландыру көзі де, бизнестегі өз ойын
қалыптастыру үшін де, ұсынылып отырған жобаның өміршеңдігін бағалау үшін де
қажетті осы жоспарларды жасау тәжірибесі Қазақстанда әлі жиналуда1.
дамыған
Біздің Республикамызда кең көлемде кәсіпкерлікті, әсіресе кіші және
орта бизнесті қолдау бағдарламасы іске асырылуда. Қазақстан Республикасының
Президентінің 2003 жылғы 29 желтоқсандағы № 1268 Жарлығымен бекітілген
Шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудың 2004-2006 жылдарға арналған
бағдарламасы бойынша шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау мемлекеттік
экономикалық саясаттың ең маңызды саласы болып табылады.
Бірақ отандық кәсіпкерлікті дамыту жолында бар кедергілер толық жойылды
деп есептеуге болмайды, сондықтан кәсіпкерлік сферасының динамикалық даму
және оның функционалдау тиімділігін жоғарылатуға ықпал жасайтын механизмдер
қалыптастырылуда және әрдайым жасалуда.
Инвестициялық процестiң белсендiлiгiн арттыру әлеуметтiк-экономикалық
қайта құрудың ең бiр әрекеттi механизмдерiнiң бiрi болып табылады.
Нарықтық жағдайды және микро-, макро деңгейде инвестициялық қызметтердiң
механизмдерiн жан-жақты теориялық зерттеу қазiргi кезде өзектi мәселелердiң
бiрi.
1. Нарық жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық қызметтерінің
теориялық негіздері мен рөлі
1.1 Инвестиция түсінігі, мәні, қажеттілігі және оның жіктемесі
Инвестицияны тар мағынасындағы анықтамасын капитал құнын сақтау мен оны
өсіруді қамтамасыз ететін, пайда, басқаша айтқанда оң табыс көлемін
әкелетін капитал орналастыруын айтуға болады. Бос ақшалай қаражаттар
инвестиция емес, өйткені ақшаның құндылығын инфляция азайтуы мүмкін және ол
ешқандай табыс әкелуін қамтамасыз ете алмайды. Егер осы соманы жинақтау
банкісіне салынса, оны инвестиция ретінде қарастыруға болады. Өйткені осы
салым кепілденген табыс береді.
Көбінесе инвестиция деп – пайда, табыс пен әлеуметтік қажеттіліктерді алу
мақсатындағы кәсіпкерлік іс-әрекет пен әр түрлі экономика салаларының
обьектілеріне салынатын мүліктік және интеллектуалды құндылықтардың барлық
түрлері түсіндіріледі. Инвестиция құрамына ақшалай қаржылар, мақсатты банк
несиелері акциялар мен басқадай құнды қағаздар, қозғалмалы және
қозғалмайтын мүлік (ғимараттар, құрал-жабдықтар, т.б.), жерді пайдалану
құқығы, табиғи ресурстар, мүліктік құқықтар және тағы басқалары кіреді.
Инвестицияның экономикалық мағынасындағы анықтамасында оны “тірі және
затталған еңбектің өндірістік қуаттарды жасақтап, оның көмегімен өндіріс
үрдісінде тірі еңбек тұтынуына қарағанда қосымша құнды өндіруге бағытталған
салымдар үрдісі”. М.И. Кулагин инвестиция дегенде ұлттық экономиканың
өндіріс, көлік, ауыл шаруашылығы мен басқа салаларға, ұзақ мерзімді, пайда
алу мақсатында салынған қаржыларды түсінуді ұсынады2.
Дж.М.Кейнс пікірінше инвестиция дегеніміз, капиталды мүліктің осы
кезеңдегі өндіріс әрекеті нәтижесіндегі құндылықтың өсімі немесе ұлттық
табыстың тұтынылмаған бөлігі.
Инвестор – салым иесі, инвестицияларды жүзепге асыратын жеке адам,
ұйым немесе мемлекет.
Инвестициялау (инвестициялық процесс) –бұл қарапайым және өндіріс
қаражаттарын қалпына келтіруді ұлғайту процесі. Кәсіпорынның негізгі қоры,
машиналар мен құрал-жабдықтар ескіріп, табиғи және сапалық тозуға ұшырайды.
Олар өндірістік процесс барысында ұдайы ауыстырылып отырады. Кәсіпорынның
дамуы, оның тиімділігінің ұдайы артып отыруы өндіріске жаңа үлгідегі
техника мен технологияны тартуға, оны техникалық жағынан қайта жарақтану
және қайта құруды жүргізумен тікелей байланысты.
Инвестиция – алуан түрлі күрделі қаржы бойынша инвестиция мемлекеттік
және жеке, тура және портфельді (қоржынды) болып негізгі
материал мен тауар-материалдық қорға, үйлер мен ғимараттарға, машиналар мен
жабдықтарға, тұрғын-үй құрылыстарының қызметтеріне бөлінеді.
Портфельді инвестиция (қаржы инвестициясы) деп кәсіпорынның құнды
қағаздарын сатып алу сияқты жобалар тобына капиатал салуды айтады. Ол
мемлекеттен басқа да кәсіпорындардан, инвестициялық қорлардан бағалы
қағаздар мен акцияларды сатып алуға бағытталған. Портфельді инвестиция
жағдайында инвестордың негізгі міндеті оптималды инвестиция портфелін
құрастыру және басқару болып табылады. Әдетте, ол қор нарығындағы құнды
қағаздарды сату мен сатып алу операциялары арқылы жүзеге асырылады. Осыған
орай портфельді инвестициялар көбінесе, қысқа мерзімді қаржылық операциялар
түрінде көрінеді.
Нақты инвестиция деп - өндіріс процесіне тікелей қатысатын
инвестицияларды айтамыз. Олар капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына,
құрылысқа т.б. жұмсалымы. Мысалы, құралдарға, ғимараттарға, материалды
қорына салынатын инвестициялар.
Нақты инвестиция инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін -
өндірістік негізгі қорлар мен айналым қорларын ұлғайтады. Портфельді немесе
қаржы инвестициясы жағдайында инвестор бағалы қағаздардан дивиденд алу
арқылы өзінің қаржы капиталын ұлғайтады.
Сонымен қатар, инвестициялар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасындағы “Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қорғау”
Заңы бойынша тікелей инвестициялар – республиканың тәуелсіздік
кепілділігіне байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа арналған
инвестициялардан басқа барлық инвестиция түрлері. Жанама инвестициялар –
қоржындағы инвестициялар, басқаша айтқанда құнды қағаздар мен мүліктік
бағалы заттар. Инвестициялық қоржынға кіретін бағалы қағаздар олардың
атқарымдық мақсатына қарай ірі банкілердің инвестициялық қоржынында жетекші
рөлге ие болып отырған меншікті инвестицияларға және қайталама өтімді
резервтерге ең алдымен мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді.
Инвестицияның негігі түрлері. Әрбір фирманың іс-әрекетінің маңызды бір
бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады, яғни жобаларды іске
асырудағы жіберілген ақша қаражаттары.
Объектісіне қатысты инвестициялар келесі түрлерге жіктеледі:
3. Мүліктік инвестициялар (материалды инвестициялар);
4. Қаржылық инвестициялар;
5. Материалдық емес инвестициялар.
Мүліктік инвестициялар – бұл нақта инвестициялар. Қаржылық
инвестициялар – бұл қаржылық мүлікке салынатын салымдар, басқа фирмалардың
жұмыстарына қатысу және борыштық құқығына ие болу. Мысалы, акция, басқа да
құнды қағаздарды сатып алу3.
Ал материалдық емес құндылықтарға қатысты инвестицияларға зерттеу
мен талдау жасау, кадрлар даярлау, жарнама және басқаларға салынатын
инвестициялар жатады.
Әрекеттің бағытына қарай инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
1) бастапқы инвестициялар немесе нетто-инвестициялар, кәсіпорынды
негіздеуде немесе сатып алуда жүзеге асырылатын инвестициялар;
2) өндірістік потенциалды ұлғайтуға бағыттылған, кеңейту
инвестициялары (экстенсивті инвестициялар).
3) қайта инвестициялау, яғни кәсіпорынның негізгі қорының құрамын
қолдау мақсатында жаңа өндіріс құралдарын жасауға немесе сатып
алуға бағытталған бос инвестициялық қаражаттармен байланысты
инвестициялар. Оларға мыналарды жатқызуға болады:
- бар объектілерді жаңа объектілермен ауыстыруға бағытталған
ауысттыру инвестициялары;
- рационализациялауға арналған инвестициялар, технологиялық
жабдықтарды немесе роцестерді жетілдіруге жұмсалады;
- шығару бағдарламасын өзгертуге жұмсалатын инвестициялар
- девирсификациялауға арналған инвестициялар, олар өнімнің
номенклатурасының өзгеруіне, өнімнің жаңа түрлерін шығаруға және
жаңа сату рыногын ұйымдастыруға жұмсалатын инвестициялар;
- болашақта кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге
бағытталған инвестициялар.
Бұған ғылыми жұмыстарға, кадрларды дайындауға жарнама, қоршаған ортаны
қорғауға бағытталған инвестициялар кіреді.
Инвестициялық процестің өзіне тән кешенді сатылары бар. Олар:
- капитал салымын қаржыландыру;
- инвестициялық объектілерін анықтау;
- аталғандардың орындалуын бақылау.
Инвестиция жайында шешім қабылдау басқарманың стратегиялық қиын міндеті
болып табылады. Инвестициялау кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартудағы
тиімді шараның бірі.
Инвестициялар белгілі бір тәуекелмен байланысты. Бұл тәуекел
салымдардың қайтарылу мерзімі көп болған жағдайда артады, бұл мезгілде
нарық коньюктурасы, шикізат бағасы және жұмыс күші және тағы басқалары да
өзгеруі мүмкін. Сондықтан салынған қаражаттар тез қайтарылуды қамтамасыз
ететін жобаларға жұмсалады.
Инвестициялық жобалар мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Жобалау класына қарай:
- мегожоба;
- мультижоба;
- моножоба деп бөлінеді.
Мегожоба, бұл үлкен көлемдегі жоба, бірнеше жобалардың өзара
байланыстарын, ресурстарды бөлу және орындалу уақыттарын шектеуден тұратын
мақсатты бағдарлама. Бұл жоба мемлекеттік басқару деңгейінде қалыптасады
және басқарылады.
Мысалы:
- халық шаруашылығының құрылымдық рефорса жасау;
- нарыққа өту және нарық үлгілерін жасау;
- сондай-ақ экономиканың жекелегкн секторлары мен түрлері өрістерін
дамыту бағдарламасы.
Бағдарламалар:
- халықаралық;
- салалық;
- сала аралық;
- аймақтық болуы мүмкін.
Мультижоба – ұйымдар мен кәсіпорындар шеңберңнде жүзеге асырылатын жоба.
Моножоба бұл – нақтылы міндеттерді жүзеге асыратын әр түрлі:
- техникалық;
- ұйымдық;
- экологиялық;
- әлеуметтік жобалар.
Бизнес – ақшаны бөлу, пайда алуға бағытталған стратегиялық және
тактикалық тәсілдердің жиынтығын құрайтын адам қызметінің күрделі түрі
болып табылады.
Несиелік салымдар жүзеге асыру жоспарлары шет ел тәжірибіесінде бизнес-
жоспар деген атқа ие болды.
Бизнес (ағылшыннан аударғанда business: іс, қызмет, коммерция дегенді
білдіреді) – пайда беретін, табыс немесе басқа түсімдер әкелетін
экономикалық қызмет немесе басқа қызмет түрі. Бизнес-жоспар бұл іскерлік
жоспарлауды білдіреді.
Бүгінгі таңда отандық тәжірибеде оның алуан түрлі анықтамалары бар,
біразы шетелдік тәжірибеден алынған. Түрлі дерек көздерінен алынған бірнеше
инвестициялық-несиелік жоспардың анықтамаларын қарастыра көрелік:
Инвестициялық-несиелік салым банктің ішкі жоспарлау құжаты болып
табылады, мұнда банктің коммерциялық қызметінің барлық негізгі
жоспарларының аспектілері баяндалады, қаржы шаруашылық міндеттерді шешуге
тиімді тәсілдер мазмұндалады.
Инвестициялық-несиелік салым – банктің өзіндік кәсіпкерлік қызметіне
берілетін шынайы баға, сонымен қатар ол нарық қажеттіліктерімен қалыптасқан
жағдайға сәйкес инвестициялық–инновациялық шешімдерінің қажетті құралы.
Нарықтық экономикада инвестициялық-несиелік салымдар жұмыс істеп
тұрған банктер үшін кәсіпкерліктің барлық саласында пайдаланылатын жұмыс
бағдарламасы болып табылады.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан экономикасында
инвестициялық-несиелік салымдар жасау қажеттілігі туып отыр, себебі
инвестициялық-несиелік операциялар керекті кәсіби тәжірибесіз кәсіпкерлік
қызметтің тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік беретін құрал болып отыр.
Инвестициялық-несиелік операциялар тек инвестиция, несие алу үшін ғана
емес, сонымен қатар ойдың өміршеңдігін анық көре алу үшін де керек4.
Инвестициялық несие шеңбері 1-суретте көрсетілген.
Еркін кәсіпкерлік пен бизнесті жоспарлаудан құралады. Ешкім де
бизнесменді өзінің бизнес операциялары үшін несие алуға немесе жоспар
жасауға мәжбүр етпейді. Мұны өмірдің өзі тәжірибе, тәуекел қорқынышы, алдын-
ала келіп білмеген салдарлар мәжбүрлейді.
1-сурет. Инвестициялық несие шеңбері
Нарықтық экономикада инвестициялық несиелеу операцияларының түрлері,
мазмұны, құрылымы және тағы басқа белгілері бойынша көптеген үлгілері бар
(2-сурет).
Инвестициялық несиелік операциялар тұлғаның негізгі ойын, пайда
әкелетін кәсіпкерлік операциясын іске асырудың ортақ идеясын білдіреді.
Жоспарда белгіленген операцияның мазмұны мен бағыттылығы суреттеліп,
негізделеді, күтілуші нәтиже есептеледі. Әдетте, инвестициялық несиелер:
ірі, ұзақ мерзімді операциялар үшін қажет, өйткені көптеген аз ауқымды
мәмілелер үшін ойластыру мен бағалау есептерін іске асырудың өзі де
жеткілікті.
Әр түрлі белгілерге қарай инвестициялық жобаларды келесідей ажыратуға
болады:
• соңғы тұтынушы бойынша – ішкі пайдаланушыға, банктерге, жергілікті
әкімшілікке, бизнес-серіктеске (сатып алушылар, несие берушілер),
акционерлерге, инвесторларға арналған инвестициялық жобалар;
• жасау мақсаттары бойынша – сыртқы қаржыландыруды алу; даму
стратегиясын құру; компания іс-қызметін жоспарлау үшін арналған
инвестициялық жобалар;
• ресімдеу бойынша – қосымшасы бар және қосымшасыз инвестициялық
несиелер;
• көлемі бойынша – қысқартылған және жайылыңқы инвестициялық
несиелер;
• пайдаланатын әдістемелер бойынша – ЮНИДО (UNIDO) халықаралық,
қазақстандық, ресейлік немесе жаңа батыс әдістемелерді пайдаланып
жасалған инвестициялық несиелер;
• жоспарлау көкжиектері бойынша – ұзақ мерзімді, орта мерзімді,
қысқа мерзімді инвестициялық несиелер;
• қаржылық моделдеу бағдарламаларын пайдалану бойынша – Project
Expert; АльтИнвест; Excel негізінде жасалған есептеулер;
finmodel.ru сайтының бағдарламасын пайдалану арқылы жасалған
инвестициялық несиелер;
• жоспарлау объектісі бойынша – инвестициялық несиелер келесі
субъектілердің қызметі жоспарлану мүмкін: компаниялар; компания
тобы; шағын кәсіпорын; жоба; бизнес-бірлік (бизнестің бағыты).
2-сурет. Инвестициялық салым түрлері
Инвестициялық-несиелік операциялар негізінде іс-әрекет бағдарламасы
немесе үрдістердің орындалу жоспарлары әзірленеді.
Бірқатар жағдайларда инвестициялық несиелік іс-әрекеттер бағдарламасы
мен жоспар біріктірілген. Операцияның инвестициялық несиені дайындау
кәсіпкерліктің барлық нұсқалары мен түрлеріне тән болып келеді. Егер
инвестициялық несиелік құжат түрінде пайда болмаса, онда ол ең болмағанда
кәсіпкердің ойында өмір сүруі тиіс. Ірі көлемді қымбат инвестициялық
несиелер жасау үшін, операция басталғанға дейін инвестициялық жоспарды құру
қажет, бұл кәсіпкерлік қызмет үшін норма болып саналуы керек. Егер сіздің
инвестициялық жосапрыңыз болмаса, онда бизнес-операцияны қаржыландыруға
несие беруге келісім беретін адамды таба қоюыңыз қиын болады5.
Инвестициялық-несиелік операция процесі 3-суретте көрсетілген.
3-сурет. Инвестициялық-несиелік процес
Инвестициялық-несиелік операциялар құрылымы мен мазмұнында қатаң тәртіп
жоқ, бірақ теория мен экономикалық тәжірибелермен белгіленген талаптар мен
ережелерге бағынады.
Сіз өз бетіңізше алдын-ала инвестициялық жоспар жасай аласыз. Ол үшін
мынаны ескеру қажет, капиталды инвестициялардың бастапқы шарты – болашақта
алғаш инвестициялаған капитал шығынының орнын толтыруға жеткілікті болатын
ақша түсімдері түріндегі экономикалық қайтарым алу, белгіленген мерзім
ішінде инвестициялық жоспарын іске асыру.
Кез келген инвестициялық жоспардың тартымдылығы туралы әңгімелегенде,
төрт элементті қарастыру қажет:
- шығындар көлемі – инвестициялар (investment);
- шаруашылық қызметтен келетін ақша түсімдері түрлеріндегі әлеуметтік
пайдалар (operating cash teows);
- инвестициялар өмірінің экономикалық мерзімі, яғни инвестициялық
жоспардың кіріс әкелетін уақыт кезеңі (economic);
- инвестицияның экономикалық өмір сүру мерзімі соңында капиталдың кез
келген босатылуы – ликвидтік құн (termina value).
Төрт элементке жасалған экономикалық талдау инвестициялық жоспардың
тартымдылығына баға беруді мүмкін етеді.
Инвестициялардың жалпы түсініктемелері бір-бірінен онша ерекшеленбейді.
Мәселен, инвестициялар дегеніміз – капиталдың орналасу тәсілі, ол капитал
құнының сақталуын немесе ұлғаюын қамтамасыз етеді немесе кіріс көлемін
әкелуі тиіс.
Мәселен, макроэкономикада инвестиция өндірістің жаңа құралдарына
арналған, жаңа тұрғын үйге арналған шығындардың жиынтық шығыны болып
табылады, тауар қорларының өсімін білдіреді. Басқаша айтсақ, инвестиция
дегеніміз – ағымдағы кезеңде тұтынылмаған, бірақ экономикадағы капитал
өсуін қамтамасыз ететін ішкі өнім үлесінің бір бөлігі.
4-суретте гипотезалық инвестициялық-несиелік операциялардың қаржылай
профилі келтірілген.
шаруашылық қызметтен келетін
ақша түсімдері ликвидтік құн
инвестициялардың
өзін сақтау мерзімі интегралдық
экономикалық
нәтижелілік
уақыт
бастапқы инвестициялар
инвестициялардың экономикалық өмір сүру мерзімі
4-сурет. Гипотезалық инвестициялық-несиелік операцияның қаржылай
профилі
Микроэкономикада инвестиция жаңа капитал жасау процесі (өндіріс
құралдары мен адам капиталын қоса алғанда) ретінде анықталады.
Қаржы теориясында инвестиция деп шынайы немесе қаржы активтерін жасау
процесі ұғынылады, яғни ол бүгінгі таңдағы белгілі бір құнның шешімін емес
болашақтағы құнына алмасу болып түсіндіріледі.
Қаржылық – экономикалық сөздікте келесі анықтама беріледі: Инвестиция
дегеніміз – кіріс алу мақсатында негізгі және айналым капиталына салым
салу. Материалдық активтерді инвестициялау деп жылжитын және жылжымайтын
мүлікке (жер, ғимарат, жабдықтар т.б.) салым салуды айтамыз. Қаржылай
активтерді инвестициялау – құнды қағаздарға және басқа қаржы құралдарына
салым салу болып табылады6.
Жалпы алғанда, инвестиция дегеніміз – пайда алу және (немесе) басқа да
пайдалы нәтижелерге қол жеткізу мақсаттарында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет объектілеріне салынатын ақша қоры, құнды қағаздар, ақшалай бағаға ие
басқа да құқықтар.
2. Инвестициялық операцияларды ұйымдастырудың негіздері
Әрбір кәсіпкер өз қызметін бастағанда болашақта қаржы, материалдық,
еңбек және интеллектуалдық ресурстарға деген қажеттілікті, оларды алу
көздерін айқын көре білуі, сондай-ақ фирма жұмысының барысында ресурстарды
пайдаланудың нәтижелілігін нақты есептей алуы тиіс.
Нарықтық экономикада банктердің кәсіпкерлік іс-әрекеттері тұрақты
табысқа кенеле бермейді. Тұрақты табысқа жету үшін олар өз қызметін нақты
әрі нәтижелі жоспарлауы, мақсатты нарықтардың жағдайы туралы,
бәсекелестердің жағдайы туралы, сондай-ақ өзінің жеке перспективалары мен
мүмкіндіктері туралы тұрақты ақпарат жинауы керек.
Алуан түрлі кәсіпкерлік формалары жағдайында түрлі фирмалар үшін және
коммерциялық қызметін барлық салалары үшін қолданылатын басты ережелер бар,
олар әлеуетті қиындықтарға өз уақытында дайындалуға, сол арқылы қойылған
мақсатқа қол жеткізудегі қауіпті жағдайларды азайтып түсуге қажет. Бұрын
атап өткеніміздей, инвестициялар тарту мәселесі, соның ішінде шетелдік
инвестицияларды жұмыс істеуші және дамушы кәсіпорындарға тарту мәселесі
маңызды міндет болып табылады. Ол үшін инвестицияларды талап ететін
жосапрын рәсімделуін айғақтау мен негіздеу қажет болады.
Нарықтық экономикада инвестициялық жоспар кәсіпкерліктің барлық
салаларында пайдаланылатын жұмыс аспабы болып табылады. Инвестициялық-
несиелік операциялар банктің қызмет ету барысын суреттейді, басшылардың өз
мақсаты мен міндеттеріне қалай қол жеткізетіндігін, жұмыс тиімділігін
арттыру жолдарын көрсетеді. Жақсы әзірленген жоспар банктің өсуіне, нарықта
жаңа белестерді иемденуіне көмектеседі, мұнда дамудың переспективалық
жоспары жасалынады. Инвестициялық операциялар тұрақты әрекет болып
табылады, ол жүйелі жаңартылып отырады, банк ішіндегі өзгерістерге
байланысты өзгертулер енгізіледі, сонымен қатар банк қызмет жасайтын
нарықтағы өзгерістер де ескеріледі. Инвестициялық несие белгілі бір банктің
қызмет бағытын зерттеу мақсатына не зерттеу және ұйымдастыру жұмыстарының
нәтижесі болып табылады. Ұйымдастыру-экономикалық жағдайларда ол мыналарға
сүйенеді: белгілі бір тауардың (қызмет үлгісінің) өндірісінің нақты бір
жобасы – бұйымның жаңа бір түрін жасау немесе жаңа қызмет үлгісін көрсету
(қажеттіліктерді қанағаттандыру ерекшеліктері т.б.); ұйымның өндірістік –
шаруашылық және коммерциялық қызметіне жан-жақты талдау, оның мақсаты –
ұйымның күшті және нашар жақтарын басқа да осындай фирмалардың
айырмашылықтарын бөліп көрсету; нақты міндеттерді іске асыру үшін
экономикада пайдалыналатын қаржы, техника – экономикалық және ұйымдастыру
механизмдерін зерттеу.
Инвестициялық-несиелік операциялары банктің даму стратегиясын
анықтайтын құрамдас құжаттардың бірі болып саналады. Сондай-ақ ол банктің
жалпы даму тұжырымдамасына негізделеді, стратегияның экономикалық және
қаржы аспектілерін неғұрлым мұқият әзірлейді, нақты іс-шараларға техника –
экономикалық негіздеме береді. Инвестициялық-несиелік операциялар
жүргізілетін орташа, сондай-ақ қойылған мақсатқа қол жеткізуге қажет
басқару жүйесін жан-жақты суреттейді. Біздер жоғарыда жосапрдың
мақсатындағы айырмашылықтар әсерінен инвестициялық несиелерді әзірлеуге
арналған стандарт жоқ екендігін айтқанбыз. Жосапрдың 3 жылдық немесе 5
жылдық даму перспективасын суреттеу үшін, әсіресе, тез өзгеретін
экономикалық жағдайларды дағдылар талап етіледі. Сондықтан кез-келген
жоспардың маңызды бөлігін бизнесті жоспарлы бақылау мен реттеу тараулары
құрайды.
Инвестициялық несие алудың құралы болып саналатын болғанымен, ол басқа
да мақсаттар атқарады:
- бизнестің мақсатын айқындау;
- бизнес мақсатына қол жеткізу үшін стратегия мен жедел тактика жасауға
ықпал ету;
- қызмет нәтижелерін өлшеу жүйесін құру;
- бизнесті басқару құралдарын ұсыну;
- бизнестің күшті және нашар жақтарын бағалау, сондай-ақ аман қалудың
баламалы стратегияларын айқындау құралдарын ұсыну;
Инвестициялық несиелік жосапрды әзірлеу бойынша әзірлемелердің саны
мол, бірақ олардың барлығы қызметтердің реттілігімен ерекшеленеді.
Инвестициялық жоспар - бұл:
• инвесторға капиталдың табысты екенін сендіретін дәлелдемелер
жүйесінің келтіруі;
• қызметтің өміршеңдігін және болашақ тұрақтылығы дәрежесін
анықтау;
• қаржылық іс-әрекет тәуекелділігін алдын-ала білу;
• дамудың сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесі түріндегі
бизнестің перспективаларын нақтылауы;
• жоспарлаудың бағалы тәжірибесін алу жолымен компанияға және
жұмыс ортасына перспективті көзқарастың ұлғаюы.
Инвестициялық жоспардың құрылымын талдаған кезде келесі бөлімдер бар
деп жан-жақты қарастырайық (6-сурет).
Инвестициялық жосапрдың ең маңызды жағы болып инвесторлар мен несие
төмендегі элементтер бойынша бағалауды айтамыз:
• өнім (қызмет) шығару мүмкіндіктері, қажеттері және көлемі;
• потенциалды тұтынушыларды;
• ішкі және сыртқы нарықтарда өнімнің бәсекеге қабілеттілігі;
• нарықтың өз сегментін;
• тиімділіктің әр түрлі көрсеткіштерін (коммерциялық, аймақтық,
бюджеттік);
• бизнес-ойды бастаған тұлғаның капиталының жеткіліктілігін және
қаржыландырудың мүмкін көздерін.
Инвестициялық жосапрдың құрылымы, көлемі және бөлімдердің нақтылану
дәрежесі шығаратын өнімге, технологиялық мүмкіндіктеріне, компанияның
ерекшелігіне және қызмет ету сферасына және т.б. байланысты әр түрлі болып
келеді. Негізінде ол төменде көрсетілген бөлімдердің болуын қажет
етеді13.
Инвестициялық несиелік жоспар мүмкiн болатын инвесторлармен келiсiм сөз
жасасқан кезде бизнес-ұсыныстың негiзi болып табылады, сонымен қатар ол
қажеттi қызметкерлердi жұмысқа шақыру немесе банк персонымен келiм шарт
жасасу кезiнде қолданылады. Инвестициялық жоба фирманың iшкi құжаты болып
табыла ғана қоймай, келiсiм шарттарды бекiткен кезде пайдаланылады. Бұл
жоспардың құрылымы, түрi және безендiруге деген белгiлi бiр талаптарды
қоюын талап етедi.
Инвестициялық жоспар оны қызықтырған адамға iстiң мәнi мен ондағы
қатысу болашағы туралы толық мәлiмет ала алатындай түрде жасалу керек.
Инвестициялық жоспардың орындаудың қатаң тәртiппен белгiленген құрылымы
жоқ. Бiрақ, онда келесi бөлiмдердiң болуы көзделген:
• бизнестiң негiзгi ойы мен мақсаты;
• қызмет ерекшелiктерi және нарық қажеттiлiктерiн қанағаттандыру деңгейi
сипатталады;
• нарық бағаланып, белгiлi бiр нарықтық сегменттерде қызметтің даму
стратегиясы жасалады;
• ұйымдастырушылық және өндiрiстiк құрылымдар анықталады;
• iстiң қаржылық жобасы, оның iшiнде қаржыландыру және инвестициялау
бойынша ұсыныстар, қалыптастырылады;
• қаржылық өсу перспективалары көрсетiледi.
Жоспар бөлімдерінің көлемі мен нақтылану дәрежесі компанияның
ерекшелігімен және қызмет ету аясымен анықталынады.
Компанияның даму стратегиясын қалыптастыру процесі үш кезеңді қамтиды:
• компанияның жалпы стратегиясын қалыптастыру;
• бәсекелестік стратегияны қалыптастыру;
• фирманың функционалды стратегиясын анықтау.
Жалпы стратегиясын жасау кезінде екі негізгі міндет шешіледі:
• фирманың жалпы стратегиясының негізгі элементтерін таңдау және
бөлу;
• стратегияны жүзеге асыру кезінде және фирма бөлімшелері арасында
ресурстарды бөлу әдістерін анықтағанда сол фирма бөлімшелерінің
әрқайсысының нақты ролін белгілеу.
Жалпы стратегияның әр түрлі варианттары көп әдебиеттерде қарастырылған.
Ыңғайлы болу үшін оларды негізгі үш типтерге топтастыруға болады:
тұрақтылық, өсу және азаю стратегиялары. Компания олардың біреуін таңдап
немесе белгілі-бір типтерді кезектесіп пайдалану мүмкін.
6-сурет. Инвестициялық несиелік жоспардың құрылымы
Тұрақтылық стратегиясы – бизнестің бар бағыттарына тоқталып, оларды
қолдау. Әдетте, нарықта күшті орын алып отырған ірі фирмалармен
қолданылады. Бұл стратегияның нақты көрінуі өкіметтік (мемлекеттік)
бақылаудан және монополизация үшін шағымдардан кету үшін бар күшін
бағытталуы болып табылады.
Өсу стартегиясы - жаңа нарықтарға кіріп, оларды жаулап алу арқылы
компанияның үлкеюі. Бұл стратегиясының түрленуіне көлденең және тік
интеграция жатады.
Техникалық, мәдени және экономикалық дамуы жоғары деңгейдегі қоғамда
күтілген мақсатты өз уақытында тану мен оған жету шараларын қолдануға
болатын жобалар мен тұжырымдар аса қажет. Тұтыну қажеттіліктерін
қанағаттандыру құралдары неғұрлым аз болса, тиісті экономикалық процестер
арқылы тиімді басқару құралдары соғұрлым әрекетшіл болады. Мұндай
қажеттілік жалпы мемлекеттік деңгейде де, сондай-ақ кәсіпорынды басқару
кезінде де көрініс табады.
Мұндай басқару құралдарының бірі – жоспарлау. Кез келген жоспарлау
сияқты кәсіпорындағы жоспарлаудың мерзімі, дәлдігі, түзету енгізілуі мен
үйлестірілу дәрежесі жағынан әр түрлі болуы мүмкін. Алайда жоспарлаудың
барлық түріне ортақ белгілер мыналар: реттелген процесс; ақпаратты өңдеуге
негізделеді; белгілі бір әрекеттерді әзірлеуді анықтайды (жобаны); белгілі
бір мақсатқа жету бағытына ие болады; осы аталғандардың салдарынан –
болашаққа бағыт сілтейді14.
Осы белгілер бойынша жоспарлауды келесі түрде анықтауға болады: жобаны
әзірлеу бойынша реттелген, ақпаратты өңдеуге негізделген процесс, ол
балашақта мақсатқа қол жеткізу бағыттарын анықтайды.
Жоспар немесе жоспарлау жүйесі жоспарлаудың нәтижесі болып табылады.
Жоспарлаудың осы сипаттамасына қарай жоспарға мынадай анықтама беруге
болады: жоспарлау – жобаны әзірлеу бойынша реттелген, ақпаратты өңдеуге
негізделген процесс, ол болашақта мақсатқа қол жеткізу бағыттарын
анықтайды.
Экономикалық әдебиеттерде жоспарлауға бірқатар анықтама беріледі, олар
жоғарыдан әр түрлі дәрежеде ерекшелінеді, бірақ маңызы жағынан оларға өте
ұқсас болып келеді. Мәселен, жоспарлау болашақ оқиғаларды анықтау бойынша
шешім қабылдауға жүйелі дайындалу негізінде басқару шешімдерін қалаптастыру
ретінде қарастырылады, яғни менеджмент қызметін атқарады. Сондай-ақ
жоспарлау кәсіпорынның болашағы дамуына болжам жасау және алынған
деректерді кәсіпорындардың қаржылай жағдайын жақсартуға пайдалану ретінде
анықталады.
Жобалау, сонымен қатар, кәсіпорынның өз дамуын алдын-ала көре білуі
және осы көрегендікті кәсіпорын қызметін түзету үшін пайдалануы ретінде де
анықталады.
Сонымен, жоспарлаудың басты мақсаты құрылады, баламаларды, сондай-ақ
мақсатқа жету мүмкіндіктері мен тәуекелдерін өз уақытында айқындаудан,
тиісті шараларды таңдап алудан құрылады.
Сонымен қатар, жоспарлау алдында бірқатар міндеттер де бар:
- кешенді жоспарлау жолымен неғұрлым төмен деңгейдегі мақсат неғұрлым
жоғары деңгейдегі мақсатпен келістіріледі;
- жоспарлау мәселесін болжау өз уақытыңды дұрыс шешім қабылдау жолы
болып табылады;
- жоспарлау арқылы жекелеген мәселелердің шешімі келісіледі, осы
арқылы алдын-ала көріп болмайтын жағдайлардан құтылу жолдары
анықталады;
- жоспарлау арқылы жоспардың күтілген өлшемдерін болжаммен және нақты
қол жеткізілген мөлшермен салыстыру мүмкін болады.
Сонымен, жоспар банктің жоспарлау жүйесіндегі ажырамас бөлігі бола
отырып, оның жеке буыны болып та табылады, ол таңдап алынған жіктеме
белгісіне қарамай (уақытша көкжиек, функциялық бағыттылық немесе жоспарлау
иерархиясы), жоспарлаудың қандай да бір түрімен шектелмейді.
Солай бола тұрса да, алдында тұрған міндеттерге сәйкес жеткілікті
шамада тұрақты белгілер де тән:
- инвестициялық несие банктің жалпы мақсаттарының бүкіл кешені енуі
мүмкін емес, инвестициялық процеске (ішкі немесе сыртқы)
байланыстың біреуі ғана енеді. Жоспар дегеніміз – ол әрқашан да
инвестициялар (даму). Инвестиция жоқ болса, жоспар да болмайды
(жоспарлаудың басқа түрлерінен, мәселен, стратегиялық түрінен
айырмасы);
- стратегиялық және тактикалық жоспардан айырмасы, бизнес-жоспар
нақты уақыттық шамаға ие, уақыты аяқталғанда жоспар белгілеген
мақсат пен міндеттер орындалуы тиіс;
- инвестициялық жоспардың функциялық құрамдастар (маркетинг жоспары,
өндіріс жоспары т.б.) басқа жоспар түрлерінен құрылымның толық
құқылы, теңдес бөлімдері болуы арқылы ерекшелінеді.
Сонымен, осы тарауда жоспарлау ұғымына анықтама берілді, оның
белгілері аталды, түрлі белгілеріне қарай жіктеме жасалды. Оның басты
мақсаты анықталды – құралдарды, баламаларды айқындау, тәуекелді бағалау мен
мақсатқа жету ықтималдылығы және тиісті шаралар таңдалды. Осыған сәйкес
жоспар дегеніміз - өзіне ғана тән мақсатта бар даму жоспары. Сондықтан
кәсіпорындағы жоспарлау жүйесінде ешбір жоспар түрі бизнес-жоспарлаудың
орнын ауыстыра алмайды. Жоспар банктің жоспар жүйесіндегі ортақ қазыққа
бағынып, жоспарлаудың жалпы қағидаларына сәйкес келеді.
2 Кәсіпорындардың инвестициляқ операцияларды жүзеге асыруның қаржылық
мүмкіндіктерін талдау
2.1 Экономиканың қазіргі жағдайындағыкәсіпорындардың
инвестициялық операцияларды жүргізуінің қаржылық қамтамасыздандырылуын
талдау
Қазақстанның экономикалық өсімі 1998 жылдан бері 7 жыл бойына байқалуда.
Соңғы жеті жылда ЖІӨ жылдық орташа өсімі 9% 09 құрайды. 2005 жылы Экономика
Министрлігі белгілегендей, экономика 8,8% өсті. Беделді экономикалық
агенттіктердің бағалау мен болжамы бойынша, жақын 2-3 жылда осы
мароэкономикалық өсім қалпында болады (сурет 7).
Қазақстанда ЖІӨ 1998-2008 ж.ж өсімі
Финансы Кредит. № 12,2006ж.
Сурет 7
Тәуелсіздік жылдарында тікелей тартылған инвестициялар өспелі қарқында 40
млрд. АҚШ долларын құраған. Тікелей инвестициялық тартулар бұрынға кеңес
одағында алып қарасақ, бізде тұғын халыққа шаққанда ең жоғары (сурет 8)
Тікелей шетелдік инвестициялардың 1993-2005 ж.ж. аралығындағы
Қазақстан экономикасына тартылу динамикасы
Финансы Кредит. № 12,2005ж.
Сурет 8
Соңғы 7 жылда бірінші рет 2005 жылың бірінші жарты жылдық қортындысы
бойынша экономиканы қаржыландыру проблемалары белсенді қарастырылуда. 1999
жылмен салыстырғанда 200 жылдың соңында ақша массасы 6 есе өскен,
экономикадағы банктік несиелер – 10 есе өскен, ал ЖІӨ номиналдық түрде 2,7
–ге ғана өсуі бірін біріне сәкес келмейді.Бұл қаржы нарығындағы өсімдердің
бірін біріне пропорционалды емес екендігін көрсетеді. Соңғы бес жылда ақша
массасының өсімі 50% құайды. Ағымды жылдың 6 айында бұл көрсеткіш 53%
құраған (сурет 9).
Ақша масасы және екінші деңгейлі банктердің экономиканы несиелендіру
өсімінің динамикасы
Финансы Кредит. № 12,2005ж.
Сурет 9
Мұндай сәкес келмеушілік Қазақстан экономикасында да байқалады, сыртқы
сауда операцияларынмен ынталандырлатын экономикалық өсім механизімі
қалыптасқан (сурет 10).
Қазақстанның экспорты мен импортының динамикасы
Финансы Кредит. № 12,2005ж.
Сурет 10
Сараптаушылардың бағалау бойынша 2005 жылы инфляция 5-7% деген болжамынан
өзгеріп отыр. 2004 жылдың қаңтарында инфляция 4% құраса, 2005 жылмен
салыстырмалы ол 8,2% құраған. Инфляцияның ресми болжамдары бойынша ол
төмендеуі тиіс (сурет 11).
Банктердің ссудалық портфелі 2336,3 млрд. теңгені құрайды.
2.2. Кәсіпорындардың инвестициялық операцияларын экономикалық талдау
Активтер өсімінің жоғарғы қарқынын сақтай отырып, Банк олардың
көлемінін 2005 жылмен салыстырмалы 58% пайыздан 2006 жылы 62,1 % арттырды.
2006 жылы активтердің көлемі 704,1 млрд. теңге (5,4 млрд. АҚШ долллары)
құраса, 2005 жылы бұл көрсеткіш 434,2 млрд. теңге (3,0 млрд. АҚШ доллары)
құраған. Активтердің өсімі негізінен ссудалық портфельдің өсімі есебінен
74,8% (211,9 млрд. теңге) болуынан болып отыр. 2006 жылы ссудалық портфель
көлемі (нетто) 494,9 млрд. теңге (3,8 млрд. АҚШ доллары) құраса, ал 2005
жылы 23,1 млрд. теңге (2 млрд. АҚШ доллары) құраған. 2006 жылы өтімді
активтердің 61,6% артуы (касса және ҚРҰБ қаражаттар, бағалы қағаздар, өзге
банктерге берілген ссудалар және займдер) тартылған синдицирленген займ
және еврооблигацияларға орналастырулардан уақытша бос қаражаттарды
қолданудан болып отыр.2005 жылы банк 10 жылдық еврооблигацияларды 400 млн.
АҚШ доллары сомасында сәуір айында орналастырса, осы жылдың қараша айында 5
жылдық облигацияларды 350 млн. АҚШ долларына орналастырған, сондай-ақ
желтоқсан айында Citigoup және Deutsche Bank банктерімен 2004 жылы берілген
синдицирленген займдердің көлемін артыру (190 млн. АҚШ долларынан 500 млн.
АҚШ долларына дейін) келісімін созды. Мұндай тарту банк міндеттемелерінің
көлемін арттыру туралы акционерлер шешімімен қолдау тауып, ұзақ мерзімді
қаржыландыруда банк клиенттерінің өсуші қажеттіліктерін қанағаттандыру және
сауда келісімдерін қаржыландыруға бағытталды (сурет 18).
Суреттен көріп отырғанымыздай банк активтерінің құрлымында 2006 жылы
клиенттер ссудасы 70,3% арқан, ал 2005 жылы 65,2% болған, мұнда бағалы
қағаздарға салымды 2005 жылдан 17,1% дан 2006 жылы 11,9% төмендеген.
Кассадағ қаржат және ҚРҰБ қаражаттардың үлесі 6,6% дан 9,4% артқан. Мұнда
банк аралық орналастырудың төмендеуі байқалады 2006 жылы 5,9%. Ал 2005 жылы
8,9% болған.
Альянс банк АҚ активтерінің 2005 жылғы құрлымы,
млрд. теңге
Сурет 19
Альянс банк АҚ активтерінің 2006 жылғы құрлымы,
млрд. теңге
Сурет 20
2006 жылы өзге банктерде орналастырылған ссудалар мен қаржаттар
шығындарға құрылған резервтерді шегергендегі сома 41 834 млн. теңге болса,
ал салыстырмалы 2005 жылы бұл сома 38 583 млн. теңге соманы құраған. 2005
жылмен салыстырмалы өсім 8,4%, Қазақстандық банктердің корреспонденттік
шоттарындағы теңгелік қалдықтардың өсуімен байланысты (кесте 1).
Кесте 1
Альянс банк АҚ активтерінің 2005-2006 жылдардағы банктерге берілеген
ссудалары мен қаражаттары, млн. теңге
№ Көрсеткіштер 2005 2006 Ауытқу
(+), (-)
1. Банктердегі қаражаттар мен
депозиттер
теңгеде 1790 4170 2380
өзге валютада 35321 32563 2758
2. Банктерге берілген ссуда
теңгеде 0 5 5
өзге валютада 1887 5628 3741
3. Барлығы 38998 42367 3369
4. Ссудалар бойынша (415) (533) (118)
шығындарға резервтер
5. Банктерге берілген барлық 38583 41834 3251
ссудалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Нарық жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық қызметтерінің теориялық
негіздері мен рөлі
1.1 Инвестиция түсінігі, мәні, қажеттілігі және оның жіктемесі
1.2..Инвестициялық операцияларды ұйымдастырудың негіздері
1.3 Инвестициялық операцияларды жүргізудің шетел әдіснамасы және оны
Қазақстан экономикасы жағдайында қолдану мүмкіндіктері
2. Кәсіпорындардың несиелік-инвестициляқ операцияларды жүзеге асыруның
қаржылық мүмкіндіктерін талдау
2.1. Экономиканың қазіргі жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық
операцияларды жүргізуінің қаржылық қамтамасыздандырылуын талдау
2. Кәсіпорындардың инвестициялық операцияларын экономикалық талдау
Кәсіпорындардың инвестициялық-несиелік операцияларының
тиімділігін арттыру мен бағалау әдістерін жетілдіру
1. Инвестициялық операцияларды жүргізуде маркетингтік зерттеулерді
ұйымдастыру және қолдануды жетілдіру
2. . Кәсіпорындардың инвестициялық операцияларды жүзеге асыруында
клиенттерінің қаржылық жағдайын IT технологиясы арқылы өңдеу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Әлемнің кез келген мемлекетінің экономикасының қызмет етуі және дамуы
адамзат өмірінің көптеген факторларының өзара байланысының күрделі де, көп
қызметті механизмі болып табылады. Бұл механизм жөніндегі қазіргі ғылым
терең және де толық емес, кей тұсында жалпылама, сондай- ақ, күрделі де
қарапайым.
Қазіргі кездегі экономиканың шындылығы, өзгерме ортада өтуде және
өзгеру жылдамдығы оның зерттелуінен озық. Ендеше, экономикалық теорияның
қазіргі жағдайы ғылыми экономистердің қанағаттанбаушылығына негіз бола
отырып, көптеген өзекті проблемалардың шешілмеуіне және күрделі шындықтың
барлық талаптарына жауап бере алмауда.
Нарық механизмінің қызметі жөнінде, нарықты зерттеу әдістері мен
принцптері, экономикалық конъюктура жөнінде, еркін нарықтық экономикада
кәсіпорынның бәсекелік позициясына әсер ету шараларының жиынтығы жөнінде
терең білімді нарықтық басқару концепциясы ретінде маркетинг береді.
“Бізге экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттіліктің өңірлік
орталықтарын айқындап алып, олардың дамуын тұтастай алғанда еліміз
экономикасының мүдделеріне бағындыру керек” деп Президент 2007 жылы
Қазақстан халқына Жолдауында атап өткендей, қазіргі таңда инвестициялық-
несиелік операциялар, экономика ғылымының өзекті салаларының бірі болып
табылады. Егер нарықтық экономикасы дамыған шет елдерде инвестициялық
салымдыр маңызды орынға ие болса, қаржыландыру көзі де, бизнестегі өз ойын
қалыптастыру үшін де, ұсынылып отырған жобаның өміршеңдігін бағалау үшін де
қажетті осы жоспарларды жасау тәжірибесі Қазақстанда әлі жиналуда1.
дамыған
Біздің Республикамызда кең көлемде кәсіпкерлікті, әсіресе кіші және
орта бизнесті қолдау бағдарламасы іске асырылуда. Қазақстан Республикасының
Президентінің 2003 жылғы 29 желтоқсандағы № 1268 Жарлығымен бекітілген
Шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудың 2004-2006 жылдарға арналған
бағдарламасы бойынша шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау мемлекеттік
экономикалық саясаттың ең маңызды саласы болып табылады.
Бірақ отандық кәсіпкерлікті дамыту жолында бар кедергілер толық жойылды
деп есептеуге болмайды, сондықтан кәсіпкерлік сферасының динамикалық даму
және оның функционалдау тиімділігін жоғарылатуға ықпал жасайтын механизмдер
қалыптастырылуда және әрдайым жасалуда.
Инвестициялық процестiң белсендiлiгiн арттыру әлеуметтiк-экономикалық
қайта құрудың ең бiр әрекеттi механизмдерiнiң бiрi болып табылады.
Нарықтық жағдайды және микро-, макро деңгейде инвестициялық қызметтердiң
механизмдерiн жан-жақты теориялық зерттеу қазiргi кезде өзектi мәселелердiң
бiрi.
1. Нарық жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық қызметтерінің
теориялық негіздері мен рөлі
1.1 Инвестиция түсінігі, мәні, қажеттілігі және оның жіктемесі
Инвестицияны тар мағынасындағы анықтамасын капитал құнын сақтау мен оны
өсіруді қамтамасыз ететін, пайда, басқаша айтқанда оң табыс көлемін
әкелетін капитал орналастыруын айтуға болады. Бос ақшалай қаражаттар
инвестиция емес, өйткені ақшаның құндылығын инфляция азайтуы мүмкін және ол
ешқандай табыс әкелуін қамтамасыз ете алмайды. Егер осы соманы жинақтау
банкісіне салынса, оны инвестиция ретінде қарастыруға болады. Өйткені осы
салым кепілденген табыс береді.
Көбінесе инвестиция деп – пайда, табыс пен әлеуметтік қажеттіліктерді алу
мақсатындағы кәсіпкерлік іс-әрекет пен әр түрлі экономика салаларының
обьектілеріне салынатын мүліктік және интеллектуалды құндылықтардың барлық
түрлері түсіндіріледі. Инвестиция құрамына ақшалай қаржылар, мақсатты банк
несиелері акциялар мен басқадай құнды қағаздар, қозғалмалы және
қозғалмайтын мүлік (ғимараттар, құрал-жабдықтар, т.б.), жерді пайдалану
құқығы, табиғи ресурстар, мүліктік құқықтар және тағы басқалары кіреді.
Инвестицияның экономикалық мағынасындағы анықтамасында оны “тірі және
затталған еңбектің өндірістік қуаттарды жасақтап, оның көмегімен өндіріс
үрдісінде тірі еңбек тұтынуына қарағанда қосымша құнды өндіруге бағытталған
салымдар үрдісі”. М.И. Кулагин инвестиция дегенде ұлттық экономиканың
өндіріс, көлік, ауыл шаруашылығы мен басқа салаларға, ұзақ мерзімді, пайда
алу мақсатында салынған қаржыларды түсінуді ұсынады2.
Дж.М.Кейнс пікірінше инвестиция дегеніміз, капиталды мүліктің осы
кезеңдегі өндіріс әрекеті нәтижесіндегі құндылықтың өсімі немесе ұлттық
табыстың тұтынылмаған бөлігі.
Инвестор – салым иесі, инвестицияларды жүзепге асыратын жеке адам,
ұйым немесе мемлекет.
Инвестициялау (инвестициялық процесс) –бұл қарапайым және өндіріс
қаражаттарын қалпына келтіруді ұлғайту процесі. Кәсіпорынның негізгі қоры,
машиналар мен құрал-жабдықтар ескіріп, табиғи және сапалық тозуға ұшырайды.
Олар өндірістік процесс барысында ұдайы ауыстырылып отырады. Кәсіпорынның
дамуы, оның тиімділігінің ұдайы артып отыруы өндіріске жаңа үлгідегі
техника мен технологияны тартуға, оны техникалық жағынан қайта жарақтану
және қайта құруды жүргізумен тікелей байланысты.
Инвестиция – алуан түрлі күрделі қаржы бойынша инвестиция мемлекеттік
және жеке, тура және портфельді (қоржынды) болып негізгі
материал мен тауар-материалдық қорға, үйлер мен ғимараттарға, машиналар мен
жабдықтарға, тұрғын-үй құрылыстарының қызметтеріне бөлінеді.
Портфельді инвестиция (қаржы инвестициясы) деп кәсіпорынның құнды
қағаздарын сатып алу сияқты жобалар тобына капиатал салуды айтады. Ол
мемлекеттен басқа да кәсіпорындардан, инвестициялық қорлардан бағалы
қағаздар мен акцияларды сатып алуға бағытталған. Портфельді инвестиция
жағдайында инвестордың негізгі міндеті оптималды инвестиция портфелін
құрастыру және басқару болып табылады. Әдетте, ол қор нарығындағы құнды
қағаздарды сату мен сатып алу операциялары арқылы жүзеге асырылады. Осыған
орай портфельді инвестициялар көбінесе, қысқа мерзімді қаржылық операциялар
түрінде көрінеді.
Нақты инвестиция деп - өндіріс процесіне тікелей қатысатын
инвестицияларды айтамыз. Олар капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына,
құрылысқа т.б. жұмсалымы. Мысалы, құралдарға, ғимараттарға, материалды
қорына салынатын инвестициялар.
Нақты инвестиция инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін -
өндірістік негізгі қорлар мен айналым қорларын ұлғайтады. Портфельді немесе
қаржы инвестициясы жағдайында инвестор бағалы қағаздардан дивиденд алу
арқылы өзінің қаржы капиталын ұлғайтады.
Сонымен қатар, инвестициялар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасындағы “Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қорғау”
Заңы бойынша тікелей инвестициялар – республиканың тәуелсіздік
кепілділігіне байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа арналған
инвестициялардан басқа барлық инвестиция түрлері. Жанама инвестициялар –
қоржындағы инвестициялар, басқаша айтқанда құнды қағаздар мен мүліктік
бағалы заттар. Инвестициялық қоржынға кіретін бағалы қағаздар олардың
атқарымдық мақсатына қарай ірі банкілердің инвестициялық қоржынында жетекші
рөлге ие болып отырған меншікті инвестицияларға және қайталама өтімді
резервтерге ең алдымен мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді.
Инвестицияның негігі түрлері. Әрбір фирманың іс-әрекетінің маңызды бір
бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады, яғни жобаларды іске
асырудағы жіберілген ақша қаражаттары.
Объектісіне қатысты инвестициялар келесі түрлерге жіктеледі:
3. Мүліктік инвестициялар (материалды инвестициялар);
4. Қаржылық инвестициялар;
5. Материалдық емес инвестициялар.
Мүліктік инвестициялар – бұл нақта инвестициялар. Қаржылық
инвестициялар – бұл қаржылық мүлікке салынатын салымдар, басқа фирмалардың
жұмыстарына қатысу және борыштық құқығына ие болу. Мысалы, акция, басқа да
құнды қағаздарды сатып алу3.
Ал материалдық емес құндылықтарға қатысты инвестицияларға зерттеу
мен талдау жасау, кадрлар даярлау, жарнама және басқаларға салынатын
инвестициялар жатады.
Әрекеттің бағытына қарай инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
1) бастапқы инвестициялар немесе нетто-инвестициялар, кәсіпорынды
негіздеуде немесе сатып алуда жүзеге асырылатын инвестициялар;
2) өндірістік потенциалды ұлғайтуға бағыттылған, кеңейту
инвестициялары (экстенсивті инвестициялар).
3) қайта инвестициялау, яғни кәсіпорынның негізгі қорының құрамын
қолдау мақсатында жаңа өндіріс құралдарын жасауға немесе сатып
алуға бағытталған бос инвестициялық қаражаттармен байланысты
инвестициялар. Оларға мыналарды жатқызуға болады:
- бар объектілерді жаңа объектілермен ауыстыруға бағытталған
ауысттыру инвестициялары;
- рационализациялауға арналған инвестициялар, технологиялық
жабдықтарды немесе роцестерді жетілдіруге жұмсалады;
- шығару бағдарламасын өзгертуге жұмсалатын инвестициялар
- девирсификациялауға арналған инвестициялар, олар өнімнің
номенклатурасының өзгеруіне, өнімнің жаңа түрлерін шығаруға және
жаңа сату рыногын ұйымдастыруға жұмсалатын инвестициялар;
- болашақта кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге
бағытталған инвестициялар.
Бұған ғылыми жұмыстарға, кадрларды дайындауға жарнама, қоршаған ортаны
қорғауға бағытталған инвестициялар кіреді.
Инвестициялық процестің өзіне тән кешенді сатылары бар. Олар:
- капитал салымын қаржыландыру;
- инвестициялық объектілерін анықтау;
- аталғандардың орындалуын бақылау.
Инвестиция жайында шешім қабылдау басқарманың стратегиялық қиын міндеті
болып табылады. Инвестициялау кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартудағы
тиімді шараның бірі.
Инвестициялар белгілі бір тәуекелмен байланысты. Бұл тәуекел
салымдардың қайтарылу мерзімі көп болған жағдайда артады, бұл мезгілде
нарық коньюктурасы, шикізат бағасы және жұмыс күші және тағы басқалары да
өзгеруі мүмкін. Сондықтан салынған қаражаттар тез қайтарылуды қамтамасыз
ететін жобаларға жұмсалады.
Инвестициялық жобалар мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Жобалау класына қарай:
- мегожоба;
- мультижоба;
- моножоба деп бөлінеді.
Мегожоба, бұл үлкен көлемдегі жоба, бірнеше жобалардың өзара
байланыстарын, ресурстарды бөлу және орындалу уақыттарын шектеуден тұратын
мақсатты бағдарлама. Бұл жоба мемлекеттік басқару деңгейінде қалыптасады
және басқарылады.
Мысалы:
- халық шаруашылығының құрылымдық рефорса жасау;
- нарыққа өту және нарық үлгілерін жасау;
- сондай-ақ экономиканың жекелегкн секторлары мен түрлері өрістерін
дамыту бағдарламасы.
Бағдарламалар:
- халықаралық;
- салалық;
- сала аралық;
- аймақтық болуы мүмкін.
Мультижоба – ұйымдар мен кәсіпорындар шеңберңнде жүзеге асырылатын жоба.
Моножоба бұл – нақтылы міндеттерді жүзеге асыратын әр түрлі:
- техникалық;
- ұйымдық;
- экологиялық;
- әлеуметтік жобалар.
Бизнес – ақшаны бөлу, пайда алуға бағытталған стратегиялық және
тактикалық тәсілдердің жиынтығын құрайтын адам қызметінің күрделі түрі
болып табылады.
Несиелік салымдар жүзеге асыру жоспарлары шет ел тәжірибіесінде бизнес-
жоспар деген атқа ие болды.
Бизнес (ағылшыннан аударғанда business: іс, қызмет, коммерция дегенді
білдіреді) – пайда беретін, табыс немесе басқа түсімдер әкелетін
экономикалық қызмет немесе басқа қызмет түрі. Бизнес-жоспар бұл іскерлік
жоспарлауды білдіреді.
Бүгінгі таңда отандық тәжірибеде оның алуан түрлі анықтамалары бар,
біразы шетелдік тәжірибеден алынған. Түрлі дерек көздерінен алынған бірнеше
инвестициялық-несиелік жоспардың анықтамаларын қарастыра көрелік:
Инвестициялық-несиелік салым банктің ішкі жоспарлау құжаты болып
табылады, мұнда банктің коммерциялық қызметінің барлық негізгі
жоспарларының аспектілері баяндалады, қаржы шаруашылық міндеттерді шешуге
тиімді тәсілдер мазмұндалады.
Инвестициялық-несиелік салым – банктің өзіндік кәсіпкерлік қызметіне
берілетін шынайы баға, сонымен қатар ол нарық қажеттіліктерімен қалыптасқан
жағдайға сәйкес инвестициялық–инновациялық шешімдерінің қажетті құралы.
Нарықтық экономикада инвестициялық-несиелік салымдар жұмыс істеп
тұрған банктер үшін кәсіпкерліктің барлық саласында пайдаланылатын жұмыс
бағдарламасы болып табылады.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан экономикасында
инвестициялық-несиелік салымдар жасау қажеттілігі туып отыр, себебі
инвестициялық-несиелік операциялар керекті кәсіби тәжірибесіз кәсіпкерлік
қызметтің тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік беретін құрал болып отыр.
Инвестициялық-несиелік операциялар тек инвестиция, несие алу үшін ғана
емес, сонымен қатар ойдың өміршеңдігін анық көре алу үшін де керек4.
Инвестициялық несие шеңбері 1-суретте көрсетілген.
Еркін кәсіпкерлік пен бизнесті жоспарлаудан құралады. Ешкім де
бизнесменді өзінің бизнес операциялары үшін несие алуға немесе жоспар
жасауға мәжбүр етпейді. Мұны өмірдің өзі тәжірибе, тәуекел қорқынышы, алдын-
ала келіп білмеген салдарлар мәжбүрлейді.
1-сурет. Инвестициялық несие шеңбері
Нарықтық экономикада инвестициялық несиелеу операцияларының түрлері,
мазмұны, құрылымы және тағы басқа белгілері бойынша көптеген үлгілері бар
(2-сурет).
Инвестициялық несиелік операциялар тұлғаның негізгі ойын, пайда
әкелетін кәсіпкерлік операциясын іске асырудың ортақ идеясын білдіреді.
Жоспарда белгіленген операцияның мазмұны мен бағыттылығы суреттеліп,
негізделеді, күтілуші нәтиже есептеледі. Әдетте, инвестициялық несиелер:
ірі, ұзақ мерзімді операциялар үшін қажет, өйткені көптеген аз ауқымды
мәмілелер үшін ойластыру мен бағалау есептерін іске асырудың өзі де
жеткілікті.
Әр түрлі белгілерге қарай инвестициялық жобаларды келесідей ажыратуға
болады:
• соңғы тұтынушы бойынша – ішкі пайдаланушыға, банктерге, жергілікті
әкімшілікке, бизнес-серіктеске (сатып алушылар, несие берушілер),
акционерлерге, инвесторларға арналған инвестициялық жобалар;
• жасау мақсаттары бойынша – сыртқы қаржыландыруды алу; даму
стратегиясын құру; компания іс-қызметін жоспарлау үшін арналған
инвестициялық жобалар;
• ресімдеу бойынша – қосымшасы бар және қосымшасыз инвестициялық
несиелер;
• көлемі бойынша – қысқартылған және жайылыңқы инвестициялық
несиелер;
• пайдаланатын әдістемелер бойынша – ЮНИДО (UNIDO) халықаралық,
қазақстандық, ресейлік немесе жаңа батыс әдістемелерді пайдаланып
жасалған инвестициялық несиелер;
• жоспарлау көкжиектері бойынша – ұзақ мерзімді, орта мерзімді,
қысқа мерзімді инвестициялық несиелер;
• қаржылық моделдеу бағдарламаларын пайдалану бойынша – Project
Expert; АльтИнвест; Excel негізінде жасалған есептеулер;
finmodel.ru сайтының бағдарламасын пайдалану арқылы жасалған
инвестициялық несиелер;
• жоспарлау объектісі бойынша – инвестициялық несиелер келесі
субъектілердің қызметі жоспарлану мүмкін: компаниялар; компания
тобы; шағын кәсіпорын; жоба; бизнес-бірлік (бизнестің бағыты).
2-сурет. Инвестициялық салым түрлері
Инвестициялық-несиелік операциялар негізінде іс-әрекет бағдарламасы
немесе үрдістердің орындалу жоспарлары әзірленеді.
Бірқатар жағдайларда инвестициялық несиелік іс-әрекеттер бағдарламасы
мен жоспар біріктірілген. Операцияның инвестициялық несиені дайындау
кәсіпкерліктің барлық нұсқалары мен түрлеріне тән болып келеді. Егер
инвестициялық несиелік құжат түрінде пайда болмаса, онда ол ең болмағанда
кәсіпкердің ойында өмір сүруі тиіс. Ірі көлемді қымбат инвестициялық
несиелер жасау үшін, операция басталғанға дейін инвестициялық жоспарды құру
қажет, бұл кәсіпкерлік қызмет үшін норма болып саналуы керек. Егер сіздің
инвестициялық жосапрыңыз болмаса, онда бизнес-операцияны қаржыландыруға
несие беруге келісім беретін адамды таба қоюыңыз қиын болады5.
Инвестициялық-несиелік операция процесі 3-суретте көрсетілген.
3-сурет. Инвестициялық-несиелік процес
Инвестициялық-несиелік операциялар құрылымы мен мазмұнында қатаң тәртіп
жоқ, бірақ теория мен экономикалық тәжірибелермен белгіленген талаптар мен
ережелерге бағынады.
Сіз өз бетіңізше алдын-ала инвестициялық жоспар жасай аласыз. Ол үшін
мынаны ескеру қажет, капиталды инвестициялардың бастапқы шарты – болашақта
алғаш инвестициялаған капитал шығынының орнын толтыруға жеткілікті болатын
ақша түсімдері түріндегі экономикалық қайтарым алу, белгіленген мерзім
ішінде инвестициялық жоспарын іске асыру.
Кез келген инвестициялық жоспардың тартымдылығы туралы әңгімелегенде,
төрт элементті қарастыру қажет:
- шығындар көлемі – инвестициялар (investment);
- шаруашылық қызметтен келетін ақша түсімдері түрлеріндегі әлеуметтік
пайдалар (operating cash teows);
- инвестициялар өмірінің экономикалық мерзімі, яғни инвестициялық
жоспардың кіріс әкелетін уақыт кезеңі (economic);
- инвестицияның экономикалық өмір сүру мерзімі соңында капиталдың кез
келген босатылуы – ликвидтік құн (termina value).
Төрт элементке жасалған экономикалық талдау инвестициялық жоспардың
тартымдылығына баға беруді мүмкін етеді.
Инвестициялардың жалпы түсініктемелері бір-бірінен онша ерекшеленбейді.
Мәселен, инвестициялар дегеніміз – капиталдың орналасу тәсілі, ол капитал
құнының сақталуын немесе ұлғаюын қамтамасыз етеді немесе кіріс көлемін
әкелуі тиіс.
Мәселен, макроэкономикада инвестиция өндірістің жаңа құралдарына
арналған, жаңа тұрғын үйге арналған шығындардың жиынтық шығыны болып
табылады, тауар қорларының өсімін білдіреді. Басқаша айтсақ, инвестиция
дегеніміз – ағымдағы кезеңде тұтынылмаған, бірақ экономикадағы капитал
өсуін қамтамасыз ететін ішкі өнім үлесінің бір бөлігі.
4-суретте гипотезалық инвестициялық-несиелік операциялардың қаржылай
профилі келтірілген.
шаруашылық қызметтен келетін
ақша түсімдері ликвидтік құн
инвестициялардың
өзін сақтау мерзімі интегралдық
экономикалық
нәтижелілік
уақыт
бастапқы инвестициялар
инвестициялардың экономикалық өмір сүру мерзімі
4-сурет. Гипотезалық инвестициялық-несиелік операцияның қаржылай
профилі
Микроэкономикада инвестиция жаңа капитал жасау процесі (өндіріс
құралдары мен адам капиталын қоса алғанда) ретінде анықталады.
Қаржы теориясында инвестиция деп шынайы немесе қаржы активтерін жасау
процесі ұғынылады, яғни ол бүгінгі таңдағы белгілі бір құнның шешімін емес
болашақтағы құнына алмасу болып түсіндіріледі.
Қаржылық – экономикалық сөздікте келесі анықтама беріледі: Инвестиция
дегеніміз – кіріс алу мақсатында негізгі және айналым капиталына салым
салу. Материалдық активтерді инвестициялау деп жылжитын және жылжымайтын
мүлікке (жер, ғимарат, жабдықтар т.б.) салым салуды айтамыз. Қаржылай
активтерді инвестициялау – құнды қағаздарға және басқа қаржы құралдарына
салым салу болып табылады6.
Жалпы алғанда, инвестиция дегеніміз – пайда алу және (немесе) басқа да
пайдалы нәтижелерге қол жеткізу мақсаттарында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет объектілеріне салынатын ақша қоры, құнды қағаздар, ақшалай бағаға ие
басқа да құқықтар.
2. Инвестициялық операцияларды ұйымдастырудың негіздері
Әрбір кәсіпкер өз қызметін бастағанда болашақта қаржы, материалдық,
еңбек және интеллектуалдық ресурстарға деген қажеттілікті, оларды алу
көздерін айқын көре білуі, сондай-ақ фирма жұмысының барысында ресурстарды
пайдаланудың нәтижелілігін нақты есептей алуы тиіс.
Нарықтық экономикада банктердің кәсіпкерлік іс-әрекеттері тұрақты
табысқа кенеле бермейді. Тұрақты табысқа жету үшін олар өз қызметін нақты
әрі нәтижелі жоспарлауы, мақсатты нарықтардың жағдайы туралы,
бәсекелестердің жағдайы туралы, сондай-ақ өзінің жеке перспективалары мен
мүмкіндіктері туралы тұрақты ақпарат жинауы керек.
Алуан түрлі кәсіпкерлік формалары жағдайында түрлі фирмалар үшін және
коммерциялық қызметін барлық салалары үшін қолданылатын басты ережелер бар,
олар әлеуетті қиындықтарға өз уақытында дайындалуға, сол арқылы қойылған
мақсатқа қол жеткізудегі қауіпті жағдайларды азайтып түсуге қажет. Бұрын
атап өткеніміздей, инвестициялар тарту мәселесі, соның ішінде шетелдік
инвестицияларды жұмыс істеуші және дамушы кәсіпорындарға тарту мәселесі
маңызды міндет болып табылады. Ол үшін инвестицияларды талап ететін
жосапрын рәсімделуін айғақтау мен негіздеу қажет болады.
Нарықтық экономикада инвестициялық жоспар кәсіпкерліктің барлық
салаларында пайдаланылатын жұмыс аспабы болып табылады. Инвестициялық-
несиелік операциялар банктің қызмет ету барысын суреттейді, басшылардың өз
мақсаты мен міндеттеріне қалай қол жеткізетіндігін, жұмыс тиімділігін
арттыру жолдарын көрсетеді. Жақсы әзірленген жоспар банктің өсуіне, нарықта
жаңа белестерді иемденуіне көмектеседі, мұнда дамудың переспективалық
жоспары жасалынады. Инвестициялық операциялар тұрақты әрекет болып
табылады, ол жүйелі жаңартылып отырады, банк ішіндегі өзгерістерге
байланысты өзгертулер енгізіледі, сонымен қатар банк қызмет жасайтын
нарықтағы өзгерістер де ескеріледі. Инвестициялық несие белгілі бір банктің
қызмет бағытын зерттеу мақсатына не зерттеу және ұйымдастыру жұмыстарының
нәтижесі болып табылады. Ұйымдастыру-экономикалық жағдайларда ол мыналарға
сүйенеді: белгілі бір тауардың (қызмет үлгісінің) өндірісінің нақты бір
жобасы – бұйымның жаңа бір түрін жасау немесе жаңа қызмет үлгісін көрсету
(қажеттіліктерді қанағаттандыру ерекшеліктері т.б.); ұйымның өндірістік –
шаруашылық және коммерциялық қызметіне жан-жақты талдау, оның мақсаты –
ұйымның күшті және нашар жақтарын басқа да осындай фирмалардың
айырмашылықтарын бөліп көрсету; нақты міндеттерді іске асыру үшін
экономикада пайдалыналатын қаржы, техника – экономикалық және ұйымдастыру
механизмдерін зерттеу.
Инвестициялық-несиелік операциялары банктің даму стратегиясын
анықтайтын құрамдас құжаттардың бірі болып саналады. Сондай-ақ ол банктің
жалпы даму тұжырымдамасына негізделеді, стратегияның экономикалық және
қаржы аспектілерін неғұрлым мұқият әзірлейді, нақты іс-шараларға техника –
экономикалық негіздеме береді. Инвестициялық-несиелік операциялар
жүргізілетін орташа, сондай-ақ қойылған мақсатқа қол жеткізуге қажет
басқару жүйесін жан-жақты суреттейді. Біздер жоғарыда жосапрдың
мақсатындағы айырмашылықтар әсерінен инвестициялық несиелерді әзірлеуге
арналған стандарт жоқ екендігін айтқанбыз. Жосапрдың 3 жылдық немесе 5
жылдық даму перспективасын суреттеу үшін, әсіресе, тез өзгеретін
экономикалық жағдайларды дағдылар талап етіледі. Сондықтан кез-келген
жоспардың маңызды бөлігін бизнесті жоспарлы бақылау мен реттеу тараулары
құрайды.
Инвестициялық несие алудың құралы болып саналатын болғанымен, ол басқа
да мақсаттар атқарады:
- бизнестің мақсатын айқындау;
- бизнес мақсатына қол жеткізу үшін стратегия мен жедел тактика жасауға
ықпал ету;
- қызмет нәтижелерін өлшеу жүйесін құру;
- бизнесті басқару құралдарын ұсыну;
- бизнестің күшті және нашар жақтарын бағалау, сондай-ақ аман қалудың
баламалы стратегияларын айқындау құралдарын ұсыну;
Инвестициялық несиелік жосапрды әзірлеу бойынша әзірлемелердің саны
мол, бірақ олардың барлығы қызметтердің реттілігімен ерекшеленеді.
Инвестициялық жоспар - бұл:
• инвесторға капиталдың табысты екенін сендіретін дәлелдемелер
жүйесінің келтіруі;
• қызметтің өміршеңдігін және болашақ тұрақтылығы дәрежесін
анықтау;
• қаржылық іс-әрекет тәуекелділігін алдын-ала білу;
• дамудың сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесі түріндегі
бизнестің перспективаларын нақтылауы;
• жоспарлаудың бағалы тәжірибесін алу жолымен компанияға және
жұмыс ортасына перспективті көзқарастың ұлғаюы.
Инвестициялық жоспардың құрылымын талдаған кезде келесі бөлімдер бар
деп жан-жақты қарастырайық (6-сурет).
Инвестициялық жосапрдың ең маңызды жағы болып инвесторлар мен несие
төмендегі элементтер бойынша бағалауды айтамыз:
• өнім (қызмет) шығару мүмкіндіктері, қажеттері және көлемі;
• потенциалды тұтынушыларды;
• ішкі және сыртқы нарықтарда өнімнің бәсекеге қабілеттілігі;
• нарықтың өз сегментін;
• тиімділіктің әр түрлі көрсеткіштерін (коммерциялық, аймақтық,
бюджеттік);
• бизнес-ойды бастаған тұлғаның капиталының жеткіліктілігін және
қаржыландырудың мүмкін көздерін.
Инвестициялық жосапрдың құрылымы, көлемі және бөлімдердің нақтылану
дәрежесі шығаратын өнімге, технологиялық мүмкіндіктеріне, компанияның
ерекшелігіне және қызмет ету сферасына және т.б. байланысты әр түрлі болып
келеді. Негізінде ол төменде көрсетілген бөлімдердің болуын қажет
етеді13.
Инвестициялық несиелік жоспар мүмкiн болатын инвесторлармен келiсiм сөз
жасасқан кезде бизнес-ұсыныстың негiзi болып табылады, сонымен қатар ол
қажеттi қызметкерлердi жұмысқа шақыру немесе банк персонымен келiм шарт
жасасу кезiнде қолданылады. Инвестициялық жоба фирманың iшкi құжаты болып
табыла ғана қоймай, келiсiм шарттарды бекiткен кезде пайдаланылады. Бұл
жоспардың құрылымы, түрi және безендiруге деген белгiлi бiр талаптарды
қоюын талап етедi.
Инвестициялық жоспар оны қызықтырған адамға iстiң мәнi мен ондағы
қатысу болашағы туралы толық мәлiмет ала алатындай түрде жасалу керек.
Инвестициялық жоспардың орындаудың қатаң тәртiппен белгiленген құрылымы
жоқ. Бiрақ, онда келесi бөлiмдердiң болуы көзделген:
• бизнестiң негiзгi ойы мен мақсаты;
• қызмет ерекшелiктерi және нарық қажеттiлiктерiн қанағаттандыру деңгейi
сипатталады;
• нарық бағаланып, белгiлi бiр нарықтық сегменттерде қызметтің даму
стратегиясы жасалады;
• ұйымдастырушылық және өндiрiстiк құрылымдар анықталады;
• iстiң қаржылық жобасы, оның iшiнде қаржыландыру және инвестициялау
бойынша ұсыныстар, қалыптастырылады;
• қаржылық өсу перспективалары көрсетiледi.
Жоспар бөлімдерінің көлемі мен нақтылану дәрежесі компанияның
ерекшелігімен және қызмет ету аясымен анықталынады.
Компанияның даму стратегиясын қалыптастыру процесі үш кезеңді қамтиды:
• компанияның жалпы стратегиясын қалыптастыру;
• бәсекелестік стратегияны қалыптастыру;
• фирманың функционалды стратегиясын анықтау.
Жалпы стратегиясын жасау кезінде екі негізгі міндет шешіледі:
• фирманың жалпы стратегиясының негізгі элементтерін таңдау және
бөлу;
• стратегияны жүзеге асыру кезінде және фирма бөлімшелері арасында
ресурстарды бөлу әдістерін анықтағанда сол фирма бөлімшелерінің
әрқайсысының нақты ролін белгілеу.
Жалпы стратегияның әр түрлі варианттары көп әдебиеттерде қарастырылған.
Ыңғайлы болу үшін оларды негізгі үш типтерге топтастыруға болады:
тұрақтылық, өсу және азаю стратегиялары. Компания олардың біреуін таңдап
немесе белгілі-бір типтерді кезектесіп пайдалану мүмкін.
6-сурет. Инвестициялық несиелік жоспардың құрылымы
Тұрақтылық стратегиясы – бизнестің бар бағыттарына тоқталып, оларды
қолдау. Әдетте, нарықта күшті орын алып отырған ірі фирмалармен
қолданылады. Бұл стратегияның нақты көрінуі өкіметтік (мемлекеттік)
бақылаудан және монополизация үшін шағымдардан кету үшін бар күшін
бағытталуы болып табылады.
Өсу стартегиясы - жаңа нарықтарға кіріп, оларды жаулап алу арқылы
компанияның үлкеюі. Бұл стратегиясының түрленуіне көлденең және тік
интеграция жатады.
Техникалық, мәдени және экономикалық дамуы жоғары деңгейдегі қоғамда
күтілген мақсатты өз уақытында тану мен оған жету шараларын қолдануға
болатын жобалар мен тұжырымдар аса қажет. Тұтыну қажеттіліктерін
қанағаттандыру құралдары неғұрлым аз болса, тиісті экономикалық процестер
арқылы тиімді басқару құралдары соғұрлым әрекетшіл болады. Мұндай
қажеттілік жалпы мемлекеттік деңгейде де, сондай-ақ кәсіпорынды басқару
кезінде де көрініс табады.
Мұндай басқару құралдарының бірі – жоспарлау. Кез келген жоспарлау
сияқты кәсіпорындағы жоспарлаудың мерзімі, дәлдігі, түзету енгізілуі мен
үйлестірілу дәрежесі жағынан әр түрлі болуы мүмкін. Алайда жоспарлаудың
барлық түріне ортақ белгілер мыналар: реттелген процесс; ақпаратты өңдеуге
негізделеді; белгілі бір әрекеттерді әзірлеуді анықтайды (жобаны); белгілі
бір мақсатқа жету бағытына ие болады; осы аталғандардың салдарынан –
болашаққа бағыт сілтейді14.
Осы белгілер бойынша жоспарлауды келесі түрде анықтауға болады: жобаны
әзірлеу бойынша реттелген, ақпаратты өңдеуге негізделген процесс, ол
балашақта мақсатқа қол жеткізу бағыттарын анықтайды.
Жоспар немесе жоспарлау жүйесі жоспарлаудың нәтижесі болып табылады.
Жоспарлаудың осы сипаттамасына қарай жоспарға мынадай анықтама беруге
болады: жоспарлау – жобаны әзірлеу бойынша реттелген, ақпаратты өңдеуге
негізделген процесс, ол болашақта мақсатқа қол жеткізу бағыттарын
анықтайды.
Экономикалық әдебиеттерде жоспарлауға бірқатар анықтама беріледі, олар
жоғарыдан әр түрлі дәрежеде ерекшелінеді, бірақ маңызы жағынан оларға өте
ұқсас болып келеді. Мәселен, жоспарлау болашақ оқиғаларды анықтау бойынша
шешім қабылдауға жүйелі дайындалу негізінде басқару шешімдерін қалаптастыру
ретінде қарастырылады, яғни менеджмент қызметін атқарады. Сондай-ақ
жоспарлау кәсіпорынның болашағы дамуына болжам жасау және алынған
деректерді кәсіпорындардың қаржылай жағдайын жақсартуға пайдалану ретінде
анықталады.
Жобалау, сонымен қатар, кәсіпорынның өз дамуын алдын-ала көре білуі
және осы көрегендікті кәсіпорын қызметін түзету үшін пайдалануы ретінде де
анықталады.
Сонымен, жоспарлаудың басты мақсаты құрылады, баламаларды, сондай-ақ
мақсатқа жету мүмкіндіктері мен тәуекелдерін өз уақытында айқындаудан,
тиісті шараларды таңдап алудан құрылады.
Сонымен қатар, жоспарлау алдында бірқатар міндеттер де бар:
- кешенді жоспарлау жолымен неғұрлым төмен деңгейдегі мақсат неғұрлым
жоғары деңгейдегі мақсатпен келістіріледі;
- жоспарлау мәселесін болжау өз уақытыңды дұрыс шешім қабылдау жолы
болып табылады;
- жоспарлау арқылы жекелеген мәселелердің шешімі келісіледі, осы
арқылы алдын-ала көріп болмайтын жағдайлардан құтылу жолдары
анықталады;
- жоспарлау арқылы жоспардың күтілген өлшемдерін болжаммен және нақты
қол жеткізілген мөлшермен салыстыру мүмкін болады.
Сонымен, жоспар банктің жоспарлау жүйесіндегі ажырамас бөлігі бола
отырып, оның жеке буыны болып та табылады, ол таңдап алынған жіктеме
белгісіне қарамай (уақытша көкжиек, функциялық бағыттылық немесе жоспарлау
иерархиясы), жоспарлаудың қандай да бір түрімен шектелмейді.
Солай бола тұрса да, алдында тұрған міндеттерге сәйкес жеткілікті
шамада тұрақты белгілер де тән:
- инвестициялық несие банктің жалпы мақсаттарының бүкіл кешені енуі
мүмкін емес, инвестициялық процеске (ішкі немесе сыртқы)
байланыстың біреуі ғана енеді. Жоспар дегеніміз – ол әрқашан да
инвестициялар (даму). Инвестиция жоқ болса, жоспар да болмайды
(жоспарлаудың басқа түрлерінен, мәселен, стратегиялық түрінен
айырмасы);
- стратегиялық және тактикалық жоспардан айырмасы, бизнес-жоспар
нақты уақыттық шамаға ие, уақыты аяқталғанда жоспар белгілеген
мақсат пен міндеттер орындалуы тиіс;
- инвестициялық жоспардың функциялық құрамдастар (маркетинг жоспары,
өндіріс жоспары т.б.) басқа жоспар түрлерінен құрылымның толық
құқылы, теңдес бөлімдері болуы арқылы ерекшелінеді.
Сонымен, осы тарауда жоспарлау ұғымына анықтама берілді, оның
белгілері аталды, түрлі белгілеріне қарай жіктеме жасалды. Оның басты
мақсаты анықталды – құралдарды, баламаларды айқындау, тәуекелді бағалау мен
мақсатқа жету ықтималдылығы және тиісті шаралар таңдалды. Осыған сәйкес
жоспар дегеніміз - өзіне ғана тән мақсатта бар даму жоспары. Сондықтан
кәсіпорындағы жоспарлау жүйесінде ешбір жоспар түрі бизнес-жоспарлаудың
орнын ауыстыра алмайды. Жоспар банктің жоспар жүйесіндегі ортақ қазыққа
бағынып, жоспарлаудың жалпы қағидаларына сәйкес келеді.
2 Кәсіпорындардың инвестициляқ операцияларды жүзеге асыруның қаржылық
мүмкіндіктерін талдау
2.1 Экономиканың қазіргі жағдайындағыкәсіпорындардың
инвестициялық операцияларды жүргізуінің қаржылық қамтамасыздандырылуын
талдау
Қазақстанның экономикалық өсімі 1998 жылдан бері 7 жыл бойына байқалуда.
Соңғы жеті жылда ЖІӨ жылдық орташа өсімі 9% 09 құрайды. 2005 жылы Экономика
Министрлігі белгілегендей, экономика 8,8% өсті. Беделді экономикалық
агенттіктердің бағалау мен болжамы бойынша, жақын 2-3 жылда осы
мароэкономикалық өсім қалпында болады (сурет 7).
Қазақстанда ЖІӨ 1998-2008 ж.ж өсімі
Финансы Кредит. № 12,2006ж.
Сурет 7
Тәуелсіздік жылдарында тікелей тартылған инвестициялар өспелі қарқында 40
млрд. АҚШ долларын құраған. Тікелей инвестициялық тартулар бұрынға кеңес
одағында алып қарасақ, бізде тұғын халыққа шаққанда ең жоғары (сурет 8)
Тікелей шетелдік инвестициялардың 1993-2005 ж.ж. аралығындағы
Қазақстан экономикасына тартылу динамикасы
Финансы Кредит. № 12,2005ж.
Сурет 8
Соңғы 7 жылда бірінші рет 2005 жылың бірінші жарты жылдық қортындысы
бойынша экономиканы қаржыландыру проблемалары белсенді қарастырылуда. 1999
жылмен салыстырғанда 200 жылдың соңында ақша массасы 6 есе өскен,
экономикадағы банктік несиелер – 10 есе өскен, ал ЖІӨ номиналдық түрде 2,7
–ге ғана өсуі бірін біріне сәкес келмейді.Бұл қаржы нарығындағы өсімдердің
бірін біріне пропорционалды емес екендігін көрсетеді. Соңғы бес жылда ақша
массасының өсімі 50% құайды. Ағымды жылдың 6 айында бұл көрсеткіш 53%
құраған (сурет 9).
Ақша масасы және екінші деңгейлі банктердің экономиканы несиелендіру
өсімінің динамикасы
Финансы Кредит. № 12,2005ж.
Сурет 9
Мұндай сәкес келмеушілік Қазақстан экономикасында да байқалады, сыртқы
сауда операцияларынмен ынталандырлатын экономикалық өсім механизімі
қалыптасқан (сурет 10).
Қазақстанның экспорты мен импортының динамикасы
Финансы Кредит. № 12,2005ж.
Сурет 10
Сараптаушылардың бағалау бойынша 2005 жылы инфляция 5-7% деген болжамынан
өзгеріп отыр. 2004 жылдың қаңтарында инфляция 4% құраса, 2005 жылмен
салыстырмалы ол 8,2% құраған. Инфляцияның ресми болжамдары бойынша ол
төмендеуі тиіс (сурет 11).
Банктердің ссудалық портфелі 2336,3 млрд. теңгені құрайды.
2.2. Кәсіпорындардың инвестициялық операцияларын экономикалық талдау
Активтер өсімінің жоғарғы қарқынын сақтай отырып, Банк олардың
көлемінін 2005 жылмен салыстырмалы 58% пайыздан 2006 жылы 62,1 % арттырды.
2006 жылы активтердің көлемі 704,1 млрд. теңге (5,4 млрд. АҚШ долллары)
құраса, 2005 жылы бұл көрсеткіш 434,2 млрд. теңге (3,0 млрд. АҚШ доллары)
құраған. Активтердің өсімі негізінен ссудалық портфельдің өсімі есебінен
74,8% (211,9 млрд. теңге) болуынан болып отыр. 2006 жылы ссудалық портфель
көлемі (нетто) 494,9 млрд. теңге (3,8 млрд. АҚШ доллары) құраса, ал 2005
жылы 23,1 млрд. теңге (2 млрд. АҚШ доллары) құраған. 2006 жылы өтімді
активтердің 61,6% артуы (касса және ҚРҰБ қаражаттар, бағалы қағаздар, өзге
банктерге берілген ссудалар және займдер) тартылған синдицирленген займ
және еврооблигацияларға орналастырулардан уақытша бос қаражаттарды
қолданудан болып отыр.2005 жылы банк 10 жылдық еврооблигацияларды 400 млн.
АҚШ доллары сомасында сәуір айында орналастырса, осы жылдың қараша айында 5
жылдық облигацияларды 350 млн. АҚШ долларына орналастырған, сондай-ақ
желтоқсан айында Citigoup және Deutsche Bank банктерімен 2004 жылы берілген
синдицирленген займдердің көлемін артыру (190 млн. АҚШ долларынан 500 млн.
АҚШ долларына дейін) келісімін созды. Мұндай тарту банк міндеттемелерінің
көлемін арттыру туралы акционерлер шешімімен қолдау тауып, ұзақ мерзімді
қаржыландыруда банк клиенттерінің өсуші қажеттіліктерін қанағаттандыру және
сауда келісімдерін қаржыландыруға бағытталды (сурет 18).
Суреттен көріп отырғанымыздай банк активтерінің құрлымында 2006 жылы
клиенттер ссудасы 70,3% арқан, ал 2005 жылы 65,2% болған, мұнда бағалы
қағаздарға салымды 2005 жылдан 17,1% дан 2006 жылы 11,9% төмендеген.
Кассадағ қаржат және ҚРҰБ қаражаттардың үлесі 6,6% дан 9,4% артқан. Мұнда
банк аралық орналастырудың төмендеуі байқалады 2006 жылы 5,9%. Ал 2005 жылы
8,9% болған.
Альянс банк АҚ активтерінің 2005 жылғы құрлымы,
млрд. теңге
Сурет 19
Альянс банк АҚ активтерінің 2006 жылғы құрлымы,
млрд. теңге
Сурет 20
2006 жылы өзге банктерде орналастырылған ссудалар мен қаржаттар
шығындарға құрылған резервтерді шегергендегі сома 41 834 млн. теңге болса,
ал салыстырмалы 2005 жылы бұл сома 38 583 млн. теңге соманы құраған. 2005
жылмен салыстырмалы өсім 8,4%, Қазақстандық банктердің корреспонденттік
шоттарындағы теңгелік қалдықтардың өсуімен байланысты (кесте 1).
Кесте 1
Альянс банк АҚ активтерінің 2005-2006 жылдардағы банктерге берілеген
ссудалары мен қаражаттары, млн. теңге
№ Көрсеткіштер 2005 2006 Ауытқу
(+), (-)
1. Банктердегі қаражаттар мен
депозиттер
теңгеде 1790 4170 2380
өзге валютада 35321 32563 2758
2. Банктерге берілген ссуда
теңгеде 0 5 5
өзге валютада 1887 5628 3741
3. Барлығы 38998 42367 3369
4. Ссудалар бойынша (415) (533) (118)
шығындарға резервтер
5. Банктерге берілген барлық 38583 41834 3251
ссудалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz