Қостанай облысындағы рекреациялық ресурстардың қалыптасуына әсер етуші табиғи факторлар
Кіріспе
І Қостанай облысындағы рекреациялық ресурстардың қалыптасуына әсер етуші табиғи факторлар
1.1 Аймақтың жер бедері, геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары
1.2 Қостанай облысының климаты және ішкі сулары
1.3 Аймақ территориясының топырағы, өсімдіктері мен жануарлар дүниесі
ІІ Қостанай облысының рекреациялық ресурстарының қазіргі жағдайы
2.1 Рекреациялық география ұғымдары және олардың өзара байланысы
2.2 Рекреациялық ресурстардың даму жағдайына әсер етуші әлеуметтік факторлар
2.3 Облыстың табиғи рекреациялық ресурстары
2.4 Қостанай облысының тарихи.мәдени рекреациялық ресурстары
ІІІ
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
І Қостанай облысындағы рекреациялық ресурстардың қалыптасуына әсер етуші табиғи факторлар
1.1 Аймақтың жер бедері, геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары
1.2 Қостанай облысының климаты және ішкі сулары
1.3 Аймақ территориясының топырағы, өсімдіктері мен жануарлар дүниесі
ІІ Қостанай облысының рекреациялық ресурстарының қазіргі жағдайы
2.1 Рекреациялық география ұғымдары және олардың өзара байланысы
2.2 Рекреациялық ресурстардың даму жағдайына әсер етуші әлеуметтік факторлар
2.3 Облыстың табиғи рекреациялық ресурстары
2.4 Қостанай облысының тарихи.мәдени рекреациялық ресурстары
ІІІ
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Рекреация ауқымы едәуір кеңейген қызмет түрі болып саналады. Рекреация өзінің табиғи, тарихи-мәдени сипатымен қоғамдық өмірдің әлеуметтік және экономикалық жағдайына әсер етеді, ол рекреациялық география ғылымының зор көңілін аударып, тереңдеп бара жатыр. Рекреация жүйесі табиғатты және тарихи-мәдени объектілерді экономикалық мақсатта тиімді пайдаланудың негізінде адамдар өмірінің жоғары деңгейін қамтамасыз ете алады.
Рекреация географиясының алдында біртұтас маңызды міндеттер тұр. Солардың ішінен ең бастысын 1971 жылы Б.Б.Родман дәл тауып айтқан: «Географтардың мақсаты – басқа мамандармен қатар рекреациялық ресурстарды анықтау, бағалау және картаға түсіру бойынша әдістемелерді жасау, территорияны үнемді пайдалану, табиғатты және ландшафттардың рекреация үшін сұлулығын қорғау жөнінде ұсыныстар беру, сонымен қатар демалыс аудандарының типтік модельдерін салу, негізгі түсініктер мен ережелерді құрастыру, рекреациялық география зоналарын табу». Рекреация географиясында ең маңыздысы – оның жорамалдық функциясы. Рекреациялық ресурстарды дамыту облысында ең негізгісі жорамал жасау.
Осындай пікірлерді негізге ала отырып, зерттеу жұмысын халық шаруашылығының маңызды міндеті – Қостанай облысында қазіргі жоғары нәтижелі рекреациялық сұранысты өтеуді шешуге бағыттаймыз. Қазақстан Республикасының экономикасы дамыған аймақтарының қатарына Қостанай облысы да кіреді. Облыс территориясы Қазақстан территориясының жалпы көлемінің 7,7 пайызын құрайды. Осындай территорияны алып жатқан Қостанай облысы әлеуметтік топтың сұраныстарын қанағаттандыратын, рекреация формаларын дамытуға мүмкіндік туғызатын байлығы бар жерде орналасқан.
Зерттеудің өзектілігі де сол Қостанай облысының біртұтас табиғи рекреациялық ресурстары мен тарихи-мәдени объектілерін анықтауға, әлеуметтік топтың сұранысын қанағаттандырудағы рекреацияның атқаратын іс-әрекеттерінің сапалы қызметіне негізделген.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жұмысты зерттеу барысында алға қойған мақсатымыз – табиғи және әлеуметтік аспектілерін ескере отырып, Қостанай облысының рекреациялық ресурстарының қазіргі қарқынын сипаттап, олардың әлеуметтік топтың рекреациялық сұранысын өтеудегі рөлін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, тақырып мазмұнын нәтижелі ашу үшін бірнеше міндеттер қарастырылады:
- Қостанай облысының табиғи рекреациялық ресурстарының орналасуы мен дамуына әсер етуші табиғи және әлеуметтік алғышарттарына баға беру;
- Рекреациялық география ұғымдары және олардың өзара байланысын анықтау;
- Облыстың табиғи рекреациялық ресурстары мен тарихи-мәдени объектілерінің қазіргі жағдайын талдау;
- Облыстағы рекреациялық ресурстардың қазіргі жағдайы мен даму болашағын анықтау жолының негізгі бағыттарын өңдеу.
Рекреация географиясының алдында біртұтас маңызды міндеттер тұр. Солардың ішінен ең бастысын 1971 жылы Б.Б.Родман дәл тауып айтқан: «Географтардың мақсаты – басқа мамандармен қатар рекреациялық ресурстарды анықтау, бағалау және картаға түсіру бойынша әдістемелерді жасау, территорияны үнемді пайдалану, табиғатты және ландшафттардың рекреация үшін сұлулығын қорғау жөнінде ұсыныстар беру, сонымен қатар демалыс аудандарының типтік модельдерін салу, негізгі түсініктер мен ережелерді құрастыру, рекреациялық география зоналарын табу». Рекреация географиясында ең маңыздысы – оның жорамалдық функциясы. Рекреациялық ресурстарды дамыту облысында ең негізгісі жорамал жасау.
Осындай пікірлерді негізге ала отырып, зерттеу жұмысын халық шаруашылығының маңызды міндеті – Қостанай облысында қазіргі жоғары нәтижелі рекреациялық сұранысты өтеуді шешуге бағыттаймыз. Қазақстан Республикасының экономикасы дамыған аймақтарының қатарына Қостанай облысы да кіреді. Облыс территориясы Қазақстан территориясының жалпы көлемінің 7,7 пайызын құрайды. Осындай территорияны алып жатқан Қостанай облысы әлеуметтік топтың сұраныстарын қанағаттандыратын, рекреация формаларын дамытуға мүмкіндік туғызатын байлығы бар жерде орналасқан.
Зерттеудің өзектілігі де сол Қостанай облысының біртұтас табиғи рекреациялық ресурстары мен тарихи-мәдени объектілерін анықтауға, әлеуметтік топтың сұранысын қанағаттандырудағы рекреацияның атқаратын іс-әрекеттерінің сапалы қызметіне негізделген.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жұмысты зерттеу барысында алға қойған мақсатымыз – табиғи және әлеуметтік аспектілерін ескере отырып, Қостанай облысының рекреациялық ресурстарының қазіргі қарқынын сипаттап, олардың әлеуметтік топтың рекреациялық сұранысын өтеудегі рөлін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, тақырып мазмұнын нәтижелі ашу үшін бірнеше міндеттер қарастырылады:
- Қостанай облысының табиғи рекреациялық ресурстарының орналасуы мен дамуына әсер етуші табиғи және әлеуметтік алғышарттарына баға беру;
- Рекреациялық география ұғымдары және олардың өзара байланысын анықтау;
- Облыстың табиғи рекреациялық ресурстары мен тарихи-мәдени объектілерінің қазіргі жағдайын талдау;
- Облыстағы рекреациялық ресурстардың қазіргі жағдайы мен даму болашағын анықтау жолының негізгі бағыттарын өңдеу.
1. Алиева Ж Туризмология негіздері. – Алматы, 2004
2. Алтын дала.Фотокнига./Сост.Г.Дильдяев/ - Аматы, 2005
3. Базарбаев К. Кустанайская область. - Алма-Ата, 1959
4. Брагин Е.А., Брагина Т.М. Фауна Наурзумского заповедника. – Костанай, 2002
5. Биржаков М.Б. Введение в туризм. – М. – СПб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 1999.
6. Гуляев В. Туризм: экономика и социальное развитие.- Москва, 2003
7. Гуляев В.Г. Организация туристической деятельности. – М., 1996.
8. Демографический ежегодник Костанайской области /Статистический сборник/2011 - 230с.Под редакцией К.Баримбекова
9. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. – Алматы, 2000
10. Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. – Алматы, 1992
11. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. – Алматы, 2003.
12. Қостанай облысындағы туризм Статистикалық жинақ/ 2011 – 40б.Редакциясын басқарған Қ.Ш Бәрімбеков
13. Қостанай облысы 1991-2010 Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдарында Статистикалық жинақ / 2011, 250 б., Қостанай облысының Статистика департаменті Қ.Ш. Бәрімбековтің редакциясымен.
14. Николаенко Д.В Рекреационная география. – Москва, 2001
15. Энциклопедия Костанайская область. – Костанай, 2005.
16. Ілияс Б. Наурызым қорығы. - Атамекен, 2001
Баспасөз:
17. Бекентаев Б. Облыстың басты санаторийі елдегі ең тиімді емдеу орнына айналды.// Қостанай таңы. – 1995, 21 шілде
18. Бүркітбаев С. Денсаулық кешені. («Сосновый бордың» ашылуы).// Коммунизм таңы. – 1981, 9 мамыр
19. Бейісұлы Ж. Асқазанды бабына келтіретін бөлімше.// Қостанай таңы. – 1994,20 тамыз
20.Веденко В. Красота покоряет мир.//Казахстанская правда. – 2003, 21 август
21. Жекетұлы С. Сауықтыру орнының тынысы тарылмасын: «Сосновый бор» санаторийі.// Қостанай таңы. – 1997,4 қараша
22.Жүнісбеков Ж.Қазақстан қорықтары.//Заң. – 1999, №6
23. Ілияс Б. Арақарағай. //Егемен Қазақстан. – 2001, 20 қараша
24.Какімжанов Ж. «Сосновый бор» шипажайы шақырады.// Қостанай таңы. – 2001, 11 қыркүйек
25.Шакиров А., Тілеуов М. «Сосновый бор» санаторийінде.// Қостанай таңы – 1995, 30 шілде
26. Хасенов Е. Емі шипалы санаторий.// Қостанай таңы. – 2004, 7 шілде
Интернет ресурсы:
27. http://www.kostobl.stat.kz Қостанай облысының Статистика департаментінің Интернет-ресурсы
28. http://www.kostanay.gov.kz Қостанай облысы әкімдігінің ресми сайты
2. Алтын дала.Фотокнига./Сост.Г.Дильдяев/ - Аматы, 2005
3. Базарбаев К. Кустанайская область. - Алма-Ата, 1959
4. Брагин Е.А., Брагина Т.М. Фауна Наурзумского заповедника. – Костанай, 2002
5. Биржаков М.Б. Введение в туризм. – М. – СПб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 1999.
6. Гуляев В. Туризм: экономика и социальное развитие.- Москва, 2003
7. Гуляев В.Г. Организация туристической деятельности. – М., 1996.
8. Демографический ежегодник Костанайской области /Статистический сборник/2011 - 230с.Под редакцией К.Баримбекова
9. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. – Алматы, 2000
10. Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. – Алматы, 1992
11. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. – Алматы, 2003.
12. Қостанай облысындағы туризм Статистикалық жинақ/ 2011 – 40б.Редакциясын басқарған Қ.Ш Бәрімбеков
13. Қостанай облысы 1991-2010 Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдарында Статистикалық жинақ / 2011, 250 б., Қостанай облысының Статистика департаменті Қ.Ш. Бәрімбековтің редакциясымен.
14. Николаенко Д.В Рекреационная география. – Москва, 2001
15. Энциклопедия Костанайская область. – Костанай, 2005.
16. Ілияс Б. Наурызым қорығы. - Атамекен, 2001
Баспасөз:
17. Бекентаев Б. Облыстың басты санаторийі елдегі ең тиімді емдеу орнына айналды.// Қостанай таңы. – 1995, 21 шілде
18. Бүркітбаев С. Денсаулық кешені. («Сосновый бордың» ашылуы).// Коммунизм таңы. – 1981, 9 мамыр
19. Бейісұлы Ж. Асқазанды бабына келтіретін бөлімше.// Қостанай таңы. – 1994,20 тамыз
20.Веденко В. Красота покоряет мир.//Казахстанская правда. – 2003, 21 август
21. Жекетұлы С. Сауықтыру орнының тынысы тарылмасын: «Сосновый бор» санаторийі.// Қостанай таңы. – 1997,4 қараша
22.Жүнісбеков Ж.Қазақстан қорықтары.//Заң. – 1999, №6
23. Ілияс Б. Арақарағай. //Егемен Қазақстан. – 2001, 20 қараша
24.Какімжанов Ж. «Сосновый бор» шипажайы шақырады.// Қостанай таңы. – 2001, 11 қыркүйек
25.Шакиров А., Тілеуов М. «Сосновый бор» санаторийінде.// Қостанай таңы – 1995, 30 шілде
26. Хасенов Е. Емі шипалы санаторий.// Қостанай таңы. – 2004, 7 шілде
Интернет ресурсы:
27. http://www.kostobl.stat.kz Қостанай облысының Статистика департаментінің Интернет-ресурсы
28. http://www.kostanay.gov.kz Қостанай облысы әкімдігінің ресми сайты
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
І Қостанай облысындағы рекреациялық ресурстардың қалыптасуына әсер етуші табиғи факторлар
0.1 Аймақтың жер бедері, геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары
0.2 Қостанай облысының климаты және ішкі сулары
0.3 Аймақ территориясының топырағы, өсімдіктері мен жануарлар дүниесі
ІІ Қостанай облысының рекреациялық ресурстарының қазіргі жағдайы
2.1 Рекреациялық география ұғымдары және олардың өзара байланысы
2.2 Рекреациялық ресурстардың даму жағдайына әсер етуші әлеуметтік факторлар
2.3 Облыстың табиғи рекреациялық ресурстары
2.4 Қостанай облысының тарихи-мәдени рекреациялық ресурстары
ІІІ
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Рекреация ауқымы едәуір кеңейген қызмет түрі болып саналады. Рекреация өзінің табиғи, тарихи-мәдени сипатымен қоғамдық өмірдің әлеуметтік және экономикалық жағдайына әсер етеді, ол рекреациялық география ғылымының зор көңілін аударып, тереңдеп бара жатыр. Рекреация жүйесі табиғатты және тарихи-мәдени объектілерді экономикалық мақсатта тиімді пайдаланудың негізінде адамдар өмірінің жоғары деңгейін қамтамасыз ете алады.
Рекреация географиясының алдында біртұтас маңызды міндеттер тұр. Солардың ішінен ең бастысын 1971 жылы Б.Б.Родман дәл тауып айтқан: Географтардың мақсаты - басқа мамандармен қатар рекреациялық ресурстарды анықтау, бағалау және картаға түсіру бойынша әдістемелерді жасау, территорияны үнемді пайдалану, табиғатты және ландшафттардың рекреация үшін сұлулығын қорғау жөнінде ұсыныстар беру, сонымен қатар демалыс аудандарының типтік модельдерін салу, негізгі түсініктер мен ережелерді құрастыру, рекреациялық география зоналарын табу. Рекреация географиясында ең маңыздысы - оның жорамалдық функциясы. Рекреациялық ресурстарды дамыту облысында ең негізгісі жорамал жасау.
Осындай пікірлерді негізге ала отырып, зерттеу жұмысын халық шаруашылығының маңызды міндеті - Қостанай облысында қазіргі жоғары нәтижелі рекреациялық сұранысты өтеуді шешуге бағыттаймыз. Қазақстан Республикасының экономикасы дамыған аймақтарының қатарына Қостанай облысы да кіреді. Облыс территориясы Қазақстан территориясының жалпы көлемінің 7,7 пайызын құрайды. Осындай территорияны алып жатқан Қостанай облысы әлеуметтік топтың сұраныстарын қанағаттандыратын, рекреация формаларын дамытуға мүмкіндік туғызатын байлығы бар жерде орналасқан.
Зерттеудің өзектілігі де сол Қостанай облысының біртұтас табиғи рекреациялық ресурстары мен тарихи-мәдени объектілерін анықтауға, әлеуметтік топтың сұранысын қанағаттандырудағы рекреацияның атқаратын іс-әрекеттерінің сапалы қызметіне негізделген.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жұмысты зерттеу барысында алға қойған мақсатымыз - табиғи және әлеуметтік аспектілерін ескере отырып, Қостанай облысының рекреациялық ресурстарының қазіргі қарқынын сипаттап, олардың әлеуметтік топтың рекреациялық сұранысын өтеудегі рөлін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, тақырып мазмұнын нәтижелі ашу үшін бірнеше міндеттер қарастырылады:
oo Қостанай облысының табиғи рекреациялық ресурстарының орналасуы мен дамуына әсер етуші табиғи және әлеуметтік алғышарттарына баға беру;
oo Рекреациялық география ұғымдары және олардың өзара байланысын анықтау;
oo Облыстың табиғи рекреациялық ресурстары мен тарихи-мәдени объектілерінің қазіргі жағдайын талдау;
oo Облыстағы рекреациялық ресурстардың қазіргі жағдайы мен даму болашағын анықтау жолының негізгі бағыттарын өңдеу.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қостанай облысының рекреациялық ресурстары
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспеден, үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытынды, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Зерттеудің негізгі міндеттері жұмыстың жоспарланған құрылымында анықталады. Зерттеу жұмысының алғашқы тарауы Қостанай облысының табиғи рекреациялық ресурстарының қалыптасуына ықпал ететін табиғи факторларға арналады. Тарауда аймақтың табиғат жағдайы рекреациялық ресурстарды және демалыс орындарын дамытудағы басты фактор ретінде қарастырылады.
Зерттеу жұмысының келесі тарауы Қостанай облысының рекреациялық ресурстарының қазіргі жағдайына арналған. Мұнда рекреациялық ресурстардың даму жағдайына ықпал ететін әлеуметтік факторлар сарапталады. Сонымен қатар, рекреациялық география ұғымдарының өзара байланысы анықталады және Қостанай облысының табиғи және тарихи-мәдени рекреациялық ресурстарының қазіргі жағдайы қарастырылады. Тарауда аймақтың антропогендік-тарихи және мәдени объектілері жайында баяндалып, олардың рекреациялық ресурстарды дамытуға қосар үлесі сандық көрсеткіштер арқылы анықталады.
Зерттеу жұмысының соңғы тарауында Қостанай облысының рекреациялық ресурстары тақырыбын география сабағында пайдалану үлгісі ұсынылады.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Негізгі зерттеу міндеттерінің теориялық негізін тақырып мәселесі бойынша жазылған Қазақстандық және шет елдік авторлардың ғылыми еңбектері құрайды. Олар: С.Р.Ердаулетов, Ж.А.Алиева, Д.В.Николаенко, т.б. Жұмыстың негізі ретінде Қазақстандағы жаңа бағыттағы қоғамдық географияның негізін қалаушы, туризм географиясының теорияларының алғашқы авторы, география ғылымдарының докторы, профессор С.Р.Ердаулетовтың ғылыми жұмыстары алынды. Сондай-ақ, Д.В.Николаенконың Рекреационная география еңбегін, Ж.А. Алиеваның Туризмология негіздері атты еңбектерін, жергілікті зерттеушілер Е.А.Брагин және Т.М. Брагинаның Фауна Наурзумского заповедника еңбегін және баспасөз беттерінде жарияланған бірнеше мақалаларды қолдандық. Сонымен қатар, Қазақстан туризмінің және әлеуметтік - экономикалық статистикалық жинақтарға сүйендік.
Зерттеу жұмысының әдісі: Салыстырмаы - аналитикалық, жүйелі талдау, топтау, тарихи, экономикалық - статистикалық.
І Қостанай облысындағы рекреациялық ресурстардың қалыптасуына әсер етуші табиғи факторлар
3.1 Аймақтың жер бедері, геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары
Қостанай облысы Қазақстан Республикасының солтүстік және солтүстік-батыс бөлігінде меридиан бойынша солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып орналасқан. Қостанай облысының территориясының геологиялық құрылысы мен жер бетінің құрылымы өзіндік сипатқа ие. Геоморфологиялық аудандардың мына бөліктері - Батыс - Сібір жазығы, Қазақтың Ұсақ Шоқысының (Сарыарқа) батыс шеті облыс территориясында орналасқан.
Батыс-Сібір жазығының оңтүстік батыс бөлігі Қостанай облысының солтүстік жартысын, яғни Құсмұрын көлінен солтүстікке дейін алып жатыр. Бұл территория көл қазаншұңқырларымен шұбарланған әлсіз толқынды аллювиальды жазық болып келеді, ал территорияның батыс және орталық бөліктері Тобыл өзені жүйесінің өзен торабымен тілімделген. Жер бедерінің солтүстік бөлігінің басты элементтері жалдар мен жалдар арасындағы біркелкі солтүстік-шығысқа созылған қазаншұңқырлары болып табылады. Жалдар мен көлдік ойпаңдардың биіктігі 5-12 м. құрайды. Облыстың Батыс-Сібір жазығы ең төмен жер болып есептеледі, абсолютті биіктігі теңіз деңгейінен 100 метрден 250 метрге дейін өзгереді. Жазықтың жалпы еңісі солтүстікке қарай құлайды. Жазықтың геологиялық құрылысы мезо-кайнозойдың теңіз және құрлықтың лесс түріндегі саздақтар, саз, құмтастар мен конгломерат түзілімдерімен толыққан терең және кең тектоникалық ойпаң екенін көрсетеді.
Жазықтың шығыс және батыс шеттерінде палеозой фундаментінің көтерілуіне байланысты неоген түзілімі орталық бөлікке қарағанда күштілігі шамалайды. Батыс-Сібір жазығы батысқа қарай Орал алды үстіртіне өтеді. Орал алды үстірті негізінен Қарабалық және Жітіқара аудандарының батыс бөлігін қамти отырып, Үй-Тобыл өзендерінің аралығында орналасқан. Орал алды үстірті Орал жотасының шығыс беткейінің төмен жазықты қырат болып табылады. Үстірт батысқа қарай тау жұрнақтары мен төбешікке жалғасатын сатылы, жалпақ жер бедері болып сипатталады. Үстірт беті тектоникалық жарылымдар бойымен өтетін терең аңғарлармен, Тобыл өзенінің сол жақ ағыстарымен анық тілімделген. Орал алды үстіртінің Батыс-Сібір жазығынан айырмашылығы, үстірт ұзақ уақыт денудацияға және үштік (палеогендік) теңіздің шаюына ұшырады. Осының нәтижесінде палеозой түзілімінің қатпарлығында метаморфтық және шөгінді жыныстары түзілді, сонымен қатар интрузияның бұзылуы кристал жыныстарының тегістелуіне әкелді. Орал алды үстіртінің абсолюттік биіктігі орташа есеппен 250 метрден 280 метрге дейін жетеді, мұндағы биік нүкте - теңіз деңгейінен 450 м. биіктіктегі Жітіқара тауы.
Торғай үстірті Қостанай облысының территориясының оңтүстік бөлігін алып жатыр. Үстірт шекарасы солтүстікте Батыс-Сібір жазығына жалғасады, солтүстік-батысында - Орал алды үстіртімен, ал шығысы - Қазақ ұсақ шоқысымен шектеседі. Торғай үстіртінің негізгі бөлігін сатылы беткейі көп және жанасқан қолат пен төмен жерлерге түсетін ірі ылдиларға ие төрткүл таулар құрайды. Төрткүл таулардың ірілері - Қызбелтау, Қарт, Жыланды, Қарғалы, Теке, Жыланшық-Түрме, Қояндытау, Қырғыштау, т.б. Үстірт беті оңтүстік-шығыс бөлігінде уақытша ағын сулардың көп тармақты құрғақ арналармен, шағын өзендермен, Торғай өзені жүйесінің жыраларымен, сайлармен тілімделген. Үстірттің солтүстік бөлігі көлдік ойпаңдармен ала-құла болып шұбарланған.
Қазақтың Ұсақ шоқысының батыс шеті облыстың оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Мұнда абсолюттік биіктігі 350 метрден 600 метрге дейін жететін биік жерлер орналасқан. Бұл жер эрозиялық тораппен күшті айқын тілімделген және батысқа қарай еңіс болып келген. Ұсақшоқы территориясында 150-200 метрге көтерілетін Тулкунинқызылсан, Алдастынқызылсан таулары ерекше көзге түседі. Облыстың осы бөлігі палеозойдың интрузивті жыныстарымен, үгітілген шөгінді және метаморфтық түзілістерден құрылған. Үстіңгі бетінде жаңа құрлықтық түзіліс жатыр. Ал, тау беткейі бойынша және өзен аңғарларында палеозой жыныстары жатыр.
Әр түрлі бөліктерде жер беті құрылымының әр түрлілігіне қарамастан жалпы облыстың жер бедері жазық болып келеді. Облыс жер бедерінің осындай ерекшеліктері, әсіресе, солтүстік аудандары үшін жер шаруашылығымен айналысуға, ауыл шаруашылығы техникаларын пайдалануға өте қолайлы. Жер бетінің жазық болып келуі жол және өнеркәсіп құрылысына, халықтың орналасуына қолайлы жағдай туғызады. Аймақ жерінің асты қазба байлықтарына толы: темір, көмір, боксит, асбест, алтын, никель және басқа көптеген қазба байлықтары бар. Әсіресе, темір рудасы мол Соколов-Сарыбай кен орнында аса бағалы магнитті руда қоры жатыр, оны қорытқанда таза темір 45-47 % болады. Бұдан басқа темір рудалары Качарда, Қоржынкөлде, Козыревкада бар. Әйет өзенінен Арал теңізіне дейін созылып жатқан магнитті жота бар. Бұл жотадан жылына 100 млн. тонна темір рудасын алуға болады.
Қостанай жерінің байлығының бірі - қоңыр көмір. Ол Құсмұрынның Обаған өзенін бойлап Сарықопаға дейін созылып жатыр. Бұдан басқа қоңыр көмір қорлары Аманкелді ауданында, Мойылды, Жалдама, Жыланшық өзендерінің бойларында орналасқан. Қоңыр көмір өндіруге жеңіл ашық әдіспен алынады. Көмір қоры 10 млрд. тоннадан асады. Көмір кеніштері - Құсмұрын, Егінсай, Жанысбай, т.б. Қазба байлықтарының бірі - никель аса қымбат, қажетті металл болып есептеледі. Никель рудасының бокситтік қорлары Жітіқара, Аққарға, Торғай бойында орналасқан. Алюминий - өндірісте, тұрмыста көп қолданылады. Бокситтің қорлары - Арқалық, Қызыл Октябрь, Құсмұрын, Белинский кеніштерінде орналасқан. Жылына 3 млн. тонна боксит өндіріп, соның тең жартысын Ресейге жібереді. Жітіқара, Денисов, Қамысты аудандарында алтын да бар. Жітіқара қаласында алтын өндіру комбинаты жұмыс істейді. Қамысты, Әулиекөл, Наурызым, Жанкелдин аудандарында тұз қоры бар. Қостанай облысының аймағы осындай пайдалы қазбаларға бай.
Пайдалы қазбалардың облыс төңірегінде былай көптеп орналасуы негізінен аймақта тау-кен өнеркәсібінің дамуына үлес қосуда. Тау-кен өнеркәсібі облыс территориясында былайша таралған АҚ ССГПО - темір концентраты, ұсақ тас немесе шағыл, доломит өндірісі, АҚ Костанайские минералы - хризотиласбест рудасын табу және қайта өңдеу, ЖШС Өркен - минерал шикізатын табу және қайта өңдеу, АҚ филиалдары Алюминий Казахстана КБРУ және ТБРУ - боксит және отқа төзімді саз өңдеу, ЖШС Металл Трэйдинг - құрамында алтын бар руданы өнеркәсіптік қайта өңдеу, ЖШС Костанай-щебень - ұсақ тас өндірісі.
3.2 Қостанай облысының климаты және ішкі сулары
Қостанай облысының климаты барлық Солтүстік Қазақстанның климатына сәйкес ашық теңіздер мен мұхиттардан алшақ орналасуына байланысты континентті және құрғақ болып келеді. Облыс климатының ерекшеліктері - қатал және жұқа қарлы қыс, ыстық жаз аздаған жауын-шашын мөлшері, көктемгі кеш түсетін және күзгі ерте түсетін үсік пен жыл бойы үстем болатын, көктемгі - жазғы кезеңде шаңды дауыл, ал қыста - қар ұшқыны болады.
Облыстың климаты ауа массаларының әр түрлі типтерінің қатысуынан қалыптасады. Қысқы кезеңде облыс территориясы арктикалық ауа массасы мен сібір антициклонының ықпалында болады. Әсіресе, желтоқсаннан ақпанға дейінгі кезеңде әсері айқын байқалады. Сібір антициклоны жоғары қысыммен облыс территориясының оңтүстігіндегі Сарықопа көліне қарай (шамамен 50[0] с.е) алап өтеді, жел бағыттарына байланысты таралады. Солтүстікке қарай - оңтүстік және оңтүстік-батыс бағытындағы желдер үстемдік етеді.
Көктемде күн жылуының көбеюіне және оңтүстіктен келетін ауа температурасының көтерілуіне байланысты иран полярлы ауасының таралуы, құрғақ және ыстық желдердің болуы жиіленеді. Осының нәтижесінде арктикалық ауа солтүстікке - Мұзды мұхит жағалауына қарай өтеді, ал сібір антициклоны біртіндеп сирей түседі. Жазғы уақытта облыс территориясы арктикалық ауа массаларының циклондарынан, сондай-ақ Атлант мұхиты жағынан келетін циклондардан туатын жылы континентті ауа ықпалында болады. Олар жауын-шашынның түсуіне үлкен әсерін тигізеді.
Облыстың орташа жылдық температурасы 1-4[0]С құрайды. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері облыстың солтүстігінде және солтүстік-шығыс дала және орманды дала бөліктерінде 350-390 мм құрайды, алайда оңтүстікке қарай жауын-шашын мөлшері ерекше азаяды және шөлейт жерлерде 180-200 мм дейін төмендейді. Жауын-шашынның таралуы жыл маусымына байланысты әркелкі.
Қостанай облысындағы қыс қатал, бұлыңғыр және қар жамылғысы аз. Қыс шамамен бес айға - қарашадан сәуірге дейін созылады. Ең суық ай қаңтар айының орташа температурасы - 17,2[0]С, -18,2[0]С құрайды, алайда суық қыста орташа температура - 25[0]С дейін төмендейтін кездер болады, қыстың кейбір күндері солтүстікте - 49[0]С және облыстың оңтүстігінде - 40[0]С дейін жетеді.
Қыста облыста оңтүстік-батыс желдері үстем болады. Олардың орташа айлық жылдамдығы 4,5-5 мсек. Айдың 2-4 күніне дейін жылдамдығы 15 мсек жететін күшті желдер соғады Олар топырақтың терең тоңазуына мүмкіндік береді. Облыста боран жиірек болып тұрады. Олар автомобиль жолдарын, темір жолдарды қарға толтырып, жол қатынасын қиындатады. Боран айына 4-10 күн үзбей болады.
Алғашқы қар қазан айының соңында - қарашаның басында түседі, ал 2-3 аптадан кейін тұрақты қар жамылғысы қалыптасады. Қар жамылғысының биіктігі ашық далаларда шамамен 18-36 см дейін жетеді, ал қорғалатын жерлерде (мысалы, орман тоғайлары тараған Ұзынкөл және Меңдіқара аудандарының солтүстігінде) 50-60 см дейін, кейбір жерлері 100 см дейін жетеді.
Қостанай облысында қар жамылғысы сәуір айының бірінші онкүндігінде кетеді, алайда кейбір жылдары көктемнің ерте түсу кезінде қар жамылғысы наурыз айының екінші жартысында (оңтүстікте наурыз айының ортасында, солтүстікте айдың соңында) кетеді. Ал, кейде көктем кеш келгенде қар жамылғысы сәуір айының соңғы онкүндігінде кетеді. Кейбір жылдары сәуір айының соңғы онкүндігінде немесе мамыр айының басында 1-2 күнге созылатын қар жамылғысының қайталанып қалыптасуы байқалады.
Қостанай облысының көктемі қысқа және құрғақ, 20 күннен бастап бір айға дейін созалады. Әдетте, көктем сәуір айының бірінші онкүндігінің соңынан немесе екінші жартысынан басталады. Қыс маусымына қарағанда бұлыңғырлығы аз, ауа температурасының интенсивті көтерілуімен ерекшеленеді. Температураның орташа айлық көтерілуі наурыз айынан сәуірге дейін 12,5-13,5[0]С құрайды, ал сәуір айынан мамырға дейін температура біршама төмендейді және 10-11[0]С теңеседі. 6-13 сәуірде орташа бір күндік температура 0[0]С, 14-16 сәуірде 5[0]С, 24 сәуірде (оңтүстікте) және 9 мамырда (облыстың солтүстігінде) 10[0]С шамалайды. Алайда, көктемде ауа райының салқындауы жиі болып тұрады. Жыл сайын көктемгі үсіктер сәуір бойы байқалады, ал облыстың солтүстігінде 24 мамырға дейін созылады. Кейде көктемгі үсіктер маусым айының алғашқы онкүндігінде де кездесіп, тары, жүгері, картоптың көктеуіне зиянын тигізеді. Көктем маусымына жылдамдығы 5-6 мсек құрайтын күшті және құрғақ желдер тән. Көктемде орташа жауын-шашынның мөлшері 35-60 мм. аспайды, ал кейбір жылдарда тіпті болмайды.
Облыс территориясындағы жаз қоңыржайлы орташа ыстық және құрғақ. Жаз уақытындағы ең ыстық ай - шілде айы. Шілде айында ауаның орташа температурасы солтүстікте 19,3[0]С, оңтүстікте 24[0]С дейін өзгереді. Кейбір жылдары, әсіресе, жаздың аптап күндерінде ауа температурасы 40-42[0]С жетеді. Алайда, ауаның құрғақтығына байланысты ондай аптап ыстық күндер жеңіл ауысады. Жылдың басқа маусымдарымен салыстырғанда жазда ауа температурасы тұрақты болып келеді, жазғы ауа температурасының ай сайынғы өзгеруі тек +(-)3-4[0]С ғана құрайды. Бұл жағдай ауыл шаруашылық дақылдары мен жемдік шөптің өсуіне мүмкіндік туғызады.
Жазғы кезеңде жауын-шашын мөлшері біршама түседі. Жазғы үш айда басты жер шаруашылығымен айналысатын аудандарда жауын-шашын 110 мм-ден 177 мм-ге дейін түседі, немесе жылдық мөлшердің 40-45% құрайды. Алайда, жаңбырлы жылдары жауын-шашын мөлшері әрбір жазғы айда 100-200 мм. құрап, біршама көбейеді, ал құрғақ жылдары тіпті солтүстікте, облыстың ылғалды аудандарында жауын-шашын мөлшері 6 есеге төмендеп, не бары шамамен 30 мм. құрайды.
Жазғы жауын-шашын, әсіресе, өтпелі нөсер түрінде түседі. Жазда көктем сияқты ұзақ уақыт жауын-шашынсыз құрғақ кезеңдер де болады. Аймақта құрғақшылық 10 жылда 3-4 рет байқалады. Құрғақ атмосферада топырақ пен өсімдіктерді құрғататын ыстық желдер жиі болады. Кейбір құрғақ күндері ауа ылғалдылығы 6-10% дейін төмендейді, яғни жазғы күндер үшін орташа ылғалдылықтан 4-5 есе төмен көрсеткіш. Ауаның жоғарғы температурасы және үлкен құрғақшылық жазғы уақыттағы үлкен ылғалдылықты баяулатады. Орташа бір күндік температура 10[0]С жоғарыны құрайтын кезеңдер облыстың солтүстігінде шамамен 130 күнге созылады, су бетінен булануы 600-1000 мм. дейін жетеді. Осындай булану жауын-шашын мөлшерін облыстың солтүстігінде үш есеге, ал оңтүстігінде 10 есеге көбейеді. Жазғы кезеңде негізінен солтүстік, солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс бағытындағы желдер үстем етеді. Қысқы-көктемгі кезеңмен салыстырғанда жел жылдамдығы айтарлықтай аз және 3,5-4,5 мсек құрайды, бірақ кей кездері жел жылдамдығы 1,5 және 2 есеге көбейеді.
Қостанай облысында күз әрдайым тез түседі, ауа температурасы өтпелі кезеңде шұғыл төмен түседі. Қыркүйек айының ортасында үсіктер байқалады, ал орташа температурасы 11-15[0]С құрайды. Кейде үсіктер тамыз айының соңғы онкүндігінде түседі. Күзде жаңбырлы бұлыңғыр ауа райы басым болады. Ауаның орташа айлық температурасының тұрақты өтуі 17 қыркүйек пен қазанның басында 10[0]С, 6-7 қазанда 5[0]С, 23-31 қазанда 0[0]С құрайды.
Кейін қазан айының аяғы мен қараша айының басында алғашқы қар түседі. Кейде ауа-райының суық болуына қарамастан қардың түсуі желтоқсан айына дейін кешігеді де, содан соң қатқан топыраққа түседі. Осының нәтижесінде қысқы егіс толығымен жойылуы мүмкін.
Күзгі (қыркүйек-қазан) жауын-шашынның орташа мөлшері шамамен 30-60 мм. құрайды, кейбір жылдары жауын-шашын мүлде болмауы да мүмкін, жауын-шашын мөлшері облыстың солтүстігінде 170 мм. дейін, ал оңтүстігінде 80 мм., кейде одан да көп түседі. Қостанай облысында аязсыз күндердің орташа ұзақтығы солтүстікте 110 күн, ал оңтүстікте 160 күнді құрайды. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы (орташа бір күндік температурасы 5[0]С жоғары) облыстың солтүстік жартысында 165-174 күн, ал оңтүстік жартысында 182-185 күнге теңеседі. Осы кезеңдерде температура мөлшері облыс бойынша 2300-2500[0]С.
Жалпы Қостанай облысының климаттық жағдайы суармайтын егіншілік үшін қолайлы.
Қостанай облысының гидрогеографиялық торабы негізінен Тобыл және Торғай өзендерінің жүйесінен тұрады. Облыс өзендерінің жалпы белгілері - үнемі ағып тұрмайды, ұсақ құмтасты аралдарда арналардың болуы және екі жайылым түбіндегі террассалардың кеңінен дамуы. Облыстың барлық өзендері дерлік жауын-шашынмен қоректенеді. Сондықтан, жылдық ағыс және су шығыны жыл маусымы бойынша әр түрлі сипатталады. Су шығынының және жылдық ағыстың 90-98% көктемге келеді. Жазда өзен ағысы тоқтайды. Қостанай обллысының климаттық жағдайына байланысты қысқы уақытта барлық өзендер, соның ішінде ең ірілері - Тобыл және Торғай өзендері де табанына дейін қатады да, оларда ағыс тоқтайды.
Тобыл өзені - Ертістің сол жақ саласы - Қостанай облысының басты су артериясы және Солтүстік Қазақстанның ірі өзендерінің бірі болып табылады. Облыс ішінде оның ұзындығы 725 км., су жинау алабының көлемі - 130 мың км[2]. Тобылдың бастауы - Бозбие және Көкпекті өзендері шамамен теңіз деңгейінен 300 м. биіктікте Орал алды үстіртінде орналасқан. Тобыл өзені өзінің басты салаларын сол жақтан алады. Себебі, облыстың батыс бөлігін шығыс бөлігімен салыстырғанда өзендермен жақсы тілімделген.
Тобылдың сол жақ салалары - Тұзды Дол, Шортанды, Желқуар, Аят, Үй, Тоғұзақ. Тобылдың оң жақтағы салалары - кішігірім өзендер Ащысу және Қайрақты, жалғыз ірі оң саласы - Обаған өзені облыс территориясынан тыс жерде қосылады. Террасалар аңғардың сол жағында да, оң жағында да кездеседі, терраса ендігі 10 метрден 2 километрге дейін тербеледі. Тобыл жайылымы кең болып келген (500 м). Су деңгейінің жылдық барысы көктемгі су тасқынымен сипатталады. Қысқа мерзімді су тасу наурыз айының соңынан немесе сәуір айының басында басталып, бірнеше күнге созылады. Судың құлдырауы 20-30 күнге дейін созылады. Су көп жылдары судың көтерілу және түсу (құлдырауы) ұзақтығы 50 күнге дейін жетеді.
Торғай өзені - Қостанай облысының оңтүстік жартысының басты өзені. Торғай өзені Арал - Каспий алабына жататын Шалқар-Теңіз ағынсыз көліне құяды. Торғай өзені теңіз деңгейінен 700 м. астам биіктіктегі Ұлытаудың солтүстік-батыс беткейінен басталады және Қараторғай деп аталатын Қабырға тармағына дейін ағады. Торғай өзенінің Қараторғай бөлігіне ірі салалар құяды. Сол жақтан - Сарыторғай, оң жақтан - Сабасалды-Торғай, Үлкен-Қайыңды және Жалдама өзені өзінің Қарынсалды-Торғай, Тастыторғай және Ащыторғай салаларымен бірге құяды.
Торғай екінші жартысында ірі оң саласы - Сарыөзен (Сарыторғай) және Қабырғамен бірге Ұлқояқ өзендері. Торғай өзені тегіс жер бедерінде әлсіз ағыспен бірнеше тармақтарға бөлінеді. Өзеннің айтарлықтай тармақтары сол жағынан - Қабырға, оң жағынан - Тоқанай (Тобалды) болып табылады.
Қабырға тармағы Торғай өзенінен Сарытау қонысында бөлініп, Торғай жеріндегі Тосын құмына сіңеді. Тоқанай тармағы Торғай өзенінен Аманкелді және Жанкелдин аудандарының шекарасында бөлініп, Қарасай жырасайында қайтадан Торғай өзеніне қосылады.
Торғай өзенінің ағысы біркелкі емес. Көктемгі ағыс - жылдық ағыстың 98,6%, жазғы - 0,8%, күзгі-қысқы - 0,6% құрайды. Торғай өзені қараша айының екінші жартысының басында қатады, ал айдың соңында тұрақты мұз жамылғысы қалыптасады. Мұз қалыңдығы орташа есеппен 80 см. құрайды. Сәуір айының бірінші онкүндігінде өзен толығымен мұздан тазарады.
Қазақстанның басқа облыстарымен салыстырғанда Қостанай облысы көлдерге өте бай. Қостанай облысының көлдері генезисі бойынша екі топқа бөлінеді: суффозиялық және эрозиялық. Суффозиялық көлдер өзендер арасындағы кеңістікте, ал эрозиялық - Обаған-Торғайдың ежелгі аңғарларында орналасқан. Облыс көлдерінің су қоймасы кішігірім болып келген. Көлемдері 1-ден 2-3 км2 дейін ауысады, орташа тереңдігі 1 метрден 3 метрге дейін болып келеді. Кейде көлдің көлемі 10-15 км2, тереңдігі 4-6 м. құрайтын көлдер кездеседі. Осындай ірі көлдер Обаған-Торғай аңғарында орналасқан. Олар - Теңіз, Құшмұрын, Сарымойын, Ақсуат, Сарықопа және т.б. Қостанай облысының көлдерінің барлығы дерлік негізінен атмосфералық жауын-шашынмен қоректенеді.
3.3 Аймақ территориясының топырағы, өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар дүниесі
Қостанай облысының территориясы үш түрлі топырақты зонада орналасқан: қара топырақ зонасы облыстың солтүстік бөлігін алып жатыр, облыстың орталық бөлігі қызғылт топырақ зонасына жатады, ал оңтүстік аудандар сұр топырақ зонасына кіреді. Қостанай облысының топырақ жамылғысының таралуы ендік зоналылығына, солтүстіктен оңтүстікке созылған территория ұзындығына, осы бағытта климат құрғақтығының өсуіне, сонымен қатар географиялық жағдайға және территорияның жер бедеріне негізделеді.
Облыстың солтүстік бөлігінің жіңішке жолақты шеті Батыс-Сібір жазығының оңтүстік шетін және Орал алды үстіртінің солтүстік жартысын алып жататын қара топырақты зонаға кіреді. Қара топырақты зонаның солтүстік шетін орташа гумусты қара топырақ құрайды. Қара топырақты зона Қарабалық, Федоров (солтүстік жартысы), Меңдіқара, Ұзынкөл, Урицкий аудандарының территориясын қамтиды. Орташа гумусты қара топырақ түйірлі және түйіршікті - жентекті құрылысымен, қарашіріндінің жоғарғы құрамдылығымен (7-9%), қара шірік горизонтының қуаттылығымен (80-100 см) сипатталады.
Ұсақ саздақтардан құрылған жалдарда әдеттегідей қара топырақ кең тараған. Жер бетінде жалдар кездесетін батысында жайылымдық қара топырақ дамыған. Жалдардың тілімтастарында кейде сор комплекстер кездеседі. Қолат және көл маңындағы ой жерлерде грунтты судың жақын жатысына байланысты жайылымдық және шалғындық - қара топырақ кеңінен тараған. Қара топырақты зонаның шығысында ауыр саздақтардан құрылған тегіс жазықтар кездеседі. Мұнда сортаңды карбонатты қара топырақ дамыған. Көларалық жондар сортаңды қара топырақтың тараған жері болып табылады. Көл қазаншұңқырлары негізінен шалғынды қара топырақпен жамылған. Зонанаң батысында қайыңды-еменді тоғай түбіндегі сортаң кеңінен дамыған. Мұндағы қара топырақ зонаны батыс бөлігімен салыстырғанда жұмсақтығымен сипатталады және топырақты өңдеу кезінде тез бұзылады. Мұндай топырақтар желдік эрозияға тез ұшырайды.
Қара топырақты зонаның оңтүстік бөлігін оңтүстіктегі шіріндісі аз қара топырақ құрайды. Шіріндісі аз қара топырақты территория Қостанай, Затобол, Обаған, Қарасу, Федоров ауданының оңтүстік жартысы, Жітіқараның солтүстік жартысын және Таран аудандарын қамтиды. Оңтүстіктегі қара топырақтың құнарлылығы төмен болып келеді. Бұл жердің үстіңгі қабатында шіріндінің құрамы 5-6% жетеді, ал шірінді горизонтының қалыңдығы 50-70 см. Гипсті горизонт 70-100 см. тереңдікте орналасқан. Шіріндісі орташа қара топырақтан шіріндісі аз қара топырақтың айырмашылығы жоғарғы сортаңдылығымен сипатталады. Оңтүстіктегі қара топырақтардың арасында карбонатты және жұмсақ топырақтардың массивтері жиі кездеседі.
Батыс-Сібір жазығындағы оңтүстік қара топырақтар қоспалы жыныстарына байланысты алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Көл қазаншұңқырларының табаны мен жалдар арасындағы қолаттардың бетіне үштік тұзды саздың жақын орналасқан жерлерінде шалғындық сортаңды қара топырақтар дамыған. Жалды жерлер әдеттегі шіріндісі аз қара топырақтың дамыған жерлері болып табылады. Тегіс және толқынды жазықтарда негізінен карбонатты және жұмсақ топырақтар дамыған, сондай-ақ мұнда басты топырақ қалыптастырушы жыныстар карбонатты саздақтар болып табылады. Мұндай топырақтарда олардың сулы-физикалық құрамын жақсарту бойынша жұмыстар жүргізу қажет. Орташа шірінділі қара топырақта, яғни батысында сортаң топырақ дамыған, бірақ та солтүстік бөліктен айырмашылығы мұнда қайыңды-еменді тоғайдың орнына бұталар мен батпақтар орын алған. Оңтүстіктегі аз шірінділі қара топырақтар кейбір теріс белгілеріне қарамастан орташа шірінділі қара топырақ сияқты басты жарамды топыраққа жатады. Жалпы, қара топырақтың екі зонасында атмосфералық жауын-шашынмен қамтамасыз етіледі, жарамды жерлер шамамен 54,8% құрайды.
Облыстың ортаңғы жолақтың үлкен бөлігі қызғылт топырақтан тұрады. Оның солтүстік бөлігін қоңыр қызыл топырақ алып жатыр. Бұл территория Қамысты, Әулиекөл, Жітіқараның оңтүстік бөлігін және Таран аудандарын қамтиды. Қоңыр қызыл топырақтың қара топырақпен салыстырғанда құнарлылығы аз болып келеді. Шіріндінің құрамы 4-5% аспайды, ал шірінді горизонтының қалыңдығы 40-50 см., ал әрі қарай карбонатты горизонт жалғасады, ал 100-150 см. тереңдікте гипсті қабаты жатыр. Зонада, әсіресе, қоңыр қызыл топырақ көбірек тараған. Жоғарыда аталған зоналардан айырмашылығы құмтасты және құмдақты қоңыр қызыл топырақтар кеңінен дамыған. Олардың шірінді құрамы аз болып келеді. Құмтасты және құмдақты топырақ зона көлемінің шамамен 23% алып жатыр, олар Әулиекөл, Таран аудандарында кездеседі. Сондай-ақ, зонада шалғынды-қызғылт және шалғынды тұзды топырақтар тараған.
Қоңыр қызыл топырақтар зонаның оңтүстігіне қарай ашық қызғылт топырақ зонасынан өтеді. Бұл зона Жанкелдин және Аманкелді аудандарында орналасқан Торғай үстіртін қамтиды.
Ашық қызғылт топырақтың құнарлылығы төмен. Мұнда шірінді құрамы 2-3% аспайды, ал шірінді горизонтының қалыңдығы не бары 25-30 см. құрайды. Ашық қызғылт топырақтың қалыптасуында құмтастар мен құмдақтар басты роль атқарады. Топырақтың сортаң болып келуі бұл зонада тіпті күшейеді. Ойларда, сонымен қатар, жыралар мен сайлардың табанында, үштік тұзды саздарда сор және сортаңды жерлер дамыған.
Өзгеше бір топырақ жамылғысы Торғай үстіртін солтүстікке қарай солтүстік-шығыс бағытында жанап өтіп, Торғай қолатында тарайды. Қолаттың топырағы тұзды және шұбар болып келеді. Солтүстік бөлікте сортаңды массивтермен ауысатын батпақты жерлер кездеседі. Ал, оңтүстік бөліктерде, әсіресе, Ақсуат және Сарықопа көлдері арасында сортаңды массивтері кең тараған. Ұлқояқ және Теке өзендерінің аңғарларында шалғынды қызғылт топырақ дамыған.
Сарықопа көлінің ендігінен және Жалдама өзені мен Қараторғай өзенінің қосылған жерінен оңтүстікке қарай сұр топырақ зонасы орналасқан. Зонаның оңтүстік-шығыс бөлігінде, сондай-ақ Сарықопа көлінің төңірегінде құмдақты сортаңды қоңыр топырақ дамыған. Торғай және Жыланшық өзендерінің арасында сор және сортаң массивтері шоғырланған. Торғай аңғарының негізгі бөлігінде шалғынды сортаң, ал Торғай селосынан оңтүстік-батысқа қарай - шалғынды сор-сортаңды және батпақты топырақ тараған. Улы Жыланшық өзенінің аңғары шалғынды сор топырақта жатыр. Сондай-ақ, Торғай жүйесі өзендерінің аңғарларында сұр топырақ зонасы үшін типті болып табылатын Тосын және Аққұмның төмпешікті құмдары дамыған.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай климаттың құрғақтығы мен топырақтың тұздылығының күшеюіне байланысты облыс территориясындағы топырақтың құндылығы, шаруашылыққа жарамдығы төмендейді.
Қостанай облысының территориясында өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар дүниесінің таралуы географиялық ендікке, жер бедеріне және жер бетінде жылу мен ылғалдың таралуына байланысты алуан түрлі болып келеді. Қостанай облысының территориясының барлығы дерлік дала зонасында орналасқан, тек облыстың солтүстік-шығыс бөлігі ғана орманды дала зонасында жатыр. Дала зонасы үш бөлікке бөлінеді: қоңыржай-құрғақ алуан түрлі шөптесінді-бетегелі дала және құрғақ боз-бетегелі дала.
Орманды дала зонасы облыстың солтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Орман өсімдігі бай алуан түрлі шөптерден, дәнді және шалғынды дала өсімдіктерінен, қайыңды-еменді тоғайынан тұрады. Қайың мен емен өскен немесе тек қайың өсетін тоғайлар негізінен төмен жерлерде тараған. Кейде қайың-емен өсетін тоғаймен бірге құмтасты және құмдақты топырақта қарағай боры кездеседі. Тоғайда, сонымен қатар, шие, мойыл, итмұрын, тал және тағы басқалар өседі. Тоғай арасындағы дала бөліктері әр түрлі шөптесінді-шалғынды өсімдіктерге толы. Бұл бөліктерде Иоанна селеуі, бетеге, қызыл бетеге, сұлы, жіңішке жапырақты мятлик, мезоксерофитті дәндер басым болады.
Дала зонасының солтүстік бөлігінде қоңыржай-құрғақ алуан түрлі шөптесінді-қызыл бетегелі дала зонашығы қалыптасқан. Бұл зонашықта шіріндісі орташа қара топырақ түзілген. Топырақ жамылғысының әр түрлі болуына байланысты өсімдіктер құрамы да өзгереді. Кәдімгі ауыр сазды қара топырақта шымды дәнді дақылдардан - қызыл селеу, бетеге, тонконог, тамыр сабақтылардан - мятлик, сұлы, алуан түрлі шөптесіндерден - чина, экспарцет, астрогал, жібектей жусан өседі. Зонашықтың шығыс бөлігінде карбонатты орташа шірінділі қара топырақ дамыған. Мұнда қызыл бетегеден басқа, Қоржын бетегесі, Лессинг бетегесі кең тараған. Зонашықтың солтүстік-шығыс бөлігінде жеңіл саздардан құрылған жалдар бетінде және олардың беткейлерінде Маршалл жусаны, качим сияқты алуан түрлі шөптердің ролі басым. Осы алуан түрлі шөптесінді аумақ қайыңды тоғаймен алмасады.
Оңтүстікке қарай аз шірінділі қара топырақта құрғақ алуан түрлі шөптесінді-бетегелі дала зонашығы орналасқан. Бұл зонашықтың басты ерекшелігі - шымды дәнді өсімдіктерден басқа мезоксерофитті және ксерофитті өсімдіктер кеңінен тараған. Батыс-Сібір көлдік-аллювиальды жазығының және Орал алды үстіртінің төбелі бөлігінің сазды қара топырағында қызыл селеу, бетеге, ал алуан түрлі шөптерден - шалфей, зопник, вероника, люцерна өседі. Борпылдақтылардан - жіңішке жапырақты мятлик, қылтанақсыз арпабас сирек кездеседі. Зонашықтың солтүстік және орталық бөліктерінде, сондай-ақ Орал алды үстіртінің оңтүстік бөлігінде ауыр сазды карбонатты аз шірінділі қара топырақ дамыған. Мұнда қызыл селеу орнын Лессинг бетегесі басады. Сонымен қатар, Қоржын бетегесі де көптеп кездеседі. Зонашық топырағында шалфей, зопник, люцерналардан басқа кобрица, подмаренник, т.б. кездеседі. Сондай-ақ, мұнда құрғақ далаларда көбірек өсетін бетегелі өсімдіктер болып табылатын қалампыр, галателла, вострец, т.б. сияқты өсімдіктер кездеседі.
Дала зонасының оңтүстік бөлігін қоңыр қызыл топырақта құрғақ боз-бетегелі дала зонашығы құрайды. Құрғақ далалар негізінен Торғай үстіртінің солтүстік бөлігін және көлдік-аллювиальды жазықтың оңтүстік шетін қамтиды. Қоңыр қызыл топырақты зонаның солтүстік бөлігінде боз-бетегелі дала кеңінен тараған. Өсімдіктердің негізін Лессинг бетегесі, селеу және қызыл бетеге құрайды. Мұнда алуан түрлі шөптесін сирек кездеседі және олар зопник, галателладан тұрады. Ашық қызыл қоңыр топырақты зонашықта даланың бетегелі тірсекті өсімдіктерімен бірге шөлді аймақтың қара және ақ жусаны, көкпек, еркекшөп өсімдіктері бірлесе дамыған. Облыстың ең оңтүстік бөлігінде, сұр топырақты аймақта жусан, сексеуіл шөптері өседі.
Облыс аумағында жалпы алаңы 445873 га 11 орман мекемесі ұйымдастырылған, оның ішінде орманмен жабылған 206674 га, егіндік 53777 га, шабындық 72526 га және жайылым 23605 га. Орманмен жабылған жерлер табиғи (71%) және жасанды пайда болған (29%) екпелермен берілген. КазНИИЛХА-ның зерттеулеріне сәйкес орман қорының жерлері бір (Солтүстік Қазақстан) экономикалық және үш (орманды-далалы аймақтың қайың-көктеректі шоқ ағашты -жаппай орман, далалы аймақтың қайың-көктеректі шоқты ормандар, қарағайлы ойраш ормандар) орман шаруашылығы ауданға кіреді.
16 әкімшілік-шаруашылық аудандардың ормандылығы бірдей емес және 0,1% тен 4,5% дейін толқуда. Облыстың орташа ормандылығы 1,1 % құрайды, бұл республика бойынша орташа үш жарым есе төмен.
Облыс аумағында қайыңды-көктеректі екпелер басым, олар негізінен шоқты сипатқа ие. Облыстың орталық және батыс бөлігінде қайыңды-көктеректі ормандармен қатар кейде толық массивтерді құрай қарағай екпелері де өседі. Төменгі шалшықты учаскелерде, сонымен қатар өзендердің алқаптары бойынша маңызды алаңдар басқа бұталармен қамтылған. Басқа бұталардан барлық жерде тобылғы, ырғай, итмұрын, қарақат және дала шиесі кездеседі. Орман қоры жерлерінде өсіп-өнетін негізгі орман құратын ағаш тұқымдары болып қайың (52%), қарағай (32%), көктерек (13%) табылады.
Облыстың ормандары жан-жақты халық шаруашылық маңызға ие. Олардың негізгі рөлі қорғаныш қызметін орындауда, бұл қала ормандары, елді мекендер мен емдеу-сауықтыру мекемелерінің жасыл аймақтары, өзен, көл, су қоймалары мен басқа су объектілерінің жағалаулары бойынша ормандардың тыйым салынған белдеулері, темір және автомобиль жолдары мен дала бойындағы қорғаныш орман белдеулері мен топырақты қорғаныш ормандар.
Орман климаттық факторлардың жағымсыз әсер етуінен сақтайтын табиғи тосқауыл болып табылады, олардың ішінде ауылшаруашылық өндіріске кері әсер ететін аңызақ пен қатты жел.
Орман далалы жерлерде қарды бөгеуге және біркелкі орналастыруға себепші болады, желден бүлінудің алдын алады және жазғы кезеңде ауа температурасының төмендеуіне маңызды әсер етеді және оның салыстырмалы ылғалдылығын арттырады.
Орман екпелерінің ауылшаруашылық дақылдардың өнімділігін арттыруға әсері баға жеткісіз.
Орман қорғаныш, санитарлық-гигиеналық және рекреациялық қызметті орындаумен қатар, ол сүрек пен оның қайта өңделген өнімін алу көзі болып табылады.
Орман қорының жерлері мал шаруашылығы үшін де қосымша азық базасы болып табылады.
Облыстың мемлекеттік орман қоры аумағында табиғаттың бірегей объектілері орналасқан: бұл жалпы алаңы 1369 га генетикалық резерват, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға (ЕҚТА) кіретін республикалық маңыздағы екі қаумал мен жергілікті маңыздағы табиғаттың 9 ескерткіш бар.
Қостанай облысының жануарлар дүниесі Солтүстік Қазақстанның басқа облыстарымен салыстырғанда алуан түрлі болып келеді. Бұл облыста жануарлардың тіршілік етуіне қолайлы әр түрлі жерлердің болуымен түсіндіріледі. Мұнда орманды, дала және шөлді жерлердің жануарлары, сондай-ақ көл және өзендерде тіршілік ететін жануарлар кездеседі, Қостанай облысының көлдері мен даласына құстар ұшып келеді. Аймақта жыртқыш аңдардан - қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, т.б. кеңінен тараған. Бұл аңдар аңшылықтың объектісі болып табылады. Ақ тышқан, түлкі, қарсақтан бағалы тері алынады. Облыстың орманды-дала бөлігінде ірі жыртқыш мысықтың түрі - сілеусін сирек кездеседі.
Облыста кемірушілердің көп түрі тараған. Олардың ішінде қоянның үш түрі - ор қоян, ақ қоян және дала қояны аңшылықтың объектісі болып табылады. Ақ қоян облыстың орманды-дала бөлігінде тіршілік етеді, ор қоян дала зонасының жануары болып табылады, ал дала қояны облыстың оңтүстік бөлігінде тіршілік етеді. Зорман, сарышұнақ, аламан және тышқанның басқа түрлері сияқты кемірушілер ауыл шаруашылығына үлкен зиянын тигізеді. Мұндай кемірушілер облыстың егіншілікпен айналысатын аудандарында кең тараған, олар егінді және астық қорын зиян келтіріп жояды. Облыстың орманды-дала және дала бөліктерінде тараған тұяқты жануарлардан еліктер кездеседі, ал оңтүстігінде ақбөкендер сирек кездеседі. Жорғалаушылардан - кесірткелер мен жыландар кең тараған. Әсіресе, жыландар Улыжыланшық өзені мен Жақсы-Ақкөл аудандарында көп кездеседі, олар мұнда балықтармен қоректенеді.
Қостанай облысы құстар фаунасына өте бай. Құстардың көбі ұшып келеді. Жыртқыш құстардан ителгі, бөктергі, лашын, бүркіт, т.б. құстар кең тараған. Олар негізінен кемірушілермен және ұсақ құстармен қоректенеді. Облыста суда жүзетін құстар да жеткілікті. Олар: қаздар, үйрек, аққу, сондай-ақ көктемде және күзде жолай қараша қаз тоқтайды.
ІІ Қостанай облысының рекреациялық ресурстарының қазіргі жағдайы
2.1 Рекреациялық география ұғымдары және олардың өзара байланысы
Рекреациялық географияның негізгі ұғымдары болып бос уақыт, демалыс, рекреация және туризм саналады. Бос уақыт - рекреациялық процестердің дамуының керекті шарты. Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау керек. Жұмыстан тыс уақыт бір-бірінен өзінің мәні жағынан ерекшеленетін төрт топтан тұрады.
1. үйден жұмыс орнына дейін бару және қайтуға арналған уақыт;
2. күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке тазалық);
3. үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт;
4. бос уақыт - демалуға, физикалық және ақыл-ойды дамытуға арналған уақыт.
Сонымен қатар, жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді: міндетті түрде және басқа іс-әрекеттерден бос уақыт. Бос уақыт адамдардың физикалық және рухани күш-қуатын қалпына келтіріп, дамытуға жұмсалады. Бос уақыт басқаша айтқанда, белсенді іс-әрекетке кетеді. Осылай десек те, бос уақыт демалуға арналған деп атаймыз. Белсенді іс-әрекет пен демалыс ұғымдары бір-біріне сәйкес келмейтін секілді көрінуі мүмкін. Бірақ физиологиялық зерттеулер бойынша, жақсы демалыс адамның іс-әрекетінің түрлерінің алмасып тұруы екендігін көрсетеді.
Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар:
1. адамның күшін қалпына келтіру функциясы;
2. физикалық және рухани даму функциясы.
Қалпына келтіру функциясына тамақтану, ұйқы, қозғалыс жатады.Даму функциясына жататындар: сауықтыру, танымдық, қатынасу.
Демалыс адамның жұмыс істеу қабілетін толықтырады, жүйке жүйесіне және психологиясына тиетін қысымды бәсеңдетеді. Ал ауыр жұмыспен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Қостанай облысындағы рекреациялық ресурстардың қалыптасуына әсер етуші табиғи факторлар
0.1 Аймақтың жер бедері, геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары
0.2 Қостанай облысының климаты және ішкі сулары
0.3 Аймақ территориясының топырағы, өсімдіктері мен жануарлар дүниесі
ІІ Қостанай облысының рекреациялық ресурстарының қазіргі жағдайы
2.1 Рекреациялық география ұғымдары және олардың өзара байланысы
2.2 Рекреациялық ресурстардың даму жағдайына әсер етуші әлеуметтік факторлар
2.3 Облыстың табиғи рекреациялық ресурстары
2.4 Қостанай облысының тарихи-мәдени рекреациялық ресурстары
ІІІ
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Рекреация ауқымы едәуір кеңейген қызмет түрі болып саналады. Рекреация өзінің табиғи, тарихи-мәдени сипатымен қоғамдық өмірдің әлеуметтік және экономикалық жағдайына әсер етеді, ол рекреациялық география ғылымының зор көңілін аударып, тереңдеп бара жатыр. Рекреация жүйесі табиғатты және тарихи-мәдени объектілерді экономикалық мақсатта тиімді пайдаланудың негізінде адамдар өмірінің жоғары деңгейін қамтамасыз ете алады.
Рекреация географиясының алдында біртұтас маңызды міндеттер тұр. Солардың ішінен ең бастысын 1971 жылы Б.Б.Родман дәл тауып айтқан: Географтардың мақсаты - басқа мамандармен қатар рекреациялық ресурстарды анықтау, бағалау және картаға түсіру бойынша әдістемелерді жасау, территорияны үнемді пайдалану, табиғатты және ландшафттардың рекреация үшін сұлулығын қорғау жөнінде ұсыныстар беру, сонымен қатар демалыс аудандарының типтік модельдерін салу, негізгі түсініктер мен ережелерді құрастыру, рекреациялық география зоналарын табу. Рекреация географиясында ең маңыздысы - оның жорамалдық функциясы. Рекреациялық ресурстарды дамыту облысында ең негізгісі жорамал жасау.
Осындай пікірлерді негізге ала отырып, зерттеу жұмысын халық шаруашылығының маңызды міндеті - Қостанай облысында қазіргі жоғары нәтижелі рекреациялық сұранысты өтеуді шешуге бағыттаймыз. Қазақстан Республикасының экономикасы дамыған аймақтарының қатарына Қостанай облысы да кіреді. Облыс территориясы Қазақстан территориясының жалпы көлемінің 7,7 пайызын құрайды. Осындай территорияны алып жатқан Қостанай облысы әлеуметтік топтың сұраныстарын қанағаттандыратын, рекреация формаларын дамытуға мүмкіндік туғызатын байлығы бар жерде орналасқан.
Зерттеудің өзектілігі де сол Қостанай облысының біртұтас табиғи рекреациялық ресурстары мен тарихи-мәдени объектілерін анықтауға, әлеуметтік топтың сұранысын қанағаттандырудағы рекреацияның атқаратын іс-әрекеттерінің сапалы қызметіне негізделген.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жұмысты зерттеу барысында алға қойған мақсатымыз - табиғи және әлеуметтік аспектілерін ескере отырып, Қостанай облысының рекреациялық ресурстарының қазіргі қарқынын сипаттап, олардың әлеуметтік топтың рекреациялық сұранысын өтеудегі рөлін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, тақырып мазмұнын нәтижелі ашу үшін бірнеше міндеттер қарастырылады:
oo Қостанай облысының табиғи рекреациялық ресурстарының орналасуы мен дамуына әсер етуші табиғи және әлеуметтік алғышарттарына баға беру;
oo Рекреациялық география ұғымдары және олардың өзара байланысын анықтау;
oo Облыстың табиғи рекреациялық ресурстары мен тарихи-мәдени объектілерінің қазіргі жағдайын талдау;
oo Облыстағы рекреациялық ресурстардың қазіргі жағдайы мен даму болашағын анықтау жолының негізгі бағыттарын өңдеу.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қостанай облысының рекреациялық ресурстары
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспеден, үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытынды, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Зерттеудің негізгі міндеттері жұмыстың жоспарланған құрылымында анықталады. Зерттеу жұмысының алғашқы тарауы Қостанай облысының табиғи рекреациялық ресурстарының қалыптасуына ықпал ететін табиғи факторларға арналады. Тарауда аймақтың табиғат жағдайы рекреациялық ресурстарды және демалыс орындарын дамытудағы басты фактор ретінде қарастырылады.
Зерттеу жұмысының келесі тарауы Қостанай облысының рекреациялық ресурстарының қазіргі жағдайына арналған. Мұнда рекреациялық ресурстардың даму жағдайына ықпал ететін әлеуметтік факторлар сарапталады. Сонымен қатар, рекреациялық география ұғымдарының өзара байланысы анықталады және Қостанай облысының табиғи және тарихи-мәдени рекреациялық ресурстарының қазіргі жағдайы қарастырылады. Тарауда аймақтың антропогендік-тарихи және мәдени объектілері жайында баяндалып, олардың рекреациялық ресурстарды дамытуға қосар үлесі сандық көрсеткіштер арқылы анықталады.
Зерттеу жұмысының соңғы тарауында Қостанай облысының рекреациялық ресурстары тақырыбын география сабағында пайдалану үлгісі ұсынылады.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Негізгі зерттеу міндеттерінің теориялық негізін тақырып мәселесі бойынша жазылған Қазақстандық және шет елдік авторлардың ғылыми еңбектері құрайды. Олар: С.Р.Ердаулетов, Ж.А.Алиева, Д.В.Николаенко, т.б. Жұмыстың негізі ретінде Қазақстандағы жаңа бағыттағы қоғамдық географияның негізін қалаушы, туризм географиясының теорияларының алғашқы авторы, география ғылымдарының докторы, профессор С.Р.Ердаулетовтың ғылыми жұмыстары алынды. Сондай-ақ, Д.В.Николаенконың Рекреационная география еңбегін, Ж.А. Алиеваның Туризмология негіздері атты еңбектерін, жергілікті зерттеушілер Е.А.Брагин және Т.М. Брагинаның Фауна Наурзумского заповедника еңбегін және баспасөз беттерінде жарияланған бірнеше мақалаларды қолдандық. Сонымен қатар, Қазақстан туризмінің және әлеуметтік - экономикалық статистикалық жинақтарға сүйендік.
Зерттеу жұмысының әдісі: Салыстырмаы - аналитикалық, жүйелі талдау, топтау, тарихи, экономикалық - статистикалық.
І Қостанай облысындағы рекреациялық ресурстардың қалыптасуына әсер етуші табиғи факторлар
3.1 Аймақтың жер бедері, геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары
Қостанай облысы Қазақстан Республикасының солтүстік және солтүстік-батыс бөлігінде меридиан бойынша солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып орналасқан. Қостанай облысының территориясының геологиялық құрылысы мен жер бетінің құрылымы өзіндік сипатқа ие. Геоморфологиялық аудандардың мына бөліктері - Батыс - Сібір жазығы, Қазақтың Ұсақ Шоқысының (Сарыарқа) батыс шеті облыс территориясында орналасқан.
Батыс-Сібір жазығының оңтүстік батыс бөлігі Қостанай облысының солтүстік жартысын, яғни Құсмұрын көлінен солтүстікке дейін алып жатыр. Бұл территория көл қазаншұңқырларымен шұбарланған әлсіз толқынды аллювиальды жазық болып келеді, ал территорияның батыс және орталық бөліктері Тобыл өзені жүйесінің өзен торабымен тілімделген. Жер бедерінің солтүстік бөлігінің басты элементтері жалдар мен жалдар арасындағы біркелкі солтүстік-шығысқа созылған қазаншұңқырлары болып табылады. Жалдар мен көлдік ойпаңдардың биіктігі 5-12 м. құрайды. Облыстың Батыс-Сібір жазығы ең төмен жер болып есептеледі, абсолютті биіктігі теңіз деңгейінен 100 метрден 250 метрге дейін өзгереді. Жазықтың жалпы еңісі солтүстікке қарай құлайды. Жазықтың геологиялық құрылысы мезо-кайнозойдың теңіз және құрлықтың лесс түріндегі саздақтар, саз, құмтастар мен конгломерат түзілімдерімен толыққан терең және кең тектоникалық ойпаң екенін көрсетеді.
Жазықтың шығыс және батыс шеттерінде палеозой фундаментінің көтерілуіне байланысты неоген түзілімі орталық бөлікке қарағанда күштілігі шамалайды. Батыс-Сібір жазығы батысқа қарай Орал алды үстіртіне өтеді. Орал алды үстірті негізінен Қарабалық және Жітіқара аудандарының батыс бөлігін қамти отырып, Үй-Тобыл өзендерінің аралығында орналасқан. Орал алды үстірті Орал жотасының шығыс беткейінің төмен жазықты қырат болып табылады. Үстірт батысқа қарай тау жұрнақтары мен төбешікке жалғасатын сатылы, жалпақ жер бедері болып сипатталады. Үстірт беті тектоникалық жарылымдар бойымен өтетін терең аңғарлармен, Тобыл өзенінің сол жақ ағыстарымен анық тілімделген. Орал алды үстіртінің Батыс-Сібір жазығынан айырмашылығы, үстірт ұзақ уақыт денудацияға және үштік (палеогендік) теңіздің шаюына ұшырады. Осының нәтижесінде палеозой түзілімінің қатпарлығында метаморфтық және шөгінді жыныстары түзілді, сонымен қатар интрузияның бұзылуы кристал жыныстарының тегістелуіне әкелді. Орал алды үстіртінің абсолюттік биіктігі орташа есеппен 250 метрден 280 метрге дейін жетеді, мұндағы биік нүкте - теңіз деңгейінен 450 м. биіктіктегі Жітіқара тауы.
Торғай үстірті Қостанай облысының территориясының оңтүстік бөлігін алып жатыр. Үстірт шекарасы солтүстікте Батыс-Сібір жазығына жалғасады, солтүстік-батысында - Орал алды үстіртімен, ал шығысы - Қазақ ұсақ шоқысымен шектеседі. Торғай үстіртінің негізгі бөлігін сатылы беткейі көп және жанасқан қолат пен төмен жерлерге түсетін ірі ылдиларға ие төрткүл таулар құрайды. Төрткүл таулардың ірілері - Қызбелтау, Қарт, Жыланды, Қарғалы, Теке, Жыланшық-Түрме, Қояндытау, Қырғыштау, т.б. Үстірт беті оңтүстік-шығыс бөлігінде уақытша ағын сулардың көп тармақты құрғақ арналармен, шағын өзендермен, Торғай өзені жүйесінің жыраларымен, сайлармен тілімделген. Үстірттің солтүстік бөлігі көлдік ойпаңдармен ала-құла болып шұбарланған.
Қазақтың Ұсақ шоқысының батыс шеті облыстың оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Мұнда абсолюттік биіктігі 350 метрден 600 метрге дейін жететін биік жерлер орналасқан. Бұл жер эрозиялық тораппен күшті айқын тілімделген және батысқа қарай еңіс болып келген. Ұсақшоқы территориясында 150-200 метрге көтерілетін Тулкунинқызылсан, Алдастынқызылсан таулары ерекше көзге түседі. Облыстың осы бөлігі палеозойдың интрузивті жыныстарымен, үгітілген шөгінді және метаморфтық түзілістерден құрылған. Үстіңгі бетінде жаңа құрлықтық түзіліс жатыр. Ал, тау беткейі бойынша және өзен аңғарларында палеозой жыныстары жатыр.
Әр түрлі бөліктерде жер беті құрылымының әр түрлілігіне қарамастан жалпы облыстың жер бедері жазық болып келеді. Облыс жер бедерінің осындай ерекшеліктері, әсіресе, солтүстік аудандары үшін жер шаруашылығымен айналысуға, ауыл шаруашылығы техникаларын пайдалануға өте қолайлы. Жер бетінің жазық болып келуі жол және өнеркәсіп құрылысына, халықтың орналасуына қолайлы жағдай туғызады. Аймақ жерінің асты қазба байлықтарына толы: темір, көмір, боксит, асбест, алтын, никель және басқа көптеген қазба байлықтары бар. Әсіресе, темір рудасы мол Соколов-Сарыбай кен орнында аса бағалы магнитті руда қоры жатыр, оны қорытқанда таза темір 45-47 % болады. Бұдан басқа темір рудалары Качарда, Қоржынкөлде, Козыревкада бар. Әйет өзенінен Арал теңізіне дейін созылып жатқан магнитті жота бар. Бұл жотадан жылына 100 млн. тонна темір рудасын алуға болады.
Қостанай жерінің байлығының бірі - қоңыр көмір. Ол Құсмұрынның Обаған өзенін бойлап Сарықопаға дейін созылып жатыр. Бұдан басқа қоңыр көмір қорлары Аманкелді ауданында, Мойылды, Жалдама, Жыланшық өзендерінің бойларында орналасқан. Қоңыр көмір өндіруге жеңіл ашық әдіспен алынады. Көмір қоры 10 млрд. тоннадан асады. Көмір кеніштері - Құсмұрын, Егінсай, Жанысбай, т.б. Қазба байлықтарының бірі - никель аса қымбат, қажетті металл болып есептеледі. Никель рудасының бокситтік қорлары Жітіқара, Аққарға, Торғай бойында орналасқан. Алюминий - өндірісте, тұрмыста көп қолданылады. Бокситтің қорлары - Арқалық, Қызыл Октябрь, Құсмұрын, Белинский кеніштерінде орналасқан. Жылына 3 млн. тонна боксит өндіріп, соның тең жартысын Ресейге жібереді. Жітіқара, Денисов, Қамысты аудандарында алтын да бар. Жітіқара қаласында алтын өндіру комбинаты жұмыс істейді. Қамысты, Әулиекөл, Наурызым, Жанкелдин аудандарында тұз қоры бар. Қостанай облысының аймағы осындай пайдалы қазбаларға бай.
Пайдалы қазбалардың облыс төңірегінде былай көптеп орналасуы негізінен аймақта тау-кен өнеркәсібінің дамуына үлес қосуда. Тау-кен өнеркәсібі облыс территориясында былайша таралған АҚ ССГПО - темір концентраты, ұсақ тас немесе шағыл, доломит өндірісі, АҚ Костанайские минералы - хризотиласбест рудасын табу және қайта өңдеу, ЖШС Өркен - минерал шикізатын табу және қайта өңдеу, АҚ филиалдары Алюминий Казахстана КБРУ және ТБРУ - боксит және отқа төзімді саз өңдеу, ЖШС Металл Трэйдинг - құрамында алтын бар руданы өнеркәсіптік қайта өңдеу, ЖШС Костанай-щебень - ұсақ тас өндірісі.
3.2 Қостанай облысының климаты және ішкі сулары
Қостанай облысының климаты барлық Солтүстік Қазақстанның климатына сәйкес ашық теңіздер мен мұхиттардан алшақ орналасуына байланысты континентті және құрғақ болып келеді. Облыс климатының ерекшеліктері - қатал және жұқа қарлы қыс, ыстық жаз аздаған жауын-шашын мөлшері, көктемгі кеш түсетін және күзгі ерте түсетін үсік пен жыл бойы үстем болатын, көктемгі - жазғы кезеңде шаңды дауыл, ал қыста - қар ұшқыны болады.
Облыстың климаты ауа массаларының әр түрлі типтерінің қатысуынан қалыптасады. Қысқы кезеңде облыс территориясы арктикалық ауа массасы мен сібір антициклонының ықпалында болады. Әсіресе, желтоқсаннан ақпанға дейінгі кезеңде әсері айқын байқалады. Сібір антициклоны жоғары қысыммен облыс территориясының оңтүстігіндегі Сарықопа көліне қарай (шамамен 50[0] с.е) алап өтеді, жел бағыттарына байланысты таралады. Солтүстікке қарай - оңтүстік және оңтүстік-батыс бағытындағы желдер үстемдік етеді.
Көктемде күн жылуының көбеюіне және оңтүстіктен келетін ауа температурасының көтерілуіне байланысты иран полярлы ауасының таралуы, құрғақ және ыстық желдердің болуы жиіленеді. Осының нәтижесінде арктикалық ауа солтүстікке - Мұзды мұхит жағалауына қарай өтеді, ал сібір антициклоны біртіндеп сирей түседі. Жазғы уақытта облыс территориясы арктикалық ауа массаларының циклондарынан, сондай-ақ Атлант мұхиты жағынан келетін циклондардан туатын жылы континентті ауа ықпалында болады. Олар жауын-шашынның түсуіне үлкен әсерін тигізеді.
Облыстың орташа жылдық температурасы 1-4[0]С құрайды. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері облыстың солтүстігінде және солтүстік-шығыс дала және орманды дала бөліктерінде 350-390 мм құрайды, алайда оңтүстікке қарай жауын-шашын мөлшері ерекше азаяды және шөлейт жерлерде 180-200 мм дейін төмендейді. Жауын-шашынның таралуы жыл маусымына байланысты әркелкі.
Қостанай облысындағы қыс қатал, бұлыңғыр және қар жамылғысы аз. Қыс шамамен бес айға - қарашадан сәуірге дейін созылады. Ең суық ай қаңтар айының орташа температурасы - 17,2[0]С, -18,2[0]С құрайды, алайда суық қыста орташа температура - 25[0]С дейін төмендейтін кездер болады, қыстың кейбір күндері солтүстікте - 49[0]С және облыстың оңтүстігінде - 40[0]С дейін жетеді.
Қыста облыста оңтүстік-батыс желдері үстем болады. Олардың орташа айлық жылдамдығы 4,5-5 мсек. Айдың 2-4 күніне дейін жылдамдығы 15 мсек жететін күшті желдер соғады Олар топырақтың терең тоңазуына мүмкіндік береді. Облыста боран жиірек болып тұрады. Олар автомобиль жолдарын, темір жолдарды қарға толтырып, жол қатынасын қиындатады. Боран айына 4-10 күн үзбей болады.
Алғашқы қар қазан айының соңында - қарашаның басында түседі, ал 2-3 аптадан кейін тұрақты қар жамылғысы қалыптасады. Қар жамылғысының биіктігі ашық далаларда шамамен 18-36 см дейін жетеді, ал қорғалатын жерлерде (мысалы, орман тоғайлары тараған Ұзынкөл және Меңдіқара аудандарының солтүстігінде) 50-60 см дейін, кейбір жерлері 100 см дейін жетеді.
Қостанай облысында қар жамылғысы сәуір айының бірінші онкүндігінде кетеді, алайда кейбір жылдары көктемнің ерте түсу кезінде қар жамылғысы наурыз айының екінші жартысында (оңтүстікте наурыз айының ортасында, солтүстікте айдың соңында) кетеді. Ал, кейде көктем кеш келгенде қар жамылғысы сәуір айының соңғы онкүндігінде кетеді. Кейбір жылдары сәуір айының соңғы онкүндігінде немесе мамыр айының басында 1-2 күнге созылатын қар жамылғысының қайталанып қалыптасуы байқалады.
Қостанай облысының көктемі қысқа және құрғақ, 20 күннен бастап бір айға дейін созалады. Әдетте, көктем сәуір айының бірінші онкүндігінің соңынан немесе екінші жартысынан басталады. Қыс маусымына қарағанда бұлыңғырлығы аз, ауа температурасының интенсивті көтерілуімен ерекшеленеді. Температураның орташа айлық көтерілуі наурыз айынан сәуірге дейін 12,5-13,5[0]С құрайды, ал сәуір айынан мамырға дейін температура біршама төмендейді және 10-11[0]С теңеседі. 6-13 сәуірде орташа бір күндік температура 0[0]С, 14-16 сәуірде 5[0]С, 24 сәуірде (оңтүстікте) және 9 мамырда (облыстың солтүстігінде) 10[0]С шамалайды. Алайда, көктемде ауа райының салқындауы жиі болып тұрады. Жыл сайын көктемгі үсіктер сәуір бойы байқалады, ал облыстың солтүстігінде 24 мамырға дейін созылады. Кейде көктемгі үсіктер маусым айының алғашқы онкүндігінде де кездесіп, тары, жүгері, картоптың көктеуіне зиянын тигізеді. Көктем маусымына жылдамдығы 5-6 мсек құрайтын күшті және құрғақ желдер тән. Көктемде орташа жауын-шашынның мөлшері 35-60 мм. аспайды, ал кейбір жылдарда тіпті болмайды.
Облыс территориясындағы жаз қоңыржайлы орташа ыстық және құрғақ. Жаз уақытындағы ең ыстық ай - шілде айы. Шілде айында ауаның орташа температурасы солтүстікте 19,3[0]С, оңтүстікте 24[0]С дейін өзгереді. Кейбір жылдары, әсіресе, жаздың аптап күндерінде ауа температурасы 40-42[0]С жетеді. Алайда, ауаның құрғақтығына байланысты ондай аптап ыстық күндер жеңіл ауысады. Жылдың басқа маусымдарымен салыстырғанда жазда ауа температурасы тұрақты болып келеді, жазғы ауа температурасының ай сайынғы өзгеруі тек +(-)3-4[0]С ғана құрайды. Бұл жағдай ауыл шаруашылық дақылдары мен жемдік шөптің өсуіне мүмкіндік туғызады.
Жазғы кезеңде жауын-шашын мөлшері біршама түседі. Жазғы үш айда басты жер шаруашылығымен айналысатын аудандарда жауын-шашын 110 мм-ден 177 мм-ге дейін түседі, немесе жылдық мөлшердің 40-45% құрайды. Алайда, жаңбырлы жылдары жауын-шашын мөлшері әрбір жазғы айда 100-200 мм. құрап, біршама көбейеді, ал құрғақ жылдары тіпті солтүстікте, облыстың ылғалды аудандарында жауын-шашын мөлшері 6 есеге төмендеп, не бары шамамен 30 мм. құрайды.
Жазғы жауын-шашын, әсіресе, өтпелі нөсер түрінде түседі. Жазда көктем сияқты ұзақ уақыт жауын-шашынсыз құрғақ кезеңдер де болады. Аймақта құрғақшылық 10 жылда 3-4 рет байқалады. Құрғақ атмосферада топырақ пен өсімдіктерді құрғататын ыстық желдер жиі болады. Кейбір құрғақ күндері ауа ылғалдылығы 6-10% дейін төмендейді, яғни жазғы күндер үшін орташа ылғалдылықтан 4-5 есе төмен көрсеткіш. Ауаның жоғарғы температурасы және үлкен құрғақшылық жазғы уақыттағы үлкен ылғалдылықты баяулатады. Орташа бір күндік температура 10[0]С жоғарыны құрайтын кезеңдер облыстың солтүстігінде шамамен 130 күнге созылады, су бетінен булануы 600-1000 мм. дейін жетеді. Осындай булану жауын-шашын мөлшерін облыстың солтүстігінде үш есеге, ал оңтүстігінде 10 есеге көбейеді. Жазғы кезеңде негізінен солтүстік, солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс бағытындағы желдер үстем етеді. Қысқы-көктемгі кезеңмен салыстырғанда жел жылдамдығы айтарлықтай аз және 3,5-4,5 мсек құрайды, бірақ кей кездері жел жылдамдығы 1,5 және 2 есеге көбейеді.
Қостанай облысында күз әрдайым тез түседі, ауа температурасы өтпелі кезеңде шұғыл төмен түседі. Қыркүйек айының ортасында үсіктер байқалады, ал орташа температурасы 11-15[0]С құрайды. Кейде үсіктер тамыз айының соңғы онкүндігінде түседі. Күзде жаңбырлы бұлыңғыр ауа райы басым болады. Ауаның орташа айлық температурасының тұрақты өтуі 17 қыркүйек пен қазанның басында 10[0]С, 6-7 қазанда 5[0]С, 23-31 қазанда 0[0]С құрайды.
Кейін қазан айының аяғы мен қараша айының басында алғашқы қар түседі. Кейде ауа-райының суық болуына қарамастан қардың түсуі желтоқсан айына дейін кешігеді де, содан соң қатқан топыраққа түседі. Осының нәтижесінде қысқы егіс толығымен жойылуы мүмкін.
Күзгі (қыркүйек-қазан) жауын-шашынның орташа мөлшері шамамен 30-60 мм. құрайды, кейбір жылдары жауын-шашын мүлде болмауы да мүмкін, жауын-шашын мөлшері облыстың солтүстігінде 170 мм. дейін, ал оңтүстігінде 80 мм., кейде одан да көп түседі. Қостанай облысында аязсыз күндердің орташа ұзақтығы солтүстікте 110 күн, ал оңтүстікте 160 күнді құрайды. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы (орташа бір күндік температурасы 5[0]С жоғары) облыстың солтүстік жартысында 165-174 күн, ал оңтүстік жартысында 182-185 күнге теңеседі. Осы кезеңдерде температура мөлшері облыс бойынша 2300-2500[0]С.
Жалпы Қостанай облысының климаттық жағдайы суармайтын егіншілік үшін қолайлы.
Қостанай облысының гидрогеографиялық торабы негізінен Тобыл және Торғай өзендерінің жүйесінен тұрады. Облыс өзендерінің жалпы белгілері - үнемі ағып тұрмайды, ұсақ құмтасты аралдарда арналардың болуы және екі жайылым түбіндегі террассалардың кеңінен дамуы. Облыстың барлық өзендері дерлік жауын-шашынмен қоректенеді. Сондықтан, жылдық ағыс және су шығыны жыл маусымы бойынша әр түрлі сипатталады. Су шығынының және жылдық ағыстың 90-98% көктемге келеді. Жазда өзен ағысы тоқтайды. Қостанай обллысының климаттық жағдайына байланысты қысқы уақытта барлық өзендер, соның ішінде ең ірілері - Тобыл және Торғай өзендері де табанына дейін қатады да, оларда ағыс тоқтайды.
Тобыл өзені - Ертістің сол жақ саласы - Қостанай облысының басты су артериясы және Солтүстік Қазақстанның ірі өзендерінің бірі болып табылады. Облыс ішінде оның ұзындығы 725 км., су жинау алабының көлемі - 130 мың км[2]. Тобылдың бастауы - Бозбие және Көкпекті өзендері шамамен теңіз деңгейінен 300 м. биіктікте Орал алды үстіртінде орналасқан. Тобыл өзені өзінің басты салаларын сол жақтан алады. Себебі, облыстың батыс бөлігін шығыс бөлігімен салыстырғанда өзендермен жақсы тілімделген.
Тобылдың сол жақ салалары - Тұзды Дол, Шортанды, Желқуар, Аят, Үй, Тоғұзақ. Тобылдың оң жақтағы салалары - кішігірім өзендер Ащысу және Қайрақты, жалғыз ірі оң саласы - Обаған өзені облыс территориясынан тыс жерде қосылады. Террасалар аңғардың сол жағында да, оң жағында да кездеседі, терраса ендігі 10 метрден 2 километрге дейін тербеледі. Тобыл жайылымы кең болып келген (500 м). Су деңгейінің жылдық барысы көктемгі су тасқынымен сипатталады. Қысқа мерзімді су тасу наурыз айының соңынан немесе сәуір айының басында басталып, бірнеше күнге созылады. Судың құлдырауы 20-30 күнге дейін созылады. Су көп жылдары судың көтерілу және түсу (құлдырауы) ұзақтығы 50 күнге дейін жетеді.
Торғай өзені - Қостанай облысының оңтүстік жартысының басты өзені. Торғай өзені Арал - Каспий алабына жататын Шалқар-Теңіз ағынсыз көліне құяды. Торғай өзені теңіз деңгейінен 700 м. астам биіктіктегі Ұлытаудың солтүстік-батыс беткейінен басталады және Қараторғай деп аталатын Қабырға тармағына дейін ағады. Торғай өзенінің Қараторғай бөлігіне ірі салалар құяды. Сол жақтан - Сарыторғай, оң жақтан - Сабасалды-Торғай, Үлкен-Қайыңды және Жалдама өзені өзінің Қарынсалды-Торғай, Тастыторғай және Ащыторғай салаларымен бірге құяды.
Торғай екінші жартысында ірі оң саласы - Сарыөзен (Сарыторғай) және Қабырғамен бірге Ұлқояқ өзендері. Торғай өзені тегіс жер бедерінде әлсіз ағыспен бірнеше тармақтарға бөлінеді. Өзеннің айтарлықтай тармақтары сол жағынан - Қабырға, оң жағынан - Тоқанай (Тобалды) болып табылады.
Қабырға тармағы Торғай өзенінен Сарытау қонысында бөлініп, Торғай жеріндегі Тосын құмына сіңеді. Тоқанай тармағы Торғай өзенінен Аманкелді және Жанкелдин аудандарының шекарасында бөлініп, Қарасай жырасайында қайтадан Торғай өзеніне қосылады.
Торғай өзенінің ағысы біркелкі емес. Көктемгі ағыс - жылдық ағыстың 98,6%, жазғы - 0,8%, күзгі-қысқы - 0,6% құрайды. Торғай өзені қараша айының екінші жартысының басында қатады, ал айдың соңында тұрақты мұз жамылғысы қалыптасады. Мұз қалыңдығы орташа есеппен 80 см. құрайды. Сәуір айының бірінші онкүндігінде өзен толығымен мұздан тазарады.
Қазақстанның басқа облыстарымен салыстырғанда Қостанай облысы көлдерге өте бай. Қостанай облысының көлдері генезисі бойынша екі топқа бөлінеді: суффозиялық және эрозиялық. Суффозиялық көлдер өзендер арасындағы кеңістікте, ал эрозиялық - Обаған-Торғайдың ежелгі аңғарларында орналасқан. Облыс көлдерінің су қоймасы кішігірім болып келген. Көлемдері 1-ден 2-3 км2 дейін ауысады, орташа тереңдігі 1 метрден 3 метрге дейін болып келеді. Кейде көлдің көлемі 10-15 км2, тереңдігі 4-6 м. құрайтын көлдер кездеседі. Осындай ірі көлдер Обаған-Торғай аңғарында орналасқан. Олар - Теңіз, Құшмұрын, Сарымойын, Ақсуат, Сарықопа және т.б. Қостанай облысының көлдерінің барлығы дерлік негізінен атмосфералық жауын-шашынмен қоректенеді.
3.3 Аймақ территориясының топырағы, өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар дүниесі
Қостанай облысының территориясы үш түрлі топырақты зонада орналасқан: қара топырақ зонасы облыстың солтүстік бөлігін алып жатыр, облыстың орталық бөлігі қызғылт топырақ зонасына жатады, ал оңтүстік аудандар сұр топырақ зонасына кіреді. Қостанай облысының топырақ жамылғысының таралуы ендік зоналылығына, солтүстіктен оңтүстікке созылған территория ұзындығына, осы бағытта климат құрғақтығының өсуіне, сонымен қатар географиялық жағдайға және территорияның жер бедеріне негізделеді.
Облыстың солтүстік бөлігінің жіңішке жолақты шеті Батыс-Сібір жазығының оңтүстік шетін және Орал алды үстіртінің солтүстік жартысын алып жататын қара топырақты зонаға кіреді. Қара топырақты зонаның солтүстік шетін орташа гумусты қара топырақ құрайды. Қара топырақты зона Қарабалық, Федоров (солтүстік жартысы), Меңдіқара, Ұзынкөл, Урицкий аудандарының территориясын қамтиды. Орташа гумусты қара топырақ түйірлі және түйіршікті - жентекті құрылысымен, қарашіріндінің жоғарғы құрамдылығымен (7-9%), қара шірік горизонтының қуаттылығымен (80-100 см) сипатталады.
Ұсақ саздақтардан құрылған жалдарда әдеттегідей қара топырақ кең тараған. Жер бетінде жалдар кездесетін батысында жайылымдық қара топырақ дамыған. Жалдардың тілімтастарында кейде сор комплекстер кездеседі. Қолат және көл маңындағы ой жерлерде грунтты судың жақын жатысына байланысты жайылымдық және шалғындық - қара топырақ кеңінен тараған. Қара топырақты зонаның шығысында ауыр саздақтардан құрылған тегіс жазықтар кездеседі. Мұнда сортаңды карбонатты қара топырақ дамыған. Көларалық жондар сортаңды қара топырақтың тараған жері болып табылады. Көл қазаншұңқырлары негізінен шалғынды қара топырақпен жамылған. Зонанаң батысында қайыңды-еменді тоғай түбіндегі сортаң кеңінен дамыған. Мұндағы қара топырақ зонаны батыс бөлігімен салыстырғанда жұмсақтығымен сипатталады және топырақты өңдеу кезінде тез бұзылады. Мұндай топырақтар желдік эрозияға тез ұшырайды.
Қара топырақты зонаның оңтүстік бөлігін оңтүстіктегі шіріндісі аз қара топырақ құрайды. Шіріндісі аз қара топырақты территория Қостанай, Затобол, Обаған, Қарасу, Федоров ауданының оңтүстік жартысы, Жітіқараның солтүстік жартысын және Таран аудандарын қамтиды. Оңтүстіктегі қара топырақтың құнарлылығы төмен болып келеді. Бұл жердің үстіңгі қабатында шіріндінің құрамы 5-6% жетеді, ал шірінді горизонтының қалыңдығы 50-70 см. Гипсті горизонт 70-100 см. тереңдікте орналасқан. Шіріндісі орташа қара топырақтан шіріндісі аз қара топырақтың айырмашылығы жоғарғы сортаңдылығымен сипатталады. Оңтүстіктегі қара топырақтардың арасында карбонатты және жұмсақ топырақтардың массивтері жиі кездеседі.
Батыс-Сібір жазығындағы оңтүстік қара топырақтар қоспалы жыныстарына байланысты алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Көл қазаншұңқырларының табаны мен жалдар арасындағы қолаттардың бетіне үштік тұзды саздың жақын орналасқан жерлерінде шалғындық сортаңды қара топырақтар дамыған. Жалды жерлер әдеттегі шіріндісі аз қара топырақтың дамыған жерлері болып табылады. Тегіс және толқынды жазықтарда негізінен карбонатты және жұмсақ топырақтар дамыған, сондай-ақ мұнда басты топырақ қалыптастырушы жыныстар карбонатты саздақтар болып табылады. Мұндай топырақтарда олардың сулы-физикалық құрамын жақсарту бойынша жұмыстар жүргізу қажет. Орташа шірінділі қара топырақта, яғни батысында сортаң топырақ дамыған, бірақ та солтүстік бөліктен айырмашылығы мұнда қайыңды-еменді тоғайдың орнына бұталар мен батпақтар орын алған. Оңтүстіктегі аз шірінділі қара топырақтар кейбір теріс белгілеріне қарамастан орташа шірінділі қара топырақ сияқты басты жарамды топыраққа жатады. Жалпы, қара топырақтың екі зонасында атмосфералық жауын-шашынмен қамтамасыз етіледі, жарамды жерлер шамамен 54,8% құрайды.
Облыстың ортаңғы жолақтың үлкен бөлігі қызғылт топырақтан тұрады. Оның солтүстік бөлігін қоңыр қызыл топырақ алып жатыр. Бұл территория Қамысты, Әулиекөл, Жітіқараның оңтүстік бөлігін және Таран аудандарын қамтиды. Қоңыр қызыл топырақтың қара топырақпен салыстырғанда құнарлылығы аз болып келеді. Шіріндінің құрамы 4-5% аспайды, ал шірінді горизонтының қалыңдығы 40-50 см., ал әрі қарай карбонатты горизонт жалғасады, ал 100-150 см. тереңдікте гипсті қабаты жатыр. Зонада, әсіресе, қоңыр қызыл топырақ көбірек тараған. Жоғарыда аталған зоналардан айырмашылығы құмтасты және құмдақты қоңыр қызыл топырақтар кеңінен дамыған. Олардың шірінді құрамы аз болып келеді. Құмтасты және құмдақты топырақ зона көлемінің шамамен 23% алып жатыр, олар Әулиекөл, Таран аудандарында кездеседі. Сондай-ақ, зонада шалғынды-қызғылт және шалғынды тұзды топырақтар тараған.
Қоңыр қызыл топырақтар зонаның оңтүстігіне қарай ашық қызғылт топырақ зонасынан өтеді. Бұл зона Жанкелдин және Аманкелді аудандарында орналасқан Торғай үстіртін қамтиды.
Ашық қызғылт топырақтың құнарлылығы төмен. Мұнда шірінді құрамы 2-3% аспайды, ал шірінді горизонтының қалыңдығы не бары 25-30 см. құрайды. Ашық қызғылт топырақтың қалыптасуында құмтастар мен құмдақтар басты роль атқарады. Топырақтың сортаң болып келуі бұл зонада тіпті күшейеді. Ойларда, сонымен қатар, жыралар мен сайлардың табанында, үштік тұзды саздарда сор және сортаңды жерлер дамыған.
Өзгеше бір топырақ жамылғысы Торғай үстіртін солтүстікке қарай солтүстік-шығыс бағытында жанап өтіп, Торғай қолатында тарайды. Қолаттың топырағы тұзды және шұбар болып келеді. Солтүстік бөлікте сортаңды массивтермен ауысатын батпақты жерлер кездеседі. Ал, оңтүстік бөліктерде, әсіресе, Ақсуат және Сарықопа көлдері арасында сортаңды массивтері кең тараған. Ұлқояқ және Теке өзендерінің аңғарларында шалғынды қызғылт топырақ дамыған.
Сарықопа көлінің ендігінен және Жалдама өзені мен Қараторғай өзенінің қосылған жерінен оңтүстікке қарай сұр топырақ зонасы орналасқан. Зонаның оңтүстік-шығыс бөлігінде, сондай-ақ Сарықопа көлінің төңірегінде құмдақты сортаңды қоңыр топырақ дамыған. Торғай және Жыланшық өзендерінің арасында сор және сортаң массивтері шоғырланған. Торғай аңғарының негізгі бөлігінде шалғынды сортаң, ал Торғай селосынан оңтүстік-батысқа қарай - шалғынды сор-сортаңды және батпақты топырақ тараған. Улы Жыланшық өзенінің аңғары шалғынды сор топырақта жатыр. Сондай-ақ, Торғай жүйесі өзендерінің аңғарларында сұр топырақ зонасы үшін типті болып табылатын Тосын және Аққұмның төмпешікті құмдары дамыған.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай климаттың құрғақтығы мен топырақтың тұздылығының күшеюіне байланысты облыс территориясындағы топырақтың құндылығы, шаруашылыққа жарамдығы төмендейді.
Қостанай облысының территориясында өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар дүниесінің таралуы географиялық ендікке, жер бедеріне және жер бетінде жылу мен ылғалдың таралуына байланысты алуан түрлі болып келеді. Қостанай облысының территориясының барлығы дерлік дала зонасында орналасқан, тек облыстың солтүстік-шығыс бөлігі ғана орманды дала зонасында жатыр. Дала зонасы үш бөлікке бөлінеді: қоңыржай-құрғақ алуан түрлі шөптесінді-бетегелі дала және құрғақ боз-бетегелі дала.
Орманды дала зонасы облыстың солтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Орман өсімдігі бай алуан түрлі шөптерден, дәнді және шалғынды дала өсімдіктерінен, қайыңды-еменді тоғайынан тұрады. Қайың мен емен өскен немесе тек қайың өсетін тоғайлар негізінен төмен жерлерде тараған. Кейде қайың-емен өсетін тоғаймен бірге құмтасты және құмдақты топырақта қарағай боры кездеседі. Тоғайда, сонымен қатар, шие, мойыл, итмұрын, тал және тағы басқалар өседі. Тоғай арасындағы дала бөліктері әр түрлі шөптесінді-шалғынды өсімдіктерге толы. Бұл бөліктерде Иоанна селеуі, бетеге, қызыл бетеге, сұлы, жіңішке жапырақты мятлик, мезоксерофитті дәндер басым болады.
Дала зонасының солтүстік бөлігінде қоңыржай-құрғақ алуан түрлі шөптесінді-қызыл бетегелі дала зонашығы қалыптасқан. Бұл зонашықта шіріндісі орташа қара топырақ түзілген. Топырақ жамылғысының әр түрлі болуына байланысты өсімдіктер құрамы да өзгереді. Кәдімгі ауыр сазды қара топырақта шымды дәнді дақылдардан - қызыл селеу, бетеге, тонконог, тамыр сабақтылардан - мятлик, сұлы, алуан түрлі шөптесіндерден - чина, экспарцет, астрогал, жібектей жусан өседі. Зонашықтың шығыс бөлігінде карбонатты орташа шірінділі қара топырақ дамыған. Мұнда қызыл бетегеден басқа, Қоржын бетегесі, Лессинг бетегесі кең тараған. Зонашықтың солтүстік-шығыс бөлігінде жеңіл саздардан құрылған жалдар бетінде және олардың беткейлерінде Маршалл жусаны, качим сияқты алуан түрлі шөптердің ролі басым. Осы алуан түрлі шөптесінді аумақ қайыңды тоғаймен алмасады.
Оңтүстікке қарай аз шірінділі қара топырақта құрғақ алуан түрлі шөптесінді-бетегелі дала зонашығы орналасқан. Бұл зонашықтың басты ерекшелігі - шымды дәнді өсімдіктерден басқа мезоксерофитті және ксерофитті өсімдіктер кеңінен тараған. Батыс-Сібір көлдік-аллювиальды жазығының және Орал алды үстіртінің төбелі бөлігінің сазды қара топырағында қызыл селеу, бетеге, ал алуан түрлі шөптерден - шалфей, зопник, вероника, люцерна өседі. Борпылдақтылардан - жіңішке жапырақты мятлик, қылтанақсыз арпабас сирек кездеседі. Зонашықтың солтүстік және орталық бөліктерінде, сондай-ақ Орал алды үстіртінің оңтүстік бөлігінде ауыр сазды карбонатты аз шірінділі қара топырақ дамыған. Мұнда қызыл селеу орнын Лессинг бетегесі басады. Сонымен қатар, Қоржын бетегесі де көптеп кездеседі. Зонашық топырағында шалфей, зопник, люцерналардан басқа кобрица, подмаренник, т.б. кездеседі. Сондай-ақ, мұнда құрғақ далаларда көбірек өсетін бетегелі өсімдіктер болып табылатын қалампыр, галателла, вострец, т.б. сияқты өсімдіктер кездеседі.
Дала зонасының оңтүстік бөлігін қоңыр қызыл топырақта құрғақ боз-бетегелі дала зонашығы құрайды. Құрғақ далалар негізінен Торғай үстіртінің солтүстік бөлігін және көлдік-аллювиальды жазықтың оңтүстік шетін қамтиды. Қоңыр қызыл топырақты зонаның солтүстік бөлігінде боз-бетегелі дала кеңінен тараған. Өсімдіктердің негізін Лессинг бетегесі, селеу және қызыл бетеге құрайды. Мұнда алуан түрлі шөптесін сирек кездеседі және олар зопник, галателладан тұрады. Ашық қызыл қоңыр топырақты зонашықта даланың бетегелі тірсекті өсімдіктерімен бірге шөлді аймақтың қара және ақ жусаны, көкпек, еркекшөп өсімдіктері бірлесе дамыған. Облыстың ең оңтүстік бөлігінде, сұр топырақты аймақта жусан, сексеуіл шөптері өседі.
Облыс аумағында жалпы алаңы 445873 га 11 орман мекемесі ұйымдастырылған, оның ішінде орманмен жабылған 206674 га, егіндік 53777 га, шабындық 72526 га және жайылым 23605 га. Орманмен жабылған жерлер табиғи (71%) және жасанды пайда болған (29%) екпелермен берілген. КазНИИЛХА-ның зерттеулеріне сәйкес орман қорының жерлері бір (Солтүстік Қазақстан) экономикалық және үш (орманды-далалы аймақтың қайың-көктеректі шоқ ағашты -жаппай орман, далалы аймақтың қайың-көктеректі шоқты ормандар, қарағайлы ойраш ормандар) орман шаруашылығы ауданға кіреді.
16 әкімшілік-шаруашылық аудандардың ормандылығы бірдей емес және 0,1% тен 4,5% дейін толқуда. Облыстың орташа ормандылығы 1,1 % құрайды, бұл республика бойынша орташа үш жарым есе төмен.
Облыс аумағында қайыңды-көктеректі екпелер басым, олар негізінен шоқты сипатқа ие. Облыстың орталық және батыс бөлігінде қайыңды-көктеректі ормандармен қатар кейде толық массивтерді құрай қарағай екпелері де өседі. Төменгі шалшықты учаскелерде, сонымен қатар өзендердің алқаптары бойынша маңызды алаңдар басқа бұталармен қамтылған. Басқа бұталардан барлық жерде тобылғы, ырғай, итмұрын, қарақат және дала шиесі кездеседі. Орман қоры жерлерінде өсіп-өнетін негізгі орман құратын ағаш тұқымдары болып қайың (52%), қарағай (32%), көктерек (13%) табылады.
Облыстың ормандары жан-жақты халық шаруашылық маңызға ие. Олардың негізгі рөлі қорғаныш қызметін орындауда, бұл қала ормандары, елді мекендер мен емдеу-сауықтыру мекемелерінің жасыл аймақтары, өзен, көл, су қоймалары мен басқа су объектілерінің жағалаулары бойынша ормандардың тыйым салынған белдеулері, темір және автомобиль жолдары мен дала бойындағы қорғаныш орман белдеулері мен топырақты қорғаныш ормандар.
Орман климаттық факторлардың жағымсыз әсер етуінен сақтайтын табиғи тосқауыл болып табылады, олардың ішінде ауылшаруашылық өндіріске кері әсер ететін аңызақ пен қатты жел.
Орман далалы жерлерде қарды бөгеуге және біркелкі орналастыруға себепші болады, желден бүлінудің алдын алады және жазғы кезеңде ауа температурасының төмендеуіне маңызды әсер етеді және оның салыстырмалы ылғалдылығын арттырады.
Орман екпелерінің ауылшаруашылық дақылдардың өнімділігін арттыруға әсері баға жеткісіз.
Орман қорғаныш, санитарлық-гигиеналық және рекреациялық қызметті орындаумен қатар, ол сүрек пен оның қайта өңделген өнімін алу көзі болып табылады.
Орман қорының жерлері мал шаруашылығы үшін де қосымша азық базасы болып табылады.
Облыстың мемлекеттік орман қоры аумағында табиғаттың бірегей объектілері орналасқан: бұл жалпы алаңы 1369 га генетикалық резерват, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға (ЕҚТА) кіретін республикалық маңыздағы екі қаумал мен жергілікті маңыздағы табиғаттың 9 ескерткіш бар.
Қостанай облысының жануарлар дүниесі Солтүстік Қазақстанның басқа облыстарымен салыстырғанда алуан түрлі болып келеді. Бұл облыста жануарлардың тіршілік етуіне қолайлы әр түрлі жерлердің болуымен түсіндіріледі. Мұнда орманды, дала және шөлді жерлердің жануарлары, сондай-ақ көл және өзендерде тіршілік ететін жануарлар кездеседі, Қостанай облысының көлдері мен даласына құстар ұшып келеді. Аймақта жыртқыш аңдардан - қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, т.б. кеңінен тараған. Бұл аңдар аңшылықтың объектісі болып табылады. Ақ тышқан, түлкі, қарсақтан бағалы тері алынады. Облыстың орманды-дала бөлігінде ірі жыртқыш мысықтың түрі - сілеусін сирек кездеседі.
Облыста кемірушілердің көп түрі тараған. Олардың ішінде қоянның үш түрі - ор қоян, ақ қоян және дала қояны аңшылықтың объектісі болып табылады. Ақ қоян облыстың орманды-дала бөлігінде тіршілік етеді, ор қоян дала зонасының жануары болып табылады, ал дала қояны облыстың оңтүстік бөлігінде тіршілік етеді. Зорман, сарышұнақ, аламан және тышқанның басқа түрлері сияқты кемірушілер ауыл шаруашылығына үлкен зиянын тигізеді. Мұндай кемірушілер облыстың егіншілікпен айналысатын аудандарында кең тараған, олар егінді және астық қорын зиян келтіріп жояды. Облыстың орманды-дала және дала бөліктерінде тараған тұяқты жануарлардан еліктер кездеседі, ал оңтүстігінде ақбөкендер сирек кездеседі. Жорғалаушылардан - кесірткелер мен жыландар кең тараған. Әсіресе, жыландар Улыжыланшық өзені мен Жақсы-Ақкөл аудандарында көп кездеседі, олар мұнда балықтармен қоректенеді.
Қостанай облысы құстар фаунасына өте бай. Құстардың көбі ұшып келеді. Жыртқыш құстардан ителгі, бөктергі, лашын, бүркіт, т.б. құстар кең тараған. Олар негізінен кемірушілермен және ұсақ құстармен қоректенеді. Облыста суда жүзетін құстар да жеткілікті. Олар: қаздар, үйрек, аққу, сондай-ақ көктемде және күзде жолай қараша қаз тоқтайды.
ІІ Қостанай облысының рекреациялық ресурстарының қазіргі жағдайы
2.1 Рекреациялық география ұғымдары және олардың өзара байланысы
Рекреациялық географияның негізгі ұғымдары болып бос уақыт, демалыс, рекреация және туризм саналады. Бос уақыт - рекреациялық процестердің дамуының керекті шарты. Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау керек. Жұмыстан тыс уақыт бір-бірінен өзінің мәні жағынан ерекшеленетін төрт топтан тұрады.
1. үйден жұмыс орнына дейін бару және қайтуға арналған уақыт;
2. күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке тазалық);
3. үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт;
4. бос уақыт - демалуға, физикалық және ақыл-ойды дамытуға арналған уақыт.
Сонымен қатар, жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді: міндетті түрде және басқа іс-әрекеттерден бос уақыт. Бос уақыт адамдардың физикалық және рухани күш-қуатын қалпына келтіріп, дамытуға жұмсалады. Бос уақыт басқаша айтқанда, белсенді іс-әрекетке кетеді. Осылай десек те, бос уақыт демалуға арналған деп атаймыз. Белсенді іс-әрекет пен демалыс ұғымдары бір-біріне сәйкес келмейтін секілді көрінуі мүмкін. Бірақ физиологиялық зерттеулер бойынша, жақсы демалыс адамның іс-әрекетінің түрлерінің алмасып тұруы екендігін көрсетеді.
Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар:
1. адамның күшін қалпына келтіру функциясы;
2. физикалық және рухани даму функциясы.
Қалпына келтіру функциясына тамақтану, ұйқы, қозғалыс жатады.Даму функциясына жататындар: сауықтыру, танымдық, қатынасу.
Демалыс адамның жұмыс істеу қабілетін толықтырады, жүйке жүйесіне және психологиясына тиетін қысымды бәсеңдетеді. Ал ауыр жұмыспен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz