Бөлшектердің жұмыс сызбалары және эскиздері

Жоспар
Кіріспе

1.1 Бөлшектердің жұмыс сызбалары және эскиздері

Кез келген бұйым– механизм, аппарат немесе қозғалтқыш жеке бөлшектерден тұрады. Бөлшектің белгілі тағайындалуы бар бөліктері бөлшектің элементтері деп аталады, мысалы, бұранда, фаска, қабырға, паз және т.б.
Машиналар мен механизмдердің бөлшектерін жасап шығару үшін негізгі конструкторлық құжат (НКҚ) - бөлшектің жұмыс сызбасы қолданылады.
Бөлшектің жұмыс сызбасы – бөлшекті жасап шығару, жөндеу, бақылау үшін қажетті кескіндер мен басқа да мәліметтерден тұратын құжат. Бөлшектің жұмыс сызбасы бұйымға қойылатын эксплуатациялық талаптарды көрсету үшін міндетті техникалық құжат.
Жұмыс сызбалары жобалау процессі кезінде құрастыру сызбасының, бұйымнан алынған эскизі бойынша орындалады.
Бөлшек эскизі – бұл оның сызу құралдарын қолданбай орындалған жұмыс сызбасы.

1.1-сурет

Эскиздерде, жұмыс сызбасын орындау негізі болып табылатындықтан, барлық қажетті мәліметтер болады. Эскиздің жұмыс сызбасынан айырма-шылығы оның құралдарды қолданбай, дәл масштабты сақтамай, ал бөліктерінің пропорцианалдығын көз мөлшерімен орналатындығында ғана.
Эскиздер уақытша қолдануға арналған сызбалар болып табылады және бөлшектердің бірлік өндірісінде қолданылады, мысалы жөндеу кезінде.
Оқу кезінде эскиздер бөлшектерге қарап сызылады, бұл алғашқы конс-трукторлық жұмыс дағдыларын береді.
Бөлшектердің жұмыс сызбаларына және эскиздерге төмендегі талаптар қойылады:
– бөлшек стандартты формат парағында орындалуы тиіс ;
– бөлшектің геометриялық формасын толық ашатын кескіндер санынан тұруы тиіс;
– ауытқу шектері белгіленген қажетті өлшемдер көрсетілуі тиіс;
– әр түрлі беттердің кедір-бұдырлығына қатысты талаптар көрсетілуі тиіс;
– форманың шеткі ауытқуларының және орналасуы белгіленулері көрсетілуі тиіс;
– бөлшектің материалы, термиялық өңделуі жайлы, қапталуы және құрастыру кезінде жасалатын өңдеу жайлы мәліметтер көрсетілуі тиіс;
– бөлшекке қойылатын техникалық талаптар көрсетілуі тиіс;
1.2 Машиналар бөлшектерін құрастырудың
технологиялық ерекшеліктері.
Фаскалар, тесіктер, галтельдер, буртиктер, проточкалар, лыскалар, тағайындалуы әр түрлі паздар және т.б. бөлшектердің ең жиі кездесетін конструктивті және технологиялық элементтері болып табылады.Бұл элементтердің әрқайсысының қатаң белгіленген тағайындалуы бар және олар бөлшектің жұмыс шарттарына, оны жасау технологиясына байланысты орындалады.

Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

1.1 Бөлшектердің жұмыс сызбалары және эскиздері

1.2 Машиналар бөлшектерін құрастырудың технологиялық ерекшеліктері.

1.3 Бөлшектердің жұмыс сызбалары мен эскиздегі кескіндер

1.4 Бөлшек эскизінде және жұмыс сызбаларында өлшемдерді қою

1.5 Бөлшектер бетінің кедір-бұдырлығы

1.6 Машина жасауда қолданылатын негізгі материалдар

1.7 Сызбалардың техникалық талаптары

1.8 Бөлшектің эскизін жасау

1.9 Бұранда параметірін заттан (натурасынан) анықтау

Қорытынды

1.1 Бөлшектердің жұмыс сызбалары және эскиздері

Кез келген бұйым– механизм, аппарат немесе қозғалтқыш жеке бөлшектерден
тұрады. Бөлшектің белгілі тағайындалуы бар бөліктері бөлшектің элементтері
деп аталады, мысалы, бұранда, фаска, қабырға, паз және т.б.
Машиналар мен механизмдердің бөлшектерін жасап шығару үшін негізгі
конструкторлық құжат (НКҚ) - бөлшектің жұмыс сызбасы қолданылады.
Бөлшектің жұмыс сызбасы – бөлшекті жасап шығару, жөндеу, бақылау үшін
қажетті кескіндер мен басқа да мәліметтерден тұратын құжат. Бөлшектің жұмыс
сызбасы бұйымға қойылатын эксплуатациялық талаптарды көрсету үшін міндетті
техникалық құжат.
Жұмыс сызбалары жобалау процессі кезінде құрастыру сызбасының,
бұйымнан алынған эскизі бойынша орындалады.
Бөлшек эскизі – бұл оның сызу құралдарын қолданбай орындалған жұмыс
сызбасы.

1.1-сурет

Эскиздерде, жұмыс сызбасын орындау негізі болып табылатындықтан,
барлық қажетті мәліметтер болады. Эскиздің жұмыс сызбасынан айырма-шылығы
оның құралдарды қолданбай, дәл масштабты сақтамай, ал бөліктерінің
пропорцианалдығын көз мөлшерімен орналатындығында ғана.
Эскиздер уақытша қолдануға арналған сызбалар болып табылады және
бөлшектердің бірлік өндірісінде қолданылады, мысалы жөндеу кезінде.
Оқу кезінде эскиздер бөлшектерге қарап сызылады, бұл алғашқы конс-
трукторлық жұмыс дағдыларын береді.
Бөлшектердің жұмыс сызбаларына және эскиздерге төмендегі талаптар қойылады:
– бөлшек стандартты формат парағында орындалуы тиіс ;
– бөлшектің геометриялық формасын толық ашатын кескіндер санынан
тұруы тиіс;
– ауытқу шектері белгіленген қажетті өлшемдер көрсетілуі тиіс;
– әр түрлі беттердің кедір-бұдырлығына қатысты талаптар көрсетілуі
тиіс;
– форманың шеткі ауытқуларының және орналасуы белгіленулері
көрсетілуі тиіс;
– бөлшектің материалы, термиялық өңделуі жайлы, қапталуы және
құрастыру кезінде жасалатын өңдеу жайлы мәліметтер көрсетілуі тиіс;
– бөлшекке қойылатын техникалық талаптар көрсетілуі тиіс;
1.2 Машиналар бөлшектерін құрастырудың
технологиялық ерекшеліктері.
Фаскалар, тесіктер, галтельдер, буртиктер, проточкалар, лыскалар,
тағайындалуы әр түрлі паздар және т.б. бөлшектердің ең жиі кездесетін
конструктивті және технологиялық элементтері болып табылады.Бұл
элементтердің әрқайсысының қатаң белгіленген тағайындалуы бар және олар
бөлшектің жұмыс шарттарына, оны жасау технологиясына байланысты орындалады.

1.2-сурет

Бұйымдарды құрастырғанда мына формалар ескеріледі:
– Заготовкаларды минималды жіберілулермен жасауды қамтамасыз ететін
бөлшек беті формасының оптималдығы;
– Бұйымды механикалық өңдеудің минималды мөлшері;
– Унификацияланған, тұрақтыландырылған бөлшектерді кеңінен қол-дану.
Құю арқылы жасалатын бөлшектерге қойылатын талаптар:
Модельді формадан шығарып алу үшін оның жұмысшы беттеріне қалыптау
көлбеуліктерін тағайындау керек. Қалыптау көлбеулігі құйманың биіктігіне
немесе ұзындығына байланысты және ГОСТ 3212 – 80 бойынша алынады.
Қалыптау көлбеуліктері, әдетте, сызбада
көр-сетілмей, техникалық талаптарға сәйкес
Қалыптау көлбеуліктері ГОСТ 3212 – 80 бойынша
жазу болады.
Бөлшекке ішкі күштер түспеу үшін бір беттен
екінші бетке біртіндеп өту керек. Ішкі және
сыртқы бұрыштардың дөңгелектену радиустарының
(гал-телдер) мәндері әдетте техникалық
талаптарда
1.3-сурет
арнайы жазбамен беріледі. Мысалы:
Көрсе-тілмеген құйма радиустары 4 мм
Өңделінетін беттер өңделмейтін беттер-ден
биіктеу орналасуы керек. Бұл кесуші құралды
қолдануды жеңілдетеді
Тесіктер бұрғылынатын қисық беттер арнайы
дөңестермен (бобышкалармен) құрас-тырылады.
Бұл кесуші құралдың дұрыс кіріп шығуын
қамтамасыз етеді..
1.4-сурет

1.5-сурет

1.6-сурет

Беттерін механикалық өңдеу жасайтын
бөлшектерге қойылатын талаптар.
Галтель радиусын есептеу үшін шамалық
қатынастарды қолдануға болады: r =
0,05d, мұнда d –білік диаметрі
Құрастыру және ажыратуды жеңілдету
үшін бөлшектердің ұшта-рына фаска
жасалады, олардың с мәнін
дөңгелектеуді ала-тын ГОСТ 10948 – 64
бойынша 2 қатардан алады:
I –қатар 0,1; 0,4; 0,6; 1;1,6; 2,5; 3;
5; 6;10; және т.б..
II – қатар 0,2; 0,3; 0,5; 0,8;1,2; 2;
3; 5; 8; және т.б.
1.7-сурет

1.8-сурет

Білік диаметрінің өзгеретін жерлеріндегі дөңгелектеу – гальтельдер
орын-далады. Гальтельдің шамасы бет сипаттамасына және қосылыс түріне бай-
ланысты болады. Дөңгелектеу радиусы ГОСТ 10948 – 64 бойынша анықталады.
Қолмен бұралатын саптардың, дөңгелек гайкалардың және т.б. сыртқы
беттеріне рифтелу жасалады. Сызбада ГОСТ 21474 – 75 сәйкес рифтеу типі
(тіке немесе торлы) және 0,5; 0,6; 0,8; 1,0; 1,2; 1,6; 2,0; қатарынан
алынатын адымы көрсетіледі.

1.9-сурет.

Беттерінің тазалық класы жоғары бөлшектерді әдетте шлифтейді. Бұл
жағдайда шлифтеу дөңгелегі шығу үшін арнайы кішкентай жыраларды
(проточкаларды) алдын ала ескеру қажет. Жыралар өлшемдерін ГОСТ 8820 – 69
тағайындайды

1.10-сурет

Токарьлық станок центрлеріне бөлшекті орнықтыру үшін центрлік тесіктер
жасалып, олардың өлшемдері мен шартты белгіленуі ГОСТ 14034 – 74 бойынша
алынады
Бұранданы жонғанда, оның соңғы бөлігінде, жонғыш біртіндеп металлдан
шығып, толық емес профильді иірімдер түзіледі.
Мұндай иірімдер түзілмеу үшін бұранданы жонуды жоңғыш шығуына арналған
сақиналақ жыраларды жасаудан бастайды. Бұл бунақжонулар ішкі және сыртқы
болуы мүмкін. Сыртқы диаметірі бұранда ойымның диаметіріненкіші болуы керек
(d2d1), ал ішкі бунақ диаметірі бұранда шыңдарының диаметірінен үлкен
болуы керек. (d2d1).

.

1.12-сурет

1.3 Бөлшектердің жұмыс сызбалары мен эскиздегі кескіндер

Басты көріністі таңдау.

Жұмыс сызбасын сызуды бастамай тұрып, бөлшектің басты көрінісін таңдау
керек. Басты көрініс бөлшектің формасы мен өлшемдері туралы сызба алаңын
тиімді пайдалана отырып, ең толық мәлімет беруі керек. Басты көріністі
таңдау бөлшекті жасау және станокта өңдеу кезіндегі немесе механизмдегі
жұмыс процессінде орналасуына байланысты болады. Құю арқылы жасалатын
бөлшектердің проекцияларын басты көріністе құрастыру сызбасындағыдай (жұмыс
қалпында) етіп қабылдайды. Бұл кезде өңделген жазықтық (А) әдетте
горизонталь жағдайда болады. Мұндай бөлшектерге машиналар корпустары,
станиналар, кронштейндер, қақпақтар, фланецтер жатады.

1.14-сурет

1.1 1.15-сурет

1.13-сурет

Айналу беттері болып
табылатын, көбінесе
то-карьлық станоктарда
өң-делетін бөлшектер
үшін остер дөң-гелек
қақпақтар, пор-шендер,
цилиндрлер, ма-ховиктер

1.16-сурет

ступицалар, тісті дөңгелектер үшін басты көріністі айналу осі горизонтальды
болатындай етіп таңдайды.

1.17-сурет 1.18-сурет

1.20-сурет 1.19-сурет

Жұмыс сызбасында кескіндер саны минималды, бірақ кескінделетін
бөлшектің ішкі және сыртқы формаларын толық анықтауға жеткілікті болуы
керек формасын толық айқындау үшін және өлшемдерін қойып шығу үшін бір
кескіні жеткілікті болатын фиксатор келтірілген. ( белгісі фиксатор бетінің
цилиндрлік форсасын, ал 2 х 45( өлшемі фаскалардың конус-тық формасын
көрсетеді. Бір кескіні жеткілікті болатын бөлшектер кескінделген.
Күпшектің пішінін екі көрініс арқылы анықтауға болады. Сол жақ
көріністе ойықтың ені, ернемектегі тесіктердің саны және орналасуы
көрсетіледі. Екі кескін: 1.16, 1.18, 1.20, 1.19-суреттерде көрсетілген
бөлшектердің пішінін анықтайды.
Бөлшектің пішінінің күрделілігіне және таңдалған пішімге байланысты
кескіннің масштабы орнатылады. Қарапайым пішінді ірі

1.22-сурет

1.24-сурет

бөлшектер 1:1 масштабында немесе кішірейту масштабтарында (1:2, 1:2,5;
1:4 және т.б) сызылады.
Құрама пішіні күрделі майда бөлшектерді үлкейту масштабтарында сызған
жөн. Бөлшектердің ұсақ элементтері (қиықжиектер, бунақтар, шағын жыралар,
дөңгелектеу доғалары және т.б.) пішінін анықтау және барлық өлшемдерін қою
үшін үлкейту масштабтарында шығарылған элементтер түрінде сызылады (1.24-
сурет).

1.4 Бөлшек эскизінде және жұмыс сызбаларында өлшемдерді қою
өлшемдерді қою бөлшектің жұмыс сызбасын орындаудың ең жауапты

бөлігі. Өлшемдерді дұрыс қоймау бөлшекті жасағанда ақаулардың пайда
болуына, ал өлшемдердің жетіспеуі бөлшекті жасау мүмкіндігі жоюға себеп
болады.
Бөлшектердің сызықтық және бұрыштық шамаларын анықтайтын өлшемдер МЕСТ
2.307-68-ге сәйкес қойылады. Бөлшектердің өлшемдерін бұйымда әрекеттесуін,
құрылымды ерекшеліктерін жасау технологиясын, өңдеуді, өлшем бақылауын
ескеріп қою керек.
Осы талаптарға байланысты бөлшекті жасағанда, жинағанда және
тексергенде өлшемдерді санау басталатын базалар таңдап алынады. Өлшемдерді
қойғанда олар бойынша бөлшекті жасағаннан кейін оңай өлшеп, өңдей алатындай
болу керек.

Өлшемдерді қойғанда базаларды таңдау
Бөлшектің геометриялық элементтерінің өлшемдерін басқа элменттер
жиынтығына қатысты қояды. Мұндай жиынтықты база деп атаймыз. Бұл өәдеу
басталатын жазықтық (1.25-сурет), түзу сызық немесе симетрия осі (1.25-
сурет), нүкте (1.25-сурет) ьолуы мүмкін.
Базалардың дұрыс таңдалуы – жұмыс қабілеттілігі бар бұйым жасаудың
қажетті шарты.
МЕСТ 21495-76-ге сәйкес, өлшемдерді қойғанда мынадай базаларға қарап
ажыратады:

⋄) б)
в)
а)
1.25-сурет

1) құрылымдаушы өлшемдер бөлшектің орналасуын анықтағанда;
2) технологиялық өлшемдер бөлшекті жасағанда өнделетін беттің
бағдарын көрсеткенде;
3) өлшегіштік дайындама намасе бұйымның орналасуын өлшеу кезін
анықтағанда.

Өлшемдерді қоюға бөлшекті жасау технологиясының әсері

Бөлшектің жұмыс сызбасы механизмді жалпы қарастыру арқылы жасалады,
бірақ өлшемдерді қойғанда әр бөлшектің жасалу технологисын ескерту қажет.
Құю арқылы жасалған бөлшектердің өңделген және өңделмеген беттері
болады. Мұндай бөлшектерде базаларды таңдау және қою кезінде өңделмеген
беттердің арақашықтары өңделген беттердің арақашықтықта-

1.26-сурет

1.27-сурет

рынан анағұрлым аз дәлдәкпен қойылатынын ескеру қажет. Сондықтан өңделген
және өңделмеген беттердің өдшемдері бөлек тізбектерде көрсетіледі. Бұл
тізбектер бір-бірімен тек бір өлшеммен ғана байланыстырылады. Мұндай
жағдайда бір өлшемдік тізбектің дәлдігі екінші өлшемдік тізбектің дәлдігіне
әсер етпейді. 1.27-суретте беттердің бөлігі өңделмеген (беттер белгілі
сімен белгіленген), ал кейбір беттері өңделген (белгісі) қақпақ сызбасы
көрсетілген. Өңделген беттерді барлық өлшемдер “А” базасынан қойылған.
Өңделмеген беттер үшін “Б” және көмекші “В” базаларын таңдаймыз. Бұл
базалардан өңделмеген барлық беттерді біріктіретін өлшемдерді қоямыз. Тек
бір “С” өлшемі екі өлшемдік тізбекті байланыстырады.
Дәл осындай жолмен мойынтірек төлкесінің өлшемдері (1.27-сурет)
қойылған. Мұнда өңделген және өңделмеген беттердің өлшемдерін
байланыстыратын “С” өлшемі болып табылады.
Ию арқылы жасалатын бөлшектердің өлшемдерін бөлшектің ішкі
контурымен қою керек, себебі ию кезінде бөлшек қалып пішініне сәйкес
пішінге ие болады. Құбырлардың майысу радиусын құбыр жалпайып кетпеу

үшін (оны алдын ала құммен толтырып) осіне қатысты алу керек(1.28-сурет).

1.28-сурет

Қалыптау арқылы жасалатын бөлшектердің өлшемдерін қойғанда бір
контурды, мысалы, бөлшектің ішкі контурын және оны жасайтын материалдың
қалыңдығын көрсету керек. (1.29-сурет).

1.29-сурет

Механикалық өңдеу арқылы жасалатын бөлшектің өлшемін қойғанда,
жобалаушы бөлшекті жасағанда және өңдеген керекті өлшем оңай оқылатындай
болуын естен шығармау керек.

1.30-сурет

Айналу беттері болып табылатын (“дөңгелек”) бөлшектерді ең ыңғайлы
жасау және өңдеу әдісі – жону. Сондықтан бұл топтың бөлшектерінің бас
көрінісін айналу осі жонғыш білдекте өңдейтіндей, осін горизонталь
орналастырып кескіндейді. 1.30-суретте “дөңгелек” біліктің сызбасы және он
өңдеу сұлбасы көрсетілген.
Шетжақ “А” жазықтығы өлшемдерді санау базасы. Одан дайындаманы өңдеу
басталады. Осындай білікті жасау (операциялық немесе кезеңдік ) ретін
қарастырайық.
Бірінші кезеңде дайендаманы барлық ұзындығы бойынша диаметірі 30мм
етіп жонады және ұзындығы 100мм болатын шет жақтарын кеседі (1.31-сурет).
Екінші кезең – бөлшетің ұзындығы 60мм, диаметірі 20мм бөлігін жону.

1.31-сурет 1.31-сурет

Одан әрі ұзындығы 25мм және диаметірі 16мм цилиндрлік шығыңқысы
орындалады (1.33-сурет).
Диаметірі 16мм-ге тең цилиндірлік ұшында екі ұшынан биіктігі 2мм, 450
бұрышпен қиықжиек жасалады (1.34-сурет).

1.33-сурет 1.34-сурет

Соңынан диаметірі 16мм-ге тең цилиндрлік шығыңқысында диаметірі 8мм-
ге тең бұрғымен тереңдігі 17мм тесік бұрғыланады (1.35-сурет)

1.35-сурет 1.36-сурет

Осы кезеңге сәйкес бөлшектің оң шетжақ бетінен бастап біліктің жұмыс
сызбасында бөлшектің өлшмдері қойылады (1.36-сурет).
1.37-суретте жалғастықтың жұмыс сызбасында өлшемдерді қою мысалы
көрсетілген.

1.37-сурет
Мұнда өлшемдерді қоюдың негізгі базалары I және II шет жақ беттер
болып отыр. Жалғастықтың бунақтар жасалған (а) сыртқы және (б) ішкі бұранда
элементтері бар.
Мұндай типтік элементтер машина бөлшектерінде жиі кездеседі. Бұл
элементтерге өлшемдерді қойғанда кескіш аспапты дұрыс таңдау үшін
бунақжонудың енін және диаметірін көрсету керек.
III және IV беттер бунақжонулардың өлшемдерін есептеу үшін қосымша
базалар болып табылады.
Айналу денесін екі немесе бірнеше бөлікке бөлу арқылы алынған
бөлшектердің өлшемдері 1.38-суретте көрсетілгендей етіп қойылады.

1.38-сурет

Бір проекцияда кескінделетін бөлшектің (түрлі төсемдердің,
қаңылтақтардың, дирагмалардың, жалпақ жұқа бөлшектердің т.с.с.
сызбаларында) қалыңдығының өлшемін шығару сызығының сөресінде көрсетеді
(1.39-сурет).

1.39-сурет

1.39, а-сурет

Егер ию немесе басқа әдіспен жасалған бөлшектің кескіні оның пішіні
және өлшемдері туралы мәлімет бермейтін болса, сызбада оның бетінің
жазбасын кескіндейді. Жазба кескінінің үстінде “Жазба” деген жазуын
орналастырады (1.39-сурет).

1.40-сурет

Жазбада тек дайын бөлшек сызбасында көрсете алмайтын өлшемдерді ғана
қояды.
Жазба кескіні негізгі тұтас сызықтарымен орындалады.
Серіппелік бөлшектердің (тоқтатқыш тығырық сияқты) өлшемдері бос
қойылады. Алғашқы пішіннің өзгеруін (жұмыс жағдайы) штрих-пунктир сызығымен
орындайды және сол сызықтар арасында өлшемдер қойылады (1.41-сурет).

1.5 Бөлшектер бетінің кедір-бұдырлығы

Әр түрлі өңдеу тәсілдері қолданылатын бөлшекті дайындау процесінде дайын
бөлшек бетінде кесуші құралдар әсерінің іздері қалып қояды. Кейде іздер жай
көзге көрінеді, ал кейде бөлшек беті идеал жылтыр болады. Бірақ күшті
үлкейту кезінде кедір-бұдырлар көрінеді. Сонымен, абсолют жылтыр болып
келтірілетін бетпен салыстырғанда нақты бөлшектің бетінде әрқашан пішіні
бойынша да биіктік бойынша да кедір-бұдырлар болады.
Тегіссіздіктердің орналасуы, бағыты, пішіні және биіктігі бірқатар
себептерге байланысты болады: өңдеу режиміне, кесуші құралдың суытылу және
майлау жағдайлары, өңделетін материалдың микроқұрылымы, геометриясы, кесу
мүмкіндігі және т.б. Бөлшектің пайдалану қасиеттері кедір-бұдырлыққа
байланысты, сондықтан бөлшектің жұмыс сызбасын немесе эскизін жасайтын
жобалаушы олардың параметірін дұрыс анықтап, сызбада көрсету керек. Өте
кішкентай шамадағы кедір-бұдырлар көп рет қайталанатын әр түрлі
технологиялық операциялар нәтижесінде алынады және құны жоғары болады.
Сондықтан кедір-бұдырлықтың шамасы пайдалану талаптарды
қанағаттандыратындай оңайлы болуы керек.

Негізгі түсініктер мен анықтамалар
МЕСТ 2.789-73 бойынша беттің кедір-бұдырлығы дегеніміхз майда қадамды,
беттің бедерін түзетін, базалық ұзындық деп аталатын белгілі бет бөлігінде
қарастырылатын тегіссіздіктер жиыны. Кедір-бұдырлық дәрежесі үлкен болған
сайын базалық ұзындығы үлкен болуы керек және ол стандартқа сәйкес
тағайындалады:
25; 8; 2,5; 0,8; 0,25; 0,08; 0,03; және 0,01мм.
1.41-суретте базалық ұзындықта орта m сызығы жүргізілген қатты
үлкейтілген беттің нақты пішіні кескінделген.

1.41-сурет

Орта сызық базалық ұзындықта өлшенетін пішінді оның нүктелерінің
арақашықтықтарының (Y1,Y2, Y3, Y4,... Yn) квадраттарының қосындысы ең аз
мөлшерде болатындай етіп бөледі.
Пішіннің отта сызығы беттің сандық шамаларын анықтау базасы болып
табылады.
МЕСТ 2769-73 (СТ СЭВ 683-77) бойынша кедір-бұдырлық мына параметрлер
бойынша сипатталады:
Rа – пішінінң орташа ариметикалық ауытқуы, мкм – микрометр;
Rz – пішінінің тегіссіздікткрінің он нүкте бойынша алынған биіктігі,
мкм;
Rmax – пішін тегіссіздіктердің ең үлкен биіктігі, мкм;
Sm – тегіссіздіктердің орташа қадамы;
Si – шыңдары бойынша алынған тегіссіздіктердің орта адымы;
Аталған алты параметрдің үшеуі пішін тегіссіздігінің биіктігін, үшеу
қадамын анықтайды. Практикада негізінен Ra және Rz параметрлерін қолданады.

tp – шыңдары салыстырмалы тірек ұзындығы, мұнда р – пішін қимасының
деңгейінің сандық мәні (1.14-сурет).
Ra – пішіннің ауытқуының абсолют мәндерінің базалық ұзындықтағы орташа
арифметикалық мәні.

Класқа байланысты беттердің кедір-бұдырлығы

Rz – пішінінің бес минимум және максимум нүктелерінің ауытқуының
абсолют мәндерінің базалық ұзындықтағы орташа арифметикалық мәндерінің
қосындысы.

.
Кедр-бұдырлықты мөлшерлегенде Rz параметірінің орнына Ra параметірін
қолданған дұрыс. Бірақ бақылаудың нақты беттерін ескеріп, Rz параметірі де
(сағат механизмі бөлшектері, кесуші аспап қырлары және т.б.) қолданылады.
Ra параметірінің қолдануға жоғары бағаланатын, мкм-мен берілген
сандық мәндері: 50; 25; 12,5; 6,3; 3,2; 1,6; 0,8; 0,4; 0,2; 0,1; 0,05;
0,025; 0,012; 0,006. Бұл мәндерді қолдану дайын өнімді тексеруді
жеңілдететін үлгі (эталон) беттердің кедір-бұдырлығына толық сәйкес
келетінбөлшек бетінің кедір-бұдырлығын алуға мүмкіндік береді.
Стандарт бойынша кедір-бұдырлықтың 14 класы орнатылған. 1-класс ең
тұрпайы Ra=50 мкм, ал 14-класс ең таза Ra=0,006 мкм (1.1-кесте)

Стандарт бойынша кедір-бұдырлықтың дәрежесін 6-14 кластар үшін ұсақ
етіп, а.б.в разрядтарға (анықтамалық әдебиеттерді қараңыз) бөледі.
Дайын бұйымның кедір-бұдырлығы жеке түрде немесе құрал-сайандардың
көмегімен бағаланады. Көзбен көру үшін бұйым беті салыстырылатын эталондар
жиыны қажет және оның мынадай өзіндік талаптары бар:
1. Эталондар және бақыланатын бөлшектер бірдей материалдан жасалуы
керек.
2. Эталон пшіні мен бөлшек пішіні сәйкес болуы керек.
3. Эталонды өңдеу әдісі бөлщекті өңдеу әдісімен бірдей болуы керек.
Кедір-бұдырлық шамасы
Кедір- Базалық ұзындық
бұдырлық класы (мм)
Rz, мкм Ra, мкм
1987 ж. дейін1987 ж. бастап
1 320 80 50 8
2 160 40 25
3 80 20 12,5
4 40 10 6,3 2,5
5 20 5 3,2
6 10 2,5 1,6 0,8
7 5 1,25 0,8
8 2,5 0,63 0,4
9 1,25 0,32 0,2 0,25
10 0,63 0,16 0,1
11 0,32 0,08 0,05
12 0,16 0,04 0,025

Кедір-бұдырлықты анықтайтын құралдар түйіспелі, түйіспелі емес және
арнайы болады. Түйіспелілердің қатарына проилогратар және проилометрлер
жатады.
1.42-суретте В.М.Киселевтың КВ-7 профилометрінің құрамасы
келтірілген. Датчик 1 магнит өрісінде орналасқан қатаң бекітілген 2 инесі
бар жылжымалы катушка.

1.42-сурет

Ине, бақыланатын бет бойымен жылжып
тегіс болмаған жағдайда тербеледі.
Бұл кезде катушкада ине тербелісіне пропорционал ЭҚК. пайда болып , 4-
күшейткіште арнайы буымен интегралданады. Интегралдаудан кейін күшейикіштің
шығуындағы, иненің сол мезеттік орналасуына пропорционалкернеу 5-аспаппен
өлшенеді.
Проилогратың көмегімен арнайы таспада беттің контуры 1.42-суретте
көрсетілгендей етіп сызылады және осы профилограмма бойынша қажетті
параметрлер анықталады.
Оқу практикасында нобайларды жасаған кезде көзбен көру арқылы, яғни
этолондармен салыстыру қолданылады. Бірақ жалпы көрініс (құрастыру)
сызбалары бойынша жұмыс сызбаларын жасағанда жоғарыда аталған әдістерді
қолдану мүмкін емес, сондықтан мына ұсыныстарды пайдалануға болады:
1
2.
3.

1. Түйіндесетін бөлшектер жанаспайды кедір-бұдырлықтың 1 –2 кл. Ra(50...25)
2. Түйіндесетін бөлшектер жанасады, бірақ бір-біріне қатысты қозғалмайды 3
–4 кл. Ra(312,5...6,3)
3.Түйіндесетін бөлшектер жанасады, бірақ бір-біріне қатысты қозғалады
5 – 6 кл. Ra(3,2...1,6).
№ Беттердің мінездемесі мкм
1 Тұғырлар негіздері, кронштейн тіректері тірек беттері 50... 6,3
және т.б.
2 Бұрандамаларға, бұрамаларға арналған бұрғыланған 12,5... 3,2
тесіктер, бұрама басының ұялары, жұмыс істемейтін бунақ,
біліктердің жұмыс істемейтін беттері және т.б.
3 Мұрындық тесіктері 0,8... 0,4
4 Біліктердің және тесіктердің қондырылатын беттері:
Жылжымалы қосылыстар үшін 0,4... 0,1
Жылжымалы емес қосылыстар үшін 6,3... 0,4
5 Цилиндрлік реттығындардың, тығынжылдардың және олардың 0,4... 0,013
тесіктерінің беттері
6 Бекітпе бұранда беттері 3,2... 0,8
7 Жүрістік бұранданың жақ беті 0,8... 0,1
8 Тісті дөңгелек пішіні 0,8
9 Тісті дөңгелектер ойымдарының диаметрі бойынша 1,6 ...3,2
10 Тісті дөңгелектер шығыңқылықтарының диаметрі бойынша 3,2 ... 6,3
11 Күпшектерге, дөңгелектерге, шкивтерге, төлкелерге
мойынтіректер қондыру орындары:
d 80 мм 0,8
d 80 мм 1,6
12 Кілтек бунағының жақ беттері 3,2 ... 6,3
13 Бунақтар, қиықжиектер, бунаулар, дөңгелектеулер және 3,2... 6,3
т.б.

Жоғарыда келтірілген ұсыныстарды абсолюдтті деп қабылдауға болмайды.
1.2-кестеде жиі кездесетін бөлшектердің кедір-бұдырлығы келтірілген.

1.2-кесте

Машиналар бөлшектерінің беріктігі көптеген акторларға байланысты және
олардың ішінде өңделетін беттердің тазалығына назар аударудың мәні
зор. Машиналар бөлшектердің сыну себептерін зерттеу, бұйымның
шоғырлану, қондырулар беріктігі, жегіделік төзімділігі және т.б.
Дұрыс өңделмеген бөлшектері бар қозғалмалы қосылыстарда әсерлесу
мардымсыз және жартылай құрғақ және тіпті құрғақ үйкеліс орын алады.
Бұл түйіндескен бөлшектердің бір-бірімен жұмысы бекігенше электор
қуатының шығынына душар етеді. Беку процесі, яғни тегіссіздіктердің
тегістелуі кинематикалық қосақтар саңылауының үлкеюіне әкеліп тірейді,
ал бұл машина жұмысының дәлдігіне әсер етеді.
Сонымен қатар, айналмалы жұптарының өте тегіс беттері (білік-
сырғанау мойынтірегі) бетке майдын баруын қиындай болады
(молекулааралық байланыстар әсер ете бастайды). Бұл кезде металл
бөлшектері үйкелген заттардан бөлініп, тозуды үдетеді.
Баспақтық қондырулар бойынша дұрыс өңделмеген бетті бөлшектердің
қосылыстарында микробұдырлардың мыжылу жүреді. Нәтижесінде
бөлшектердің нақты тартылуы есеплелгендегіден едәір аз болады, яғни
қосылыс беріктігі нашарлайды. Жалпы айтқанда, құрастыруға дейін
бөлшектің кедір-бұдырлығы көп болған сайын, құрастырудан кейін қосылыс
беріктігі азаяды.
Егер дұрыс өңделмеген бетті бөлшектер сумен әсерлесетін болса,
бұдырлар ойықшаларында ылғал ұзақ сақталып, жегідеге ұшырайды. Бет
неғұрлымтаза болса бұйым жегідеге соғұрлым шыдамды келеді.
Өңдеу іздерінің бағыты беттің маңызды геометриалық сипаттамасы
болып табылады (1.2-кестені қара).
Беттердің кедір-бұдырлығының параметрлерін негіздеп таңдау үшін
мынадай ұсыныстар жасалады:
1. Кедір-бұдырлық параметрлерін бұйымның пайдалану жағдайларына
қарап тағайындау керек.
2. Түйіндесетін беттерге бірдей кедір-бұдырлық шамасы
тағайындалуы тиіс.
3. Үйкелетін беттердің тазалығына қатысты жылдамдықтар, жоғары
болған сайын жоғары болуы керек.
4. Тазалық дәрежесі өте жоғары болатын жұмыс беттері:
а) поршнедік сақиналар мен цилиндрлер, тазалықтың 10 –11 класы;

1.3-кесте
Тегіссіздік беттері бағыттарының түрлері мен олардың сызбаларда кескінделуі

Бұдырлар іздерінің Сұлбалық кескіні Сызбадағы шартты
бағыты кескіні
Параллель
Перпендикуляр
Қиылысушы
Өз бетінше
Дөңгелек тәрізді
Радиалды

б) дизельдердің отын сорғыларының тығынжылдық (плунжерлік) қосақтары:
11 – 12 кластар және одан таза;
в) бүркігіштің тозаңдаңдатқыштарының инелері мен тұрқылары: 11 –12
кластар және одан таза;

Кедір-бұдырлардың сызбаларда белгіленуі
МЕСТ 2309-73 (СТ СЭВ 1632-79) кедір-бұдырдың бөлшек сызбаларында
белгілену ережелерін тағайындайды (1.43а,б,в -суреттер).

)а) б)) В))

1.43-сурет

Белгілердің өлшемдері сызбадағы өлшем сандарының биіктігіне тең, ал
Н=(1,5...3)һ. Белгі сызығының жуандығы S2, мұндағы S – сызба контуры
сызығының жуандығы.
Бөлшек бетінің өңделу түрі көрсетілмеген жағдайда белгісі қолданылады,
яғни қажетті кедір-бұдырлыққа қол жеткізу әдісі маңызды емес жағдайда (1.44
а-сурет).

а)) б)) в))

1.44-сурет

таңбасы — бөлшек бетінің өңделу әдісі көрсетілген жағдайда қолданылады.
Өңделу әдісі белгінің горизонталь сөресінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.