Мектепке дейінгі бала өмірінің даму сатылары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
І. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛА ӨМІРІНІҢ ДАМУ САТЫЛАРЫ ... ... ... 5
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.8
1.2 Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі баланың ойлау, сөйлеу, ес, қиял үдерістерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.14
1.3 Мектепке дейінгі балалардың жүйке жүйесінің дамуы және оның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ РЕЖИМДІК ҮРДІСТЕРІ ... .16
2.1 Мектепке дейінгі балалардың режимдік үрдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16.20
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үрдістерінің дамуы ... ... ...21.25
2.3 Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбие жүйесінде жас шамаларына қарай бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.31
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32.33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
І. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛА ӨМІРІНІҢ ДАМУ САТЫЛАРЫ ... ... ... 5
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.8
1.2 Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі баланың ойлау, сөйлеу, ес, қиял үдерістерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.14
1.3 Мектепке дейінгі балалардың жүйке жүйесінің дамуы және оның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ РЕЖИМДІК ҮРДІСТЕРІ ... .16
2.1 Мектепке дейінгі балалардың режимдік үрдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16.20
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үрдістерінің дамуы ... ... ...21.25
2.3 Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбие жүйесінде жас шамаларына қарай бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.31
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32.33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Тақырыптың өзектілігі. Бұл курстық жұмыста мектеп жасына дейінгі балалардың даму сатылары мен режимдік үрдістері. Жас ұрпақ тәрбиесі – адамзаттың мәңгілік тақырыбы, ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты. Баланың шын мәнісіндегі адам болып қалыптасуы қыруар уақыт пен тер төгетін, зор еңбекті қажет ететін, ауқымы кең, жауапкершілігі мол жұмыс. Ұлы абай: «Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе дүниедегі жақсы-жаманды таниды дағы сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады», — десе, француз педагогы Жан Жак Руссо: «Бала туғанда ақ қағаздай болып туады, оның үстінде шимайды қалай салсан, қағаз бетіне солай түседі, бала тәрбиесі сол сияқты, өзің қалай тәрбиелесең, ол солай тәрбиеленеді», — деген екен.
Адамның дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу, пісу процесі болып табылады да, туа біткен және өсе келе бойға сіңген қасиеттердің, сандық және сапалық өзгерістерінің бәрін қамтиды. Дене дамуы бойдың, салмақтың өзгеруімен, бұлшық еттер күшінің артуымен, сезім мүшелерінің жетілуімен, қимылдардың үйлесімділігімен т.б. байланысты. Даму процесінде танымдық, еріктік, эмоциялық процестерде, жеке адамның психикалық сипаттары мен белгілерінің қалыптасуында елеулі өзгерістер болады. Даму барысында баланың биологиялық индивид ретінде адамға, жеке адам ретінде адамзат қоғамының мүшесіне айналуы жүзеге асады. Адамның дамуы дегеніміз – оның тегінде бар және туа біткен белгілердің жай ғана сандық көрінісі емес. Даму – бұл ең алдымен айналадағы болмыстың ықпал жасауымен ағза мен психикада болып жатқан сапалық өзгерістер. Адамның дамуы мен оның жеке басының қалыптасуы біртұтас процесс.
12 жылдық білім берудің қажеттілігі, бес жасар балаларды мектепалды даярлықтан өткізу мәселелерімен бірге, жалпы білім беретін мектептерде және балалар бақшасында білім, білімділік бағдармалардың сапасын арттырып, тәрбие жұмысын жетілдіруді көздейді.
Балаларды мектепке дайындауда психологиялық өріс-еркіндік, батылдық, имандылық тәрбиелерін бала бойына сіңіріп, оларды жеке тұлға ретінде қалыптастыру шешуші роль атқарады.
Курстық жұмыстың мақсаты – 5 — 6 жастағы балалардың дене дамуымен психикалық саулығын қорғау және нығайту ақыл ойын жетілдіру, олардың бойында қарапайым білім негіздерін іскерлікпен, дағдылардың алғышарттарын қарай отырып, бастауыш мектепте білім алуға бірдей бастапқы мүмкіндіктермен қамтамасыз ету. 5 – 6 жасар балалардың мектепалды даярлығы отбасыдан, мектепке дейінгі ұйымдардың мектепалды даярлық топтарында немесе жалпы білім беретін мектептердің мектепалды сыныптарында, мектепке дейінгі шағын орталықтарда мектепалды даярлық бағдарламасы негізінде жүзеге асады.
Адамның дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу, пісу процесі болып табылады да, туа біткен және өсе келе бойға сіңген қасиеттердің, сандық және сапалық өзгерістерінің бәрін қамтиды. Дене дамуы бойдың, салмақтың өзгеруімен, бұлшық еттер күшінің артуымен, сезім мүшелерінің жетілуімен, қимылдардың үйлесімділігімен т.б. байланысты. Даму процесінде танымдық, еріктік, эмоциялық процестерде, жеке адамның психикалық сипаттары мен белгілерінің қалыптасуында елеулі өзгерістер болады. Даму барысында баланың биологиялық индивид ретінде адамға, жеке адам ретінде адамзат қоғамының мүшесіне айналуы жүзеге асады. Адамның дамуы дегеніміз – оның тегінде бар және туа біткен белгілердің жай ғана сандық көрінісі емес. Даму – бұл ең алдымен айналадағы болмыстың ықпал жасауымен ағза мен психикада болып жатқан сапалық өзгерістер. Адамның дамуы мен оның жеке басының қалыптасуы біртұтас процесс.
12 жылдық білім берудің қажеттілігі, бес жасар балаларды мектепалды даярлықтан өткізу мәселелерімен бірге, жалпы білім беретін мектептерде және балалар бақшасында білім, білімділік бағдармалардың сапасын арттырып, тәрбие жұмысын жетілдіруді көздейді.
Балаларды мектепке дайындауда психологиялық өріс-еркіндік, батылдық, имандылық тәрбиелерін бала бойына сіңіріп, оларды жеке тұлға ретінде қалыптастыру шешуші роль атқарады.
Курстық жұмыстың мақсаты – 5 — 6 жастағы балалардың дене дамуымен психикалық саулығын қорғау және нығайту ақыл ойын жетілдіру, олардың бойында қарапайым білім негіздерін іскерлікпен, дағдылардың алғышарттарын қарай отырып, бастауыш мектепте білім алуға бірдей бастапқы мүмкіндіктермен қамтамасыз ету. 5 – 6 жасар балалардың мектепалды даярлығы отбасыдан, мектепке дейінгі ұйымдардың мектепалды даярлық топтарында немесе жалпы білім беретін мектептердің мектепалды сыныптарында, мектепке дейінгі шағын орталықтарда мектепалды даярлық бағдарламасы негізінде жүзеге асады.
1. Ә. Меңжанова «Мектепке дейінгі педагогика» - Алматы «РАУАН» 1992
20 – 46 беті
2. Ф. Н. Жумабекова «Мектепке дейінгі педагогика» Астана «ФОЛИАНТ» 2008 55 – 78 беті.
3. «Мектепалды даярлық» журналы № 6 2009жылы 19 – 20 беті.
4. «Мектепалды даярлық» журналы № 4 2009 жылы 11 – 12 беті.
5. «Республикалық ғылыми - әдістемелік журналы» № 3 2009 жылы 6 – 8 беті.
6. «Отбасы және балабақша» журналы № 1 2008 жылы 11 – 13 беті.
7. «Отбасы және балабақша» журналы № 5 2008 жылы 8 – 9 беті
8. Әбиев «Мектепке дейінгі педагогика» Алматы 2005
9. В. С. Мухина «Балалар жас психологиясы» Алматы «РАУАНА» 1998 жылы 26 – 43 беті.
10. Т.Сабыров «Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері» Алматы 1977 124 – 131 беті.
11. Ө.А.Уманов, В.А.Парфенов «Бала бақыты» Алматы, 1979 жылы 25-28 беті.
12. Р. Қоянбаев «Тәрбиетеориясы» - Алматы, 1991 жылы. 68-74 беті
13. Е.Сағындықұлы «Педагогика» Алматы 1999 жылы 45-55 беті
14. В.А. Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1976. 214-221 беті
15. Божович Е.И. Личность и ее формирование в детском воз-расте.-Москва 1968 124 – 132 беті
16. Ахметова Г.К., Исаева З.А., Әлқожаева Н.С.Педагогика:Оқулық.-Алматы:Қазақ университеті, 2006
17. Әлқожаева Н.С. Педагогика (оқу әдістемелік кешен) .-Алматы:Қазақ университеті, 2006
18. Педагогика. Оқу құралы (Ред. Пидкасистого.-М., 1998) Аударған Г.К. Ахметова, Ш.Т. Таубаева.-Алматы:Қазақ университеті, 2008
20 – 46 беті
2. Ф. Н. Жумабекова «Мектепке дейінгі педагогика» Астана «ФОЛИАНТ» 2008 55 – 78 беті.
3. «Мектепалды даярлық» журналы № 6 2009жылы 19 – 20 беті.
4. «Мектепалды даярлық» журналы № 4 2009 жылы 11 – 12 беті.
5. «Республикалық ғылыми - әдістемелік журналы» № 3 2009 жылы 6 – 8 беті.
6. «Отбасы және балабақша» журналы № 1 2008 жылы 11 – 13 беті.
7. «Отбасы және балабақша» журналы № 5 2008 жылы 8 – 9 беті
8. Әбиев «Мектепке дейінгі педагогика» Алматы 2005
9. В. С. Мухина «Балалар жас психологиясы» Алматы «РАУАНА» 1998 жылы 26 – 43 беті.
10. Т.Сабыров «Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері» Алматы 1977 124 – 131 беті.
11. Ө.А.Уманов, В.А.Парфенов «Бала бақыты» Алматы, 1979 жылы 25-28 беті.
12. Р. Қоянбаев «Тәрбиетеориясы» - Алматы, 1991 жылы. 68-74 беті
13. Е.Сағындықұлы «Педагогика» Алматы 1999 жылы 45-55 беті
14. В.А. Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1976. 214-221 беті
15. Божович Е.И. Личность и ее формирование в детском воз-расте.-Москва 1968 124 – 132 беті
16. Ахметова Г.К., Исаева З.А., Әлқожаева Н.С.Педагогика:Оқулық.-Алматы:Қазақ университеті, 2006
17. Әлқожаева Н.С. Педагогика (оқу әдістемелік кешен) .-Алматы:Қазақ университеті, 2006
18. Педагогика. Оқу құралы (Ред. Пидкасистого.-М., 1998) Аударған Г.К. Ахметова, Ш.Т. Таубаева.-Алматы:Қазақ университеті, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
І. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛА ӨМІРІНІҢ ДАМУ САТЫЛАРЫ ... ... ... 5
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...5-8
1.2 Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі баланың ойлау, сөйлеу, ес, қиял үдерістерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-14
1.3 Мектепке дейінгі балалардың жүйке жүйесінің дамуы және оның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ РЕЖИМДІК ҮРДІСТЕРІ ... .16
2.1 Мектепке дейінгі балалардың режимдік үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..16-20
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үрдістерінің дамуы ... ... ...21-25
2.3 Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбие жүйесінде жас шамаларына қарай бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-31
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32- 33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..34
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Бұл курстық жұмыста мектеп жасына дейінгі балалардың даму сатылары мен режимдік үрдістері. Жас ұрпақ тәрбиесі - адамзаттың мәңгілік тақырыбы, ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты. Баланың шын мәнісіндегі адам болып қалыптасуы қыруар уақыт пен тер төгетін, зор еңбекті қажет ететін, ауқымы кең, жауапкершілігі мол жұмыс. Ұлы абай: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе дүниедегі жақсы-жаманды таниды дағы сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады, -- десе, француз педагогы Жан Жак Руссо: Бала туғанда ақ қағаздай болып туады, оның үстінде шимайды қалай салсан, қағаз бетіне солай түседі, бала тәрбиесі сол сияқты, өзің қалай тәрбиелесең, ол солай тәрбиеленеді, -- деген екен.
Адамның дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу, пісу процесі болып табылады да, туа біткен және өсе келе бойға сіңген қасиеттердің, сандық және сапалық өзгерістерінің бәрін қамтиды. Дене дамуы бойдың, салмақтың өзгеруімен, бұлшық еттер күшінің артуымен, сезім мүшелерінің жетілуімен, қимылдардың үйлесімділігімен т.б. байланысты. Даму процесінде танымдық, еріктік, эмоциялық процестерде, жеке адамның психикалық сипаттары мен белгілерінің қалыптасуында елеулі өзгерістер болады. Даму барысында баланың биологиялық индивид ретінде адамға, жеке адам ретінде адамзат қоғамының мүшесіне айналуы жүзеге асады. Адамның дамуы дегеніміз - оның тегінде бар және туа біткен белгілердің жай ғана сандық көрінісі емес. Даму - бұл ең алдымен айналадағы болмыстың ықпал жасауымен ағза мен психикада болып жатқан сапалық өзгерістер. Адамның дамуы мен оның жеке басының қалыптасуы біртұтас процесс.
12 жылдық білім берудің қажеттілігі, бес жасар балаларды мектепалды даярлықтан өткізу мәселелерімен бірге, жалпы білім беретін мектептерде және балалар бақшасында білім, білімділік бағдармалардың сапасын арттырып, тәрбие жұмысын жетілдіруді көздейді.
Балаларды мектепке дайындауда психологиялық өріс-еркіндік, батылдық, имандылық тәрбиелерін бала бойына сіңіріп, оларды жеке тұлға ретінде қалыптастыру шешуші роль атқарады.
Курстық жұмыстың мақсаты - 5 -- 6 жастағы балалардың дене дамуымен психикалық саулығын қорғау және нығайту ақыл ойын жетілдіру, олардың бойында қарапайым білім негіздерін іскерлікпен, дағдылардың алғышарттарын қарай отырып, бастауыш мектепте білім алуға бірдей бастапқы мүмкіндіктермен қамтамасыз ету. 5 - 6 жасар балалардың мектепалды даярлығы отбасыдан, мектепке дейінгі ұйымдардың мектепалды даярлық топтарында немесе жалпы білім беретін мектептердің мектепалды сыныптарында, мектепке дейінгі шағын орталықтарда мектепалды даярлық бағдарламасы негізінде жүзеге асады.
Зерттеу міндеті. Балаларды мектепалды даярлықтан өткізу барысында оқыту мен тәрбиелеудің төрт міндеті қарастырылады.
Бірінші міндет: әлеуметтік дамуда баланың үлкендермен қарым-қатынасы және өз құрбы-құрдастармен баланың ой-өрісінің қалыптасу мүмкіндіктері көзделеді, өз отанына, отбасына халқының салт-дәстүріне көңіл бөлу жолдары қарастырылады.
Екінші міндеті: танымдық даму барысында мына міндеттер ерекшеленеді: айнала қоршаған өмірмен таныстыру мәселелерін түйіндеу, оның тәсілдері мен қасиетін сезіну.
Үшінші міндеті: әсемдік даму эстетикалық барысында өмірге деген құштарлық мен көркемдік танымды қалыптастырады.
Төртінші міндеті: дене тәрбиесі дамуында салауатты өмір салтын қалыптастыру, дене мәдениетінің жан-жақты күтімі мен дұрыс дамуы, өзін қоршаған ортамен байланысы, өз денсаулығына, ауру-сырқау т.б. қауіп қатерден сақтану қарастырылады.
Қазақастан Республикасының 2010 жылға дейінгі білім беруде дамытудың мемлекеттік бағдарламасында үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейі мектепке дейінгі тәрбие және оқытуда баланың бойында оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеуге, яғни мектепалды дайындыққа ерекше көңіл бөлініп отыр.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындығын қалыптастыру үшін танымдылық процесстерін дамыту.
Мектеп жасына дейінгі балалардың психофизиологиялық ерекшеліктері.
Сондықтан мектеп жасына дейінгі балаларға, олардың отбасына көмек ретінде зерттеу жұмысын жазуды жөн көрдік. Зерттеу жұмысын бастамас бұрын біз алдымызға мынадый болжам қойдық - балалардың танымдық процестерін дамытуда міндеті болып табылады.
Зерттеу объектісі - мектепке дейінгі жастағы балалар.
Зерттеудің ғылыми болжамы - егер, процестерінің дамуы, қоршаған ортаның баламен қарым-қатынасына байланысты.Егер зерттеу мақсаты болжам мақсатқа жету жолында мынандай міндеттерді алдымызға қойдық.
- мектеп жасына дейінгі балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
- мектеп жасына дейінгі балаларда танымдық процестерінің денгейлерінің диагностикасы.
- баланы мектепке дайындаудың тиімді әдіс-тәсілдерін қолданудың психологиялық мүнкіндіктерін айқындау.
Зерттеу әдістері - танымдық процестерді зерттеуге арналған стандартты әдістер комплексі. Түрлі әңгіме әдістерін қолдану.
І. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛА ӨМІРІНІҢ ДАМУ САТЫЛАРЫ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы
3 жасынан 6 - 7 жасына дейінгі дәуірде балада ой-өріс дамуы жылдамдасады, қоршаған дүние жөніндегі танымы қалыптасады, өмір ағысындағы өзін-өзі және өз орнын түсіне бастайды, өзіндік баға беру ептілігі шыңдала түседі. Оның бұл күндегі негізгі іс-әрекеті-ойын, енді бірте-бірте ойынның жаңа сеп-түртклері басты рөл атқара бастайды,бала өзін қияли жағдайларға салып, сондағы қимыл-әрекеттерді орындауға тырысады.Бұл кездегі басты үлгі-ересектер. Егер кешегі күні өнегелік әсерлерді анасынан, әкесінен, тәрбиешілерінен алатын болса, бұл күнде ол теледидардың өрескел ықпалына түсіп, қарақшылардың, тонаушылардың, зорлықшылардың, ланкестердің қылықтарын қайталағанды қызық көреді. Балалар экранда не көрсе, соның бәрін тікелей тұрмыста қайталауға құштар келеді. Осыдан баланың психикалық және әлеуметтік дамуында өмір шарттары мен тәрбие шешуші рөл атқаратыны жөніндегі тұжырымның дұрыс екеніне көзіміз жетіп жүр.Табиғи қасиеттер, нышандар тек тәрбие жағдайлары бола келіп,бірақ бала дамуында қозғаушы күш міндетін атқара алмайды. Бала қалауынша қалыптасады, қалай ол өседі - мұның бәрі оны қоршаған адамдарға тәуелді, олардың қалай тәрбиелеуіне байланысты. Мектепке дейінгі балалық шақта даму үдерісі барша бағыттарда өте қарқынды жүріп жатады. Оның миы әлі жетіле қойған жоқ, қызметтік ерекшеліктері дараланбаған, қызметі шектеулі. Сәби бала өте икемді, оқу әрекетіне берілгіш. Оның мүмкіндіктері ата-аналары мен педагогтардың шамалағанынан көп жоғары. Осы кезеңдік ерекшеліктерді тәрбиеде толығымен пайдалана білу қажет. Сонымен бірге тәрбиенің жан - жақты жаңа үйлесімді сипатын қамтамасыз етуге тырысу керек. Тек қана ізгілік дамуын тән - дене тәрбиесімен, еңбек қабілетін көңіл - күймен, сананы эстетикалық сезіммен табиғи байланыстыра отырып, мектеп жасына жетпеген баланың барлық сапа қасиеттерін бірқалыпты және үйлесімді дамытуға болады.
Мектеп жасына дейінгі баланың қабілеттері дәл, сезімтал қабылдауға, күрделі жағдайларда жол таңдауға епті, сөз байламы пайымды, бақылағыш және тапқыр келеді. 6 жасқа жақындағанда арнайы, мысалы, музыкалық, көркем өнерлік - қабілеттері дами бастайды.
Баланың ойлау қабілеті оның таным - білімімен байланысты, неғұрлым көп білген балада жаңа ойлар құрастыруға қажет ұғымдар қоры ұлғая түседі. Бірақ, жаңа білімдерді жинақтау барысында бала өзінің алғаш ұғымдарын жетілдіре түсумен бірге, мағынасы күңгірт, белгісіз болған болжаулар мен түсініксіз сұрақтар шеңберіне шырмалады. Бұл қарқынды дамудағы танымдық үдеріске кедергі жағдайларды тудырады. Түсініксіздерге кезіккен бала дамуы енді сәл тоқырауға кез болады. Ойлау үдерісі жас шектеуіне кезігіп, "балалықтан" шыға алмай әуре болады. Әлбетте, әр түрлі айла жолдарымен бұл жағдайдан аттап өтуге болар, бірақ, 6 жасар баланы оқыту тәжірибесі көрсеткендей, мұнымен айналысудың қажеті жоқ.
Кіші жастағы бала өте қызыққыш, көп сұрақтар беріп, қәпелімде жауабын талап етеді. Бұл жаста ол шаршап, шалдығуды білмейтін зерттеушіге айналады. Педагогтардың көпшілігі мұндай жағдайда баланың талғамдарын қанағаттандырып, құмарын басу үшін ол неге қызықса, не жөнінде сұрап жатса, соған жауап беріп, үйрету, оқыту орынды болатынын алға тартады.
Бұл жаста баланың сөйлеу тілі жемісті дамуда болады. Сөздік қоры ұлғайып (4000 сөзге дейін), тілдің мағыналық тарапы өрістей бастайды. 6-7 жаста балалардың көпшілігі дұрыс дыбыстауды игереді.
Бірте - бірте балалардың үлкендермен қатынастар сипаты өзгере бастайды. Әлеуметтік шарттар мен еңбек дағдыларының қалыптасуы жалғаса түседі. Осы жаста дағдыланған өзін - өзі күту, жуыну, тіс тазалау сияқты әрекеттері өмірлік әдеттерге айналады. Егер осы қасиеттердің қалыптасу дәуірін байқамай, өткізіп алсақ онда олардың орнын толтыру өте қиынға түседі. Бұл жастағы баланың сезімі ауысымды, қозғыш келеді. Әр күні көретін теледидардағы қысқа хабарлардың өзі оның денсаулығы үшін өте зиянды. 2 жасар баланың ата - аналарымен бір сағат, кейде одан да артық теледидар алдында отырып қалатын жағдайлары көп ұшырасады. Бала әлі өзінің не тыңдап, не көріп отырғанын түсіну дәрежесіне жеткен жоқ.Сондықтан,оның жүйке жүйесі үшін шектен тыс тітіркендіргіш болған теледидар оны шаршатып,көз жанарын әлсіретеді.3-4 жастан бастап балаға кішкентайларға арналған хабарларды аптасына 1-3 рет 15-20 минут уақыт арасында қарап тұруға рұқсат берген жөн. Егер жүйке-жүйесінің қозулары жиі және ұзақ қайталанатын болса,бастауыш мектеп жасында-ақ бала жүйке сырқаттарына тап болуы сөзсіз.Кейбір деректердің айғақтауынша,мектеп жасына жеткен балалардың төрттен бірінің ғана денсаулығы күмәнсіз өз қалпында. Қалған балалардың қандай да науқас белгілеріне шалдығудың басты себепшісі-теледидар. Күн ұзақ экранға үңілген сәби қалыпты тән-дене дамуынан қалады,қажетсіз жүйкесін шаршатады, тіпті керек болмаған ақпаратпен әлі жетіліп болмаған миын ластайды. Ал ата-аналар болса,педагогтар мен дәігерлердің кеңесін жол-жөнекей тыңдап,құлақ асқысы келмейді. Мектепке дейінгі жастың соңғы кезеңінде балаларда саналы белгіленген мақсат және ерік - күшімен байанысты ырықты белсенді зейін нышандары көрінеді.Ырықты және ырықсыз зейін бірінің орнына бірі келіп,алмасып тұрады.Зейіннің бөліну және ауысу қаиеттері әлсіз дамыған.Сондықтан да,бала бір орында отыра алмайды, алаңдағыш, назары шашыраңқы.Мектеп алды баласы көп нәрсе біледі және көп нәрсені орындай алады.Бірақ, оның ақыл мүмкіндіктерін,былдырлаған тіліне қызығып,артықша әсірелеуге болмайды.Ойлаудың қисынды қапы әлі ода қалыптаспаған.Бұл кезеңдегі жетілген ақыл-ес дамудың қортындысы - көрнекі - бейнелі ойлаудың ең жоғары түрі.Баланың ақыл дамуында мтематикалық ұғымдар маңызды рөл атқарады.Кейінгі он жылдықтарда әлемдік педагогика 6 жасар балаларды оқыту мәселелеріне орайлас логикалық,математикалық,жалпы абстракт ұғымдарды қалыптастырудың көптеген қырларын түбегейлі зерттеді.Осының арқасында мұндай абстракциялар пайда ету үшін бала ақылы әлі жетіспегені дәлелденді.Дегенмен, орынды әдістерді қолданып,отыратын болсақ,бала білім игеруде көңіл толарлықтай табыстарды иеленуі мүмкін.Ақыл дамуы желісінде түсінім "кедергілері"ұшырасады.Бұл құбылыстың мәнін ашуда швед психологы Ж.Пиаже көп еңбектенген.Балалар ойын барысында ешқандай оқымай-ақ заттардың формасы,көлемі,саны жөніндегі түсініктерді жеңіл игеріп алады.Бірақ, арнайы педагогикалық басшылық болмай, қатынастарды түсіну "кедергілерінен" балалардың аттап өтуі қиын.Мысалы,мектепке дейінгі бала қай жерде көлемдік,ал қай жерде сандық айырмашылық барын түсіне алмай дал болады.Бір кілә мақта ауыр ма,бір кілә темір ауыр ма?деген сұраққа бала ойлануға ақылы жетпегендіктен - бір кілә темір ауыр дей салады.Бұл қарапайым мысал ойлаудың принциптік мүмкіндіктерін ашып береді.Метеп жасына дейінгі баланы өте қиын және күрделі заттарға(мысалы,интеграл есептеулерге)үйретуге болады,бірақ.одан түсер пайда жоқтың қасы. Халықтық педагогика,әлбетте"Пиаже кедергілерін"білген,сондықтан да, бала тәрбиесіне даналықпен келесі тұжырымды қосқан:"Жас күнінде - жаттасын,есейгесін - түсінер".Өз уақытында келетін мүмкіндікті уақытынан бұрын,жас кезеңі келмей,зорлап ашудың қажеті болмайды.Даму желісін жасанды өзгертуден тәрбиеде зияннан басқа,қолға түсер дәнеңе жоқ.
Мектеп босағасын аттау кезеңіне баланың мотивациялық аймағында елеулі өзгерістер пайда болады.Егер 3 жасар бала көбіне жағдайға орай сезім мен ниет ықпалында болса, 5 - 6 жаср бала өз қылық әрекетін сана басқарымына келтіреді.Бұл жаста ол сәбилікте болмаған сеп түрткілерді өз басшылығына алады.Бұл сеп-түрткілердің арасында ересектер дүниесіне қызығу,соларға ұқсап - бағу- балалар үшін өте маңызды келеді.Ата-аналары мен тәрбиешілердің мадағын алуға ұмтылу,өз қатарларының сый құрметіне бөлену сияқты ұмтылыстар да бала үшін мәнді.Көп балалардың әрекеттерінің негізінде жеке табыстар,ар-намыс,өзін таныту ниеттері билік етеді.Бұлардың көбі ойындарда басшы рөлге таласу,сайыстарда жеңіске жету ұмтылыстарынан айқын көрінеді.
Балалар моральдық қалып талаптарды еліктеумен игереді. Шынына келсек, ересектер көп жағдайда оларға еліктеу үшін қажет болған үлгілерді бере алмайды. Әсіресе өсіп келе жатқан әлеуеттің адамгершілік сапаларының қалыптасуына өрескел зиянды болатын нәрсе - ересектердің арасындағы жанжалдар мен дау - дамайлар. Балалар қара күшті, әрі кімнің білегі жуан екенін сезе қояды. Оларды бұл тұрғыдан адастыру қиын. Үлкендер мінезіндегі күйбеңдік, намыс жаралаушы айқай, жасанды сөзбұйдалық пен үркіту-қорқыту - бұлардың бәрі үлкендердің бала кезінде сый құрметтен қалып, жағымсыз танылыуына себепші болады. Бала мұндай адамдарды еш уақыта да күшті деп мойындамайды. Нағыз күш - бұл бір қалыпты достық рай. Егер мұны тек тәрбиешілердің өздері ғана ұстанған күнде, салмақты да салихалы адам тәрбиесіне бір қадамда болса жақындағанымыз болар еді.
Жақсылық және жамандық қылық арасындағы бала таңдауына бағыт беру үшін жалғыз-ақ тәсіл орындалуы қажет моральдық талапты бала көңіл-күйіне сәйкестендіру. Басқаша атасақ, қалауы болмаған әрекеттер де қажеттілерімен ысырылып қалдырылмай, түсінік арқасында орынды болатындары мен ауыстырылғаны жөн. Бұл принцип тәрбиенің жалпы негізі ретінде қабылданған. Мектепке дейінгі жас балаларының жеке дара еркшеліктерінің арасында педагогтар темперамент және мінезге көп зейін аударады. И.П.Павлов жүйке жүйесінің үш негізгі қасиетін (күші,қозғалмалылығы, тепе-теңдігі) және осы қасиеттердің төрт негізгі бірігуін ажыратқан:
күшті, қозғалмалы, ауыспалы - "ұстамсыз" тип;
күшті, тұрақты, қозғалмалы - "тіршең,ұстамды" тип;
күшті, тұрақты, жай қозғалысты - "байсалды" тип,
"әлсіз" тип;
Әр тип нақты темперамент түріне сәйкес келеді: "ұстамсыз" - холерик, "тіршең" - сангвиник, "байсалды" - флегматик, "әлсіз" - меланхолик. Әлбетте, ата-аналар да, педагогтар да өз балалары мен оқушыларды темпераменті бойынша таңдамайды, бәрін де тәрбиелеу қажет, бірақ, әрқайсысы - өз алдына. Мектепке дейінгі жаста темперамент айқын көріне қоймайды. Бұл кезеңнің өзіне тән ерекшелігі: қозу және тежелу үдерістерінің әлсіз болуы; олардың тепе-теңдігінің болуы; жоғары сезімталдығы; көңіл кейіптерінің тез қайта орнығуы. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін ата-аналар мен тәрбиешілер жүйке үдерістерінің тіршілік қуат күштерін: ұзаққа созылған ауыр жұмысты орындауда жұмыс қабілетін сақтай білу, тұрақты және жеткілікті дәрежеде ұнамды көңіл-күй кейпін сақтау, таныс емес және қолайсыз жағдайларда батылдық көрсете алу тыныш немесе шулы жағдайларда да бірдей тұрақты зейін ұстау, т.б есепке алып отыру қажет. Баланың жүйке жүйесінің күші (не әлсіздігі) жөнінде оның ұйқысынан (ұйқыға тез берілуі,ұйқы тыныштығы, беріктігі), күш қуатын тез (жай) жинақтауынан, аштыққа шыдамдылығынан(жылауы,шарбаяшылығы немесе көңілділік сақтауы, байсалдылығы) байқауға болады. Сабырлылық белгісін баланың келесі қасиеттерінен білу мүмкін: ұстамдылық, шыдамдылық, байсалдылық, қозғалыс пен көңіл кейпіндегі біркелкілік, олардағы оқтын-оқтын көрінетін қауырт бәсеңдеу мен көтеріңкіліктің болмауы,сөйлеудегі енжарлық. Жүйке үдерістер қозғалмалылығын адамның барша жаңалықтарға, тез назар аударуы, өмірлік еліктемелерді шапшаң өзгеріске келтіруі, бейтаныс адамдармен жылдам икемге келіп, олармен тіл табысуы, бір істен екіншісіне ойланып тұрмастан тез ауыса алуы,және т. б. білуге болады Мектеп жасына дейінгі баланың мінезі әлі қалыптасу жолында. Мінез, негізінде, жоғары жүйке әрекеттерінің сипатына байланысты келеді,ал жүйке жүйесі даму жағдайында болатындықтан, баланың қандай болып жетілетінін тек болжай алу ғана мүмкін.Көп мысал, көптеген дерек келтіру болады,бірақ шындық қорытындысы жалғыз-ақ: мінез-бұл қалыптасудың нәтижесі, ол мыңда бір үлкенді-кішілі әсерлердің құрамасы.Қалыптасқан мінезде 5-6 жастағы баланың қандай қасиет белгілері қалатыны-Жаратқанға ғана аян.Дегенмен, біз белгілі типтегі мінезді қалыптастырғымыз келсе, сол мақсатты көздеп, ұйымдастырылған тәрбие алып баруымыз шарт.Бұл күні қоғам мен мектептегі күрделі мәселелердің бірі - жалғыз перзентті отбасы. Мұндай жағдайда баланың бірнеше артықшылығы бар:барлық жақсылық соған,үлкендердің бәрі оны мәпелейді, ал бұл оның дамуына ықпал жасайды, бала мейірімге бөленіп,еш бір қайғысыз,қағанағы қарық, өзіне деген бағасы таудай болып өседі.Дегенмен, жалғыз перзентті отбасының қиналатын жағдайлары аз емес: мұндағы бала жасына жетпей ересек көзқарастар мен әрекеттерге үйіршең келеді, оның жеке-дара және өзімшіл(эгоистік) қасиеттері анық көріне, қалыптасады, ол есеюдің көптеген қуаныштарынан хабарсыз болады. Мұндай отбасынан шыққан бала басты адамилық сапа - төңірегіндегі басқалармен қатынас жасау қабылетінен ажыралады. Мұндай отбасыларда баланы қатер , қайғыдан сақтандырушы жағдайлар көп жасалады. Әлбетте, оны бұлайынша қорғау мүмкін. Бірақ-қашанға дейін. Сондықтан, баланы нақты өмір, тұрмыстық жағдайларға дайындаудың шараларын орындау қажет.Оны қайғыруға да,қиналуға да үйретіп, жеңілістер мен қателіктерге де шыдамдылықпен төзе білуге баулу керек.
Бала тек өзі ғана басынан өткізген сезімдерді байқауға қабілетті. Басқаның көңіл толғанысы оған жат, белгісіз қорқыныш, ұят, тәуелділік, қуаныш, ауыртпалық - бәрі де бала өмірінің серігі, бірақ олардың не екенін өз басынан өткізгенде түсінеді. Жағымсыз жағдайлардан жасанды қорғаудың қажеті жоқ. Өмірді өзгертіп болмайды, сондықтан оған шынайы дайындалу керек.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тән-дене дамуының негізгі міндеті әрі бұл жас кезеңінің барша мәні - ойын, ойын ұймдастыру. 5-6 жасар бала сотқар да қызбалы келеді. Баланың төбелескіштігін қолдамаңыз, бірақ оны шектемеңіз де. Бұл жастағы баланың көңі-күйі басқарымды келеді - қаласа жылайды не асыр салып секіреді, көңілі келген кезде ыңырсып отырып алады, не рахатқа балқып, жатып алады, ал осының бәрін ол шын көңілмен істейді.
Бұл жас кезеңінің басты міндеті - баланы қоршаған дүниемен таныстырып, сөз сөйлеу әлеміне бойлату. 7 жасқа дейін адам қалай сөйлеп үйренсе, өмірбойы сол тіл қолдану қалпымен өтеді. Баланы кемсітпей, үлкенмен қалай әңгіме сұхбат құратын болсаңыз, онымен де солай тілдесуді дағдыға айналдырыңыз. Табиғат аясына шығып, онымен өсімдіктану, жануартану және топырақ, тау-тас негіздерін зерттеңіз. Баланың еркін байламаңыз, есіңізде болсын, оқып үйренудің ең басты тетігі - ойын. Қыз балалар бұл жаста байсалдылау келеді, сондықтан олармен көбірек ойланып, қатынас жасау қажет.
Мектеп жасына дейінгі аралық бала дамуының қарқынды кезеңіне тұспа-тұс келеді.Бұл жастағы бала сезімтал, адамгершілік және әлеуметтік қылық ережелерін, жаңа іс-әрекет түрлерін қабылдауға жоғары қабілетті.
1.2 Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі баланың ойлау, сөйлеу, ес, қиял үдерістерінің дамуы
Мектепке дейінгі кезеңде қабылдау өзінің алғашқы аффективті сипатын жоя бастайды. Қабылдау мағыналы, мақсатқа бағытталған, талдаулы бола бастайды. Бақылау, қарау, ізденіс сияқты ерікті әрекеттер бөлінеді. Сөйлеу қабылдаудың дамуына маңызды ықпал етеді. Бала әртүрлі объектілер және олардың арасындағы қатынастардың сапаларын, белгілерін, жағдайларын белсенді түрде қолдана бастайды. Құбылыстар мен заттардың қасиеттерін айта отырып, ол өзіне сол қасиеттерді бөліп алады, заттарды атап, олардың басқалардын қандай айырмашылығы бар екенін бөліп,ажырата алады.
Ойлаудың негізгі ойлау жолы - көрнекі әрекеттік ойлаудан көрнекі образдық және кезең соңында сөздік ойлауға ауысуы. Ойлаудың негізгі түрі - көрнекі образдық болып табылады, бұл Жан Пиаженінің терминологиясына сәйкес келеді.
Мектепке дейінгі кезеңде бала образды ойлауда болады, себебі, ол әлі үлкендердің пайымдау логикасын меңгермеген. Бала ойы Л.Ф.Обухованың экспериментінде қарастырылады. Ж.Пиаже біздің балалар үшін кейбір сұрақтарды қайталайды.
Білім алу балалар ойлауын дамытудың міндетті шарты болып табылады. Бұл білімнің бір сыпырасын балалар тікелей үлкендерден, ал өзгеулерін үлкендердің жетекшілігі және бағытталуы арқылы өз бақылаулары мен іс - әрекетінің тәжірибесінен алады. Білімі қорының біраз артуы әлі ойлаудың дамуын түсіндіре алмайды. Білімді игерудің өзі ойлаудың нәтижесі болып табылатын ойлау міндеттерін шешетін іс екендігінде. Егер бала өз іс - әрекетінің жеместі болуына әсер еткен жағдайларды, үлкендер көрсеткен тәжірибелерді және өз ой үлесін ажырата білмейінше үлкеннің түсіңдіруін де ұқпайды, өз тәжірибесінен де ешбір сабақ ала алмайды. Игерілген жаңа білім ойлаудың одан әрмең дамуына әсер етеді, баланың ойлау іс - әрекеттерінің жаңа міндеттерін шешуге пайдаланылады.
Мектепке дейінгі баланың мынындай ойлауының ерекшеліктері болады. Біріншіден, 5 жастағы балада мәселені шешу күні бұрын ойланған сөздік формада беріледі.
Екіншіден, соған байланысты баланың орындайтын әрекетінің мәні өзгереді.
Үшіншіден, әртүрлі жағдайдың әсер етуінен ойлау үдерісінің мәні өзгереді.
Төртіншіден, көрнекілік амалдық ойлау жоққа шығарылмайды, жоғалып та кетпейді. Ол балада жинақталып тұрған қор сияқты.
Баланың ойлауының дамуына түрлі іс - әрекет әсер етеді. Іс - әрекет түрлері өз тарапынан баланың сана сезімінде өзінше із қалдырады. Өйткені бала психикасының өзі іс - әрекетінің барысында дамып, қалыптасып отырады. Іс - әрекеттен тыс тіршілік болмайды, онсыз психика да дұрыс дамымайды. Іс - әрекеттің түрлері ойын, оқу, еңбек әртүрлі формадағы белгілі бір мақсат пен міндеттерге бағытталып отырады.
Психологтардың айтуы бойынша, бала қай тілде қарым - қатынас жасаса сол тіл шын мәнінде бала үшін ана тіліне айналады. Алдымен сөйлеудің дыбыстық жағы дамиды. Мектепке дейінгі кезеңнің соңында контексті сөйлеуге көшуге мүмкіндік болады. Бала тілдің грамматикалық жағын меңгеріп, үлкен сөздік қорын игереді. Ол оған оқып берген мәтіңді қайталап айтып беруіне, суреттеменің мазмұнын баяндауға, айналасындағылармен көргенін, алған әсерін ұғыңықты тілмен жеткізуіне мүмкіндік береді.
Жалпы мектепке дейінгі кезеңде үлкендерге тиісті ауызша сөйлеудің барлық түрін меңгереді. Монолог сөйлеу, әңгіме айту дағдысы қалыптасады. Ол үлкендерге көргенін жеткізіп қана қоймайды, сонымен қатар сол нәрсеге байланысты өз алған әсерін де жеткізе біледі. Құрбыларымен қарым - қатынас кезіңде диалогты сөйлеуі дамиды. Эгоцентрикалық сөйлеу балаға әрекеттер жоспарлап, жүйелеуге көмектеседі. Бала алдағы әрекеттің жоспарын құрып, міндеттерін орындау тәсілін талқылайды, сөздердің жаңа формаларын қолдану, ашық түрде айту, осы кезеңдегі балалардың қарым - қатынасының жаңа міндеттеріне байланысты.
Ситуациялық сөз дегеніміз өзара әңгімелесіп отырған адамдардың өздеріне ғана түсіңікті сырттан келгендер бұл жағдайды түсінбейтін түсініксіз сөз. Ситуациялық сөйлеуге тән қасиет жобалап қана түсінуге болатын бастауышы түсіп қалған сөз. Бірақ ол көпшілік жағдайда есімдікпен ауысады, яғни ол, олар деген сөздерді пайдаланады.
Бала тілін дамыту үшін жұмбақ шешу, ертегі айту, тақпақ жаттаудың маңызы зор. Бала 5 жастан бастап, әңгіменің мазмұнын өз бетінше құрастырып, айтып бере алады, соның нәтижесінде диалогты және монологты сөздік қоры дамиды.
Тілдік материалдар негізінде байланысты сөйлеу ішкі сөйлеумен тығыз байланыста болады. 5 жастағы балалардың ойы тілдің қозғалуымен еріннің жыбырлауы және өз ойын сыбырлап сөйлеу арқылы жүзеге асады. Өйткені адам өзінің ойының мазмұнын жақсы біледі. Балалар үшін ішкі сөйлеу өте қысқа және икемді болады. Атақты психологтар А.А.Люблинская, Л.С.Выготский, Жан Пиаже зерттеулерінде 4-6 жастағы балаларда эгоцентрикалық сөз формасы басым болады. Бірақ эгоцентрикалық сөз 6 жастан кейін қалу керек.
Мектепке дейінгі кезеңде бала психикасының жоғары деңгейге көтерілуі жаңа әрекет түрлерінің бала психикасына әсер етуі және үлкендердің балаға қойылатын талап тілектерінің күрделенуіне тікелей байланысты.
Мектепке дейіңгі кезеңдегі балада ес үдерісінің дамуы айқындалып, біршама күрделеңгендігі байқалады. 3-4 жастан бастап бала қоршаға ортамен жан - жақты танысып, ойын, қарапайым еңбек іс - әрекеттерімен шұғылдана бастайды. Осының нәтижесінде бала есте сақтаудың арнайы тәсілдерін пайдаланбай - ақ, іс - әрекеттің орындалуы барысында байқаусызда, материал бала есінде өздігінен ырықсыз түрде сақталып отырады.
Мектеп жасына дейінгі кезең бала есінің ырықсыздығымен ерекшеленді. Мектепке дейінгі кезеңде сөз логикалық естің дамуы баяу жүзеге асады. Бұл кезде көрнекі бейнелік, эмоциалық сезімдік естің маңызы зор.
Есте сақтауды үйретудің ең қарапайым тәсілі қайталату және баланың ерікті есте сақтауын дамыту үшін көргенін, естігенін өз сөзімен әңгімелеп айтып берудің өзі материалдың баланың есінде берік сақталуы үшін маңызы зор.
Зинаида Михайловна Истомина 3-тен 7 жасқа дейінгілердің есінің дамуының 3 дәрежесін анықтаған.
I дәрежесіне тән сипат: бала еске сақтау мен еске түсіру үшін арнайы мақсат қоймайды.
II дәрежесінде: балада еске сақтау ешқандай арнайы тәсілдерді пайдаланбай - ақ жүзеге асады.
III дәрежесінде бала еске сақтап, қайта жаңғырту үшін арнайы әдіс - тәсілдерді пайдаланып, еске сақтау мақсатты түрде жүзеге асады.
Еске сақтаудың осы II және III дәрежесіне бала 6 жасқа келгенде жетеді.
Бала 6 жасқа келгенде тек механиккалық есі емес, сөз логикалық есі жақсы дамығынын байқауға болады.
Баланың сөз логикалық есінің жақсы дамығанын оның жақсы түсінген материалды есінде сақтап қайта жаңғыртуынан байқауға болады. Мысалы, 6 жастағы бала ертегі әңгіменің мазмұнын өз сөзімен қайталап айтқан кезде өзіне онша таныс емес азамат деген сөзді өзіне таныс күнделікті айтылып жүрген ағай деген сөзбен ауыстыра алады.
Кейде олар ертегі әңгіменің мазмұның өзгертпей, өз логикасымен толықтырып, қосып,тек жүйесін ғана өзгертуі мүмкін.
Баланың сөз логикалық есін дамытуда оқу әректімен шұғылдануының маңызы зор. Осы кезеңдегі сөз - логикалық естің жүзеге асуының өзі 3 кезеңнен өтеді:
oo Практикалық;
oo Сөздік әрекеттік;
oo Ақыл - ой әрекеті негізінде.
Ес үдерісінің нашар қалыптасуы іштен туа пайда болмайды, есте сақтаудың нашар болуы баланың ес үдерісіне күнделікті өміріне тәрбие үдерісінде дұрыс дамытуға тікелей байланысты.
Баланың ес үдерісін дамыту үшін бірнеше есте сақтау тәсілдерін білу керек. Мысалы:
1. Екі топтың балаларына көлемі бірдей мәтінді жаттап келіп, айтып беруге тапсырма берген кезде бір топқа еске сақтап, кейін қайта жаңғырту керектігі түсіндіріледі, ал екінші топтың баларына тек жаттап келіңдер дейді. Бір топтың еске сақтауы екіінші топқа қарағанда сапалы болады, өйткені еске сақтап қайта жаңғырту үшін мақсат қоюдың маңызы ерекше.
2. Бала материалдың мән - мағынасын жақсы түсінсе, есінде бәрін жасы сақтайды.
3. Бала еске сақтауға тиіс материалдарды көзімен көріп, қолымен ұстап тәжірибе жүзінде ұзақ, тікелей әрекет етсе, есіңде жақсы сақтайды, ал тез есте сақтаса тез ұмытады, әсіресі оқу әрекетін меңгерту кезінде баланың әртүрлі есінің типтік ерекшеліктерін ескеру керек.
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі шақ есте сақтаумен еске түсіру қабілеттілігінің пәрменді дамуымен сипатталады. Адамдар, оқиғалар есте сақталатын кезең мектепке дейіңгі шақта анықталмаған мерзімге ығысады. Шындығында бізге сәбилік шақтағы оқиғалардан бірденеңі еске түсіру қиын немесе мүлде дерлік мүмкін болмаса, мектепке дейінгі балалық шақ көптеген әсерлі сәттерді есте қалдырады. Бұл әсіресе мектепке дейінгі ересектерге тән. Есте сақтау мен еске түсіру баланың еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс - әрекет арқылы жүзеге асады, әрі іс - әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс - әрекетте неге зейін қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса, соны ғана есіне сақтайды.
Мектеп жасына дейінгі баланың қиялын ырықты деп айтуға болмайды, өйткені ол ешқандай мақсат қоюды талап етпейді. Ол балаға сыртан әсер ететін заттар мен құбылыстарға тикелей байланыста болады. Бала ойнайтын ойның да үлкендерге еліктеп қайталайды.
Баланың қиялы сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайды. Ол сананың белгілі бір функцияларымен байланысты. Белгілер функциясын дамытудын екі желісі бар.
Бірінші желісі заттарды басқалай бейнелеулерімен тілдік, математикалық және басқа белғілерді пайдалануға, ойладың логикалық формаларын меңгеруге жетелейді.
Екінші желі нақтылы бұйымдарды, оқығаларды қиялдағылар арқылы толықтыру мен алмастыру мумкіндігінің пайда болуы мен кеңеюіне, жинақталған тусініктердің материялдарына жаңа бейнелер қүруға жетелейді.
Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін орындауынан көрінеді. Бала таяққа отырып алып атпен жортады, бұл сәтте ол - салт атты, ал астындағы таяқ - аты. Бірақ шауып өте шығарлықтай ештеңе жоқ. Кезінде, таяқпен қымыл жасамағанда өзін ойынша таяқты шын ат дей де алмайды.
Бала сурет салғанда, ертегі мен тақпақты ойдан шығарғанда қиялы неғұрлым айқын байқалады. Балалар ойын кезіндегі сияқты мұнда да басында тікелей қабылдаған заттарды немесе қағаз бетіндегі суретерді пайдаланады.
Баланың қиялы үлкендерге қарағанда бай деп есептелгенімен, шындығында үлкен адамның қиялынан бай емес, керісінше әлдеқайда жұпыны. Өйткені баланың өмір тәжірібесі аз, білімі таяз, сондықтан қиялдауға қажетті материалдары да аз.
Мектеп жасына дейінгі бала қиялы көбінесе ықтиярсыз қайта жасау негізінде жүзеге асады,яғни біреудің жазғаны мен сызғанына,поэзиялық шығармаларының, ертегі әңгімелердің негізіне сүйенеді. Сезімнің арқасында ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарады. Бала өз шығармасының қорытынды мазмұнын қандай болатынын өзіде білмейді.
Ықтиярлы,арнайы қиялдың дамуы да, зейін мен естің ықтиярлы формаларының дамуы сияқты баланың мінез - құлқының сөзбен реттелуінің қалыптаса бастауындағы жалпы үдерістің бір жағы болып табылады. Іс-әрекеттің жемісті түрлеріндегі мақсат қою мен ойды құру жетекшілігі сөз арқылы жүзеге асады. Бала қиялын дамытуда ойынның сурет салу және құрастыру әрекеттерінің әдеби шығармалар мен ертегі әңгімелердің де маңызы зор.
1.3 Мектепке дейінгі балалардың жүйке жүйесінің дамуы және оның қызметі.
Баланың жүйке жүйесінің күшті немесе әлсіздігін өмірдегі мынадай көрсеткіштері дәлелдейді. Оның ұйқысының тыныш болуы, тез ұйықтауы немесе тыныш ұйықтай алмауы, қатты ұйықтауы сол сияқты жүйке жүйесінің күшінің жылдам немесе жай қалпына келмеуінен байқалады. Бала ашыққан кезде өзін қалай ұстайды, оны уақытымен тамақтандыра қоймаса айқалап жылап немесе көңілсіз, әлде тыныш болама соған да байланысты яғни сыртқы ортаның әсер еткен әр түрлі тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігі тепе-теңдігі, бір қалыптылығымен да жауап қайтарады. Жүйке жүйесінің күнделікті өмірдегі негізгі көрсеткіштері ұстамдылық, тұрақтылық, тыныштық, көңіл күй қалпының өзгеруімен және бірден жарқырап қуанып, жабырқап қайғыруынан байқалады.Сөзі мен қимыл-қозғалысының біркелкі болмауы да осыған мысал бола алады. Жүйке жүйесінің қозғыштығының көрсеткішіне өзін қоршаған ортаға жаңаны тез қабылдап, бағдарлай алуы, өмірдегі өзгерістерге тез бейімделуі, ептеліктер ме дағдыларды тез игеруі, көпшілік ортада өзін еркін ұстап, жаңа ортаға тез бейімделуі, жан-жақты қабілеттілік әрекеттің бір түрінен екінші түріне тез ауысуы, еске тез ауысуы еске тез сақтап қайта жаңғырта алуы шапшаң қимылдап тез сөйлеу сезгіштіктің пайда болуы мен көрінуі де жүйке жүйесінің қызметіне байланысты. Жүйке жүйесінің әсерленгіштігі сырттан әсер ететін тітіркендіргіштерге жауап беру қабілеттілігінен де көрінеді.Кейбір балаларды ашуланшақ күйгелек шыдамсыз десек енді біреулердің қуанғаны да ренжуі де түсініксіз дейді. Енді біреулерді икемді епті десек оған қарама - қарсы ебедейсіз олақ бейімділігі жоқ та балалар бар. Бұл қасиет баланы сыртқа әрекеттердің оңай бейімделе алмауынан, көп күш жұмсауынан көрінеді.
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ РЕЖИМДІК ҮРДІСТЕРІ
2.1 Мектепке дейінгі балалардың режимдік үрдістері
Баланың балабақшаға келген бірінші күндерден бастап, педагог онда мәдени-гигиеналық дағдыларды, сонымен қатар балалардың бір-бірімен, тәрбиелеушімен, басқа балалармен дұрыс қарым-қатынастарды орнату үшін мәдени мінез-құлықтың қарапайым дағдыларын тәрбиелейді.
Жеке гигиена дағдыларын бойға сіңдіреді. Оларды киімінде, шашында тәртіпсіздікті байқауға үйретеді Көрдің бе, бауың шешіліп қалды, бұрымшаң тарқатылып кетті - өзің жасай алмасаң, тәрбиелеушіден, күтушіден көмек сұра. Өзіне-өзі қызмет көрсету дағдыларын қалыптастырады (киімді кию және шешу, оны мұқият жинап салу, түймені салу және ағыту, аяқ-киімнің бауын шешу және тағы басқа).
Үлкендердің көмегімен тамақ ішер алдында және кірленіп қалса қол жууға, өз орамалымен, бет орамалмен, майлықпен сүртінуге, үстел басында тыныш отыруға, ұқыпты тамақ ішуге, қасықты оң қолында ұстауға үйретеді. Осы дағдылардың барлығын бірінші кіші топ балалары меңгеріп алуы керек. Балдырғандарды тазалық пен тәртіп сақтауға, аяғын жақсылап сүртуге, қоқыс тастамауға, жуынғанда еденге су төкпеуге үйретеді.
Балаларда мәдени-гигиеналық дағдыларды жетілдіруге жалғастырады. Оларды тамақты өз бетімен, ұқыпты ішуге, асықпай, шайнап жеуге, үстел басында тыныш отыруға, нанды үкпеуге үйретеді. Олар майлықты қолдана білуі керек, қажет болса, ауыздарын, бармақтарын сүрте білуі керек. Тәрбиелеушінің көмегімен балалар жуынғанда жеңді түріп қою, сабынмен жуу, қолды құрғағанша сүрту қажет екендігін ұғып алады. Балдырғандарды бет орамалды қолдануға, сырт келбетінде тәртіпсіздіктерді байқауға және оларды өз бетімен жоюға үйретеді. Тәрбиелеушіден немесе күтушіден көмекті қажет болса ғана сұрауға болады.
Біртіндеп балалар ұйымдастырушылық мінез-құлықтың күрделі емес ережелерін меңгеріп алады. Тәрбиелеуші олар өздерін вестибюльде, жуынатын бөлмеде, асханада, ұйықтайтын бөлмеде, далада, қоғамдық орындарда және үйде қалай ұстау керектігін түсіндіреді.
Балаларға қойылатын талаптар күрделіленеді. Төрт-бестегі балалар мінез-құлық мәдениетінің кейбір ережелерін біледі, оларды өз бетімен басшылыққа ала алады. Оларда көптеген мәдени-гигиеналық әдеттер бар, олар өздеріне қызмет көрсете алады: киіне алады, киімін шеше алады, жуына алады. Орта топтың тәрбиеленушілерінде тазалықты, ұқыптылықты тәрбиелей береді, оларды сырт келбетінде тәртіпсіздікті байқап, оны жоюға ғана емес, киімді, аяқ-киімді, жеке заттарды сақтауға үйретеді. Осы жастағы бала тісін ұйқыға жатар алдында тазалай алып, тамақ ішкеннен кейін ауызын шая алуы керек. Майлық пен тарақты өз бетімен және есіне салмай, қолданып, жөтелгенде және түшкіргенде теріс бұрылып, аузын бет орамалмен жаба білуі керек.
Тәрбиелеуші балаларды үстел басында өздерін мәдени ұстауға, тыныш тамақ ішуге, тамақты кішкентай бөлікпен жеуге, үстелден шыққанда үлкендерге рахмет айтуға үйретеді.
Балаларда жеке гигиена әдеттері, ұқыпты және таза болу, дене тазалығын қадағалап отыру, шашын, киімін ретке келтіру дағдылары тәрбиеленген. Осының барлығы балаға жинақы болуға, серуендеуге немесе сабаққа барғанда өзінің сырт келбетін тексеру қажет екендігі есте сақтауға көмектеседі.
Алдыңғы жас топтарында қалыптастырылған дағдылар бекітіліп, балалардың қажеттілігі болады. Уақтылы кезекшіліктер балаларға аспаптар мен нанды қол жумай, таратуға болмайтындығын, немесе жануарлардың торларын тазалағаннан кейін ең алдымен қолды сабынмен жақсылап жуу керектігін ұғып алуға көмектеседі.
Күн сайын аяқты жуу, тіс тазалау, ауызды тамақ ішіп болғаннан кейін шаю - осының барлығы үлкен балалардың басқа әдеттерінің ішінде болуы керек. Тәрбиелеуші әрбір баланың өз киімінің, аяқ-киімінің тазалығы, ұқыпты сырт келбеті, қоршаған ортадағы тәртіп туралы ойлайтындай, сырт келбетіндегі кемшіліктерді жоятындай жасауға тырысады. Ол қажет болса өз тәрбиеленушілерін түймені немесе үзіліп кеткен тоқыма бауды, аспа бауды тігуге, киім мен аяқ-киімді тазалауға үйретеді. Тәрбиелеуші оларды барлығын өз бастамасымен, үлкендердің ескертуінсіз жасай алуына дайындайды.
Топ бөлмесінде және учаскеде тәртіпті өз күшімен сақтайды. Егер де олар ойыншықтарын, заттарын ойнаған орында немесе тәртіпсіздікте қалдырса, осыны тәрбиелеуші төтенше құбылыс ретінде қарастырады.
Кішкентай балаларда мәдени әдеттерді тәрбиелеу неден басталады? Ең қолжетімді, нақты және көрінетін нәрселерден. Себебі балдырғандарда өнегелі түсініктердің жинақталуы мінез-құлықтың сыртқы формаларын меңгеруге қарағанда баяуырақ өтетіндігін ескере қалмауға болмайды. Сондықтан да кішкентай балаларда осы мінез-құлықтың сыртқы формаларын тәрбиелеуден бастауға тура келеді және бір уақытта бұл формаларды өнегелі ұғыну үшін олар үшін алғышарттар жасау қажет. Мінез-құлықтың ішкі және сыртқы формаларының өзара әрекеттесуі және өзара тәуелді болуы баланың ішкі дүниесіне белгілі бір дәрежеде әсер ететіндігін ескеру қажет, әсіресе біз олардың бойына ішкі мәдениетті сіңдірсек, балаларды оны көрсетудің сыртқы тәсілдеріне де үйретуіміз керек.
Тәрбиелеуші үсте басында тыныш жағдай жасауға тырысады. Жиі ескертпе жасамай-ақ, ол жағымды мысалдарға сүйене отырып, балаларға әсер етеді, үстел басында өзін-өзі ұстаудың ережелерін еске салады, мәдени-гигиеналық дағдыларды қалыптастырады. Ең жиі ол балалардың біреуіне бүкіл топтың назарын аудартпай, баяу ғана сыбырлап, бала неліктен босаң тамақ ішіп отырғандығын, асығып тұратын, тез, бірақ өте ұқыпсыз тамақ ішіп отырғандарға ынтасыз назар аударатындығын сұрайды: тынышсыз балаларды жұбатады, үйреншікті емес тамақты ішкісі келмейтін жеке балаларды көндіреді.
Таңғы ас, түскі және кешкі ас өткізумен мәдени-гигиеналық дағдылардың қалыптастырылуы байланысты. Алайда оларды сәтті және уақытында тәрбиелеу үшін шарттардағы тұрақтылықты сақтап тұру қажет. Педагог үстелді әзірлеудің және қасық, шанышқыны, майлықты қолдану әдеттерін тәрбиелеудің арасында тікелей байланыстың бар екендігін ескереді. Және де балаларды, мысалы, компот сүйектерін табақшаға салуды үйреткенде, олар компот бар болғанда, табақшалар мен қасықтар әкелінгенін тексереді, ал майлықты қолдану әдетін тәрбиелегенде, тамақ ішкен кезде майлықтардың үстел үстінде болуын талап етеді.
Шарттар тұрақты болу керек, ал педагог қолданатын әдістемелік тәсілдерді өзгертіп отыру қажет.
Енді жуынамыз - дейді тәрбиелеуші жыл басында және барлығын көрсетеді: қалай жең түріп алу, қолды қалай сабындап, қалай жуу, қалай құрғағанша сүрту керектігін көрсетеді. Балалардың барлығы үлкеннің бақылауы мен байқауымен әрекет етеді. Осылай, күннен-күнге. Осы күнделікті қызметте мәдени-гигиеналық дағдылар жетілдіріп, әдеттер қалыптастырылады: тамақ ішер алдында және кірленгенде қол жуу, өзінің сырт келбетін қадағалап отыру. Бірақ балалар өсіп келеді. Және тәрбиелеуші біртіндеп оларға көбірек дербестікті береді. Ол балаларда ережелерге, сендіруге, ережелердің мәнін түсіндіруге деген саналы қатынасын дамытуға мүмкіндік беретін тікелей нұсқаулардан еске салуға, көрсетуден кеңес беруге, мысалдан әдіске көшеді. Педагог балалардың үнемі өсетін тәжірибесін, олардың дағдыларының жетілдірілуін, белгіленген ережелерді өз бетімен орындай алуын ескерген жағдайда ғана, балаларда тұрақты әдеттер қалыптастырылады, жаңа шарттарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
І. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛА ӨМІРІНІҢ ДАМУ САТЫЛАРЫ ... ... ... 5
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...5-8
1.2 Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі баланың ойлау, сөйлеу, ес, қиял үдерістерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-14
1.3 Мектепке дейінгі балалардың жүйке жүйесінің дамуы және оның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ РЕЖИМДІК ҮРДІСТЕРІ ... .16
2.1 Мектепке дейінгі балалардың режимдік үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..16-20
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үрдістерінің дамуы ... ... ...21-25
2.3 Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбие жүйесінде жас шамаларына қарай бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-31
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32- 33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..34
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Бұл курстық жұмыста мектеп жасына дейінгі балалардың даму сатылары мен режимдік үрдістері. Жас ұрпақ тәрбиесі - адамзаттың мәңгілік тақырыбы, ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты. Баланың шын мәнісіндегі адам болып қалыптасуы қыруар уақыт пен тер төгетін, зор еңбекті қажет ететін, ауқымы кең, жауапкершілігі мол жұмыс. Ұлы абай: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе дүниедегі жақсы-жаманды таниды дағы сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады, -- десе, француз педагогы Жан Жак Руссо: Бала туғанда ақ қағаздай болып туады, оның үстінде шимайды қалай салсан, қағаз бетіне солай түседі, бала тәрбиесі сол сияқты, өзің қалай тәрбиелесең, ол солай тәрбиеленеді, -- деген екен.
Адамның дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу, пісу процесі болып табылады да, туа біткен және өсе келе бойға сіңген қасиеттердің, сандық және сапалық өзгерістерінің бәрін қамтиды. Дене дамуы бойдың, салмақтың өзгеруімен, бұлшық еттер күшінің артуымен, сезім мүшелерінің жетілуімен, қимылдардың үйлесімділігімен т.б. байланысты. Даму процесінде танымдық, еріктік, эмоциялық процестерде, жеке адамның психикалық сипаттары мен белгілерінің қалыптасуында елеулі өзгерістер болады. Даму барысында баланың биологиялық индивид ретінде адамға, жеке адам ретінде адамзат қоғамының мүшесіне айналуы жүзеге асады. Адамның дамуы дегеніміз - оның тегінде бар және туа біткен белгілердің жай ғана сандық көрінісі емес. Даму - бұл ең алдымен айналадағы болмыстың ықпал жасауымен ағза мен психикада болып жатқан сапалық өзгерістер. Адамның дамуы мен оның жеке басының қалыптасуы біртұтас процесс.
12 жылдық білім берудің қажеттілігі, бес жасар балаларды мектепалды даярлықтан өткізу мәселелерімен бірге, жалпы білім беретін мектептерде және балалар бақшасында білім, білімділік бағдармалардың сапасын арттырып, тәрбие жұмысын жетілдіруді көздейді.
Балаларды мектепке дайындауда психологиялық өріс-еркіндік, батылдық, имандылық тәрбиелерін бала бойына сіңіріп, оларды жеке тұлға ретінде қалыптастыру шешуші роль атқарады.
Курстық жұмыстың мақсаты - 5 -- 6 жастағы балалардың дене дамуымен психикалық саулығын қорғау және нығайту ақыл ойын жетілдіру, олардың бойында қарапайым білім негіздерін іскерлікпен, дағдылардың алғышарттарын қарай отырып, бастауыш мектепте білім алуға бірдей бастапқы мүмкіндіктермен қамтамасыз ету. 5 - 6 жасар балалардың мектепалды даярлығы отбасыдан, мектепке дейінгі ұйымдардың мектепалды даярлық топтарында немесе жалпы білім беретін мектептердің мектепалды сыныптарында, мектепке дейінгі шағын орталықтарда мектепалды даярлық бағдарламасы негізінде жүзеге асады.
Зерттеу міндеті. Балаларды мектепалды даярлықтан өткізу барысында оқыту мен тәрбиелеудің төрт міндеті қарастырылады.
Бірінші міндет: әлеуметтік дамуда баланың үлкендермен қарым-қатынасы және өз құрбы-құрдастармен баланың ой-өрісінің қалыптасу мүмкіндіктері көзделеді, өз отанына, отбасына халқының салт-дәстүріне көңіл бөлу жолдары қарастырылады.
Екінші міндеті: танымдық даму барысында мына міндеттер ерекшеленеді: айнала қоршаған өмірмен таныстыру мәселелерін түйіндеу, оның тәсілдері мен қасиетін сезіну.
Үшінші міндеті: әсемдік даму эстетикалық барысында өмірге деген құштарлық мен көркемдік танымды қалыптастырады.
Төртінші міндеті: дене тәрбиесі дамуында салауатты өмір салтын қалыптастыру, дене мәдениетінің жан-жақты күтімі мен дұрыс дамуы, өзін қоршаған ортамен байланысы, өз денсаулығына, ауру-сырқау т.б. қауіп қатерден сақтану қарастырылады.
Қазақастан Республикасының 2010 жылға дейінгі білім беруде дамытудың мемлекеттік бағдарламасында үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейі мектепке дейінгі тәрбие және оқытуда баланың бойында оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеуге, яғни мектепалды дайындыққа ерекше көңіл бөлініп отыр.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындығын қалыптастыру үшін танымдылық процесстерін дамыту.
Мектеп жасына дейінгі балалардың психофизиологиялық ерекшеліктері.
Сондықтан мектеп жасына дейінгі балаларға, олардың отбасына көмек ретінде зерттеу жұмысын жазуды жөн көрдік. Зерттеу жұмысын бастамас бұрын біз алдымызға мынадый болжам қойдық - балалардың танымдық процестерін дамытуда міндеті болып табылады.
Зерттеу объектісі - мектепке дейінгі жастағы балалар.
Зерттеудің ғылыми болжамы - егер, процестерінің дамуы, қоршаған ортаның баламен қарым-қатынасына байланысты.Егер зерттеу мақсаты болжам мақсатқа жету жолында мынандай міндеттерді алдымызға қойдық.
- мектеп жасына дейінгі балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
- мектеп жасына дейінгі балаларда танымдық процестерінің денгейлерінің диагностикасы.
- баланы мектепке дайындаудың тиімді әдіс-тәсілдерін қолданудың психологиялық мүнкіндіктерін айқындау.
Зерттеу әдістері - танымдық процестерді зерттеуге арналған стандартты әдістер комплексі. Түрлі әңгіме әдістерін қолдану.
І. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛА ӨМІРІНІҢ ДАМУ САТЫЛАРЫ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы
3 жасынан 6 - 7 жасына дейінгі дәуірде балада ой-өріс дамуы жылдамдасады, қоршаған дүние жөніндегі танымы қалыптасады, өмір ағысындағы өзін-өзі және өз орнын түсіне бастайды, өзіндік баға беру ептілігі шыңдала түседі. Оның бұл күндегі негізгі іс-әрекеті-ойын, енді бірте-бірте ойынның жаңа сеп-түртклері басты рөл атқара бастайды,бала өзін қияли жағдайларға салып, сондағы қимыл-әрекеттерді орындауға тырысады.Бұл кездегі басты үлгі-ересектер. Егер кешегі күні өнегелік әсерлерді анасынан, әкесінен, тәрбиешілерінен алатын болса, бұл күнде ол теледидардың өрескел ықпалына түсіп, қарақшылардың, тонаушылардың, зорлықшылардың, ланкестердің қылықтарын қайталағанды қызық көреді. Балалар экранда не көрсе, соның бәрін тікелей тұрмыста қайталауға құштар келеді. Осыдан баланың психикалық және әлеуметтік дамуында өмір шарттары мен тәрбие шешуші рөл атқаратыны жөніндегі тұжырымның дұрыс екеніне көзіміз жетіп жүр.Табиғи қасиеттер, нышандар тек тәрбие жағдайлары бола келіп,бірақ бала дамуында қозғаушы күш міндетін атқара алмайды. Бала қалауынша қалыптасады, қалай ол өседі - мұның бәрі оны қоршаған адамдарға тәуелді, олардың қалай тәрбиелеуіне байланысты. Мектепке дейінгі балалық шақта даму үдерісі барша бағыттарда өте қарқынды жүріп жатады. Оның миы әлі жетіле қойған жоқ, қызметтік ерекшеліктері дараланбаған, қызметі шектеулі. Сәби бала өте икемді, оқу әрекетіне берілгіш. Оның мүмкіндіктері ата-аналары мен педагогтардың шамалағанынан көп жоғары. Осы кезеңдік ерекшеліктерді тәрбиеде толығымен пайдалана білу қажет. Сонымен бірге тәрбиенің жан - жақты жаңа үйлесімді сипатын қамтамасыз етуге тырысу керек. Тек қана ізгілік дамуын тән - дене тәрбиесімен, еңбек қабілетін көңіл - күймен, сананы эстетикалық сезіммен табиғи байланыстыра отырып, мектеп жасына жетпеген баланың барлық сапа қасиеттерін бірқалыпты және үйлесімді дамытуға болады.
Мектеп жасына дейінгі баланың қабілеттері дәл, сезімтал қабылдауға, күрделі жағдайларда жол таңдауға епті, сөз байламы пайымды, бақылағыш және тапқыр келеді. 6 жасқа жақындағанда арнайы, мысалы, музыкалық, көркем өнерлік - қабілеттері дами бастайды.
Баланың ойлау қабілеті оның таным - білімімен байланысты, неғұрлым көп білген балада жаңа ойлар құрастыруға қажет ұғымдар қоры ұлғая түседі. Бірақ, жаңа білімдерді жинақтау барысында бала өзінің алғаш ұғымдарын жетілдіре түсумен бірге, мағынасы күңгірт, белгісіз болған болжаулар мен түсініксіз сұрақтар шеңберіне шырмалады. Бұл қарқынды дамудағы танымдық үдеріске кедергі жағдайларды тудырады. Түсініксіздерге кезіккен бала дамуы енді сәл тоқырауға кез болады. Ойлау үдерісі жас шектеуіне кезігіп, "балалықтан" шыға алмай әуре болады. Әлбетте, әр түрлі айла жолдарымен бұл жағдайдан аттап өтуге болар, бірақ, 6 жасар баланы оқыту тәжірибесі көрсеткендей, мұнымен айналысудың қажеті жоқ.
Кіші жастағы бала өте қызыққыш, көп сұрақтар беріп, қәпелімде жауабын талап етеді. Бұл жаста ол шаршап, шалдығуды білмейтін зерттеушіге айналады. Педагогтардың көпшілігі мұндай жағдайда баланың талғамдарын қанағаттандырып, құмарын басу үшін ол неге қызықса, не жөнінде сұрап жатса, соған жауап беріп, үйрету, оқыту орынды болатынын алға тартады.
Бұл жаста баланың сөйлеу тілі жемісті дамуда болады. Сөздік қоры ұлғайып (4000 сөзге дейін), тілдің мағыналық тарапы өрістей бастайды. 6-7 жаста балалардың көпшілігі дұрыс дыбыстауды игереді.
Бірте - бірте балалардың үлкендермен қатынастар сипаты өзгере бастайды. Әлеуметтік шарттар мен еңбек дағдыларының қалыптасуы жалғаса түседі. Осы жаста дағдыланған өзін - өзі күту, жуыну, тіс тазалау сияқты әрекеттері өмірлік әдеттерге айналады. Егер осы қасиеттердің қалыптасу дәуірін байқамай, өткізіп алсақ онда олардың орнын толтыру өте қиынға түседі. Бұл жастағы баланың сезімі ауысымды, қозғыш келеді. Әр күні көретін теледидардағы қысқа хабарлардың өзі оның денсаулығы үшін өте зиянды. 2 жасар баланың ата - аналарымен бір сағат, кейде одан да артық теледидар алдында отырып қалатын жағдайлары көп ұшырасады. Бала әлі өзінің не тыңдап, не көріп отырғанын түсіну дәрежесіне жеткен жоқ.Сондықтан,оның жүйке жүйесі үшін шектен тыс тітіркендіргіш болған теледидар оны шаршатып,көз жанарын әлсіретеді.3-4 жастан бастап балаға кішкентайларға арналған хабарларды аптасына 1-3 рет 15-20 минут уақыт арасында қарап тұруға рұқсат берген жөн. Егер жүйке-жүйесінің қозулары жиі және ұзақ қайталанатын болса,бастауыш мектеп жасында-ақ бала жүйке сырқаттарына тап болуы сөзсіз.Кейбір деректердің айғақтауынша,мектеп жасына жеткен балалардың төрттен бірінің ғана денсаулығы күмәнсіз өз қалпында. Қалған балалардың қандай да науқас белгілеріне шалдығудың басты себепшісі-теледидар. Күн ұзақ экранға үңілген сәби қалыпты тән-дене дамуынан қалады,қажетсіз жүйкесін шаршатады, тіпті керек болмаған ақпаратпен әлі жетіліп болмаған миын ластайды. Ал ата-аналар болса,педагогтар мен дәігерлердің кеңесін жол-жөнекей тыңдап,құлақ асқысы келмейді. Мектепке дейінгі жастың соңғы кезеңінде балаларда саналы белгіленген мақсат және ерік - күшімен байанысты ырықты белсенді зейін нышандары көрінеді.Ырықты және ырықсыз зейін бірінің орнына бірі келіп,алмасып тұрады.Зейіннің бөліну және ауысу қаиеттері әлсіз дамыған.Сондықтан да,бала бір орында отыра алмайды, алаңдағыш, назары шашыраңқы.Мектеп алды баласы көп нәрсе біледі және көп нәрсені орындай алады.Бірақ, оның ақыл мүмкіндіктерін,былдырлаған тіліне қызығып,артықша әсірелеуге болмайды.Ойлаудың қисынды қапы әлі ода қалыптаспаған.Бұл кезеңдегі жетілген ақыл-ес дамудың қортындысы - көрнекі - бейнелі ойлаудың ең жоғары түрі.Баланың ақыл дамуында мтематикалық ұғымдар маңызды рөл атқарады.Кейінгі он жылдықтарда әлемдік педагогика 6 жасар балаларды оқыту мәселелеріне орайлас логикалық,математикалық,жалпы абстракт ұғымдарды қалыптастырудың көптеген қырларын түбегейлі зерттеді.Осының арқасында мұндай абстракциялар пайда ету үшін бала ақылы әлі жетіспегені дәлелденді.Дегенмен, орынды әдістерді қолданып,отыратын болсақ,бала білім игеруде көңіл толарлықтай табыстарды иеленуі мүмкін.Ақыл дамуы желісінде түсінім "кедергілері"ұшырасады.Бұл құбылыстың мәнін ашуда швед психологы Ж.Пиаже көп еңбектенген.Балалар ойын барысында ешқандай оқымай-ақ заттардың формасы,көлемі,саны жөніндегі түсініктерді жеңіл игеріп алады.Бірақ, арнайы педагогикалық басшылық болмай, қатынастарды түсіну "кедергілерінен" балалардың аттап өтуі қиын.Мысалы,мектепке дейінгі бала қай жерде көлемдік,ал қай жерде сандық айырмашылық барын түсіне алмай дал болады.Бір кілә мақта ауыр ма,бір кілә темір ауыр ма?деген сұраққа бала ойлануға ақылы жетпегендіктен - бір кілә темір ауыр дей салады.Бұл қарапайым мысал ойлаудың принциптік мүмкіндіктерін ашып береді.Метеп жасына дейінгі баланы өте қиын және күрделі заттарға(мысалы,интеграл есептеулерге)үйретуге болады,бірақ.одан түсер пайда жоқтың қасы. Халықтық педагогика,әлбетте"Пиаже кедергілерін"білген,сондықтан да, бала тәрбиесіне даналықпен келесі тұжырымды қосқан:"Жас күнінде - жаттасын,есейгесін - түсінер".Өз уақытында келетін мүмкіндікті уақытынан бұрын,жас кезеңі келмей,зорлап ашудың қажеті болмайды.Даму желісін жасанды өзгертуден тәрбиеде зияннан басқа,қолға түсер дәнеңе жоқ.
Мектеп босағасын аттау кезеңіне баланың мотивациялық аймағында елеулі өзгерістер пайда болады.Егер 3 жасар бала көбіне жағдайға орай сезім мен ниет ықпалында болса, 5 - 6 жаср бала өз қылық әрекетін сана басқарымына келтіреді.Бұл жаста ол сәбилікте болмаған сеп түрткілерді өз басшылығына алады.Бұл сеп-түрткілердің арасында ересектер дүниесіне қызығу,соларға ұқсап - бағу- балалар үшін өте маңызды келеді.Ата-аналары мен тәрбиешілердің мадағын алуға ұмтылу,өз қатарларының сый құрметіне бөлену сияқты ұмтылыстар да бала үшін мәнді.Көп балалардың әрекеттерінің негізінде жеке табыстар,ар-намыс,өзін таныту ниеттері билік етеді.Бұлардың көбі ойындарда басшы рөлге таласу,сайыстарда жеңіске жету ұмтылыстарынан айқын көрінеді.
Балалар моральдық қалып талаптарды еліктеумен игереді. Шынына келсек, ересектер көп жағдайда оларға еліктеу үшін қажет болған үлгілерді бере алмайды. Әсіресе өсіп келе жатқан әлеуеттің адамгершілік сапаларының қалыптасуына өрескел зиянды болатын нәрсе - ересектердің арасындағы жанжалдар мен дау - дамайлар. Балалар қара күшті, әрі кімнің білегі жуан екенін сезе қояды. Оларды бұл тұрғыдан адастыру қиын. Үлкендер мінезіндегі күйбеңдік, намыс жаралаушы айқай, жасанды сөзбұйдалық пен үркіту-қорқыту - бұлардың бәрі үлкендердің бала кезінде сый құрметтен қалып, жағымсыз танылыуына себепші болады. Бала мұндай адамдарды еш уақыта да күшті деп мойындамайды. Нағыз күш - бұл бір қалыпты достық рай. Егер мұны тек тәрбиешілердің өздері ғана ұстанған күнде, салмақты да салихалы адам тәрбиесіне бір қадамда болса жақындағанымыз болар еді.
Жақсылық және жамандық қылық арасындағы бала таңдауына бағыт беру үшін жалғыз-ақ тәсіл орындалуы қажет моральдық талапты бала көңіл-күйіне сәйкестендіру. Басқаша атасақ, қалауы болмаған әрекеттер де қажеттілерімен ысырылып қалдырылмай, түсінік арқасында орынды болатындары мен ауыстырылғаны жөн. Бұл принцип тәрбиенің жалпы негізі ретінде қабылданған. Мектепке дейінгі жас балаларының жеке дара еркшеліктерінің арасында педагогтар темперамент және мінезге көп зейін аударады. И.П.Павлов жүйке жүйесінің үш негізгі қасиетін (күші,қозғалмалылығы, тепе-теңдігі) және осы қасиеттердің төрт негізгі бірігуін ажыратқан:
күшті, қозғалмалы, ауыспалы - "ұстамсыз" тип;
күшті, тұрақты, қозғалмалы - "тіршең,ұстамды" тип;
күшті, тұрақты, жай қозғалысты - "байсалды" тип,
"әлсіз" тип;
Әр тип нақты темперамент түріне сәйкес келеді: "ұстамсыз" - холерик, "тіршең" - сангвиник, "байсалды" - флегматик, "әлсіз" - меланхолик. Әлбетте, ата-аналар да, педагогтар да өз балалары мен оқушыларды темпераменті бойынша таңдамайды, бәрін де тәрбиелеу қажет, бірақ, әрқайсысы - өз алдына. Мектепке дейінгі жаста темперамент айқын көріне қоймайды. Бұл кезеңнің өзіне тән ерекшелігі: қозу және тежелу үдерістерінің әлсіз болуы; олардың тепе-теңдігінің болуы; жоғары сезімталдығы; көңіл кейіптерінің тез қайта орнығуы. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін ата-аналар мен тәрбиешілер жүйке үдерістерінің тіршілік қуат күштерін: ұзаққа созылған ауыр жұмысты орындауда жұмыс қабілетін сақтай білу, тұрақты және жеткілікті дәрежеде ұнамды көңіл-күй кейпін сақтау, таныс емес және қолайсыз жағдайларда батылдық көрсете алу тыныш немесе шулы жағдайларда да бірдей тұрақты зейін ұстау, т.б есепке алып отыру қажет. Баланың жүйке жүйесінің күші (не әлсіздігі) жөнінде оның ұйқысынан (ұйқыға тез берілуі,ұйқы тыныштығы, беріктігі), күш қуатын тез (жай) жинақтауынан, аштыққа шыдамдылығынан(жылауы,шарбаяшылығы немесе көңілділік сақтауы, байсалдылығы) байқауға болады. Сабырлылық белгісін баланың келесі қасиеттерінен білу мүмкін: ұстамдылық, шыдамдылық, байсалдылық, қозғалыс пен көңіл кейпіндегі біркелкілік, олардағы оқтын-оқтын көрінетін қауырт бәсеңдеу мен көтеріңкіліктің болмауы,сөйлеудегі енжарлық. Жүйке үдерістер қозғалмалылығын адамның барша жаңалықтарға, тез назар аударуы, өмірлік еліктемелерді шапшаң өзгеріске келтіруі, бейтаныс адамдармен жылдам икемге келіп, олармен тіл табысуы, бір істен екіншісіне ойланып тұрмастан тез ауыса алуы,және т. б. білуге болады Мектеп жасына дейінгі баланың мінезі әлі қалыптасу жолында. Мінез, негізінде, жоғары жүйке әрекеттерінің сипатына байланысты келеді,ал жүйке жүйесі даму жағдайында болатындықтан, баланың қандай болып жетілетінін тек болжай алу ғана мүмкін.Көп мысал, көптеген дерек келтіру болады,бірақ шындық қорытындысы жалғыз-ақ: мінез-бұл қалыптасудың нәтижесі, ол мыңда бір үлкенді-кішілі әсерлердің құрамасы.Қалыптасқан мінезде 5-6 жастағы баланың қандай қасиет белгілері қалатыны-Жаратқанға ғана аян.Дегенмен, біз белгілі типтегі мінезді қалыптастырғымыз келсе, сол мақсатты көздеп, ұйымдастырылған тәрбие алып баруымыз шарт.Бұл күні қоғам мен мектептегі күрделі мәселелердің бірі - жалғыз перзентті отбасы. Мұндай жағдайда баланың бірнеше артықшылығы бар:барлық жақсылық соған,үлкендердің бәрі оны мәпелейді, ал бұл оның дамуына ықпал жасайды, бала мейірімге бөленіп,еш бір қайғысыз,қағанағы қарық, өзіне деген бағасы таудай болып өседі.Дегенмен, жалғыз перзентті отбасының қиналатын жағдайлары аз емес: мұндағы бала жасына жетпей ересек көзқарастар мен әрекеттерге үйіршең келеді, оның жеке-дара және өзімшіл(эгоистік) қасиеттері анық көріне, қалыптасады, ол есеюдің көптеген қуаныштарынан хабарсыз болады. Мұндай отбасынан шыққан бала басты адамилық сапа - төңірегіндегі басқалармен қатынас жасау қабылетінен ажыралады. Мұндай отбасыларда баланы қатер , қайғыдан сақтандырушы жағдайлар көп жасалады. Әлбетте, оны бұлайынша қорғау мүмкін. Бірақ-қашанға дейін. Сондықтан, баланы нақты өмір, тұрмыстық жағдайларға дайындаудың шараларын орындау қажет.Оны қайғыруға да,қиналуға да үйретіп, жеңілістер мен қателіктерге де шыдамдылықпен төзе білуге баулу керек.
Бала тек өзі ғана басынан өткізген сезімдерді байқауға қабілетті. Басқаның көңіл толғанысы оған жат, белгісіз қорқыныш, ұят, тәуелділік, қуаныш, ауыртпалық - бәрі де бала өмірінің серігі, бірақ олардың не екенін өз басынан өткізгенде түсінеді. Жағымсыз жағдайлардан жасанды қорғаудың қажеті жоқ. Өмірді өзгертіп болмайды, сондықтан оған шынайы дайындалу керек.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тән-дене дамуының негізгі міндеті әрі бұл жас кезеңінің барша мәні - ойын, ойын ұймдастыру. 5-6 жасар бала сотқар да қызбалы келеді. Баланың төбелескіштігін қолдамаңыз, бірақ оны шектемеңіз де. Бұл жастағы баланың көңі-күйі басқарымды келеді - қаласа жылайды не асыр салып секіреді, көңілі келген кезде ыңырсып отырып алады, не рахатқа балқып, жатып алады, ал осының бәрін ол шын көңілмен істейді.
Бұл жас кезеңінің басты міндеті - баланы қоршаған дүниемен таныстырып, сөз сөйлеу әлеміне бойлату. 7 жасқа дейін адам қалай сөйлеп үйренсе, өмірбойы сол тіл қолдану қалпымен өтеді. Баланы кемсітпей, үлкенмен қалай әңгіме сұхбат құратын болсаңыз, онымен де солай тілдесуді дағдыға айналдырыңыз. Табиғат аясына шығып, онымен өсімдіктану, жануартану және топырақ, тау-тас негіздерін зерттеңіз. Баланың еркін байламаңыз, есіңізде болсын, оқып үйренудің ең басты тетігі - ойын. Қыз балалар бұл жаста байсалдылау келеді, сондықтан олармен көбірек ойланып, қатынас жасау қажет.
Мектеп жасына дейінгі аралық бала дамуының қарқынды кезеңіне тұспа-тұс келеді.Бұл жастағы бала сезімтал, адамгершілік және әлеуметтік қылық ережелерін, жаңа іс-әрекет түрлерін қабылдауға жоғары қабілетті.
1.2 Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі баланың ойлау, сөйлеу, ес, қиял үдерістерінің дамуы
Мектепке дейінгі кезеңде қабылдау өзінің алғашқы аффективті сипатын жоя бастайды. Қабылдау мағыналы, мақсатқа бағытталған, талдаулы бола бастайды. Бақылау, қарау, ізденіс сияқты ерікті әрекеттер бөлінеді. Сөйлеу қабылдаудың дамуына маңызды ықпал етеді. Бала әртүрлі объектілер және олардың арасындағы қатынастардың сапаларын, белгілерін, жағдайларын белсенді түрде қолдана бастайды. Құбылыстар мен заттардың қасиеттерін айта отырып, ол өзіне сол қасиеттерді бөліп алады, заттарды атап, олардың басқалардын қандай айырмашылығы бар екенін бөліп,ажырата алады.
Ойлаудың негізгі ойлау жолы - көрнекі әрекеттік ойлаудан көрнекі образдық және кезең соңында сөздік ойлауға ауысуы. Ойлаудың негізгі түрі - көрнекі образдық болып табылады, бұл Жан Пиаженінің терминологиясына сәйкес келеді.
Мектепке дейінгі кезеңде бала образды ойлауда болады, себебі, ол әлі үлкендердің пайымдау логикасын меңгермеген. Бала ойы Л.Ф.Обухованың экспериментінде қарастырылады. Ж.Пиаже біздің балалар үшін кейбір сұрақтарды қайталайды.
Білім алу балалар ойлауын дамытудың міндетті шарты болып табылады. Бұл білімнің бір сыпырасын балалар тікелей үлкендерден, ал өзгеулерін үлкендердің жетекшілігі және бағытталуы арқылы өз бақылаулары мен іс - әрекетінің тәжірибесінен алады. Білімі қорының біраз артуы әлі ойлаудың дамуын түсіндіре алмайды. Білімді игерудің өзі ойлаудың нәтижесі болып табылатын ойлау міндеттерін шешетін іс екендігінде. Егер бала өз іс - әрекетінің жеместі болуына әсер еткен жағдайларды, үлкендер көрсеткен тәжірибелерді және өз ой үлесін ажырата білмейінше үлкеннің түсіңдіруін де ұқпайды, өз тәжірибесінен де ешбір сабақ ала алмайды. Игерілген жаңа білім ойлаудың одан әрмең дамуына әсер етеді, баланың ойлау іс - әрекеттерінің жаңа міндеттерін шешуге пайдаланылады.
Мектепке дейінгі баланың мынындай ойлауының ерекшеліктері болады. Біріншіден, 5 жастағы балада мәселені шешу күні бұрын ойланған сөздік формада беріледі.
Екіншіден, соған байланысты баланың орындайтын әрекетінің мәні өзгереді.
Үшіншіден, әртүрлі жағдайдың әсер етуінен ойлау үдерісінің мәні өзгереді.
Төртіншіден, көрнекілік амалдық ойлау жоққа шығарылмайды, жоғалып та кетпейді. Ол балада жинақталып тұрған қор сияқты.
Баланың ойлауының дамуына түрлі іс - әрекет әсер етеді. Іс - әрекет түрлері өз тарапынан баланың сана сезімінде өзінше із қалдырады. Өйткені бала психикасының өзі іс - әрекетінің барысында дамып, қалыптасып отырады. Іс - әрекеттен тыс тіршілік болмайды, онсыз психика да дұрыс дамымайды. Іс - әрекеттің түрлері ойын, оқу, еңбек әртүрлі формадағы белгілі бір мақсат пен міндеттерге бағытталып отырады.
Психологтардың айтуы бойынша, бала қай тілде қарым - қатынас жасаса сол тіл шын мәнінде бала үшін ана тіліне айналады. Алдымен сөйлеудің дыбыстық жағы дамиды. Мектепке дейінгі кезеңнің соңында контексті сөйлеуге көшуге мүмкіндік болады. Бала тілдің грамматикалық жағын меңгеріп, үлкен сөздік қорын игереді. Ол оған оқып берген мәтіңді қайталап айтып беруіне, суреттеменің мазмұнын баяндауға, айналасындағылармен көргенін, алған әсерін ұғыңықты тілмен жеткізуіне мүмкіндік береді.
Жалпы мектепке дейінгі кезеңде үлкендерге тиісті ауызша сөйлеудің барлық түрін меңгереді. Монолог сөйлеу, әңгіме айту дағдысы қалыптасады. Ол үлкендерге көргенін жеткізіп қана қоймайды, сонымен қатар сол нәрсеге байланысты өз алған әсерін де жеткізе біледі. Құрбыларымен қарым - қатынас кезіңде диалогты сөйлеуі дамиды. Эгоцентрикалық сөйлеу балаға әрекеттер жоспарлап, жүйелеуге көмектеседі. Бала алдағы әрекеттің жоспарын құрып, міндеттерін орындау тәсілін талқылайды, сөздердің жаңа формаларын қолдану, ашық түрде айту, осы кезеңдегі балалардың қарым - қатынасының жаңа міндеттеріне байланысты.
Ситуациялық сөз дегеніміз өзара әңгімелесіп отырған адамдардың өздеріне ғана түсіңікті сырттан келгендер бұл жағдайды түсінбейтін түсініксіз сөз. Ситуациялық сөйлеуге тән қасиет жобалап қана түсінуге болатын бастауышы түсіп қалған сөз. Бірақ ол көпшілік жағдайда есімдікпен ауысады, яғни ол, олар деген сөздерді пайдаланады.
Бала тілін дамыту үшін жұмбақ шешу, ертегі айту, тақпақ жаттаудың маңызы зор. Бала 5 жастан бастап, әңгіменің мазмұнын өз бетінше құрастырып, айтып бере алады, соның нәтижесінде диалогты және монологты сөздік қоры дамиды.
Тілдік материалдар негізінде байланысты сөйлеу ішкі сөйлеумен тығыз байланыста болады. 5 жастағы балалардың ойы тілдің қозғалуымен еріннің жыбырлауы және өз ойын сыбырлап сөйлеу арқылы жүзеге асады. Өйткені адам өзінің ойының мазмұнын жақсы біледі. Балалар үшін ішкі сөйлеу өте қысқа және икемді болады. Атақты психологтар А.А.Люблинская, Л.С.Выготский, Жан Пиаже зерттеулерінде 4-6 жастағы балаларда эгоцентрикалық сөз формасы басым болады. Бірақ эгоцентрикалық сөз 6 жастан кейін қалу керек.
Мектепке дейінгі кезеңде бала психикасының жоғары деңгейге көтерілуі жаңа әрекет түрлерінің бала психикасына әсер етуі және үлкендердің балаға қойылатын талап тілектерінің күрделенуіне тікелей байланысты.
Мектепке дейіңгі кезеңдегі балада ес үдерісінің дамуы айқындалып, біршама күрделеңгендігі байқалады. 3-4 жастан бастап бала қоршаға ортамен жан - жақты танысып, ойын, қарапайым еңбек іс - әрекеттерімен шұғылдана бастайды. Осының нәтижесінде бала есте сақтаудың арнайы тәсілдерін пайдаланбай - ақ, іс - әрекеттің орындалуы барысында байқаусызда, материал бала есінде өздігінен ырықсыз түрде сақталып отырады.
Мектеп жасына дейінгі кезең бала есінің ырықсыздығымен ерекшеленді. Мектепке дейінгі кезеңде сөз логикалық естің дамуы баяу жүзеге асады. Бұл кезде көрнекі бейнелік, эмоциалық сезімдік естің маңызы зор.
Есте сақтауды үйретудің ең қарапайым тәсілі қайталату және баланың ерікті есте сақтауын дамыту үшін көргенін, естігенін өз сөзімен әңгімелеп айтып берудің өзі материалдың баланың есінде берік сақталуы үшін маңызы зор.
Зинаида Михайловна Истомина 3-тен 7 жасқа дейінгілердің есінің дамуының 3 дәрежесін анықтаған.
I дәрежесіне тән сипат: бала еске сақтау мен еске түсіру үшін арнайы мақсат қоймайды.
II дәрежесінде: балада еске сақтау ешқандай арнайы тәсілдерді пайдаланбай - ақ жүзеге асады.
III дәрежесінде бала еске сақтап, қайта жаңғырту үшін арнайы әдіс - тәсілдерді пайдаланып, еске сақтау мақсатты түрде жүзеге асады.
Еске сақтаудың осы II және III дәрежесіне бала 6 жасқа келгенде жетеді.
Бала 6 жасқа келгенде тек механиккалық есі емес, сөз логикалық есі жақсы дамығынын байқауға болады.
Баланың сөз логикалық есінің жақсы дамығанын оның жақсы түсінген материалды есінде сақтап қайта жаңғыртуынан байқауға болады. Мысалы, 6 жастағы бала ертегі әңгіменің мазмұнын өз сөзімен қайталап айтқан кезде өзіне онша таныс емес азамат деген сөзді өзіне таныс күнделікті айтылып жүрген ағай деген сөзбен ауыстыра алады.
Кейде олар ертегі әңгіменің мазмұның өзгертпей, өз логикасымен толықтырып, қосып,тек жүйесін ғана өзгертуі мүмкін.
Баланың сөз логикалық есін дамытуда оқу әректімен шұғылдануының маңызы зор. Осы кезеңдегі сөз - логикалық естің жүзеге асуының өзі 3 кезеңнен өтеді:
oo Практикалық;
oo Сөздік әрекеттік;
oo Ақыл - ой әрекеті негізінде.
Ес үдерісінің нашар қалыптасуы іштен туа пайда болмайды, есте сақтаудың нашар болуы баланың ес үдерісіне күнделікті өміріне тәрбие үдерісінде дұрыс дамытуға тікелей байланысты.
Баланың ес үдерісін дамыту үшін бірнеше есте сақтау тәсілдерін білу керек. Мысалы:
1. Екі топтың балаларына көлемі бірдей мәтінді жаттап келіп, айтып беруге тапсырма берген кезде бір топқа еске сақтап, кейін қайта жаңғырту керектігі түсіндіріледі, ал екінші топтың баларына тек жаттап келіңдер дейді. Бір топтың еске сақтауы екіінші топқа қарағанда сапалы болады, өйткені еске сақтап қайта жаңғырту үшін мақсат қоюдың маңызы ерекше.
2. Бала материалдың мән - мағынасын жақсы түсінсе, есінде бәрін жасы сақтайды.
3. Бала еске сақтауға тиіс материалдарды көзімен көріп, қолымен ұстап тәжірибе жүзінде ұзақ, тікелей әрекет етсе, есіңде жақсы сақтайды, ал тез есте сақтаса тез ұмытады, әсіресі оқу әрекетін меңгерту кезінде баланың әртүрлі есінің типтік ерекшеліктерін ескеру керек.
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі шақ есте сақтаумен еске түсіру қабілеттілігінің пәрменді дамуымен сипатталады. Адамдар, оқиғалар есте сақталатын кезең мектепке дейіңгі шақта анықталмаған мерзімге ығысады. Шындығында бізге сәбилік шақтағы оқиғалардан бірденеңі еске түсіру қиын немесе мүлде дерлік мүмкін болмаса, мектепке дейінгі балалық шақ көптеген әсерлі сәттерді есте қалдырады. Бұл әсіресе мектепке дейінгі ересектерге тән. Есте сақтау мен еске түсіру баланың еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс - әрекет арқылы жүзеге асады, әрі іс - әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс - әрекетте неге зейін қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса, соны ғана есіне сақтайды.
Мектеп жасына дейінгі баланың қиялын ырықты деп айтуға болмайды, өйткені ол ешқандай мақсат қоюды талап етпейді. Ол балаға сыртан әсер ететін заттар мен құбылыстарға тикелей байланыста болады. Бала ойнайтын ойның да үлкендерге еліктеп қайталайды.
Баланың қиялы сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайды. Ол сананың белгілі бір функцияларымен байланысты. Белгілер функциясын дамытудын екі желісі бар.
Бірінші желісі заттарды басқалай бейнелеулерімен тілдік, математикалық және басқа белғілерді пайдалануға, ойладың логикалық формаларын меңгеруге жетелейді.
Екінші желі нақтылы бұйымдарды, оқығаларды қиялдағылар арқылы толықтыру мен алмастыру мумкіндігінің пайда болуы мен кеңеюіне, жинақталған тусініктердің материялдарына жаңа бейнелер қүруға жетелейді.
Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін орындауынан көрінеді. Бала таяққа отырып алып атпен жортады, бұл сәтте ол - салт атты, ал астындағы таяқ - аты. Бірақ шауып өте шығарлықтай ештеңе жоқ. Кезінде, таяқпен қымыл жасамағанда өзін ойынша таяқты шын ат дей де алмайды.
Бала сурет салғанда, ертегі мен тақпақты ойдан шығарғанда қиялы неғұрлым айқын байқалады. Балалар ойын кезіндегі сияқты мұнда да басында тікелей қабылдаған заттарды немесе қағаз бетіндегі суретерді пайдаланады.
Баланың қиялы үлкендерге қарағанда бай деп есептелгенімен, шындығында үлкен адамның қиялынан бай емес, керісінше әлдеқайда жұпыны. Өйткені баланың өмір тәжірібесі аз, білімі таяз, сондықтан қиялдауға қажетті материалдары да аз.
Мектеп жасына дейінгі бала қиялы көбінесе ықтиярсыз қайта жасау негізінде жүзеге асады,яғни біреудің жазғаны мен сызғанына,поэзиялық шығармаларының, ертегі әңгімелердің негізіне сүйенеді. Сезімнің арқасында ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарады. Бала өз шығармасының қорытынды мазмұнын қандай болатынын өзіде білмейді.
Ықтиярлы,арнайы қиялдың дамуы да, зейін мен естің ықтиярлы формаларының дамуы сияқты баланың мінез - құлқының сөзбен реттелуінің қалыптаса бастауындағы жалпы үдерістің бір жағы болып табылады. Іс-әрекеттің жемісті түрлеріндегі мақсат қою мен ойды құру жетекшілігі сөз арқылы жүзеге асады. Бала қиялын дамытуда ойынның сурет салу және құрастыру әрекеттерінің әдеби шығармалар мен ертегі әңгімелердің де маңызы зор.
1.3 Мектепке дейінгі балалардың жүйке жүйесінің дамуы және оның қызметі.
Баланың жүйке жүйесінің күшті немесе әлсіздігін өмірдегі мынадай көрсеткіштері дәлелдейді. Оның ұйқысының тыныш болуы, тез ұйықтауы немесе тыныш ұйықтай алмауы, қатты ұйықтауы сол сияқты жүйке жүйесінің күшінің жылдам немесе жай қалпына келмеуінен байқалады. Бала ашыққан кезде өзін қалай ұстайды, оны уақытымен тамақтандыра қоймаса айқалап жылап немесе көңілсіз, әлде тыныш болама соған да байланысты яғни сыртқы ортаның әсер еткен әр түрлі тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігі тепе-теңдігі, бір қалыптылығымен да жауап қайтарады. Жүйке жүйесінің күнделікті өмірдегі негізгі көрсеткіштері ұстамдылық, тұрақтылық, тыныштық, көңіл күй қалпының өзгеруімен және бірден жарқырап қуанып, жабырқап қайғыруынан байқалады.Сөзі мен қимыл-қозғалысының біркелкі болмауы да осыған мысал бола алады. Жүйке жүйесінің қозғыштығының көрсеткішіне өзін қоршаған ортаға жаңаны тез қабылдап, бағдарлай алуы, өмірдегі өзгерістерге тез бейімделуі, ептеліктер ме дағдыларды тез игеруі, көпшілік ортада өзін еркін ұстап, жаңа ортаға тез бейімделуі, жан-жақты қабілеттілік әрекеттің бір түрінен екінші түріне тез ауысуы, еске тез ауысуы еске тез сақтап қайта жаңғырта алуы шапшаң қимылдап тез сөйлеу сезгіштіктің пайда болуы мен көрінуі де жүйке жүйесінің қызметіне байланысты. Жүйке жүйесінің әсерленгіштігі сырттан әсер ететін тітіркендіргіштерге жауап беру қабілеттілігінен де көрінеді.Кейбір балаларды ашуланшақ күйгелек шыдамсыз десек енді біреулердің қуанғаны да ренжуі де түсініксіз дейді. Енді біреулерді икемді епті десек оған қарама - қарсы ебедейсіз олақ бейімділігі жоқ та балалар бар. Бұл қасиет баланы сыртқа әрекеттердің оңай бейімделе алмауынан, көп күш жұмсауынан көрінеді.
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ РЕЖИМДІК ҮРДІСТЕРІ
2.1 Мектепке дейінгі балалардың режимдік үрдістері
Баланың балабақшаға келген бірінші күндерден бастап, педагог онда мәдени-гигиеналық дағдыларды, сонымен қатар балалардың бір-бірімен, тәрбиелеушімен, басқа балалармен дұрыс қарым-қатынастарды орнату үшін мәдени мінез-құлықтың қарапайым дағдыларын тәрбиелейді.
Жеке гигиена дағдыларын бойға сіңдіреді. Оларды киімінде, шашында тәртіпсіздікті байқауға үйретеді Көрдің бе, бауың шешіліп қалды, бұрымшаң тарқатылып кетті - өзің жасай алмасаң, тәрбиелеушіден, күтушіден көмек сұра. Өзіне-өзі қызмет көрсету дағдыларын қалыптастырады (киімді кию және шешу, оны мұқият жинап салу, түймені салу және ағыту, аяқ-киімнің бауын шешу және тағы басқа).
Үлкендердің көмегімен тамақ ішер алдында және кірленіп қалса қол жууға, өз орамалымен, бет орамалмен, майлықпен сүртінуге, үстел басында тыныш отыруға, ұқыпты тамақ ішуге, қасықты оң қолында ұстауға үйретеді. Осы дағдылардың барлығын бірінші кіші топ балалары меңгеріп алуы керек. Балдырғандарды тазалық пен тәртіп сақтауға, аяғын жақсылап сүртуге, қоқыс тастамауға, жуынғанда еденге су төкпеуге үйретеді.
Балаларда мәдени-гигиеналық дағдыларды жетілдіруге жалғастырады. Оларды тамақты өз бетімен, ұқыпты ішуге, асықпай, шайнап жеуге, үстел басында тыныш отыруға, нанды үкпеуге үйретеді. Олар майлықты қолдана білуі керек, қажет болса, ауыздарын, бармақтарын сүрте білуі керек. Тәрбиелеушінің көмегімен балалар жуынғанда жеңді түріп қою, сабынмен жуу, қолды құрғағанша сүрту қажет екендігін ұғып алады. Балдырғандарды бет орамалды қолдануға, сырт келбетінде тәртіпсіздіктерді байқауға және оларды өз бетімен жоюға үйретеді. Тәрбиелеушіден немесе күтушіден көмекті қажет болса ғана сұрауға болады.
Біртіндеп балалар ұйымдастырушылық мінез-құлықтың күрделі емес ережелерін меңгеріп алады. Тәрбиелеуші олар өздерін вестибюльде, жуынатын бөлмеде, асханада, ұйықтайтын бөлмеде, далада, қоғамдық орындарда және үйде қалай ұстау керектігін түсіндіреді.
Балаларға қойылатын талаптар күрделіленеді. Төрт-бестегі балалар мінез-құлық мәдениетінің кейбір ережелерін біледі, оларды өз бетімен басшылыққа ала алады. Оларда көптеген мәдени-гигиеналық әдеттер бар, олар өздеріне қызмет көрсете алады: киіне алады, киімін шеше алады, жуына алады. Орта топтың тәрбиеленушілерінде тазалықты, ұқыптылықты тәрбиелей береді, оларды сырт келбетінде тәртіпсіздікті байқап, оны жоюға ғана емес, киімді, аяқ-киімді, жеке заттарды сақтауға үйретеді. Осы жастағы бала тісін ұйқыға жатар алдында тазалай алып, тамақ ішкеннен кейін ауызын шая алуы керек. Майлық пен тарақты өз бетімен және есіне салмай, қолданып, жөтелгенде және түшкіргенде теріс бұрылып, аузын бет орамалмен жаба білуі керек.
Тәрбиелеуші балаларды үстел басында өздерін мәдени ұстауға, тыныш тамақ ішуге, тамақты кішкентай бөлікпен жеуге, үстелден шыққанда үлкендерге рахмет айтуға үйретеді.
Балаларда жеке гигиена әдеттері, ұқыпты және таза болу, дене тазалығын қадағалап отыру, шашын, киімін ретке келтіру дағдылары тәрбиеленген. Осының барлығы балаға жинақы болуға, серуендеуге немесе сабаққа барғанда өзінің сырт келбетін тексеру қажет екендігі есте сақтауға көмектеседі.
Алдыңғы жас топтарында қалыптастырылған дағдылар бекітіліп, балалардың қажеттілігі болады. Уақтылы кезекшіліктер балаларға аспаптар мен нанды қол жумай, таратуға болмайтындығын, немесе жануарлардың торларын тазалағаннан кейін ең алдымен қолды сабынмен жақсылап жуу керектігін ұғып алуға көмектеседі.
Күн сайын аяқты жуу, тіс тазалау, ауызды тамақ ішіп болғаннан кейін шаю - осының барлығы үлкен балалардың басқа әдеттерінің ішінде болуы керек. Тәрбиелеуші әрбір баланың өз киімінің, аяқ-киімінің тазалығы, ұқыпты сырт келбеті, қоршаған ортадағы тәртіп туралы ойлайтындай, сырт келбетіндегі кемшіліктерді жоятындай жасауға тырысады. Ол қажет болса өз тәрбиеленушілерін түймені немесе үзіліп кеткен тоқыма бауды, аспа бауды тігуге, киім мен аяқ-киімді тазалауға үйретеді. Тәрбиелеуші оларды барлығын өз бастамасымен, үлкендердің ескертуінсіз жасай алуына дайындайды.
Топ бөлмесінде және учаскеде тәртіпті өз күшімен сақтайды. Егер де олар ойыншықтарын, заттарын ойнаған орында немесе тәртіпсіздікте қалдырса, осыны тәрбиелеуші төтенше құбылыс ретінде қарастырады.
Кішкентай балаларда мәдени әдеттерді тәрбиелеу неден басталады? Ең қолжетімді, нақты және көрінетін нәрселерден. Себебі балдырғандарда өнегелі түсініктердің жинақталуы мінез-құлықтың сыртқы формаларын меңгеруге қарағанда баяуырақ өтетіндігін ескере қалмауға болмайды. Сондықтан да кішкентай балаларда осы мінез-құлықтың сыртқы формаларын тәрбиелеуден бастауға тура келеді және бір уақытта бұл формаларды өнегелі ұғыну үшін олар үшін алғышарттар жасау қажет. Мінез-құлықтың ішкі және сыртқы формаларының өзара әрекеттесуі және өзара тәуелді болуы баланың ішкі дүниесіне белгілі бір дәрежеде әсер ететіндігін ескеру қажет, әсіресе біз олардың бойына ішкі мәдениетті сіңдірсек, балаларды оны көрсетудің сыртқы тәсілдеріне де үйретуіміз керек.
Тәрбиелеуші үсте басында тыныш жағдай жасауға тырысады. Жиі ескертпе жасамай-ақ, ол жағымды мысалдарға сүйене отырып, балаларға әсер етеді, үстел басында өзін-өзі ұстаудың ережелерін еске салады, мәдени-гигиеналық дағдыларды қалыптастырады. Ең жиі ол балалардың біреуіне бүкіл топтың назарын аудартпай, баяу ғана сыбырлап, бала неліктен босаң тамақ ішіп отырғандығын, асығып тұратын, тез, бірақ өте ұқыпсыз тамақ ішіп отырғандарға ынтасыз назар аударатындығын сұрайды: тынышсыз балаларды жұбатады, үйреншікті емес тамақты ішкісі келмейтін жеке балаларды көндіреді.
Таңғы ас, түскі және кешкі ас өткізумен мәдени-гигиеналық дағдылардың қалыптастырылуы байланысты. Алайда оларды сәтті және уақытында тәрбиелеу үшін шарттардағы тұрақтылықты сақтап тұру қажет. Педагог үстелді әзірлеудің және қасық, шанышқыны, майлықты қолдану әдеттерін тәрбиелеудің арасында тікелей байланыстың бар екендігін ескереді. Және де балаларды, мысалы, компот сүйектерін табақшаға салуды үйреткенде, олар компот бар болғанда, табақшалар мен қасықтар әкелінгенін тексереді, ал майлықты қолдану әдетін тәрбиелегенде, тамақ ішкен кезде майлықтардың үстел үстінде болуын талап етеді.
Шарттар тұрақты болу керек, ал педагог қолданатын әдістемелік тәсілдерді өзгертіп отыру қажет.
Енді жуынамыз - дейді тәрбиелеуші жыл басында және барлығын көрсетеді: қалай жең түріп алу, қолды қалай сабындап, қалай жуу, қалай құрғағанша сүрту керектігін көрсетеді. Балалардың барлығы үлкеннің бақылауы мен байқауымен әрекет етеді. Осылай, күннен-күнге. Осы күнделікті қызметте мәдени-гигиеналық дағдылар жетілдіріп, әдеттер қалыптастырылады: тамақ ішер алдында және кірленгенде қол жуу, өзінің сырт келбетін қадағалап отыру. Бірақ балалар өсіп келеді. Және тәрбиелеуші біртіндеп оларға көбірек дербестікті береді. Ол балаларда ережелерге, сендіруге, ережелердің мәнін түсіндіруге деген саналы қатынасын дамытуға мүмкіндік беретін тікелей нұсқаулардан еске салуға, көрсетуден кеңес беруге, мысалдан әдіске көшеді. Педагог балалардың үнемі өсетін тәжірибесін, олардың дағдыларының жетілдірілуін, белгіленген ережелерді өз бетімен орындай алуын ескерген жағдайда ғана, балаларда тұрақты әдеттер қалыптастырылады, жаңа шарттарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz