Тілдік қатынас: «коммуникация» термині

Жоспар
Кіріспе

1 ТІЛДІК ҚАТЫНАС: «КОММУНИКАЦИЯ» ТЕРМИНІ
2 ТІЛДІК ҚАТЫНАС: АНЫҚТАМАСЫ. ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Тілдік коммуникация туралы мәселені қарастырмастан бұрын, "коммуникация" немесе "коммуникативтік" терминдері қандай мағынаны білдіріп, қалай қолданылатындығы жөнінде айта кеткен жөн.
Қазақ тіл біліміне қатысты шыққан еңбектерде "коммуникатив" деген сөз алпысыншы жылдардан бастап кездеседі.
Тілшілер кітаптарында бұл терминді тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызметіне қатысты қолданғанмен, оның мән-мағынасына түсініктеме беріп, зерттеу жүргізе қойған жоқ.
Тіптен баспадан шыққан түсіндірме сөздіктердің өзінде бұл сөздің тілдік жағынан гөрі басқа мағыналарына түсініктеме беріліп, оның тілге қатысты мазмұны тыс қалады.
Мәселен, 1980 жылы "Ғылым" баспасынан жарық көрген "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің" 5-томында осы түбірге қатысты бір ғана сөз берілген. Ол'— "коммуникация" сөзі. Мұнда айтылған анықтаулар мен мысалдар "жол қатынасы", "байланыс" деген ұғымды көрсетеді. Мысалы: "Коммуникация — зат. қатынас, байланыс, жол қатынасы. Коммуникациялар айқұш-ұйқыш кесіп өтті ("Жетісу"). Партизан отрядтары жаудың коммуникацияларында күшті әрекет жасаумен болды. Ұлы Отан соғысы жылдарында Әскери-Теңіз флоты жаяу ескерге көмек жасап, олардың жағалаудағы және өзінің соғыс-теңіз базалары мен коммуникацияларын қорғады (Қ.Аманжолов. Қасиетті борыш).
1959 жылы шыққан қазақ тілі сөздігінің бірінші томында "коммуникация" сөзі берілмеген. Бұл сөздікте "коммуникациялық" деген сын есім көрсетіліп, оған қысқаша түсініктеме айтылған. Мысалы, "Коммуникациялық" — сын. Қатынастық, қарым-қатынастық (66, 300).
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі мен орыс тілінің түсіндірме сөздіктерінің арасында байланыс бар. Әсіресе, ертеректе шыққан сөздіктерде "коммупикация" созінің мағыналары бірдей болып келеді.
Мысалы, В. Дальдің түсіндірме сөздігінде екі сөздің мағынасы айтылған.
"Коммуникация - ж, франц. сообщение, пути, дороги, средства связи мест".
"Коммуникационный - к сообщениям относящийся" (32,150).
Д. Н. Ушаковтың басқаруымен шыққан орыс тілінің түсіндірме сөздігінде "коммуникация" сөзі ғана берілген:
"Коммуникация - и, ж, латын".
1. Сообщение, связь одного места с другим (спец). К. передовых позиций. Невский проспект есть всеобщая к. Петербурга.
2. Сообщение, передача мыслей (преимущ. словесная, научная). Слово есть средство коммуникации (102,143).
С.И.Ожеговтың сөздігінде де екі сөзге түсініктеме берілген. Мұнда "коммуникация" сөзінің екі мағынасы көрсетілген. Соның екіншісі бұл терминнің тілге қатысты қолданылу ерекшелігін атап өтеді:

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ТІЛДІК ҚАТЫНАС: КОММУНИКАЦИЯ ТЕРМИНІ
Тілдік коммуникация туралы мәселені қарастырмастан бұрын,
"коммуникация" немесе "коммуникативтік" терминдері қандай мағынаны
білдіріп, қалай қолданылатындығы жөнінде айта кеткен жөн.
Қазақ тіл біліміне қатысты шыққан еңбектерде "коммуникатив" деген сөз
алпысыншы жылдардан бастап кездеседі.
Тілшілер кітаптарында бұл терминді тілдің қоғамдық-әлеуметтік
қызметіне қатысты қолданғанмен, оның мән-мағынасына түсініктеме беріп,
зерттеу жүргізе қойған жоқ.
Тіптен баспадан шыққан түсіндірме сөздіктердің өзінде бұл сөздің
тілдік жағынан гөрі басқа мағыналарына түсініктеме беріліп, оның тілге
қатысты мазмұны тыс қалады.
Мәселен, 1980 жылы "Ғылым" баспасынан жарық көрген "Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігінің" 5-томында осы түбірге қатысты бір ғана сөз берілген.
Ол'— "коммуникация" сөзі. Мұнда айтылған анықтаулар мен мысалдар "жол
қатынасы", "байланыс" деген ұғымды көрсетеді. Мысалы: "Коммуникация — зат.
қатынас, байланыс, жол қатынасы. Коммуникациялар айқұш-ұйқыш кесіп өтті
("Жетісу"). Партизан отрядтары жаудың коммуникацияларында күшті әрекет
жасаумен болды. Ұлы Отан соғысы жылдарында Әскери-Теңіз флоты жаяу ескерге
көмек жасап, олардың жағалаудағы және өзінің соғыс-теңіз базалары мен
коммуникацияларын қорғады (Қ.Аманжолов. Қасиетті борыш).
1959 жылы шыққан қазақ тілі сөздігінің бірінші томында "коммуникация"
сөзі берілмеген. Бұл сөздікте "коммуникациялық" деген сын есім көрсетіліп,
оған қысқаша түсініктеме айтылған. Мысалы, "Коммуникациялық" — сын.
Қатынастық, қарым-қатынастық (66, 300).
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі мен орыс тілінің түсіндірме
сөздіктерінің арасында байланыс бар. Әсіресе, ертеректе шыққан сөздіктерде
"коммупикация" созінің мағыналары бірдей болып келеді.
Мысалы, В. Дальдің түсіндірме сөздігінде екі сөздің мағынасы
айтылған.
"Коммуникация - ж, франц. сообщение, пути, дороги, средства связи
мест".
"Коммуникационный - к сообщениям относящийся" (32,150).
Д. Н. Ушаковтың басқаруымен шыққан орыс тілінің түсіндірме сөздігінде
"коммуникация" сөзі ғана берілген:
"Коммуникация - и, ж, латын".
1. Сообщение, связь одного места с другим (спец). К. передовых
позиций. Невский проспект есть всеобщая к. Петербурга.
2. Сообщение, передача мыслей (преимущ. словесная, научная). Слово
есть средство коммуникации (102,143).
С.И.Ожеговтың сөздігінде де екі сөзге түсініктеме берілген. Мұнда
"коммуникация" сөзінің екі мағынасы көрсетілген. Соның екіншісі бұл
терминнің тілге қатысты қолданылу ерекшелігін атап өтеді:
"Коммуникабельный, -ая, -ое, -такой, с которым легко общаться, иметь
дело".
Коммуникация - и, ж, (спец). I. Путь сообщения. (напр. связывающий
армию с ее базами). Перерезать коммуникацию врага. 2. Сообщение. Речь как
средство коммуникации прил. коммуникативный, -ая, -ое), к 2знач. (и
коммуникационный, -ая, -ое) к I знач. (1986,247).
Мұның өзі "коммуникация" сөзінің алғаш жолдық қатынас, байланыс деген
мағынаны білдіргенін көрсетеді. Оның бұл мағынасы қазіргі кезде толығымен
сақталған.
"Коммуникация" термині бұдан басқа да бірнеше мағынаны білдіреді.
Адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынас деген ұғымды білдіру ардылы
бұл сөздің мағынасы әлдеқайда кеңейеді. Сонымен қатар "коммуникация",
"коммуникативтік" термині соңғы жылдары лингвистикада ғана емес, одан басқа
да барлық ғылым салаларында кеңінен қолданылып келеді. Бұл сөздің тілге,
сөйлеуге қатысты алғашқы мағынасы "қарым-қатынас", тіл арқылы түсінісу,
пікірлесу дегенге саятын болса, кейінгі кезеңде бұл ұғым одан әлдеқайда
тереңдей түсті. Мәселен, тілдік коммуникация — тіл арқылы сөйлесу, ұғынысу
дегенді білдірсе, қоғамдық коммуникация — қоғамдық байланыс, қоғамдағы
қарым - қатынас дегенді аңғартады, ал саяси коммуникация — саяси өмірдегі
байланыс, саясатқа қатысты қарым-қатынас дегенді байқатады.
"Коммуникативтік" терминіне қатысты зерттеу еңбектердің қай-
қайсысында да оның қарым-қатынас құралы, сөйлесуге байланысты қасиеті баса
айтылады. Мұның өзі сөздің, ең алдымен, тілдік қарым-қатынасқа, екіншіден,
адамдардың өзара ұғынысуына, бірін-бірі түсінуге негізделетінін дәлелдейді.
Коммуникация арқылы адамдар бір-біріне ойын жеткізіп, белгілі бір нәрсені
хабарлап қана қоймайды, сонымен қатар олар өзара түсіпіседі, пікір
алмасады, бірінің ойын екіншісі ұғады. Екі адамның бірінің жанын бірі ұғуы
бір топтың түсінісуіне, ал топтың пікір алмасуы қоғамның жетілуіне әкеледі.
Осыдан барып, адамзат тілінің әрі қоғамдық, әрі әлеуметтік функциясы
көрінеді, "коммуникативтік" терминінің әлеуметтік сипаты осыдан келіп
шығады.
Сондықтан да бұл терминдерге түсініктеме бергенде, олардың адамдардың
тілдік қарым-қатынастағы түсінісу құралы жөніндегі өзгешелігіне басты назар
аударғанының жөні бар.
"Коммуникатавтік" терминінің тілдің қызметіне байланысты білдіретін
мағынасы I. Кеңесбаев пен Т. Жанұзақовтың "Лингаистикалық терминдердің
орысша-қазақша сөздігінде" анық айтылған.
"Коммуникативная функция предложения — сөйлемнің ком-муникатавтік
функциясы (Сөйлемнің байланыстық қатынастық қызметі).
Коммуникативная функция языка — тілдің коммуникативтік функциясы.
Тілдің қатынас қызметі. Тіл — адамдардың бір-бірімен сөйлесіп, пікір
алысатын қатынас құралы (53,81).
Тілдік материалға қатысты "коммуникация" сөзінің тағы бір мағынасы
орыс тілінің анықтама-сөздігінде көрсетілген:
"Коммуникация. 1. Сообщение или передача средствами языка содержания
высказывания. 2. Сочстанис двух представлений, приведенных в предикативную
связь. Цветок распустился" (74,101).
Терминнін тілге байланысты мағыналық ерекшелігі лингвистикалық
энциклопедиялық сөздікте одан әрі нақтылана түседі:
"Коммуникация— общение, обмен мыслями, сведениями, идеями и т.д.
сиецифическая форма взаимодействия людей в процессе их познавательно-
трудовой деятельности" (79,233).
Сол сияқты Р. А. Абузяров пен 3. И. Туеваның орыс тілін оқытуға
арналған еңбектерінің басында берілген лингвистикалық және методикалық
терминдердің қысқаша сөздігінде:
"Коммуникация - сообщение, общение".
Коммуникативный принцип заключается в обучении русской речи как
средство общения в наиболее типичных коммуникативных ситуациях.
Коммуникативные ситуации — ситуации общения — деген түсініктемелер
жазылған (1,8).
"Коммуникативтік" термині қоғамдық-әлеуметтік мәні бар тілдік қатынас
деген ұғымды білдіреді. Қоғамнан тыс адам болмайтыны сияқгы, адамнан тыс
тіл де болмайды. Бірақ ол тіл — жеке адамның тілі емес, белгілі бір қоғамда
өмір сүруші адамдардың өзара түсінісу, сөйлесу құралы. Сондықтан тіл әрі
қоғамдық, әрі коммуникативтік қасиетке ие болады.
"Коммуникация" сөзінің негізгі мазмұны жалпы қарым-қатынас, араласу,
хабарласу, байланыс деген сияқты мағыналарды білдіре келіп, адамдардың тіл
арқылы сөйлесу процесін, тілдесу ерекшеліктерін, тілдің әлеуметтік мәні мен
қоғамдық қызметін, адамдар арасындағы қарым-қатынасты, өзара түсінушілікті
көрсетеді.
Осыдан барып "коммуникабельді" — тез тіл табысатын, түсінісуге,
сөйлесуге бейім, '"коммуникабельдік" — түсінушілік т.б. деген сияқты сөздер
пайда бола бастады.
Сонымен, "коммуникация"— қарым-қатынас, өзара байланыс деген ұғыммды
білдіреді.

ТІЛДІК ҚАТЫНАС: АНЫҚТАМАСЫ. ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қарым-қатынастың түрлері көп. Тілдік қатынас — тіл арқылы байланыс,
сөйлеу тілі арқылы адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы; қоғамдық,
ұлттық тіл арқылы ұғынысу, түсінісу; яғии адамзаітың тіл арқылы сөйлесім
әрекетін меңгеруі тілдік қатынас дегенді білдіреді.
Бұл жерде сөйлеу тілі деген тіркесті ерекше бөліп айтуға тура келеді.
Өйткені ол ауызекі сөйлеудеген мағынаны емес, жалпы адамзаттың сөйлесу
құралы, сөйлеу құралдарының қызметі, адамның тілі, адамның тілдік қатынас
құралы деген қоғамдық-әлеуметтік мәні бар ұғымды жеткізуі тиіс. Сон-дықтан
осындай нақтылы ұғымды білдіру үшін, біз сөйлесім тілі дегем тіркесті
қолданамыз. Себебі, "сөйлесім", "сөйлеу" түбірі арқылы жасала келіп, сөйлеу
процссінің тек адамзатқа тән екенін дәлелдейді. "Сөйлеу" деген сөздің өзі
адамның ойын жарыққа шығару қасиетін білдіретіндіктен, көбінесе біржақты
әрекет ретінде қабылданады. Ал "сөйлесім", "сөйлеу" түбіріне ортақ етістің
"с" жұрнағы қосылу арқылы жасала келіп, бір-бірімен тілдік қарым-қатынас
нәтижесінде іске асатын ортақ құбылысты көрсетеді. Тілдік қатынас жүзеге
асу үшін, айтылған не жазылган хабардың қабылдалып, оған жауап қайтарылуы,
яғни істің ортақ атқарылуы — басты шарт. "Сөйлесім" — осы басты шарттыжәне
ортақ тілдік әрекетті аңғартатын соз.
Сөйлесім тілі — тек адамзатқа ғана тән әрекет, тек адамдар ғана тіл
арқылы сөйлей алады, ұғыныса алады. Ал басқа тірі жануарлар т.б. бәрінде
дененің бір мүшесі ретінде, анатомиялық-физиологиялық жағынан тіл болға-
нымен, олар сөйлеу мүшелеріне тән қызметпен қамтамасыз етілмеген, яғни олар
тірлігі бар құбылыс болғанымен сөйлей алмайды.
Сөйлесім әрекеті тек сөйлеу мүшелерінің қызметіне ғана емес, ойлау
мен пайымдаудың, сана мен мидың да ерекшелігіне қатысты. Бұл — өз алдына
бөлек, жске мәселе.
Тілдік қатынас (ТҚ) сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу, қарым-
қатынас жасау дегенді білдіре келіп, адамның екінші бірсуге жеткізейін
деген ойын жарыққа шығаруды көздейтін; қоғаммың дамуы үшін ең қажетті
қоғамдық-әлеуметтік ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен
пікір алмасуы, адамдар қатынасының түп қазығы дегемді білдіреді.
Өмірде адамдар тек тілмен сөйлесу арқылы ғана бір-бірімен
түсініспейді, кейде әр түрлі жағдайларға байланысты олар бір-бірін тілсіз-
ақ ұғып, соған қарай іс-әрекет жасайды.
Мәселен, көшеде келе жатқанда адамдар түрлі жарық көздеріне, естілген
дыбыстарға назар аударып, соған өздерінше жауап қатады, соған сай әрекет
жасайды. Сол сияқты жол белгілерінің әр түрлі үлгілері немесе таңбалары
адамға белгілі бір жайдан хабар береді де, адам оны қабылдап, түсініп,
осыған байланысты қозғалады.
Кейде адамдар белгілі бір шартты келісімдер немесе белгілер арқылы
тілсіз-ақ ұғынысады. Бұл да — адамдар арасындағы қарым-қатынастың бір түрі.
Осыдан басқа да адамдардың бірін-бірі түсінудің көптеген жолдары бар.
Мұндай семиотикалық таңба-белгілерден өзгеше адамдардың ыммен түсінісуі
және көздің, ауыздың, қабақтың қимыл-қозғалыстары мен жалпы бет-әлпеттің
өзгеруі арқылы ұғынысуы сияқты қаншама көп белгілер бар. Тіптен дене
мүшелерінің (қолдың, аяқтың, иықтың т.б.) әр түрлі қимыл-әрекетінің өзін
неше саққа жүгіртуге болады.
Ауладан естілген қатты айқай немесе есікке берілген қоңырау, соны
ести сала екінші адамның оған қарсы әрекет жасауы (далаға жүгіріп шығуы, не
есікті ашуға ұмтылуы) бұл да белгілі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.