Туристік қызметтің негізгі статистикалық көрсеткіштері

1. Жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
2. Туризм статистикасы көрсеткіштерін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... 9
2.1 Туристік қызметтің негізгі статистикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... 10
2.1.1 Туристік сапарлардың сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 Орналастыру орындарының негізі статистикалық көрсіткіштері ... .. 16
2.3 Туристік шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22

Туризм статистикасы көрсеткіштерін қалыптастыру бойынша әдістемелік ұсынымдар (бұдан әрі – Әдістемелік ұсынымдар) Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің 2010-2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспарының «Статистикалық әдіснама мен статистикалық құралдарды жетілдіру» стратегиялық бағытын жүзеге асыру шеңберінде әзірленді.
Осы әзірлеменің әдістемелік негізі Дүниежұзілік туристік ұйыммен (ДТҰ), Біріккен Ұлттар Ұйымының Статистика бөлімімен, Халықаралық еңбек ұйымымен (ХЕҰ), Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымымен (ЭЫДҰ), Еуростатпен, Халықаралық валюта қорымен (ХВҚ), Дүниежүзілік сауда ұйымымен (ДСҰ) ынтымақтастықта әзірленген 2008 жылғы туризм статистикасы бойынша халықаралық ұсынымдар болып табылады.
Әзірленген әдістемелік ұсынымдар статистикалық көрсеткіштер жүйесін оның халықаралық деңгейде салғастырымдылығын қамтамасыз ету үшін БҰҰ халықаралық ұсынымдарына сәйкес қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Осы әдістемелік ұсынымдар туризм статистикасы көрсеткіштерін қалыптастыру бойынша статистикалық көрсеткіштерді қалыптастыру және статистиканың аумақтық органдарымен тәжірибелік жұмысында пайдалануда басшылық ретінде қызмет етеді.

1. «Қазақстан Республикасындағы туристiк қызмет туралы» 2008 жылғы 05 шілдегі N 59-IVҚазақстан Республикасының Заңы
2. 2008 жылғы Туризм статистикасы бойынша халқаралық ұсыныстар (БҰҰ).
3. Туризм статистикасы бойынша ұсыныстары, 1994 (БҰҰ).
4. Экономиқалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуші (ЭҚЖЖ), ҚР МС 03-2007 нұсқалары.

Пән: Туризм
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Халқына жолдауында XXI ғасырда
білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біздің болашақтың
жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын
жасақтауымыз кажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап,
кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық
экономика құра алмаймыз - делінген.
Ал балабақша бағдарламасының анықтайтыны – балалардың математикалық
білімін, іскерлік пен машықтың барлық жүйесін терең және саналы меңгеруін
қамтамасыз етуі; қарапайым математикалық түсініктерді меңгеруге үйретуі;
балалардың нәрселер мен құбылыстардың арасындагы қатынастарды өздігінен
орнату, іскерліктерін шыңдау, проблемалық ахуалдарға бағдарлануды үйрету;
балалардың нақтылы шындықты математикалық әдістермен меңгеруіне көмектесу
екенін ескерер болсақ, онда балаларды ойлауға үйрету маңызды мәселе[1].
Қазақстан Республикасы білім стандартында анықталғандай математиканы
оқыту төмендегідей мақсаттармен анықталады:
Ақиқатты танудың математикалық әдістері туралы балаларға
мағлұмат беру.
Логикалық ойлау қабілетін және кеңістікті елестете білуге қажетті
элементтерді құрастыра білу.
Жалпылау, синтездеу, сұрыптау, салыстыру сияқты ойлана білуіне
қабілеттілігін қалыптастыру.
Балабақшадағы қарапайым математикалық түсініктердің негізгі мазмұны
бойынша математикалық білім мен іскерлігінің белгілі бір жүйесін балаларға
жеткізе білу.
5. Өмірде күнделікті кездесетін мәселелерді шешу үшін және басқа да
пәндерде қолдану мақсатында қажетті математикалық біліктілік пен дағдыларды
балаларда қалыптастыру
Балалардың шығармашылық іс-әрекеті мен ізденімпаздық дағдыларын
қалыптастыру, жүйелі қорытынды жасай білу, іскерлігін арттыру, жалпылай
алу, дедуктивті ойлау, логикалық икемділіктерін салыстыру, талдау,
жинақтау, жүйеге келтіру математика пәнін оқытудың өн бойында жүзеге
асыруга болатындай мүмкіндіктер өте көп.
Логика (гр. logiko - талдауға құрылған сөз, сөйлем, ойлау,
ақыл) — ойлау, оның формалары мен заңдылықтары туралы ғылым. Логика
дәлелдеу мен теріске шығарудың белгілі бір әдіс-тәсілдері қаралатын ғылым
теориялар жиынтығын құрайды.
Ғылым ретіндегі логикадан логикалық дұрыс ойдың байланысы мен
динамикасын (ойлау логикасы) айыра білу қажет. Ғылыми логика саласына
белгілік құрылымдарды жасау мен зерттеу (есептеу, формальдік жүйелер),
жалпы касиеттері логикалық оймен көрінетін және белгілік құрылымда
белгіленетін шындықтың белгілі бір үзінділерін қарастыру (модельдер) енеді.
Логика ұғымы объективті дүниенің, шындықтың даму заңдылықтарын бейнелеу
мағынасында да қолданылады. Кең мағынада логика ойлаудың ғана емес,
болмыстың да байланыстарын көрсетеді, бұл жағынан ол онтологиямен сабақтас.
Ойлау мен таным қатар жүретіндіктен логика таным теориясымен
(гносеологиямен) байланысады. логика философияның негізгі бөлігі болып
табылады, өйткені философия “оймен басталып, оймен жалғасады, сондықтан оны
кейде “ойлау туралы ойлау” деп анықтайды[2].
Психолог – ғалымдар: Н.Н. Поспелов, Ю.А.Петров, А.Н.Леонтьев, логикалық
ойлау ұғымына нақты анықтама берген. Олардың пікірінше логикалық ойлау
дегеніміз логика заңдылықтарын пайдалана отырып ой-пікірлерді, тұжырымдарды
қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі.
Балалардың логикалық ойлау қабілеттерін дамыту жөнінде А.В.Запорожец,
Л.Н.Венгер, И.С. Якиманская еңбектері жарық көрді.
Логикалық ойлау – логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны – логикалық
сөйлеуді ұстаз дамытуға тиіс, деп көрсетті К.Д.Ушинский.
Жұмыстың мақсаты - математика сабағында логикалық есептерді шығару
арқылы балалардың ақыл-ойын қалыптастыру жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
Зерттеу тақырыбына байланысты әдебиеттермен танысып, оларға
әдістемелік тұрғыдан шолу жасау.
Математика сабағында балаларды логикалық есептерді шығару
арқылы балалардың ойлауын дамыту мүмкіндіктерін анықтау;
Математика сабағында логикалық есептерді шығару
арқылы балалардың ойлауын дамытудың әдістемесін және оның
тиімділігін тексеру;
Зерттеу объектісі – мектеп жасына дейінгі балаларға қарапайым
математиканы оқыту процесі.
Зерттеу пәні – Қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыруда
логикалық есептерді пайдалану жолдары
Зерттеу жұмысының болжамы — математика сабағында логикалық есептерді
шығару арқылы балалардың ойлауы дамытылатын болса, онда олардың
математикадан білім деңгейі жоғарылайды, өйткені пәнге деген ынтасы оянып,
қызығушылығы нәтижелі қалыптасады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ҚАРАПАЙЫМ МАТЕМАТИКАЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ЛОГИКАЛЫҚ ЕСЕПТЕРДІ
ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыруда
логикалық есептерді қолдану ерекшеліктері

Балабақша өскелең ұрпақты жан-жақты дамытудың бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп-өркендеуіне, ел талап-
тілектерінің бет бұрыстарына байланысты болады. Осыған байланысты олардың
психологиясы да өзгеріске ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері койылды. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп, оны терең білу,
оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру балабақша пен
тәрбиешілерге жауапты да құрметті міндеттер жүктейді.
Физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда, ми клеткаларындағы қозу мен
тежелудің өзара мөлшерлері (оң және теріс индукцияларының өзара көлемі,
иррадиация мен шоғырлану заңдылықтары) күрделі болып қызмет атқарады.
Психолог В.В.Давыдов қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тапсырмалары
балалар үшін жеткіліксіз дейді. Олар мүмкіншілігін толық тауыса алмайды.
Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы онан
әрі қиындату қажет дейді[3].
Мектеп жасына дейінгі балалар көпке дейін тапсырманы қалай орындаудың
тәсілін жақсы білмейді. Мысалы: бұлар берліген тапсырманы жаттап алғысы
келеді.
Бұл жас ой қызметіне ерекше ынтамен ұмтылып тұратын кезең; алғырлығы,
шапшаңдығы, сезімталдығы басым кезең. Ештеңені жасырып, іркіп калмайды,
ішіне сақтап тұра алмайды, нені болса да ашық, еркін айтады, мақтауды
сүйгіш.
Дегенмен қайшылығы мол: бала бойындағы қасиеттердің шығармашылық үшін
тиімді-тиімсіз жақтары үнемі қатар келіп, бірін-бірі жоққа шығарып отырады.
Мысалы:
Мектеп жасына дейінгі балалар шығармашылыққа өте белсенділік көрсеткенмен,
оны тек ойын ретінде қабылдайды. Сондықтан логикалық жаттығу, тапсырмалар
ойын үлгісінде берілуі керек және олардың қиялы нақты заттарды көріп, қолға
ұстап, ойынға қосу арқылы дамитынын ескерту;
Мектеп жасына дейінгі балалар бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге
шыдамсыз. Сондықтан тәрбиеші міндеті, үзік-созық фантазия
элементтерін емес, көлемі шағын, мазмұны жеңіл болса да, тұтас
логикалық тапсырмалар әкелуге жетектеу.
Егер бұл жастағылардың негізгі әрекеті ойын болып келсе, болашақта оқуға
келгеннен кейін оқу қызметі шешуші роль атқарады. Осыған орай баланың
психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі,
ойынға қарағанда оқу талабының бала үшін қиындығында.
Немқұрайлықпен күресу үшін баланың оқуға ықыласын тудырып, тапсырмаларды
бірте-бірте қиындату қажет. Әдетте, тапсырмалар жеңіл келсе, әлі жете
алмағандықтан үлгерем деуден күдер үзіп, одан бас тартатын болады. Осы екі
жағдайдың екеуі де қолайсыз, сондықтан тапсырманың қиындығы бала
үшін қолайлы дәрежеде құрылуы тиіс. Егер қолайлы етіп
ықшамдау киын келсе, тапсырманың жеңіл болғанынан гөрі - қиынырақ келуі
әлде қайда ұтымды[4].
Себебі азды-көпті қиындығы бар тапсырмалар баланың қиналуына. акыл-
ойының алға қарай өрістеуіне жағдай туғызады. Осы қиыншылықтардың
кездесетінін балабақшаға келген кезінен бастап еске алу қажет.
Математикада сандар ұғымының маңызы зор. Ол балаларға естияр шақ
топтарынан бастап беріледі. Олармен танысу тәсілі мынадай. Балаларға
бірнеше затты көлемі немесе саны жағынан салыстыру тапсырмасы беріледі,
бірақ есептің шартында мұны тура және тікелей орындауға болмайды. Қалай
істеу керек? Балалар бұған ұқсас есептерді шығарудың жалпы тәсілін іздеуге
мәжбүр болады. Бірқатар азды-көпті сәтті әрекеттер жасап көрген соң,
балалар тәрбиешінің көмегімен мұндай жағдайларда өлшеу, есептеу және сан
қажет екендігін анықтайды. Осылардың көмегімен шамаларды жанама түрде
салыстыруды орындауға болады. Сонан кейін балалар өлшеуді және санауды
үйренеді, сандар ұғымының мазмұнын түсінеді. Сондай арнаулы анықтаулар
(тиісті ұғымдар қаншалықты қажет және олардың шығу тегі кандай), тәжірибе
көрсетіп отырғандай, өмірлік міндеттерді шешудің өзіндік математикалық
әдістеріне, осы оқу пәні сабақтарына балалардың танымдық ынтасын
қалыптастыруға көмектеседі.
Логикалық тапсырмалар орындау барысында жіберілетің қателіктер:
1. Логикалық тапсырмалардың тым жеңіл немесе күрделі болуы. Логикалық
тапсырмаларды оқушының біліміне, жас ерекшелігіне сай, бірте-бірте
күрделендіріп беріп тұрса олардың қызығушылығы да арта береді. Тым
жеңіл болса даму міндеті орындалмайды. Тым күрделі болса оқушының
қызығушылығы жоғалады. Қызығушылығы бар бала белсенді болады.
2. Логикалық есепті мұғалім білетін бір ғана жолмен шығару. Есептің
бірнеше шығару жолы болу мүмкін. Балаға берердің алдында осы
жағдайларды қарастыру керек. Ол сол шығаратын баланың даму
ерекшелігіне байланысты екенін ұмытпауымыз керек.
3. Логикалық есеп шығаруға берілген уақыттың шектелуі. Әрбір есепті
шығарған кезде уақытпен санаспай оған барлық мүмкіндік пен
күшін салу[4].
Балалар алдына шешілу жолдары мен құралдарын белсенді анықтауды талап
ететін тапсырмалар жүйесін беру балаларды әуел бастан-ақ ақыл-ой ізденісі
саласына жетелейді, олардың алдына жан-жақты пікірлер мен тұжырымдар
негізінде іс-әрекеттің табылған әдістерін негіздеу қажеттігін ашады.
Осындай белсенді ойлау іс-әрекетінің арқасында балалар қажетті білім мен
іскерлікті саналы түрде меңгереді. Бұл жұмыс балаларды қызықтырады және
тәрбиеші тарапынан дұрыс басшылық жасалса, олардың шамасы толық жетеді.
Сондықтан оқытудың алғашқы айларында балалардан қайсыбір мәліметтерді
олардың қажеттілігі мен қолданылу жағдайларын тиісті дәрежеде түсінбей
тұрып жай жай есте ұстауды талап ету ерекше қауіпті. Әрине, мектеп
жасына дейінгі балалар көп нәрсені берік есте сақтай да алады.
Сонымен, бала балабақша өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді
психологиялық қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды
әдеттерін бойына сіңіреді, тәрбиешімен және жолдастарымен сенімді қарым-
қатынас орнатады. Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда болуының
негізінде оның оқуға деген жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан
әрі дамуы олардың оқу әрекетінің қалыптасу процесіне байланысты. Сондықтан
педагогикалық психология үшін осы іс-әрекетті кұру және оның жекелеген
бөліктерінің ерекшеліктері туралы мәселе ерекше маңызды болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясының дамуы басты жағдайда олар
үшін жетекші оқу іс-әрекетінің негізінде өтеді. Оқу ісіне араласа отырып,
балалар біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бұл талаптарды орындау
балабақша жасындағы балаларды жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуын
жорамалдайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың жаңа қасиеттері оқу
қызметінің қалыптасу шамасына карай туып, дамиды[5].
Егер балалар бәрі бірдей тәрбиешіні тыңдаса және оның айтқандарын істесе
ғана топта жалпылама сабақтарды ұйымдастыру мүмкін болады. Сондықтан әрбір
бала осындай сабақтардың талаптарына сәйкес өз зейінін басқаруды үйренеді.
Қандай да бір логикалық тапсырманы орындауда әдетте балалар оларды
шешудің ең жақсы жолдарын іздеп табады, іс-әрекеттер варианттарын таңдап
алады да салыстырады, оларды іске асырудың реттілігі мен құралдарын
жоспарлайды. Бала өз іс-әрекеттерінің қадамдарын неғұрлым көбірек
жорамалдай алатын болса және олардың әр алуан варианттарын неғұрлым мұқият
салыстыра алатын болса, ол логикалық ойындардың нақты шешімін соғұрлым
ойдағыдай бақылайтын болды.
Оқу іс-әрекетінің маңызды талаптарының бірі - балалар өздерінің
айтқандары мен іс-әрекеттерінің әділдігін кең көлемде негіздеуде. Мұндай
негіздеудің көптеген тәсілдерін тәрбиеші көрсетіп береді. Пайымдау
үлгілерін ажырата білу қажеттігі мен ол үлгілерді жасауға өздігінен іс-
әрекет жасау мектеп жасына дейінгі балалардың өзінің ойы мен іс-әрекетін
бейне бір сырттан қарап, багалау іскерлігін қалыптастыруды кездейді. Бұл
іскерлік рефлекция негізінде маңызды қасиет ретінде жатады, ол өз
пайымдаулары мен қылықтарын олардың түпкі ойлауы және іс-әрекет шарттарына
сәйкес келуі тұрғысынан ақылды да әділетті талдауға мүмкіндік береді.
Еркіндік іс-әрекеттердің ішкі жоспары және рефлексия - мектеп
жасына дейінгі баланың негізгі жаңа құрылымдары. Солардың арқасында мектеп
жасына дейінгі баланың психикасы мектептете одан әрі оқыту үшін ерекше
мүмкіндіктерімен және талаптарымен қоса алғанда мектеп кезеңіне қалыпты өту
үшін қажетті даму деңгейіне жетеді. Кейбір мектеп жасына дейінгі балалардың
мектепке даяр болмауы көбінесе жеке адамның психикалық процестер мен оқу
іс-әрекетінің өзінің деңгейін анықтайтын осы жалпы қасиеттері мен
қабілеттерінің қалыптасуымен байланысты.

1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың логикалық ойлауын дамыту
мүмкіндіктері

Мектеп жасына дейінгі балалардың логикалық ойлауын дамыту олардың ақыл-
ойының бірқалыпты дамуына тікелей байланысты. Сыртқы дүниені толық тануға
түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын
заттар мен құбылыстарды тек ойлау арқылы ғана білеміз.
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен кұбылыстарының байланыс -
қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Ойлау қабылдау елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау танымның
бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды. Ойлау
сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау сезімдік
мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе. Елестерде жалпылағыш
элементтер мол болғанмен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан әлдеқайда төмен.
Ойлаудың қамтитын шеңбері өте кең.
Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Біреу екінші біреуге
пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз
күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп, дәлелдене түседі.
Ойлау мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою
дұрыс емес.
Ой сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз ойды басқа
адамдарға жеткізетін құрал[6].
Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы
дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Ойлаудың бр
түрі оның танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы
үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін
болады.
Бала сыртқы дүние құбылыстарының сырын көбірек білген сайын оның ойлауы
да жетіле түседі. Бала өз ойлауының ақиқаттығын, яғни шындығы мен
құдіреттілігін, өмірге жарасымдылығын практика жүзінде дәлелдеуге тиіс.
Ойлау заңдылықтары мен ережелері сансыз қайталаудың және тәжірибеде
тексерілудің нәтижесінде адам санасында бекіп, зор шындыққа айналды.
Ойлау баланың сыртқы дүниемен карым-қатынас жасау процесінде туындап
отырады. Сондықтан балабақшада қарапайым математикалық түсініктерді
қалыптастыруда ұйымдастырылған оқу іс-әрекетіне көрнекіліктер ретінде
қоршаған ортадағы барлық заттар қарастырылады.
Ойлау - өзіндік қарама қарсы қайшылықтарға толы процесс. Бұл оның
дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда
болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде
де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұрақтарға
жауап іздеп, ой-әрекетімен шұғылдануға адамды итермелейді. Ойлау - сұраққа
жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-мағынасына түсіне білуден
жақсы байқалады. Балалардың ой процесінің небір көріністерін ойлауын затты
не құбылысты тұспалдап айтатын жұмбақтар, логикалық, дидактикалық ойындар
арқылы байқауға болады[7].
Ойлау аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым
айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше. Осы екі
ғылымның ойды зерттеудегі әдіс-тәсілдерінде де өзіндік шығармашылықтар
бар. Мысалы, психология түрлі жас мөлшеріндегі адам ойының пайда болу,
даму, қалыптасу жолын, яғни жеке адамның ойлау заңдылықтарып қарастырса,
логика - бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінің заңдары мен формаларын
айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір,
дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Кей жағдайда бұл екеуі
бірін-бірі толықтырып, ой мәдениетінің арта түсуіне көп пайдасын тигізеді.
Ойлаудың физиологиялық негіздері И.П.Павловтың бірінші және екінші
сигнал жүйесіндегі іліміне байланысты түсіндіріледі. Ойлау ми қабығының
күрделі формадағы анализдік-синтездік қызметінің нәтижесі, екінші сигнал
жүйесінің уақытша жүйке байланыстары жетекші роль атқарады.
Ойлау формалары. Ойлау ой операцияларымен қоса ой формаларынан да
тұрады. Ойдың бастапқы формасы болып ұғым есептеледі. Ұғым дегеніміз заттар
мен құбылыстар туралы ой. Ұғымда заттардың жалпы және негізгі касиеттері
бейнеленеді. (Мысалы, тәрбиеші, бала, балабақша т.б. әр текті ұғымдар).
Ұғымдар арқылы адам танымының ұзак процесінің нәтижесі қорытылады. Адамның
ұғымдары қозғалмайды емес, кайта мәңгі козғалып тұрады, бірі екіншісіне
құйылып отырады, мұнысыз олар нағыз өмірді көрсетпейтін болады.
Бала балабақшаға келгесін математикалық ұғымдарды меңгере бастайды, оның
қоршаған ортадағы құбылыстарды түсунуі математикалық ұғымдардың негізін
меңгере білуге қолайлы жағдай туғызады. Әрбір ұғымда белгілі мазмұн
болғандықтан, ол ұғымды бірден меңгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін
меңгере білу кажет. Баланың логикасын дамыту, ұғымдарын өсіру науқандық
жұмыс емес. Ол әрбір сабақ үстінде балабақшадағы барлық тәлім-тәрбие
процесінің барысында ұдайы жүргізілетін жұмыс. Мұнда балалардың жас
ерекшелігі де қатты ескеріледі. Мысалы, математика сабағында үлкен,
кіші сияқты ұғымдарды бірінен-бірі олардың өзіндік белгілеріне карай
ажыраткызса, бала ұғымының қалыптасуы ойдағыдай жүріп отырады. Кез
келген ұғым - жалпылай алудың нәтижесі. Мектеп жасына дейінгі балалар
құбылыстардың сырттай ұқсастықтарына көбірек мән беретіндіктен, жалпылау
көбінесе олардың сыртқы белгілеріне байланысты. Мысалы, балаларға күн,
өсімдік, жануар ұғымдарын сіңдіргенде, күн дөңгелек
немесе сары, өсімдік жасыл, сиырдың 4 аяғы бар,
сиыр сүт береді, кұс ұшады, ұшпайды т.б. деп келеді де аталған
нәрселердің тек сыртқы белгілерін келтіріп, оның ішкі мәніне бармайды.
Бала өзі көрмеген нәрселерді жалпылауға келгенде қиналады[9].
Ұғымда заттардың өзіндік касиеттері ғана көрінбейді, олардың бір-бірімен
байланыстары мен қарым-қатынастары (себеп-салдарлық, кеңістік пен уақыт,
функционалдық) бейнеленіп отырады. Мысалы, жоғары-төмен, жақын-алыс, көп-аз
секілді жеке, нақтылы заттардың өзара байланысын балалар қиналмай ұғады.
Бірінші, екінші сәбилер топ балаларына заттың кеңістікке қалайша
орналасатындығы жайлы ұғымдарды меңгеру қиынырақ соғады. Өйткені бұл
балалар кеңістіктің негізгі өлшемі-ұзындық екенін бірден ажыратпайды.
Балаға түрлі өлшемдер туралы ұғымдарды тәжірибемен (балалардың өздеріне
өлшетіп үйрету) ұштастырып отырған абзал. Мысалы, бала ұзынды-
қысқалы заттардың түрлі бөліктерін көзімен көріп, қолымен ұстап, бұлардың
белгілі бір қыры бар екенін аңгарады. Естияр, ересек топ балаларының
кеңістік жөніндегі ұғымдары ұзындау, қысқалау, тым қысқа сияқты белгілер
сияқты ұғымдармен толыға түседі.
Шындықтағы заттардың қарапайым байланысы пікірлерден көрінеді.
Пікір - бұл бір зат туралы мақұлдау не оны бекерге шығаруда көрінетін
ойлаудың формасы.
Мектеп жасына дейінгі балаларды дұрыс пікір айта білуге тәрбиелеу зор
педагогикалық мәні бар іс. Сөйлеудің грамматикалық формаларын меңгеру
балалардың пікір қабілетін өсіре түседі.
Ойлаудың күрделі формаларының бірі - ой қорытындылары. Ой қорытындылары
дегеніміз бірнеше пікірлерден жаңа бір пікір шығару тәсілі. Қорытынды
шығару үшін оны белгілі тәртіпке бір-бірімен байланыстыруымыз қажет. Қатар
тұрған кездейсоқ пікірлерден қорытынды шықпайды. Мысалы, Ағашта барлығы 6
алма, Айнұрда 7 қарындаш бар деген екі пікірдің арасында ешбір
логикалық байланыс жоқ. Сондықтан бұл екеуінен үшінші жаңа бір пікірдің
тууы мүмкін емес. Ой қорытындыларының үш түрі болады. Біріншісі
дедукциялық, екінші индукциялық, ал үшіншісі аналогиялық ой қорытындысы деп
аталады. Дедукция - дегеніміз жалпыдан жекеге қарай жүретін ой корытындысы.
Индукция - жекеден жалпыға қарай жасалатын ой корытындысы. индукцияда жеке
жағдайлардан ереже, фактілерден қорытындылар жасалады. Аналогия дегеніміз -
ұқсастық бойынша ой корытындыларын жасау. Балаларда ұғымдар мен пікірлердің
біртіндеп қалыптасуы, соған сәйкес ой қорытындыларының дамуына мүмкіндік
туғызады. Өйткені ойлаудың формалары бір-бірімен байланыса дамып отырады.
Түсіну - ойлаудың негізгі белгісі[10].
Адамның ойлау әрекетінде шындықтағы заттар мен құбылыстардың негізгі
қасиеттеріне, ерекше белгілеріне, мәніне түсіне білудің маңызы зор.
Түсіну арқылы ғана біз айналамыздағы заттардың себеп-
салдарлы байланыстарын, бір-біріне
тәуелділігінің шығу тегі мен даму жолын ажыратамыз. Түсінудің басы -
шындықтағы заттар мен кұбылыстарға танысудан, көріп білуден басталады.
Өйткені қандай нәрсені болмасын ұғыну үшін, ұғынуды, зерттеуді эмпирикалық
жолмен бастау кажет.
Түсіну екіге бөлінеді: оның бірінші түрі - тікелей түсіну. Тікелей
түсіну жанама түрде ой операцияларын керек етпейтін, қабылдау ұқсас
;процесс. Мысалы, балаларға жақсы таныс фигуралар, ойыншықтар, белгілі
құбылыстар адамдардың қылықтары т.б.
Түсінудің екінші түрі - жанама түсіну. Жанама түсіну бірнеше аралық
басқыштардан тұратын, логикалық ой операцияларын керек ететін, көмескі
нәрсені айқын етіп бейнелеуде бірнеше ой түйіндерін талап ететін процесс.
Жанама түсіну де сұрақ қоюдан басталатындығын, сұрақ пен жауап табудың
арасында аралық түйіндер бар екендігін, осы аралық түйіндерді табу жаңа
мәселені шешудің кілті екендігін атап өтуіміз қажет. Тіпті қарапайым
есептің өзінде де осы жолды көруге болады. Мысалы, Ахметте үш алмұрт,
Хасенде екі алмұрт бар. Екі балада барлығы қанша алмұрт бар? деген мәселе
есепті шешуде де белгілі шығару амалынсыз (яғни бұл екі санды бір-біріне
қоспайынша) оның жауабы шықпайды. Бұл жерде қосу аралық амалдың қызметін
атқарып отыр.
Ойлау дегеніміздің өзі мәселені шешу, оның мәнісін түсіне білу деген
сөз. Мысалы, Қоянның 2 көзі бар деген сөйлемде ой тууға негіз боларлықтай
себеп жоқ. Өйткені бұл бұрыннан бізге белгілі нәрсені білдіретін
хабарлы сөйлем ғана. Ойлау қашан да белгілі қажетке байланысты казірше
белгісіз жайтты іздестіруден туындайды. Проблемалық ситуация (жағдай) адам
ойлауының түрткі қазығы. Бізге әзірше белгісіз, ойланып-толғануды қажет
ететін құбылыстың бірі проблемалық жағдайға салды.
Мектеп жасына дейінгі балаларда тануға негізделген тікелей түсінулер
байқалады. Бұл тікелей түсінулер заттарды тікелей қабылдаудан туған
түсінулер. Егер зат баланың өткен тәжірибесінде болмаған болса, оны
бірден түсіну қиынға соғады. Түсіну үшін оны алдымен жан-жағынан
жақсылап қабылдап алу қажет. Жанама түсіну - жаңа затты,
құбылысты белгілі ұғымға жанастыра барып түсіну деген сөз.
Баланың сыртқы дүниенің сан килы сырларын түсіне алуы жанама түсінулер
арқылы ғана жузеге асады. Бір нәрсенің мәніне түсіну үшін жай тану
жеткіліксіз, оған қоса, оның себебін, яғни неліктен осылай болып тұрғанын
білу керек. Балабақша жағдайында кейбір балалардың оқыған әңгімесін,
математикалық ұғымдарды дұрыс түсіне алмайтын фактілері жиі кездеседі.
Тәрбиешілер, көбінесе, оаланың әр жаңа материалды не себептен түсінбей
қалатынын, кезінде талдау жасап отырмайды. Бала ойлауы үнемі кедергісіз
жүріп отыратын процесс емес, ол кейде құбылыстарды толық бейнелей алмайды,
тіпті қателіктер де жібереді, бірде білмегенін екіншіде біледі. Міне, осы
жайларды тәрбиеші асқан байсалдылықпен ескеріп отыруы тиіс. Сондықтан жаңа
сабақты бірден түсіне алмай қалған балаларды ұғымы төмен кінәлаудың өзі
педагогикалық тұрғыдан дұрыс болмайды.
Балалардың ойлауы негізінде нақтылы келетіндіктен, олар көп нәрселерді
өз калпында түсінуге бой ұрады[11].
Балалардың құбылыстарды түсіне алуында олардың сөз байлығын, сөздік
қорының өсіп отыруын қадағалау зор маңыз алады. Тәрбиешінің жаңа
сабақты түсіндірудегі әдістемелік шеберлігінің (әр ұғымды өз мәнінде толық
түсіндіру, сөйлемдердің қысқа, ықшам болып келуі, екі ұшты сөйлемеу т.б)
жоғары болуы бала түсінігінің жақсы дамуына қатысы бар басты факторлардың
бірі.
Ойлау саласындағы дара айырмашылықтар.
Адам ойлауына тән жалпы заңдылықтар болғанмен, жеке адамның Сөйлеу
әрекеті даралық ерекшеліктерге толы. Әрбір бала бірінен-бірі ойының
ісеңдігі немесе тарлығы, орамдылығы, ұшқырлығы, дербестілігі, оның
логикалық жүйеленіп, сыншылдығы т.б. сапаларымен ажыратылады.
Ойлаудың ұшқырлығы. Кейбір балалар мәселенің барлық жақтарын көре
біледі, оны тез шеше алады, ойы аса сергек және белсенді келеді. Мұндай
балаларда ойдың ұшқырлығы байқалады. Бұған қарама-қарсы қасиет-ойдың
асығыстық түрі. Мұндай бала ой жұмысымен онша басын ауыртпай ауырдың
үстімен, жеңілдің астымен жүреді. Бұл балалар енжар ойлылыққа
әдеттенген, дайын тұжырымға жармасқыш, жеңіл ойлауға, мәселені үстіртін
шешуге бейім келеді.
Ойлау мәдениеті. Жаңа туған балада ешқандай ойлау болмайды.
Ойлау баланың сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас жасауының нәтижесінде,
оның өмір тәжірибесімен қосақталып дамып отырады. Мысалы, бір жасар бала
апасының саусағындағы жараға жағылған иод ерітіндісіне көз салады.
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып табылады.
Балабақшаға түскенге дейінгі бала ойлауы дамудың ұзақ жолынан жүреді. Ойлау
бұл кезеңде нақтылы - бейнелі болып, әрекетпен әлде де тығыз байланысып
жатады[12].
Балалардың ойлауын дамытуда балабақшадағы оқу-тәрбие процесі шешуші
роль атқарады. Балабақша жағдайында бала ойлауы қалайша дамып
отырады? Бала ойлауын дамыту үшін тәрбиеші тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы
тиіс. Осындай ойлау тәрбиесіне қатысты шараларлын кейбірі мыналар:
Балаларды белгілі ережелер (грамматикалық, математикалық) жөнінде
өз беттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін тәрбиеші сабақта
мүмкіндігінше эвристикалық әдісті пайдаланып отыруы қажет. Оқу
материалдарын балалардың ойлау қабілеті жетерліктей жас өзгешеліктерін
ескере отырып ұйымдастырса ғана, оның ойлау қабілетінің дамуына
мумкіндіктер туады.
Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын
дамытуға үлкен әсерін тигізеді.
Ойлау қабылдаулар мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан
баланың сабақты мүмкіндігінше жақсы кабылдай алуына, елестердің
тиянақты қалыптасуына тәрбиеші айрықша қамқорлық жасамаса болмайды.
Тәрбиеші балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған оқу
процесін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала логикасын дамытып алатын
мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
Балалардың өз беттерінше жасаған ой операциясынын дұрыс-
бұрыстығын тексерткізу, олардың бір мәселенің өзін түрлі жолдармен
шешуге үнемі бағыттап отыру (тапқыштық пен зеректік) ойлауды кажет
ететін мысалдар құрастырту, есептер шығару, шығармалар жаздыру бала
ойлауын тәрбиелеудің тиімді жолдары.
Ойлауды тәрбиелеу бала психологиясьш жан-жақты дамыуымен тығыз ұштасып
жатады. Бұл оның білуге қүмарлығын, тану кызығуларын көзқарасымен сенімін
тәрбиелеумен қоса жүргізілуі тиіс.
Баланың ойлауына бағыт бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына енгізген
Мағжан Жұмабаев болатын. М.Жұмабаев өзінің Педагогикадеген еңбегінде
ойлаудың жан тұрмысы үшін керектігі және оны өркендеудің тиістілігін атап
өтеді: Ойлау адам өмірінде аса кымбат орын алады. Ойлау болмаса, адам
басқа жануар сыкылды, заттарды, көріністерді құр жадында, есіне ғана
алып, жат бір көршіс ұшыраса, оны шеше алмаитын, оған түсіне алмайтын бір
жан иесі ғана болар еді. Келешекте не болатынын. Тұрмысы қалай өзгеретінін
білмейтін бір саңылаусыз соқыр болар еді. Адам ойлау арқасында ғана
заңдардың, көріністердің араларындағы байламды белгілеп, оларды бар
себептерді табады. Келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті
болжап алады. Қысқасы ойлай білетін адам - шын мағынасында адам.
Ойлау түрлерінің ерекшеліктері адам есеп шығарғанда ерекше
байқалады[13].
В.А.Крутецкий баланың математикалық қабілетін зертттегенде олардың
көпшілігі белгілі бір есептер класының құрылу принципін ұзақ уақыт бойы
дербес жағдайларда түрлендіру арқылы түсінетіндігін айткан болатын. Олардың
ойлауы сыртқы ұқсастығы мен бірдейлігін іздеуде бірінен ікейін бірін
қарастыратын эмпирикалық дәрежеде өтеді.
Балалар үшін басты мәселе - олардың интеллектісін дамыту. Белгілі
психолог Л.С.Выготский жеті жасар балада есте сактау мен түйсіктің орасан
зор мумкіндіктері бола түра ергежейлі интеллект болатындығын айтқан.
Интеллект әуел бастан-ақ ойлау қабілетінің қуатты да басым моменті
бола алмайды, өткен жастағы функцияларымен салыстырғанда өте
нашар болады. Интеллектің ең шарықтап дамуы мектеп жасына дейінгі
балаларпың жасында болады. Барлық танылатын процестер ойлаумен тығыз
байланыста дамиды. Тәрбиешінің басшылығымен жасалатын жұмыс, өз мінез-
құлқын белгілі бір талаптарға сай бағындыру қажеттігі баладағы еркіндіктің
психикалық процестердің ерекше сапасы қасиеті ретінде дамуына саяды.
Назарлары да еркін бола түседі. Егер бұрын балалар назары тек өздеріне
қызық, айқын, нәрселерге аударса, енді балабақша жағдайының алғашқы
күндерінен-ақ, дәл сол сәтте, өзін қызықтырмайтын нәрселерге зейін қоюы
және айтылған әңгімелерді зердесінде ұстап калуы талап етіледі.
Балаларда материалды еркін қабылдауі пайда болады. Мектепке дейінгі
жастағы балалар негізінен еріксіз есте сақтап қалады. Бірақ балабақша
табалдырығын аттаған сәттен бастап бала үшін арнайы есте сақтауды талап
ететін тапсырмалар пайда болады. Балаларға есте сақтау үшін саналы турде
жігер күші мен арнайы әдістерді пайдалану кажеттігі туады. Осы ойлаудың
дамуымен байланысты мектепке дейінгі жастағыларда мынадай маңызды жаңа
ойлау қабілеті іштей іс-жоспары (ойдағы амал) және рефлексия (өзінің іс
қимылдарын бағалай, карай білу) қалыптасады. Мектеп жасына дейінгі
балалардың үлгерімінін табысты болуы логикалық тапсырманы қаншалықты ойша
табысты есептей алатындығына, жоспарлауына байланысты. Оқыту процесінде
іштейгі іс-жоспарының дамуын қадағалаумен 1 қатар оған әсер ету, басқара
білу маңызды.
Сондықтан математикаға оқыту барысында ауызша есептерді жиі пайдалану
керек. Бұл - жеңіл есептер шығару барысында олардың шешуге қажетті берілісі
мен талабын үнемі көбейту немесе берілу шарты, талабы бойынша есеп
құрастыру.
Психолог А.З.Зак берілген әріптер бойынша сөз құрауды, ойша берілген
сөзді түрлендіру (мысалы, сөздің екі орнын алып тастағанда кандай
сөз шығады?), сөзді әріптері бойынша кері оқудың есептеу үшін
өте пайдалы екендігін айтады.
Осыған ұқсас тәрбиешінің басшылығымен көптеген тапсырмалар ойластыруға
болады. Мұндай оқыту білім қорын молайтып қана қоймай, ойлаудың дамуын
қамтамасыз етеді. Баланың өз іс-әрекетіне назар аударуында рефлексия
байқалады[14].
Сондықтан бала есеп шығарғанда одан міндетті түрде: Бұл есепті қалай
шығардың? Осы есепте қандай заттар көрсетілген? деп сұраған жөн. Сонымен,
психикалық процестердің еркін дамуын, ішкі амал жоспарларын және
рефлексияларды мектеп жасына дейінгілердің жаңа дамуы деп атайды. Бұл даму
мектеп жасына дейін барлық балада қалыптасып болмаса, ондай балаларға
мектепте оқу қиынға түсіп, үлгерімдері күрт төмендейді. Егер баланың
интеллектуалдық мүмкіндіктері оқытудың ең алғашқы кезеңінде-ақ анықталмаса,
онда мұндай міндетті орындау мүмкін емес. Сондықтан баланы сәбилік шақ
топтарынан бастап-ақ ойлау қабілетін дамытуға, ойлаудың ең жоғары теориялық
формасына, дүниені ғылыми тұрғыдан түсінуге дайындауымыз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.