Бастауыш сыныптардағы орфографиялық қателерді түзету және ескерту бойынша жүргізілетін тиімді әдістері мен жұмыс түрлері

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДАҒЫ ОРФОГРАФИЯЛЫҚ ҚАТЕЛЕРДІ ТҮЗЕТУ ЖӘНЕ ЕСКЕРТУ БОЙЫНША ЖҮРГІЗІЛЕТІН ТИІМДІ ӘДІСТЕРІ МЕН ЖҰМЫС ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1.Орфография термині, орфографиялық ережелер туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2.Бастауыш сынып оқушыларына тілдің орфографиялық нормасын үйрету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3.Сөздердің дұрыс жазылуына байланысты орфографиялық материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4.Орфографиялық дағдыны қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.5.Оқушылардың жазба жұмыстарындағы орфографиялық қателерді түзету әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

Қазақ тілі - мемлекеттік тіл. Олай болса, Қазақ ұлт мектебінің негізі де, аркауы да - ана тілі. Ана тілі - мектепте тек пән ретінде оқытылып қоймайды, өзге пәндердің бәрінен де білім беруге және ондағы бүкіл тәлім-тәрбие, қоғам жұмыстарын жүргізуге негізгі құрал есебінде қызмет етеді. Ана тілі-балаларды жүйелі сөйлеуге, жүйелі жаза білуге, ана тілінің сөздері мен құралдарын саналы түрде жұмсай білуге үйретеді. Қазіргі мектеп бағдарламасында окушылардың сауатты жазу дағдысын қалыптастыруға ерекше назар аударылып отыр. Қоғамның, оның мүшелерінің жалпы мәдениеті көтерілген сайын өмірдің сан-саласында қолданылатын тілдің мәдениеті де көтеріліп, сөйлейтін я жазатын ойды әрі айқын, әрі жатық, әрі мәнерлі етіп кұрауды қажет етеді. Бұл үшін оқушының тілін ауызша да, жазбаша да дамыту қажет. Ана тілін дамытудың ғылыми дәрежесін көтеру мәселелерінің бір жағы қазақ тіл біліміне, екінші жағы педагогика мен жеке әдістемеге байланысты. Қазіргі тіл ғылымы ана тілін мектепте оқытуға қажетті мәселенің ғылыми жағынан айқындап, тұжырымдап берді. Дегенмен, практикалық өмірде сауатты жазу мәселесінде көптеген олқылықтар кездесуде. Қазіргі кезде бастауыш оқушыларына қарағанда, жоғарғы сынып оқушыларының тіл байлығы, шығарма, диктант жазуға деген талпыныстары төмен. Өз ойын дәл жеткізіп бере алмайды. Жазбаша сауаты нашар,тіл тазалығы мен тіл мәдениетіне қатынасы талапқа сай емес. Сондықтан «Баланы бастан» деп халқымыз айтқандай, баланың мектепке келген алғашқы күнінен бастап, тіпті отбасында тіл тазалығына, сөйлей білуге, ойды жинақтап айта білуге, ойлаған ойын қағаз бетінетүсіре білуге дағдыландыру керек.
Қазақ жазуы күні бүгінге дейін 1957 жылғы 5 маусымда қабылданған емле-ережелерді пайдаланып келді. Бұл ережелер 1940 жылы жаңа графикаға көшумен байланысты жасалған емле заңдарының негізінде өңделіп, толықтырылып жаңадан түзетілген болатын. 1988 жылы қазақ орфографиялық сөздігінің 3-ші басылымы жарық көрді. Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері 9 бөлімнен тұрады. «Жазу әрекеті» - әртүрлі ғылым өкілдерін қызықтырған күрделі мәселе. Көптеген ғалымдар зерттеу нысандарына қарай оның ерекшеліктерін әр қырын қарастырған. Мәселен, лингвист-ғалымдар жазу әрекетінің тілдің ара қатысын сөз етсе, психолог жазу әрекетін жалпы ми арқылы өту үрдісін, жүру бағытын зерттейді. Физиолог оның жұмыс істеу механизмдерін, құралдарын, қызметін тексереді. Психолингвист жазу әрекеті іске асу үшін жұмсалатын тілдік тұлғалардьщ санамен байланысын, сөйлеу мүшелерінің ойга қатысты қимыл -қозғалысын дәлелдейді.

1. Асқарбаева А. Кластан тыс оқыту методикасы. Бастауыш
сынып мұғалімдеріне арналған. Алматы, 1992ж.
2. Айтазин Қ. Кәсіби лексика мәселелері. Алматы, 2000ж.
3. Әлметова Ә.С. Көп мағыналы сөздер мен омонимдерді оқыту. Алматы, 2001 ж.
4. Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1965 ж.
5. Әміров Р. 3 класс. Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау. Алматы, 1969
6. Әміров Р. Асылов ¥. 4 класс, Қазақ тілі оқулығына әдістемелік
нүсқау. Алматы, «Рауан» 1997.
7. Балақаев М.О. Қазақ тілінің мәдениеті, Алматы 1991.
8. Бектүров Ш., Серғалиев М. Қазақ тілі Алматы 2001 ж.
9. Бегалиев Г. «Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының
мәселелері» Алматы, 1980ж.
10. Оқушылардың жазу дағдысын қалыптастыру. Алматы 1998ж.
11. Біз қалай жазамыз? Алматы, Жалын 2001 ж.
12. Бектаев Қ. Молдабек Қ. Бастауыш класс оқулықтары тексінің
сөздігі. Шымкент, 1989ж.
13. Ғаббасов С. Ізгіліктің әліппесі. Алматы, 1993ж.
14. Қазақстан Президентінің халыққа Жолдауы Қазақстан - 2030.
15. Қазақ энциклопедиясы. Қазақ-Алматы, 1998ж.
16. Молдабеков Қ., Сандыбай Қ., Балқыбекова Ы. Бастауыш
мектепте тіл дамыту. Шымкент, 1999ж.
17. Қазақ тілі оқулығы 3,4 сынып. Алматы «Ата-мұра» 2003 ж.

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДАҒЫ ОРФОГРАФИЯЛЫҚ ҚАТЕЛЕРДІ ТҮЗЕТУ ЖӘНЕ ЕСКЕРТУ БОЙЫНША
ЖҮРГІЗІЛЕТІН ТИІМДІ ӘДІСТЕРІ МЕН ЖҰМЫС
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1.Орфография термині, орфографиялық ережелер туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2.Бастауыш сынып оқушыларына тілдің орфографиялық нормасын
үйрету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3.Сөздердің дұрыс жазылуына байланысты орфографиялық
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15

1.4.Орфографиялық дағдыны қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.5.Оқушылардың жазба жұмыстарындағы орфографиялық қателерді түзету
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

КІРІСПЕ

Қазақ тілі - мемлекеттік тіл. Олай болса, Қазақ ұлт мектебінің негізі
де, аркауы да - ана тілі. Ана тілі - мектепте тек пән ретінде оқытылып
қоймайды, өзге пәндердің бәрінен де білім беруге және ондағы бүкіл тәлім-
тәрбие, қоғам жұмыстарын жүргізуге негізгі құрал есебінде қызмет етеді. Ана
тілі-балаларды жүйелі сөйлеуге, жүйелі жаза білуге, ана тілінің сөздері мен
құралдарын саналы түрде жұмсай білуге үйретеді. Қазіргі мектеп
бағдарламасында окушылардың сауатты жазу дағдысын қалыптастыруға ерекше
назар аударылып отыр. Қоғамның, оның мүшелерінің жалпы мәдениеті көтерілген
сайын өмірдің сан-саласында қолданылатын тілдің мәдениеті де көтеріліп,
сөйлейтін я жазатын ойды әрі айқын, әрі жатық, әрі мәнерлі етіп кұрауды
қажет етеді. Бұл үшін оқушының тілін ауызша да, жазбаша да дамыту қажет.
Ана тілін дамытудың ғылыми дәрежесін көтеру мәселелерінің бір жағы қазақ
тіл біліміне, екінші жағы педагогика мен жеке әдістемеге байланысты.
Қазіргі тіл ғылымы ана тілін мектепте оқытуға қажетті мәселенің ғылыми
жағынан айқындап, тұжырымдап берді. Дегенмен, практикалық өмірде сауатты
жазу мәселесінде көптеген олқылықтар кездесуде. Қазіргі кезде бастауыш
оқушыларына қарағанда, жоғарғы сынып оқушыларының тіл байлығы, шығарма,
диктант жазуға деген талпыныстары төмен. Өз ойын дәл жеткізіп бере алмайды.
Жазбаша сауаты нашар,тіл тазалығы мен тіл мәдениетіне қатынасы талапқа сай
емес. Сондықтан Баланы бастан деп халқымыз айтқандай, баланың мектепке
келген алғашқы күнінен бастап, тіпті отбасында тіл тазалығына, сөйлей
білуге, ойды жинақтап айта білуге, ойлаған ойын қағаз бетінетүсіре білуге
дағдыландыру керек.
Қазақ жазуы күні бүгінге дейін 1957 жылғы 5 маусымда қабылданған емле-
ережелерді пайдаланып келді. Бұл ережелер 1940 жылы жаңа графикаға көшумен
байланысты жасалған емле заңдарының негізінде өңделіп, толықтырылып жаңадан
түзетілген болатын. 1988 жылы қазақ орфографиялық сөздігінің 3-ші басылымы
жарық көрді. Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері 9 бөлімнен
тұрады. Жазу әрекеті - әртүрлі ғылым өкілдерін қызықтырған күрделі
мәселе. Көптеген ғалымдар зерттеу нысандарына қарай оның ерекшеліктерін әр
қырын қарастырған. Мәселен, лингвист-ғалымдар жазу әрекетінің тілдің ара
қатысын сөз етсе, психолог жазу әрекетін жалпы ми арқылы өту үрдісін, жүру
бағытын зерттейді. Физиолог оның жұмыс істеу механизмдерін, құралдарын,
қызметін тексереді. Психолингвист жазу әрекеті іске асу үшін жұмсалатын
тілдік тұлғалардьщ санамен байланысын, сөйлеу мүшелерінің ойга қатысты
қимыл -қозғалысын дәлелдейді.
Әдіскер болса, ол осы салалардың барлық заңдылықтарын ескере отырып,
сөйлеуге үйретудің тиімді үлгілерін табуды және ұйымдастыруды жалпы сөйлеу
әрекетін жүзеге асыруды көздейді. Бұл салада ғалымдар кімді оқытатынын:
оларды неге үйрету керектігін: не үшін, не мақсатпен және калай оқыту
қажеттігін қарастырады. Тілші - әдіскерлердің ең бірінші мақсаты сапалы
оқытудың жолдарын табу, яғни қалай оқытсақ, ісіміз жақсы нәтиже береді
деген сауалға жауап іздеу. оны практикалық жағынан дәлелдеп, теориялық
тұрғыдан жүйелеп көрсету.

І.БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДАҒЫ ОРФОГРАФИЯЛЫҚ ҚАТЕЛЕРДІ ТҮЗЕТУ ЖӘНЕ ЕСКЕРТУ
БОЙЫНША ЖҮРГІЗІЛЕТІН ТИІМДІ ӘДІСТЕРІ МЕН ЖҰМЫС ТҮРЛЕРІ

1.1.Орфография термині, орфографиялық ережелер туралы түсінік

Гректің orthographia, orthos - дұрыс және grapho - жазамын
мағынасындағы сөзінен шыққан орфография термині лингвистикада тарихи
қалыптасқан жазу жүйесі және біркелкі жазуды қамтамасыз ететін ережелер
жүйесін жасайтын және зерттейтін тіл білімінің саласы деген мағынада
қолданылады. Орфография тілдің белгілі бір даму кезеңіндегі жазба тілдің
нормаларын айқындайды, оның негізгі бөлімі дыбыстарды әріппен белгілеу
мәселесімен айналысады. Дыбыс пен әріп тіл біліміндегі бір-бірімен тығыз
байланысты әр екі басқа ғылымдар деуге болады. Себебі, дыбыс ауызша тілдің
материалы, әріп-жазба тілдің материалы. Ауызша тіл-алғашқы да, жазбаша тіл
кейін қалыптасқан, адамзат ой-өрісі, мәдениеті дамуының жемісі. Әуелде
жазбаша тіл ауызша тілді таңбалау үшін ойлап табылған ауызша тілдің
қызметшісі болса, қазіргі кезде жазбаша сөйлеу, ойды жазбаша жеткізу
басымдыққа ие болып, ауызша айту жазуға бағынатындай күйге жетті. Дыбыстық
жазу сөйлеу дыбыстарын дәл бейнелей алмайтындықтан, сөйлеудің жазбаша
формасы мен ауызша формасы үнемі сәйкесе бермейді. Жазуды белгілі бір
жүйеге салып отыру үшін орфография үлкен қызмет атқарады.
Ғылым атаулының қай-қайсысының да өзіне тән дүниеге келу, қалыптасу,
даму жолдары болады. Қазақ тіл білімі де осындай жолдардан өтіп, өзінің
тарихи қалыптасу дәуірін басынан кешірді. Ал орфография тіл білімінің
негізінде қалыптасады. Сондықтан қазақ тіл біліміндегі графика мен
орфографияның даму тарихын қысқаша қарастырайық. Қазақ халқы басқа да түркі
халықтары сияқты ислам дінінің тарауымен бірге келіп енген араб жазуын
ертеректен бастап-ақ қолданған. Бірақ грамматикалық құрылысы жағынан да,
дыбыстық жүйесі жағынан да түркі тілдерінен мейлінше басқа болып келетін
араб тілі графикасы қазақ тілінің дыбыстарын таңбалауға сай келмейтін. Соны
байқаған орыс түркологтары болсын, қазақтан шыққан тұңғыш педагог
Ы.Алтынсарин болсын - барлығы да қазақтар үшін араб жазуының қолайсыз
екенін өткен ғасырдың екінші жартысында-ақ айтқан болатын. Біржолата
өзгертуді көздемегенмен араб жазуындағы үйлесімсіздіктерді жамап-жасқау
арқылы емлелік кемшіліктерді жоюға арналған алғашқы қадам Дала уалаяты
мен Айқап журналы беттерінде де көтерілді. Айқап журналы арнайы айтыс
та ұйымдастырды. 1914 жылы араб жазуын қазақ тілінің емлесін сәйкестендіру
жолдарын баяндаған оқу құралы да жазылды. Бірақ жазу нормасы, емле жүйесіз
күйінде қалды. Өйткені бұл графикадағы көптеген таңбалар сөз басында бір
түрлі, сөз ортасында екінші түрлі, сөз аяғында үшінші түрлі таңбаланып
жүрді.
Араб жазуын тастап, латын графикасына негізделген алфавитті алу ең
алғаш Азербайжанда көтерілді. 1922 жылы Бакуде жаңа түркі алфавиті комитеті
құрылды. 1924 жылы Азербайжан Орталық Атқару Комитеті латын алфавитін
міндетті мемлекеттік алфавит деп жариялады. 1926 жылы Бакуде Бүкілодақтық
түркологиялық I съезд өткізілді. Бұл съезд өзінің қаулысында түркі тілдес
халықтарға араб жазуын тастап, латын графикасына негізделген жаңа әліппені
қабылдауды міндеттеді. Жаңа әліппеге көшу жұмысы Қазақстанда едәуір баяу
дамыды. Латын алфавитіне негізделген жазуды қабылдау мәселесі 1924 жылы
болған қазақ білімпаздарының съезінде көтерілгенімен, Қазақстан Орталық
Атқару Комитетінің Қазақ жаңа емлесі туралы декреті 1929 жылы 25
шілдеде жарияланды.
Әрбір тілдің өзінде қалыптасқан жазу емлесі бар. Емле белгілі бір
орфографиялық ұстанымдарға бағындырылады. Қазақ орфографиясында
морфологияның-фонематикалық және фонетикалық сондай-ақ дәстүрлі ұстанымдар
негізге алынады. Морфологиялық-фонематикалық ұстаным бойынша дыбыстардың
сөз ішіндегі және сөз арасындағы бір-біріне тигізетін әсерлері ескерілмей
негізгі фонемалық мәні сақталып жазылады немесе сөз түбірінің бастапқы
қалпы сақталады.
Қазақ орфографиясында морфологияның ұстаным мынадай орындарда көрініс
береді:
1. Түбір мен қосымша арасында қатар келген екі дыбыстың бір-біріне
ықпалы ескерілмей, сөздің түбірі сақталып жазылады. Мысалы, сөз+шең-сөшшөң,
жұмыс+шы-жұмұшшы, аш+са-ашша, іш+се-ішше, із+шіл-ішшіл, ашан+ғы-ашаңғы,
түн+гі-түңгү.
2. Сөз аралығында (біріккен, тіркескен, қос сөздерде) қатар келген
екі дыбыстың әсері ескерілмейді, түбірі сақталады. Мысалы, жанбағыс-
жамбағыс, ешкі өлмес-ешкөлмес, алмакезек-алмагезек, жанияр-жаңғияр т.б.
Фонетикалық ұстанымда сөз ішіндегі, сөз аралығындағы дыбыстардың бір-
біріне әсері басымдық танытады, сөз айтылуынша (естілуінше) жазылады.
Мысалы, кітап-кітабы, тарақ-тарағы. Фонетикалық ұстанымның көрінетін
тұстары:
1. Қазақ тіліндегі сөздерге 4 түрлі жалғау, жұрнақтардың көпшілігі
сөздің соңғы буынындағы дыбыстардың жуан-жіңішкелігіне орай жуан не жіңішке
жалғанады: бала-лар-дың, үй-лер-іміз-ге, адам-дық, көп-шілік т.б. 2. Қатаң
п, к, қ дыбыстарынан аяқталған сөздерге дауыссыздан басталған қосымша
жалғанғанда қатаң дыбыстар ұяң естіледі (айтылады): қонақ-қонағы, парақ-
парағы, бөлік-бөлігі, талап-талабы.
3. Қазақ тілінде п дыбыснан аяқталған етістіктерге көсемшенің -ып,
-іп жұрнағы жалғанғанда қос п дыбысы қатар айтылмай немесе алдыңғысы
ұяңдамай, түбірдегі п дыбысы үнді у дыбысына айналып кетеді және сол
өзгеруінше жазылады: кеп+іп-кеуіп, жап+ып-жауып, шап+ып-шауып.
4. Бірқатар біріккен сөздер әр компонентінің түбір тұлғасын сақтамай,
естілуінше жазылады: белбеу, олғабыс, олап, бүгін (1963 жылғы орфографиялық
сөздікте мұндай сөздердің жазылуын дәстүрлі принцип деп көрсеткен). Бұл
тәрізді фонетикалық принциппен жазылатын біріккен сөздердің санаулы екені,
олардың орфографиялық сөздікте берілетіні Р.Сыздықованың Анықтағышында
ескертіледі.
5. Орыс тілінен ертеректе еніп дыбысталу жағынан өзгеріп кеткен
бірқатар сөздер фонетикалық принциппен қазақша айтылуынша жазылады:
самаурын, бәтеңке, шүген, божы, болыс, шәйнек т.б (аталған сөздікте
дәстүрлі принципке жатқызылған).
6. Араб, парсы тілдерінен енген сөздер қазақ тілінің фонетикалық
заңдылықтарына қарай өзгерген күйінде, айтылуынша жазылады: әділ (адл),
пайда (файда), апар (эхбар), айыр (ахир), айран (хэйран), қате (хәта),
дүние (дүнииа), нәпсі (нафс), өсиет (уасииәт).
Дәстүрлі ұстанымның қазақ тіл орфографиясындағы көрінісі ретінде 1963
жылғы орфографиялық сөздікте, естілуінше жазылып қалыптасқан белбеу,
түрегел, ашудаз, әнәугүні, бүгін, бүрсігүні, алаңғасар т.б сөздерінің араб,
парсы, орыс тілдеріне еніп, қазақ тілінің фонетикалық құрылымына
ыңғайланып, айтылу бойынша жазылып қалыптасқан, саясат, тәлім, кәмпит,
кәрзеңке, самаурын т.б тәрізді сөздердің жазылуы жатқызылып, оқулықтарда да
солай түсіндіріліп келсе, кейінгі оқулық, анықтағыштарда жоғарыда аталып
өткен белбеу, ашудас, самаурын, тәлім т.б сөздердің жазылу емлесі
фонетикалық ұстанымға, ал орыс, араб, парсы сөздерінің төл тілдеріндегі
бастапқы орфограммасын сақтай жазылуы дәстүрлі ұстанымға жатқызылып жүр.
Мысалы, колхоз, алгебра, жиһан, қаһарман т.б.
Орфография – бұл біртұтас жазу жүйесі. Ал жазу жүйесі міндетті түрде
тілдердің рухани және материалдық мәдениетінің өркендеуіне ықпал етеді.
Өйткені көптеген мәдениет қайраткерлері жазудың сауатты болуын және
оқырманның мәтінді жеңіл түсіне білуін талап етті. Ал, Ф.Оразбаева: жазбаша
сөйлеу жазу (жазудың түрлері, әріптің жеке өзі т.б.) деген мағынаны емес
жаза білу, ойыңды басқа біреуге түсінікті болу үшін, қағаз бетінде
сауатты жеткізе білу дегенді білдіреді деп есептейді. Сондай-ақ, жазбаша
сөйлеу тілдік тұлғалардың графикалық, фонемалық жүйесіне негізделген,
лингвистикалық, психологиялық, физиологиялық, әдістемелік ерекшеліктерге
қатысты тілдік материалдың мазмұны мен формасын қамтитын, адамдардың ұзақ
мерзімдегі қарым-қатынасына мүмкіндік жасайтын күрделі әрекет екендігін
көрсетті. Жазбаша сөйлеу біріншіден, әріптің, сөздің графикалық таңбасы
арқылы іске асады; екіншіден, бұл графикалық таңбалар белгілі бір
фонемалық, мағыналық қасиетке ие болады; үшіншіден, жазылым құбылысында
сөйлеу әрекетінің барлық түрі қатысады; төртіншіден, жазу үстінде тіл
үйренуші адам сөйлемнің мазмұны - мағынасына ғана емес, нұсқасына да көңіл
аударуға мәжбүр болады; бесіншіден, жазылым қағаз бетіне түскен материалдың
түсінікті, жүйелі болуына тікелей байланысты жүзеге асады. Бұл салада
үйретілетін ең басты мәселе – жазылымның графикасы мен емлесі. Графика,
яғни жазу таңбалары - жазу үшін қолданылатын барлық әріптердің таңбалық
жиынтығы. Әріптік таңбалар екі түрде жазылады: баспа түрінде және қолжазба
түрінде. Әрбір әріп бас әріп және кіші болып таңбаланады. Барлық әріптердің
жүйелік жиынтығы тілдің алфавитін құрайды. Жазуды меңгеруде лингвистикалық
жақтан үйретілетін келесі мәселе - орфография. Ол - белгілі бір сөзді
әріптік таңбалар арқылы дұрыс жаза білудің ережесі. Мұндай ережені игермей
тұрып, жазуды да, тілді де сауатты меңгеру мүмкін емес. Орфография деп
тілдегі сөздердің дұрыс жазылуы туралы ережелердің жиынтығын айтады.
Орфография тілдегі сөздердің, олардың түрлі тұлғаларының жазылу нормасын
белгілейді. Ал орфографиялық норманы сақтау, қабылданған орфографиялық
ереже бойынша жазу әркімнің міндеті. Тілдегі сөздердің біркелкі жазылуының
қалыптасуы халықтың мәдени дамуының негізгі көрсеткіштерінің біріне жатады.
Ал сауатты жазу-үйрету, дағдыландырумен қалыптасады. Сауатты жазуда
орфографияға қатысты кездесетін қиындықтар да кездеседі. Олар:
Фонетикалық, морфологиялық, тарихи ұстанымдардың
өзгешеліктері мен ерекшеліктерін жан-жақты ескеру;
2. Екпін, интонацияға байланысты дұрыс жазылуды қадағалау.
3. Қазақ тіліндегі еріндік, езулік дауыстылардың жазылуына ерекше
мән беру.
4. Жуан, жіңішке дыбыстардың фонемалық қасиетін есте сақтау.
5. Дауыссыз дыбыстардың айрықша белгілерін дұрыс меңгеру т.б.
Жалпы орфографиялық білім екі саланы қамтиды:
1) жеке лексикалық бірліктерді, сөздерді дұрыс жаза білу ережесі;
2) грамматикалық заңдылықтарды игеру арқылы тіркесті, сөйлемдерді
байланыстырып, дұрыс жазу нормасы. Жазудың әдістемелік ерекшелігі - графика
мен орфографияны, жазу мен жазбаша сөйлемді жетік білудің, үйренудің
амалдары мен жолдарын іздестіре отырып сауатты жазуға жаттықтыру, оқыту.
Мектептер үшін білім беру стандартында Қазақ тілі пәнін оқытудың басты
міндеттерінің бірі ретінде: қазақ тілінде сөйлеу және жазу икемі мен
дағдыларын қалыптастыру -деп, жазбаша сөйлеуге баса көңіл аударады.
Сондықтан оқушыларды жазбаша сөйлеуге дағдыландыру үшін жазбаша қатысымның
ерекшеліктерін анықтап, ол бойынша оқушыда қалыптастырылатын икемділік пен
дағдылар жүйесін белгілеп алу қажет. Жазып сөйлеу деп жазбаша мәтіндер
арқылы вербальдық (сөздік) тілдесу деп, көрсетіледі. Ол мерзімі шегерілген
және тікелей болуы мүмкін. Жазып сөйлеу монологтың, яғни мәтіннің әр
түрлілігімен ерекшеленеді. Ол ауызекі диалогтық сөйлесуге қарағанда
анағұрлым дамыған. Сонымен бірге, жазып сөйлеуде екінші бір адаммен
әңгімелесуге мүмкіндік жоқ. Тыныс белгілер арқылы сөйлем құрау тәртібі
болатын сөйлеу әрекетіндегі интонация, мәнерлілік басқа қабылдаушыға ықпал
етудің қосымша құралдары болып табылады. Сөйлеу мәдениеті жазбаша
сауаттылықтан көрінеді. Ал сауаттылық білім, білік, дағдыларды игерумен
байланысты.
Қазақ тілі бітім-тұлғасы жағынан өзге де түркі тілдері тәрізді жалғамалы
тілдердің қатарына жатады. Сондықтан да түрлі-түрлі лексика-грамматикалық
амалдардың барлығы дерлік сөз тудырушы , сөз түрлендіруші қосымшалары
арқылы жасалады. Сөздің түрлі қосымшалармен түрлену барысында түбір мен
қосымшаның жігінде әртүрлі дыбыстық құбылыстар (ассимиляқия, аккомодақия,
абсорбқия, лабиалды аттракқия, палаталды аттракқия, диссимиляқия, метатеза,
диәреза, протеза, редукқия т.б.) пайда болады. Неліктен бұлай жазылады,
неге басқаша жазылмайды? Дыбыс өзгерістерінің орфографиясындағы көрінісі
қандай? Түбірдің қосымшалардағы дыбысқа, керісінше, қосымшалардың
дыбыстардың түбірге тигізер әсер-ықпалы болады. Жазу тәжірибесінде мұндай
құбылыстардың бәрін бірдей ескеру қажет пе? Бұлардың қайсысы есенеді,
қайсысы еленбейді? Алайда, сырт қарағанда, [башшы], [жұмүшшү], [сеңсейсің],
[сембісің], [ылашшыз] деп жазбай, басшы, жұмысшы, сенгейсің, сенбісің,
лажсыз деп таңбалауымыздың себебі өзінен-өзі түсінікті де тәрізді. Бұлай
жазудағы мақсат - сөздің түбірін сақтау. Мұндай дәстүрлі түсінік, тіпті
ектеп оқушыларына да белгілі. Бірақ сөздердің барлығы бірдей осы қағида
бойынша жазыла ма? Бірқыдыру сөздерді басшы, жұмысшы, сөзшең, ақ алма деп
түбір сақтап жазып, [ш]-ның [с], [з]-ға, а-ның қ-ға тигізер әсерін
ескермейміз, ал бірсыпыра сөздердің жазылуына келгенде ақ-ағар, жок-жоғал,
теп-теуіп, тебін, тарақ-тарағы деп жазып, дауыстылардың дауыссызға тигізер
әсерін ескеруіміз неліктен? Сөздің түбірі ағ,- жоғ-, теу-,теб-, тарағ-,
емес қой? Бірде олай, бірде бұлай жазуымыз, бәлкім, қосымшалардың сөз
мағынасын өзгерту қабілетіне байланысты болар? Бірақ бұлай деуімізге негіз
жоқ. Өйткені бұл арада қосымшалармен түрленген сөздердің қай-қайсысының да
лексика-грамматикалық мағынасы өзгермей қалған жоқ. Міне, бұл тәрізді
сауалдардың жауабын іздесек, мәселе әлдеқайда күрделене түседі. Сонымен,
қазақ орфографиясының бұл тәрізді принципті мәселелері, жекелеген жайттары
арнайы зерттелмесе, бірсыпыра сөздердің жазылуы тиянақты шешімін таппай,
жазу тәжірибесінде ала-қүлалық тудыруы ықтимал. Мұндай кемшілік жалпы жазу
мәдениетін төмендетері сөзсіз. Жазу мәдениеті төмен болса, әдеби тілдің
коммуникақиялық қызметі де айтарлықтай болмайды.
Тілдік системаға, оның құрылымдық жүйесіне орфографияның сәйкес болуы
қажет. Сонда ғана тілдің жазбаша және ауызша түрлері бір-бірінен алшақ,
кереғар кетпейді. Алайда мұндай талап тілдің жазбаша және ауызша түрінің
айырмасын мүлдем жойып, ерекшелігін елемеу деген сөз емес. Жазба тіл ауызша
тілдің хатқа түскен жай ғана көшірмесі емес. Ауызша сөйлеуде интонақия,
сөздердің ерекше мәнермен айтылуы, ой екпіні, әмфазалык құбылыс т.б. толып
жатқан дыбыс заңдылықтары болады. Олардың бәрін бірдей жазуда таңбалау
мүмкін емес. Тіл тарихында ондай жазу болған да емес. Бернард Шоудың иә
деп айтудың елу түрлі, жоқ деп айтудың бес жүз түрлі тәсілі бар, ал
оларды жазудың амалы біреу-ақ деген сөзі осы орайда айтылған. Қой, түн, жаз
тәрізді сөздердің айтылуы мен жазылуында айырма жоққа тән. Бірақ тілімізде
көптеген сөздің айтылуы мен жазылуы бір-бірімен сәйкес келе бермейді.
Мысалы, [қоралат]; [төрөгөрсең, тоналарсың] (мақал) деп айтылғанмен, өзгеше
жазамыз.
Қарым-қатынасқа түскенде сөздер белгілі бір орфоәпиялық заңдылыққа орай бір-
бірімен ұласа айтылып, бір-біріне ықпал жасап, әртүрлі фонетикалық
өзгеріске ұшырайды. Ал осындай жүйені елдемей, тілдік дыбыстарды нақпа-нақ
айтсақ, сөздің дыбысталудагы тұтастығы бүзылып, дыбыстау мүшелеріне айрықша
күш түседі. Сөйлеуде дыбыстардың бір-біріне әсер етіп, ықпалын тигізіп,
үласа айтылуы - мәнді фонетикалық құбылыс. Бірақ аса маңызды бола тұра бұл
құбылысты бәрі бірдей жазуда еленбейді. Өйткені жазу - жүгіртіп оқуға
жеңіл, қабылдауға қолайлы болуы қажет. Жазудың (письмо) мақсаты сөздің
айтылуы мен дыбысталуын дәлме-дәл көшіру емес, қандайда болсын белгілі бір
ойды хабарлау. Егер қоралы ат, төреге ерсең, тоналарсың дегендерді
айтылуынша жазсақ (қоралат па, қоралы ат па, төреге ерсең, тоналарсың әлде
төре көрсең, тон аларсың ба?), информақияны қабылдауды күрделендіре түсер
еді де, артық әнергия жұмсауға тура келер еді. Сондай-ақ (бірқанатты гөрдү)
дегенді )бір ғана атты көрді), бір қанатты көрді деп әртүрлі үғынуы
мүмкін. Сөз ішіндегі, тіркес шеніндегі дыбыстардың бір-біріне тигізер
позициялық, комбинаторлық әсер-ықпалын ескермей, дыбыстарджың фонематикалық
мәнін сақтап жазу тексті қиындықсыз, кедергісіз оқуға мүмкіндік береді. Бұл
- жазудағы (графикадағы) фонематикалық принцип. Бірақ фонемалардың мәнін
сақтап жазу дегенді қалай түсінуге болады?
Фонемалардың әртүрлі позициялық, комбинаторлық реңктері болатын белгілі. Ол
реңтер (оттенок, аллафон) белгілі бір фонетикалық қоршауда көрінеді.
Мысалы, [н]-ның сөз басында, сонорлармен іргелес келгенде, жуан, жіңішке,
еріндік, езулік дауыстылармен қатар айтылғанда т.б. фонетикалық жағдайларда
тәуелді әр қилы реңктері болады. Қысқасы, фонетикалық жағдай қанша болса,
фонеманың соншама реңкі болады. Бірак солардың ішінде фонемалық неғұрлым
тәуелсіздері негізгі реңк те, қалғандары қосымша реңк болады. Мысалы,
бүгін, бүгінгі сөздеріндегі [н]-ның фонетикалық жағдайға тәуелділігі бірдей
емес. Бүгін сөзіндегі [н]-ға қарағанда бүгінгі сөзіндегі [н]-ның дыбыстық
қоршауға тәуелділігі әлдеқайда басым [бүгүңгү]. Әрине, дыбыстардың барлық
реңктерін ғылыми зертеулерде болмаса, жазуда көрсетудің мәні жоқ. Жазуда
фонеманың сөзтанымдық қызмет атқаратын негізгі реңкі ғана белгіленеді.
Морфеманың фонемалық мәнін сақтап жазу дегенді осылайша түсінуге болады.
Сонымен фонема - дыбыс - жазу бір-бірімен тығыз байланысты. Алайда
фонемалардың негізгі реңктері мен қосымша реңкін ажыратудың өз қиындығы
бар. Мысалы, тон, төн, таң, тән дегендегі т бІрде жуан, бірде жіңішке
реңкте жұмсалып тү_р. Бұл екі реңктің де фонетикалық ортаға тәуелдігі
бірдеу. Сондықтан т -ның негізгі реңкі жуан т немесе жіңішке т деу
қиын. Осыған байланысты алфавиттегі Т әрпі жуан Т-ның немесе жіңішке Т-
нің өкілі деп үзілді — кесілді айту тағы қиын. Сырт қарағанда мұндағы жуан,
жіңішке реңк тепе-тең сияқты. Дегенмен бұл екі реңктің бірін негізгі, бірін
қосалқы деуге болады. Оны қарапайым мынадай тәжірибеден байқауға болады.
Мысалы, филоло. Емес әртүрлі аудиторида түн, түн тәрізді сөздерді тақтаға
жазып, бұл сөздерде қандай дыбыстар бар? деген сүрауға [т], [ұ], [н], [ү]
дыбыстары бар деп, аудитория бірауыздан жауап береді. Бұдан азақ тілінде
сөйлеушінің психикасында фонеманың негізгі реңкі жуан [т], [н] екендігін
байқаймыз. Олай болса, қазақ алфавитіндегі Т әрпі - жуан [т]-ның өкілі.
Сондай -ақ негізгі реңк айтуға оңай болса, қосымша реңк, мысалы [т],
аздап болса да күш салып, сүйемелдеп айтуды қажет етеді.
Бұл жерде алфавиттегі әріптер фонемалардың негізгі реңкін белгілейді деген
принципке қайшы келетін мынандай құбылысты байқауға болады. Мысалы, [қ] мен
[к]-бір ғана фонеманың - татап айтқанда к фонемасының - жуан, жіңішке
реңктері. Олай болса бұлар неге бір ғана әріппен таңбаланбайды деген заңды
сұрау қоюға болады. Әрине [к] де, [қ] да бір фонеманың әртүрлі реңкі екені
даусыз. Бірақ бұл реңктердің бірі негізгі, екіншісі қосалқы деуге болмайды.
к фонемасының [к], [қ] реңктерінің, г фонемасының [ғ], [г] реңтерінің,
тепе-тең болуы өзге дауыссыздардан олардың өзіндік ерекшелігі деуге болады.
Жоғарыда аталғандай тәжірибені қайталап, қүнкүн деген екі сөзде қандай
дыбыстар бар? десек, [қ], [к], [ұ], [н], [ү] деген бес дыбыс бар дейді.
Қазақ графикасындағы тағы бір шарттылық - белгілі бір әріптің негізгі
қызметіи мен қатар қосалқы қызметінің болуы. Мысалы, ә әрпінің негізгі
қызметі ә фонемасын таңбалау болса, кей позицияда а фонемасын біілдіруі -
оның қосалқы қызметі. Мысалы, күнә, мәрмәр, куә т.б. Бұл сөздердің соңғы
буынындағы дауысты а бірінші буынындағы тіл алды дауыстыларының әсерінен
палатализацияланған. Бұлар - сөзге әртүрлі қосымшалар жалғау арқылы
тексеруге болатын дауыстылар (проверяемые гласные). Бұл жағдайда олар
өзінің негізгі реңкі а-ға жуықтайды. Мысалы: күнаға -күнәға, мәрмарға
-мәрмәрға т.б.
Тіл жұмсау дағдымызда кейбір әріптің қосымша функцияға ие бола бастауы
ықтимал. Мысалы, кейінгі жылдарда араб, жанаб (кітаби сөз), баб (кітаби
сөз), сөздері осы Түрінде жазыла бастады. Шындығында, мұндай позицияда
қазак тілінің дыбыс за-ңдылығы бойынша б дыбысы п түрінде игерілуге тиіс.
Бірақ бұл п-ны б әрпімен таңбалау омографтарды көбейтпеу мақсатына
байланысты деуге болады. Баб, жанап тәрізді сөздерді б түрінде таңбалау -
оларды баб, жанап т.б. төл тума сөздерден өзгешелеп тұрады. Осылайша б әрпі
өзінің негізгі қызметі б фонемасын білдіруімен катар қосымша қызмтке ие
болып, п фонемасын білдіруі бертінде пайда болған. Бүған қарағанда қазақ
графикасының әлі де пайдаланылмаған мүмкіндіктері бар деуге болады. Мысалы,
стиль, декабрь, модель тәрізді жіңішкелік белгіге аяқталған сөздерге
дауыссыздан басталатын қосымша жалғанғанеда, жіңішкелік белгі жазылып жүр:
Стильге, декабрьге, мождельге т.б. осындағы л-дің жіңішкелігін арнайы
таңбамен көрсету басы артық информақия (избыточность). Өйткені л-дің
жіңішкелігін қосымшалардың жіңішке вариантта жалғануы хабарлап Тұрады.
Бұл жерде стилге, декабрге, моделгесөздеріндегі жіңішке л, р дыбыстарын л,
р Түрінде жуандатып оқу каупі жоқ. Мұндай орындарда жіңішкелік белгіні
қолдану информақияның артықтығын көрсетеді.

1.2. Бастауыш сынып оқушыларына тілдің орфографиялық. нормасын үйрету

Жазу, таза жазу, дұрыс жазу, сауатты жазу-қай тілдің болмасын басты
ұстанымы. Сауатты жазудың алғышарты бастауышта қаланады. Мектеп
табалдырығын аттаған балаға бірінші сыныптан бастап дұрыс сөйлету үшін
сөздердің дыбыстық жағы, дұрыс айтылуы қадағаланады. Бастауыш сынып
оқушыларына орфографияны игерту тілді оқыту бағдарламасына сәйкес жүзеге
асады. Бағдарламада қазақ әліпбиіне қатысты мәселелерді шешуде әліппеге
дейінгі кезеңнің, әліппеден кейінгі кезеңнің талаптары анық көрсетілген.
Талдап көрсеткенде, бастапқы кезеңде төмендегі білім, білік дағдысына көңіл
бөлінеді:
- дыбыстарды әріппен белгілеу, яғни, бас әріп пен кіші әріптердің
баспа және жазба түрлерін біртіндеп енгізу және оларды меңгерту;
- бас әріп пен кіші әріптерді дұрыс каллиграфиялық тұрғыда жазу,
оларды бір-бірімен өзара байланыстыра қосып жазу.
Ал, екінші кезеңде дыбыс және жұп дауыстылар, буын, әліпби туралы
түсінік беру, жазу тәсілдерін (мәтінді көшіріп жазу, естуі бойынша жазу)
жетілдіру; орфографиялық және пунктуациялық дұрыс жазу сауаттылығын
қалыптастыру ескеріледі. Сондай-ақ кейбір дауысты дыбыстар мен дауыссыз
дыбыстар түрлерінің емлесіне мән беріледі. Типтік бағдарлама бойынша 1-4
сынып аралығында бастауыш сынып оқушылары фонетика саласынан игеруге тиісті
білім мазмұны нақты көрсетіледі. Атап айтар болсақ, 1-сыныпта ескерілетін
мәселелер: - бас әріп және кіші әріптің кескінімен танысу;
- әріп элементтерін жазу; бас және кіші әріптерді
жазу; - бас және кіші әріптер элементтерін өзара дұрыс
байланыстырудың негізгі түрлері (төменгі) қол үзбей және үзіп қосу;
- бас және кіші әріптерді жұмыс жолына сәйкес жазу;
- 5-6 сөзді орфоэпия нормасын сақтай отырып, айту бойынша
жазу; - 4 сөйлемді (2-3 сөзден құралған) айту бойынша жазу;
- адам аты мен фамилиясын, үй жануарларының аттарын бас әріппен жазу;
-
сөйлемнің бірінші сөзін бас әріппен жазу. 2-сыныпта фонетика тарауын
игертуге 26 сағат бөлінеді. Бұл сыныпта ескерілетін мәселелер:

- У әрпінің емлесі, осы дыбыстың дауысты, дауыссыз,
жуан, жіңішке болып келуі;
- И дыбысының емлесі, оның жуан, жіңішке болатыны;
- дауыссыз й, оның емлесі;
- Я, Ю әрпінің жазылуы; -
дауыссыз дыбыстардың түрлері және Б, П, Л, Р, Н, Ң дыбыстары, олардың
емлесі. 3-сыныпта фонетика тарауын игертуге 12 сағат бөлінеді. Бұл сыныпта
ескерілетін мәселелер: - Э, в,
ф, ц дыбыстары мен әріптері, жазылу емлесі; - Ч, щ
дыбыстары мен әріптері, жазылуы; - Х, һ
дыбыстары, олардың айтылу ерекшеліктері, Х, һ әріптерінің емлесі. 4-сыныпта
фонетика тарауын игертуге 6 сағат бөлінеді. Бұл сыныпта ескерілетін
мәселелер: - дыбыс
және әріп бойынша берілген ұғымды еске түсіру; - буын
үндестігі туралы түсінік; - дыбыс
үндестігі туралы қарапайым түсінік; -
сөздерге түбір сөздің соңғы буынына қарай қосымшаларды дұрыс жалғау;
- жалпы
сауатты жазу мәселесі. Орфографияны игерту барысында мұғалімнің көмегімен
фонетика тарауы бойынша жоғарыда көрсетілген білім мазмұнын меңгерген
оқушылардың білім-білік дағдыларына төмендегі талаптар қойылады:
- әліпби әріптерін айыра білу,
дыбыс пен әріптің дұрыс атауын білу; - сөзінің бас әріппен
жазылуын, сөйлемдегі әрбір сөздің бөлек жазылуын білу;
- сөз, сөйлемнің шегін тауып, сөзді буынға бөле білу және тасымалдап жаза
алу;
- кіші, бас әріп элементтерін жазу, оларды каллиграфия нормасына сақтай
отырып, бір-бірімен байланыстырады;
- жазуда орфографиялық және пунктуациялық ережелерді қолданады;
- баспа әріптермен берілген мәтінді көшіріп жазады (10 белгіден кем емес);

- сөздің дыбыстық және дыбыстық-әріптік сызбасын көрсете алады; -
сөздегі дауысты, дауыссыздарды ажыратады; -
өтілген орфографиялық нормаларға сай қатесіз жазады. Оқушының
орфографиялық нормаға сай дұрыс жазуы – бастауыш сынып мұғалімінің маңдай
терінің жемісі. Бастауыш сыныпта бағдарламаға сәйкес жоғарыда көрсетілген
білім-білік дағдылары қалыптасқан оқушылар сауатты жазуға дағдылану
барысында графикалық түрде қарым-қатынас жасау мүмкіндігіне ие болады. Осы
арқылы жазуын ғана емес, сөйлеуін және таным мүмкіндіктерін жетілдіре
алады. Таза жазу дағдысының алғашқы бастамасы әріптің әрбір бөлігін дұрыс
сызып көруі арқылы қалыптасады. Әдетте, мұғалім тарапынан оқушыға әдемі,
сауатты жаздыру ғана емес, оқушының бүкшимей, басын тым төмен салбыратпай,
денесін тік ұстап, өзін дұрыс игеруіне қатты көңіл бөлінеді. Оқушылар жазу
ережесін сақтап отырғанда ғана дұрыс жазуға үйрене алады. Сондай-ақ
бастауыш сынып оқушыларына жазуға төмендегі талаптар қойылады, және бұл
талаптар бастауыш мектептің барлық сыныптарында жазу жұмысының барысында
орындалып отыруға тиіс:
- әріпті дұрыс жазу, дәптердің көлденең сызығынан ауытқымау;
- әріптердің элементтерін жазғанда ұзынды-қысқалы қылмай, тегіс, бірдей
жазу;
- әріптердің бірін оңға, бірін солға қисайтпай,
барлық әріпті бірдей, оңға қарай сәл көлбете жазу;
- әріптердің, сөздердің арасындағы қашықтықты
бір қалыпты сақтап отыру, бірте-бірте жазу қарқынын тездете түсу.
Бастауыш сыныпта сауатты әрі әдемі жазудың бірден-бір кепілі-
көркем жазуға мән беру. Оған көңіл бөлу бірінші сыныптан басталады.
Өкінішке орай, қазіргі уақытта барлық мектеп бағдарламасына көркем жазу
енбеген. Көркем жазуға арнайы сағат бөлінгенде ғана біз көтеріп отырған
мәселе толық шешімін табары даусыз. Бастауыштың баласы 5-сыныпқа барғанда
орта буын мұғалімдері тарапынан оқушылардың сауатсыздығы туралы әңгімелер
де естіліп қалатыны жасырын емес. Десек те, мұғалім алдында тұрған басты
міндет оқушыны орфографиялық нормаға сәйкес дұрыс жазуға үйрету
болғандықтан, уақыты мен білгенін аямай, осы жұмыстың нәтижесін көргенше,
аянбай тер төгу қажет. Бастауыш сынып мұғалімдерінің алдында тұрған міндет
өте ауыр. Оқу жоспарына сай бағдарламаны меңгерту ғана емес, сауаттылық
мәселесін тиісінше шешу арқылы ғана өзінің ұстаздық борышын адал атқара
алады деуге болады. Осы орайда мұғалімге көмекші болатын әдіс-тәсілдер сан
алуан. Атап айтқанда:
- түрлі диктанттар жаздыру, әсіресе, сөздік диктантының маңызы зор.
- сөздікпен жұмыс істету. -
тақырыпқа байланысты орындау шарты әртүрлі болып келген жаттығуларды
орындату; - сөзді,
сөйлемді тақтадан, кітаптан дұрыс көшіріп жазуға мән беру Орфография
туралы сөз қозғағанда мектеп шеңберінде ғана емес, үлкендер үшін қиындық
тудыратын бір мәселе алдымыздан шығады. Ол Ң әрпінің емлесіне байланысты.
Менің ойымша, осы әріпті дұрыс айтып, дұрыс жазуды оқушы бастауышта
игермесе, орта буынға келгенде игеріп кетуі екіталай. Ол туралы қазақ тілі
мен әдебиеті пәнінің мұғалімдері жиі айтады. Ң әрпін меңгерту барысында
орындалар жаттығулар аз емес. Ең бастысы, мұғалім бастауыш сынып оқушысы
үшін орфографияны игеруде туындайтын проблемаларды дұрыс танып, содан
шығатын жолды дер кезінде іздестіріп, шара қолданса ғана еңбегінің жемісін
көрмек.Орфография мәселісі – күрделі мәселе. Өйткені жазу пайда болғанан
кейін-ақ емле, тыныс белгілер туралы мәселе туындаған болатын. Ол заман
талаптарына орай үнемі жетілуімен келеді. Әсіресе, оқыту, білім беру
саласында орфографияның маңызы арта түсті. Әсіресе, ол оқушылардың сауаты
мен тіл мәдениетін дамыту мақсатында оқулықтар жасауда айырықша көріне
бастады. Оқушылардың білім, білік, дағдысын қалыптастырудағы оқулықтар мен
оқу құралдарның рөлі жоғарылаумен оның сауатты жазылу талабы қойылуда.
Сондықтан қазіргі кезде оқушылардың орфографиялық дағдысын қалыптастыру
үшін қатысымдық оқыту әдістемесінің мәні артып келеді. Орфографияны берік
меңгеру оқушылардың ережені пайдалана отырып, дыбыс пен әріп ара
қатынастарын аша білуіне негізделеді. Тілде әр турлі фонетикалық құбылыстар
болады. Тілдік қызметті атқару барысында фонемалар өзінің ерекшелік сипатын
сақтауы да, түрлі өзгерістерге ұшырауы да мүмкін.
Фонетиканың үндестік заңы деп аталатын тақырыбы бастан — аяқ
орфографиялық мақсатты көздейді. Мұнда орфоәпиялық та ерекшеліктер
қамтылады. Буын үндестігі заңы бойынша, түбір сөздің соңғы буынның жуан я
жіңішке блып келуіне қарай қосымшүа да жуан я жіңішке болып үйлесуі шарт.
Бұл ережені окушылар жеңіл меңгере алады. Алайда тіліміздегі барлық
сөздерге қосымша осы сияқты тәртіппен жалғана бермейді. Міне, осығңан
байланеысты ереже де, жаттығу да мол жүргізіліп, оқушылардың игеруіне
тиімді жағдайлар жасалу керек. —мен (-бен, -пен), паз —қор, -қой, -кеш,
-гей, -гер, -хана, -тал, -дар, -нікі (-дікі) қосымшалары сөздің соңғы
буынының жуан я жіңішкелігіне қарамастан осы күйлерінде ғана жалғанады
(қолмен, өнерпаз, өсімқор, әзілқой, күлекеш, сәуегей, саудагер, шілдехана,
өсімтал, білімдар, колхоздікі т.б.) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.