Қазақ тілінен білім, білік, дағдыны тексеру әдістемесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН БІЛІМ, БІЛІК, ДАҒДЫНЫ ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1.Оқыту процесінде білімді бақылаудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Білім, білік, дағдыны анықтаудағы педагогикалық бақылаудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3.Оқушылардың білім, білік, дағдыларын тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4.Тестілеу арқылы оқушылардың білім, білік, дағдысын бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
І. ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН БІЛІМ, БІЛІК, ДАҒДЫНЫ ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1.Оқыту процесінде білімді бақылаудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Білім, білік, дағдыны анықтаудағы педагогикалық бақылаудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3.Оқушылардың білім, білік, дағдыларын тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4.Тестілеу арқылы оқушылардың білім, білік, дағдысын бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Тақырыптың өзектілігі. Бүкіл адамзат қоғамның, ХХІ ғасырдың алғы шебіне, яғни ғылыми-техникалық прогресс пен өркениетті даму дәуіріне бет бұру кезеңінде жаңа қоғамға лайықты сапалы білімді, жетілген жеке тұлғаны қалыптастыру бүгінгі мектеп алдында тұрған негізгі міндет болып отыр. Бастауыш білім-үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы.
Бастауыш сатыда оқушыны бұрынғыша пәндік білім, біліктерінің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқу әрекетін қалыптастыру негізінде жеке бас тұлғасын тәрбиелеу мәселесі қойылған. Белгілі бір көлемдегі білік дағдыларды меңгерумен қатар табиғат, қоршаған орта туралы түсініктері кеңейте отырып, оларда шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту бүгінгі күннің басты талабы болып отыр.
Оқушылардың білім, білік дағдыларын дамыту, оларды үнемі бақылау, әрине қоғам талабынан туындайды. Қоғам қашанда дарынды, қабілетті адамдарға мұқтаж болып келген. Қазіргі кезде мамандық атаулының барлығы білімділікті, ептілікті, ерекше ой қызметін, белгілі бір білім дағдыларынын қалыптасуы, оларды керекті бағытына жаңаша ізденіспен бұра білу қабілеттілігін қажет етеді. Баланың қабілетін өрістететін, дамытатын тек мектеп қана.
Қазіргі кезде республикамызда білім беру ісін жаңғыртудың негізгі ұстанымдары ретінде демократияландыру, ізгілендіру ұстанымдары анықталды. Олардың талабы бойынша оқытудың басты мақсаты өздігінен білім алып, дами алатын жеке тұлғаны қалыптастыру. Сондықтан теориялық материалдардың мазмұны оқушының өздігінен жаңа тақырыпты меңгеруіне қолайлы және қызықты мазмұндалуы қажет. Ең алғашқы білім бастауыш білім болғандықтан, бастауыш саты-үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік, дағдыларды меңгерумен бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды педагогикалық бақылаудың бір түрі-тестілеу бағытында жан-жақты дамыту бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан алғанда, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі әдіс-тәсілдерін іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше.
Тестілеу-бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Ол үшін баланы бастауыш сыныптардан бастап тестілеу түрлерін білуге, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға практикалық әрекеттерге дайын болуға дағдыландыру керек.
Тестілеп бақылап оқыту әдісіне негізделген технология оқушының ойлау, елестету мен есте сақтауын, ынтасын, белсенділігін, дағдысын, білім сапасының дамуын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, оқытудың мақсаты өз бетімен дами алатын, әр түрлі өзгермелі жағдайларда бағдар ұстай білетін, белсенді жеке тұлғаны, яғни субьективті тәрбиелеп шығару. Оқытудың ендігі жердегі мақсаты оқыту әдістерінің оқушының өз бетімен ізденіп қызмет жасау әдістері мен тәсілдерімен толығуын қажет етеді. Осыдан жаңа шарттар мен талаптар да туындайды. Әдістемелік жүйені осылайша жаңалау, сәйкестік оқулық әдістемелік, дидактикалық-өте күрделі бақылауды, тексеруді, тестілеуді қажет ететін жұмыс.
Бастауыш сатыда оқушыны бұрынғыша пәндік білім, біліктерінің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқу әрекетін қалыптастыру негізінде жеке бас тұлғасын тәрбиелеу мәселесі қойылған. Белгілі бір көлемдегі білік дағдыларды меңгерумен қатар табиғат, қоршаған орта туралы түсініктері кеңейте отырып, оларда шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту бүгінгі күннің басты талабы болып отыр.
Оқушылардың білім, білік дағдыларын дамыту, оларды үнемі бақылау, әрине қоғам талабынан туындайды. Қоғам қашанда дарынды, қабілетті адамдарға мұқтаж болып келген. Қазіргі кезде мамандық атаулының барлығы білімділікті, ептілікті, ерекше ой қызметін, белгілі бір білім дағдыларынын қалыптасуы, оларды керекті бағытына жаңаша ізденіспен бұра білу қабілеттілігін қажет етеді. Баланың қабілетін өрістететін, дамытатын тек мектеп қана.
Қазіргі кезде республикамызда білім беру ісін жаңғыртудың негізгі ұстанымдары ретінде демократияландыру, ізгілендіру ұстанымдары анықталды. Олардың талабы бойынша оқытудың басты мақсаты өздігінен білім алып, дами алатын жеке тұлғаны қалыптастыру. Сондықтан теориялық материалдардың мазмұны оқушының өздігінен жаңа тақырыпты меңгеруіне қолайлы және қызықты мазмұндалуы қажет. Ең алғашқы білім бастауыш білім болғандықтан, бастауыш саты-үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік, дағдыларды меңгерумен бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды педагогикалық бақылаудың бір түрі-тестілеу бағытында жан-жақты дамыту бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан алғанда, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі әдіс-тәсілдерін іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше.
Тестілеу-бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Ол үшін баланы бастауыш сыныптардан бастап тестілеу түрлерін білуге, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға практикалық әрекеттерге дайын болуға дағдыландыру керек.
Тестілеп бақылап оқыту әдісіне негізделген технология оқушының ойлау, елестету мен есте сақтауын, ынтасын, белсенділігін, дағдысын, білім сапасының дамуын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, оқытудың мақсаты өз бетімен дами алатын, әр түрлі өзгермелі жағдайларда бағдар ұстай білетін, белсенді жеке тұлғаны, яғни субьективті тәрбиелеп шығару. Оқытудың ендігі жердегі мақсаты оқыту әдістерінің оқушының өз бетімен ізденіп қызмет жасау әдістері мен тәсілдерімен толығуын қажет етеді. Осыдан жаңа шарттар мен талаптар да туындайды. Әдістемелік жүйені осылайша жаңалау, сәйкестік оқулық әдістемелік, дидактикалық-өте күрделі бақылауды, тексеруді, тестілеуді қажет ететін жұмыс.
1. Иванова Н., Қозғамбаева М. Оқыту процесінің мәні. Алматы, 1991 ж.
2. Көшекбаев Н. Оқыту теориясы. Алматы, мектеп 1976 ж.
3. Қазақтсан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары (жалпы бастауыш білім). Алматы, 2003
4. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. Алматы.
5. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. Алматы, мектеп.
6. Рахметова С. Тестік бақылау жүйесі. Бастауыш мектеп 2004 ж.
7. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1987 ж.
8. Жалпы бастауыш білім. Қазақстан Республикасы. Стандарт. Алматы, 2003 жыл.
9. Нұржан Ж. Қазақ тілін оқыту технологиясы. Алматы, 2004 жыл.
10. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2000 жыл.
11. Ергалиева М.Е. Білім мазмұнын жаңалау арқылы оқу тәрбие үрдісінің сапасын жетілдіру. Бастауыш мектеп, 2003 жыл.
12. Бақтыбаева С. Білім деңгейін анықтаудағы педагогикалық бақылау. Қазақ тілі мен әдебиеті, 2002 жыл.
13. Қожнақпарова К. Тест құрастыру және оны қабылдау қағидалары. Бастауыш мектеп, 2003 жыл.
14. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы, Қазақстан Республикасы Білім министрлігі баспаханасы, 1992 жыл.
15. Ш.Х.Құрманалиева, Б.Ж.Мұқанова, Ә.У.Ғалымова, Р.К.Ильясова. Педагогика «Фолиант» баспасы. Астана, 2007 жыл.
16. Бағдарламалар. Қазақ тілі. (2-4 сынып). Алматы, 2003 жыл.
17. Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалары. Алматы, 1987 жыл.
18. Мұхамбетова С.Қ. Педагогика. Ақтөбе, 2002 жыл.
2. Көшекбаев Н. Оқыту теориясы. Алматы, мектеп 1976 ж.
3. Қазақтсан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары (жалпы бастауыш білім). Алматы, 2003
4. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. Алматы.
5. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. Алматы, мектеп.
6. Рахметова С. Тестік бақылау жүйесі. Бастауыш мектеп 2004 ж.
7. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1987 ж.
8. Жалпы бастауыш білім. Қазақстан Республикасы. Стандарт. Алматы, 2003 жыл.
9. Нұржан Ж. Қазақ тілін оқыту технологиясы. Алматы, 2004 жыл.
10. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2000 жыл.
11. Ергалиева М.Е. Білім мазмұнын жаңалау арқылы оқу тәрбие үрдісінің сапасын жетілдіру. Бастауыш мектеп, 2003 жыл.
12. Бақтыбаева С. Білім деңгейін анықтаудағы педагогикалық бақылау. Қазақ тілі мен әдебиеті, 2002 жыл.
13. Қожнақпарова К. Тест құрастыру және оны қабылдау қағидалары. Бастауыш мектеп, 2003 жыл.
14. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы, Қазақстан Республикасы Білім министрлігі баспаханасы, 1992 жыл.
15. Ш.Х.Құрманалиева, Б.Ж.Мұқанова, Ә.У.Ғалымова, Р.К.Ильясова. Педагогика «Фолиант» баспасы. Астана, 2007 жыл.
16. Бағдарламалар. Қазақ тілі. (2-4 сынып). Алматы, 2003 жыл.
17. Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалары. Алматы, 1987 жыл.
18. Мұхамбетова С.Қ. Педагогика. Ақтөбе, 2002 жыл.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН БІЛІМ, БІЛІК, ДАҒДЫНЫ ТЕКСЕРУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1.Оқыту процесінде білімді бақылаудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 5
1.2.Білім, білік, дағдыны анықтаудағы педагогикалық бақылаудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3.Оқушылардың білім, білік, дағдыларын
тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4.Тестілеу арқылы оқушылардың білім, білік, дағдысын
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүкіл адамзат қоғамның, ХХІ ғасырдың алғы
шебіне, яғни ғылыми-техникалық прогресс пен өркениетті даму дәуіріне бет
бұру кезеңінде жаңа қоғамға лайықты сапалы білімді, жетілген жеке тұлғаны
қалыптастыру бүгінгі мектеп алдында тұрған негізгі міндет болып отыр.
Бастауыш білім-үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы.
Бастауыш сатыда оқушыны бұрынғыша пәндік білім, біліктерінің белгілі
бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқу әрекетін қалыптастыру негізінде жеке
бас тұлғасын тәрбиелеу мәселесі қойылған. Белгілі бір көлемдегі білік
дағдыларды меңгерумен қатар табиғат, қоршаған орта туралы түсініктері
кеңейте отырып, оларда шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту бүгінгі күннің
басты талабы болып отыр.
Оқушылардың білім, білік дағдыларын дамыту, оларды үнемі бақылау,
әрине қоғам талабынан туындайды. Қоғам қашанда дарынды, қабілетті адамдарға
мұқтаж болып келген. Қазіргі кезде мамандық атаулының барлығы білімділікті,
ептілікті, ерекше ой қызметін, белгілі бір білім дағдыларынын қалыптасуы,
оларды керекті бағытына жаңаша ізденіспен бұра білу қабілеттілігін қажет
етеді. Баланың қабілетін өрістететін, дамытатын тек мектеп қана.
Қазіргі кезде республикамызда білім беру ісін жаңғыртудың негізгі
ұстанымдары ретінде демократияландыру, ізгілендіру ұстанымдары анықталды.
Олардың талабы бойынша оқытудың басты мақсаты өздігінен білім алып, дами
алатын жеке тұлғаны қалыптастыру. Сондықтан теориялық материалдардың
мазмұны оқушының өздігінен жаңа тақырыпты меңгеруіне қолайлы және қызықты
мазмұндалуы қажет. Ең алғашқы білім бастауыш білім болғандықтан, бастауыш
саты-үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес оқушыға белгілі
бір көлемдегі білім, білік, дағдыларды меңгерумен бірге табиғат, қоршаған
дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды педагогикалық бақылаудың
бір түрі-тестілеу бағытында жан-жақты дамыту бүгінгі күннің басты талабы.
Осы талап тұрғысынан алғанда, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі
әдіс-тәсілдерін іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы
ерекше.
Тестілеу-бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Ол үшін баланы бастауыш сыныптардан бастап тестілеу түрлерін
білуге, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға практикалық әрекеттерге дайын
болуға дағдыландыру керек.
Тестілеп бақылап оқыту әдісіне негізделген технология оқушының ойлау,
елестету мен есте сақтауын, ынтасын, белсенділігін, дағдысын, білім
сапасының дамуын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, оқытудың мақсаты өз бетімен дами алатын, әр түрлі
өзгермелі жағдайларда бағдар ұстай білетін, белсенді жеке тұлғаны, яғни
субьективті тәрбиелеп шығару. Оқытудың ендігі жердегі мақсаты оқыту
әдістерінің оқушының өз бетімен ізденіп қызмет жасау әдістері мен
тәсілдерімен толығуын қажет етеді. Осыдан жаңа шарттар мен талаптар да
туындайды. Әдістемелік жүйені осылайша жаңалау, сәйкестік оқулық
әдістемелік, дидактикалық-өте күрделі бақылауды, тексеруді, тестілеуді
қажет ететін жұмыс.
Тестілеу қазіргі оқыту процесінде қолданыс тапқанымен әдебиеттер мен
нұсқаулар жоқтың қасы. Зерттеу жұмысы кез-келген мұғалімнің қолынан келе
бермейді. Тесттік тапсырмалар туралы баспадан шығару аз болғандықтан
мұғалімдер газет-журналдардағы мақалалардан ғана тапқанын басшылыққа алады.
Қазақстандағы білім беру ісін өзгерту, стратегиялық міндеттерінің бірі-
шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін дара тұлғаға терең білім беру. Осыған
орай білім сапасы жөнінде әртүрлі пікірлер орын алуда.
Ал 1-3 сыныптарға арналған жаңа буын оқулықтары мен оқу-әдістемелік
кешендері стандартпен оқу бағдарламасында сәйкес жетілдіріліп,
толықтырылып, Атамұра баспасынан шығарылды.
Жалпы бастауыш білім бастауыш мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарттарында әрбір оқу пәні бойынша базалық білім мазмұны оқушылардың
дайындық деңгейіне қойылатын талаптар белгіленген. Мінедетті деңгейге жету
және бағалау кезінде бастауыш сынып оқушыларының жалпыға бірдей бастауыш
білім дайындығының мемлекеттік стандартына қойылатын талаптарына қарай
жүзеге асырылады. Бастауыш сатыдағы білім бойынша оқушылардың міндеті
дайындық деңгейіне жетуін тексер, ауызша сұрау тақырыптық және қорытынды
деңгейлік жазбаша тапсырмалар немесе тақырыптық қорытынды бақылау
жұмыстары, диктант сынау, тестілеу тапсырмалары арқылы жүзеге асады.
Стандарт талаптарының орындалуын бағалау оқу үрдісінің межелік кезеңінде,
яғни оқытудың бастауыш сатысының соңында 4-сыныпта жүзеге асырылды.
Оқушылардың білім, білік, дағдыны тексеру, бақылаудың бұл түрі
тестілеу болып отыр. Қазіргі бақылау мен бағалаудың, яғни тест түрімен
тексеру, барлық мектеп тәжірбиесінде бар. Әлі де болса жүзеге толық түрде
аса қойды деп айту да қиын. Осы тұрғыдан алғанда зерттеп отырған
мәселеміздің өзектілігін байқауға болады.
І ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН БІЛІМ, БІЛІК, ДАҒДЫНЫ ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1.Оқыту процесінде білімді бақылаудың маңызы
Оқыту процесінде оқушылардың білім, білік, дағдыларын есепке алу,
бақылау оның аса құрамдас бөлігі болып есептеледі. Мұғалімнің сабақтар
жүйесінде оны дұрыс ұйымдастыра білуі көптеген жағдайларда оқу тәрбие
процесінің табысты болуының оң кепілі. Ол үшін мұғалім оқушының оқу
материалын меңгеру дәрежесін сапасы мен көлемін үнемі анықтап отыруы тиіс.
Бұл бағытта оқушылардың сабақтар жүйесінде білім, білік дағдыларын есепке
алу, бақылау мен бағалаудың орны ерекше. Бақылаудың көмегімен теориялық
білімді меңгерудегі сапа, білім, білік, дағдыны есепке алу және бақылау
мәселесіне теориялық және практикалық талдау жасаудың маңыздылығы ерекше.
Бақылаудың тақырыптық түсін ұйымдастырудың практикалық мәселелері
Л.Горбучов, У.С.Березняк, В.И.Иващенко, А.Қ.Исаков, Е.И.Теповский,
С.Ф.Сухорский, Чергинский ғылыми педагогикалық еңбектерінде талдаған.
Бақылауды ұйымдастырудың жекеленген әдістемелік мәселелері жайында
М.Р.Львов, Н.Н.Светловский, А.П.Пышкало, Т.Л.Доган теориялық талдау
жасаған. Осылардың негізінде қаралып отырған педагогикалық мәселенің
теориялық аспектісі жеткілікті дәрежеде зерттелген деп қорытынды шығаруға
болады. Себебі есепке алу, бақылау ұйымдастырудың мәні, олардың оқу-
тәрбие процесіндегі қызметі, формалары мен тәсілдері анықталған. Оқыту
сапасын тексерудің 5 балдық жүйесі оқушылар білімдерінің нақтылы дайындық
дәрежесін барлық жағдайда дұрыс көрсетпейді. Ондағы негізгі кемшілік оның
жеткілікті түрде ішкі және сыртқы кері байланысты қамтамасыз ете алмауында,
соның нәтижесінде оқыту процесінде сапасын арттыруда мұғалім әркезде
бағалау жүйесін қолдана алмайды. Жоғарыда айтылған тұжырымдамаларға сүйене
отырып, білім, білік пен дағды нәтижесін есепке алу, бақылау мен бағалаудың
теориялық талдауы мен практикада қолдану тәжірбиесі арасында әлі де болса
қарама-қайшылықтың бар екендігін байқаймыз.
20-жылдары үй тапсырмасын беру білімді және емтиханды бағалауды оқыту
процесі жүйесінде қарастырмайды. Соның нәтижесінде оқушының үлгерім
сапасына мұғалімнің бақылау жасау түрлері кең көлемде тартылды. Ол бір
жағдайда үлгерім нәтижесін бақылауда иесіздік, жауапкершіліксіздікке
әкелсе, екінші жағдайда, оқу сапасының төмендеуіне кері әсерін тигізді.
30-жылдары білім, білік, дағды нәтижесін есепке алуды, бақылау және
тәрбиелік қызметіне көптеп көңіл аударыла бастады.
40-60-жылдары бұл мәселе төңірегінде отандық білім пен практика
тәжірбиесін жинақтау жұмыстары қолға алынды. Онда білімді бақылау
оқушыларды бақылау ретінде қарастырылды. Оқушыларды бақылау, әрі оқыту, әрі
тәрбиелеуді көздесе, кейіннен оны дамыту қызметі ойластыруды. Осы мәселені
дұрыс шешудегі оң қадам 70-жылдары педагогика ғылым академиясының оқыту
мазмұны мен әдістері ғылыми зерттеу институты қызметкерлердің зерттеулері
негізінде бастама алды. Мұнда оқу-тәрбие процесінің барлық буындарын
басқару және тексерудің диагностикалық қызметі айқындалды.
80-жылдардан бастап оқыту нәтижесін есепке алу, бақылау мазмұны, амал
тәсілдері мен қызметінің дидактикалық әдістемелік негіздерін талдап, жасау
қолға алынды. Оның әділдігін, дәлдігін көтеруге бағытталған мәселелер,
үлгерім нәтижелерін есепке алуды қатаң және тәртіпке келтіру жұйесіне
арналған жұмыстар қолға алына бастады.
Білім, Білік, Дағды деген ұғымдарды мағынасын анықтап алатын
болсақ, педагогикалық әдебиеттерде бұл түсініктердің біркелкі анықтамаларын
былай береді:
Білім-оқыту мазмұнының негізгі элементі. Ол заттар мен құбылыстарды
табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтарын танудың нәтижесі. Білім- фактілер,
ережелер, қорытындылар, заңдылықтар, идеялар, теориялар түрінде кездесетін
шындықтың түрлі салалары бойынша адамзат жинақтаған тәжірибе. Бұл адам
санасында түсініктер, ұғымдар түрінде бейнеленеді. Білім шындықты танып
білу процесінің нәтижесі, оның адам санасында елес, ұғым пікір, ой-
тұжырымы, теория түрінде сәйкесті көрінісі. Білім арқылы жеке адам
табиғаттың және қоғам құбылыстарының объективті жақтарын зерттейді,
түсінеді, ұғады. Білім жеке адамның қажеттігіне, белсенділігіне,
еңбексүйгіштігіне, ынта жігеріне байланысты жүзеге асады.
Білік іске асқан, қолданысын тапқан білім. Ал біліктіліктің
психологтар анықтаған анықтамасы бойынша білік, ақыл-ой мен практикалық
әдебиеттің саналы мақсатты меңгеруге бағытталған ерекше қызметі деп
көрсетілген. Ю.Н.Бабанский қандайда болсын қызмет тәсілін саналы меңгеруді-
білік деп атаған. Бұл анықтама мына жүйеге негізделеді. Оқу қызметі белгілі
бір әрекеттің жиынтығы арқылы іске асу әдісін меңгеру-білік.
Дағды-оқушылардың белгілі бір міндеттер мен жағдайларға сәйкес
меңгерген білім негізінде орындалатын әрекеттер комплексі. Сондай-ақ дағды
бірнеше рет қайталанған жаттығулар негізінде қалыптасады. А.В.Петровсийдің
еңбектерінде дағды біліктен бұрын қалыптасады деген пікір айтылады.
Оқушының күрделі іс-ерекетті әр түрлі жағдайда орындай үшін бойындағы бар
білім мен дағдысын саналы түрде пайдалануын білік деп анықтайды. Қандай
болсын білікті, дағдыны оқушы іс-әрекет үстінде, басқа адамдармен қарым-
қатынас жасау барысында меңгереді. Білік, дағды еліктеуден өз бетімен
атқаратын іс-әрекетке ұласады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі
қалыптасуда. Жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білім, білігін,
дағдысын білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Оқушылардың білім, білік,
дағдыларын меңгеруін жетілдіру, ой-өрісін тұрақты кеңейту, қабілетін
дамыту, даралап, саралап оқыту сияқты қағидаларды жетекші орынға шығарады.
Ендеше қазіргі кезеңде оқушыға тек жаңа білім жүйесін берумен шектелмей,
оның оқуды және оған керек біліктілікті үнемі қажетсініп отыруын тәрбиелеу
керек. Мұғалімнің ең алғашқы міндеті-оқушылардың білім, білік, дағдыларын
есепке ала отырып, оларды өз бетімен жұмыс істеуге үйрету. Сөйтсе де, әлі
де болса оқушылардың білім, білік, дағдыларын есепке ала отырып, оларды
күнделікті бақылау-бағалау бес балдық жүйеден аса алмай отыр. Қазіргі
таңда, бақылау мен бағалаудың жаңа түрлері мен әдіс жолдары жолға қойылып
отыр. Адам әрекеттерінің барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде
бағытталып отырады. Еңбекте болсын, оқуда болсын, адам алдында бір мақсат
қойып, содан бір нәтиже шығаруға тырысады.
Дағдыландыру еңбектің түрлі салаларында өте үлкен орын алады. Ал
өзінің істейтін еңбегіне орай, адам тиісті дағдыларды меңгермесе, өзінің
істейтін жұмысының тетігіне жете алмайды, жұмысын дұрыс ұйымдастырып, еңбек
өнімін арттыра алмайды, әр уақытта күнделікті істейтін жұмысына шамадан тыс
көп жігер, көп күш жұмсайтын болады. Егер мұғалім мен шахтерді салыстырса,
екеуінің де өздерінің мамандығына лайықты көп үйреншікті дағдыландырудың
бар екенін байқауға болады. Егер мұғалімді шахтаға түсірсе, мұғалім
жұмыстың тетігін білмегендіктен, шахтер күніне 150 тонна көмір шығаратын
болса, мұғалімнің күніне бір тонна көмір табуы қиын болар еді. Дағдыланудың
педагогикалық процесте алатын орны ерекше. Егер оқушы оқу процесінде оқуға,
жазуға, есеп шығаруға, тағы басқаларға машықтана алмаса, олар жақсылап оқи
да, ғылым негізін меңгере де алмас еді.
1. Дағдылану-соқыр сезімдермен және басқа нәсіл арқылы пайда болған
биологиялық әрекетпен салыстырғанда адамның жеке басының тіршілігінде пайда
болатын қылықтар.
2. Дағдылану-үйренумен, жаттығумен, бір әрекетті бірнеше рет
пайдаланумен дәл қазіргі әрекетті басынан өткізген адамның бұрынғы
тәжірибесіндегі әдеттермен байланысып, жүзеге асады.
3. Дағдылану зейіні, ерік-жігері, күші жұмсалмаса да өздігінен
автоматизм арқылы жүзеге асып отырады. Бірақ барлық дағдылану автоматизм
тәрізді деуге болмайды. Кейбір өте күрделі дағдыланулар, мәселен, ақыл-
оймен байланысты автоматизм түрде әрекет етпеуі де мүмкін.
4. Дағдылану бір қалыпта өзгермей тұратын әрекет емес. Егер адам
өзінің әрекетінде, жүріс-тұрысында, ақыл-ойында жаттығу, қайталау арқылы
атқаратын болса-сол әрекетін басқа әрекеттерге де көшіре алады. Мысалы,
адам әр уақытта оң қолымен жазып, сол қолымен еш уақытта жазбаған болса, ол
сол қолымен де жаза алады. Дағдылану өте күрделі процесс. Оған бірнеше
жекелеген мысалдар келтіруге болады. Мысалы, мылтықты жақсы ататын құрал
ету үшін, әуелі оның бірнеше жалқы, жеке бөлшектерінің қандай қызмет
атқаратынын үйрену қажет. Адамда заттарды еске түсіру дағдылануы көп болса,
оның әрекеті соншама жемісті болмақ. Дағдылануды қалыптастыруда адам
баласында саналы әрекеттер үлкен орын алады. Көбінесе біз кейбір
әрекеттерді қайталап дағдылануды үйренгенде, ол дағдыланудың неге керегі
бар, біз неге оған үйренеміз, оның қандай пайдасы бар, оны қалайша атқару
керек деген мәселелердің барлығын ойлап, саралап, санамыздан өткізіп
отырамыз. Бұл жағдай адам баласында дағдыланудың пайда болуы хайуанаттар
дағдылануынан өте айрықша екендігін көрсетеді. Дағдыланудың физиологиялық
негізі адамдағы шартты рефлекстердің пайда болуымен байланысты.
Дағдыланудың физиологиялық негізі мидың шарларының әрекеті. Дағдылануды
сипаттарына қарай екі түрге ажыратуға болады: автоматизмге айналған
дағдыланулар, автоматизмге айналмаған дағдыланулар.
Автоматизм дағдыланулар оқыту, үйрету арқылы пайда болатынын бірақ
әрекет қатар адамның зейінін жұмсауды керек ететінін айтамыз. Мысалы: жүру,
жүгіру т.б. Автоматизмге айналған дағдыланулар өздігінен әрекет етіп,
адамның сапасына бағынбайды, оның ықпалында болмайды. Көбінесе мұндай
жағдай психикасы ауруға шалдыққан адамдарда болады. Мұндай әрекеттер
адамның кейде өте шаршағандығынан, зорыққандығынан, я болмаса бір жері
ауырғандықтан өздігінен пайда болатын қимылдар жатады. Түнде ұйықтап жатып,
тұрып кететін лунатиктердің әрекеттері санасыз болады. Олар ұйықтап
жатып, қандай әрекет істегендігін, қалай жүріп-тұрғандығын білмейді. Ондай
адамдарды тұрып кеткен уақытында артынан қадағалап жүрген жөн, бірақ оятам
деп әрекет жасамау қажет. Себебі ол бір дегеннен шошып, оянып кетіп, жүрегі
жарылып өліп кетуі мүмкін. Автоматизмге айналған қимылдарға әдеттерді де
қосуға болады. Әдеттердің адамға пайдалылары да, пайдасызы да бар.
Сондықтан балаларға пайдалы әрекеттерді сіндіріп, пайдасыз, зиянды
әрекеттерді сіндіріп, пайдасыз, зиянды әрекеттерді үйретпеу жағын көздеу
керек. Мысалы, әдеттерге ерте тұру, уақытты дұрыс пайдалана білу,
тапсырмаларды уақытында орындау, жұмысты жақсы істей білу т.б жатады.
Дағдылануды сипаттарына қарай тағы да екіге бөлуге болады. Оның бірі-қимыл
дағдылары, екіншісі интелектуал (ақыл-ой) дағдылары. Дене қимылы арқылы
пайда болатын дағдыларды қимыл-моторика дағдысы дейді. Мысалы, билеу,
конькимен сырғанау т.б. Дағдыланудың бұл түрінде адамның дене мұшелері
қимылға түседі. Интелект дағдылар адамның ақыл-ойымен байланысты. Мысалы,
оқу үстінде шәкірттерді есепті дұрыс, әртүрлі жолдармен шығара білуді
үйрететін дағдыландыру.
Дағдылануды мына төмендегі бағытпен жүріп отырады деуге болады.
Дағдылану жылдамдығы бірнеше себептерге байланысты: егер дағдыланатын
әрекет өте қиын болып, дағдылану нәтижесі бір дегеннен көңілдегідей
болмаса, ол біртіндеп қалыптасады. Адам әрекетке дағдылануда өзіне қатысты
тәжірибесінде болған әрекеттерді қалыптастыруда, оған қызығушылық пайда
болып ол тезірек дағдылануы мүмкін. Оқыту, үйрету әдісі, жеңіл, әсерлі
болса адам дағдылануға тез үйренеді. Егер оқыту, үйрету әдісі нашар, қиын
болса тез дағдылана алмайды. Кейбір мұғалімдердің сыныбындағы балалар хат
тануға тез үйреніседі, есепті тез, қатесіз шығара алатын болады. Ал, кей
мұғалімдердің үйрету әдісі көңілдегідей болмағандықтан, бала оқып-жазуға
тез үйрене алмайды, қате жазып, есепті дұрыс шығара алмайды. Дағдылану
кезінде оның нәтижесі әркез жоғары өсіп отырмайды, кейде бәсеңдеп, төмен
түсіп кетуі де мүмкін. Оның бірнеше себептері бар, оларды объективтік және
субьективтік себептер деп бөлуге болады. Мысалы, кей оқушының оқу құралы
өне бойы түгел бола бермейді, т.б. Әрине, бұндай жағдайлар дағдының
қалыптасуына көп әсерін тигізеді. Немесе субьективтік жағынан көбіне
физиологиялық ерекшеліктері нашар болуына байланысты да болуы мүмкін.
Дағды-әрекеттің адам бойында орнығуы әрекетке ең алғаш кіріскен кезде
адам аяқ басы артық көптеген қимыл-қозғалыстар жасайды. Мысалы, бала оқу-
жазуға үйрене бастаған кезде қаншама қимыл-қозғалыстар жасайды. Атақты
физик М.Лауэ оқу, білім жөнінде айта келіп, дағды-бүкіл оқығандарын
ұмытылып қалғанда, бойында сақталатыны, - дейді. Бұл сақталып қалатын не?
Ол-әдет, сенім, бағыт, дағды және қабілет. Міне нағыз білім осылар! Дағды,
- деп көрсетеді психолог С.Л.Рубинштейн саналы түрде автоматталған тәсілі
ретінде қызмет атқарады. Қандай да болмасын дағдыға бала басқалармен қарым-
қатынас жасау барысында үйренеді. Бала үлкендерден естіген іс-ерекеттерін
көріп, бақылап оған еліктейді, кейін оны өзі істей бастайды.
Білім, білік, дағды беріктігі – дидактика прнциптерінің бірі.
Білімнің саналы және берік меңгерулері арасында принципті үйлесімділік бар.
Бастауыш сынып оқушыларының білімді берік әрі саналы меңгеруі үшін
үйретілетін білімнің мазмұны, тілдің құрылысы ғылыми тұрғыдан дұрыс
қалыптасуы тиіс. Сонда ғана білім әрі саналы, әрі берік меңгеріледі. Білім
негізі – бастауышта деп бекер айтылмаған. Мысалы, дыбыс туралы ұғым беру
әліппе кезеңінің өзінде – ақ басталады. Бұл кезеңде дыбыс белгілі заттың
атауында, белгілі бір ұғымды танытуда сөздің басында, сөздің аяғында және
ішінде келтіріліп, оның айтылуы, естілуі түсіндіріледі. Осы мағлұмат
бірінші класта қазақ тілін оқытқанда дыбысты айтамыз, естиміз деген ықшам
ережеге айналады. Бұл ереже төртінші класта дыбыс туралы білім берілгенде
де негізге алынады т. с. с. Оқыту процесінде білім, білік, дағдыны бақылау
өте маңызды деп қарау керек. Өйткені бастауыш сынып оқушылары үнемі
назардан тыс қалдырмай, алған білім нәтижесін бақылаудың ең оңайынан
бастап, күрделендіріп отыру қажет. Сонда әр шәкірт өз еңбегінің жемісін
көре біледі, сезеді, оны таразыға салып, тиімді жағын ойластыра бастайды.
Өзін – өзі бақылауға ала бастайды, өзіне де, жан – жағындағыларға да сын
көзбен қарай бастайды. Жаңа заман талабына сай енгізілген бақылау түрлерін
қазақ тілі сабағында әр тақырып бойынша, көлемін сәл үлкейтіп тарау бойынша
да, аралық т.б түрліше етіп, баланы жалықтырмайтындай тексеру түрлерін
өткізуге болады. Тест түрлерін әуелі оқушы жақсы ажырата білуі керек және
оны пайдалану жолдарын да білгені шарт. Тестілеу арқылы арнайы бақыланған
балалар тексерудің бұл әдісіне түсінгеннен соң өзгереді де, соған
икемделіп, келесі сабақта өтілетін тестілеуге іштей дайындалып жүреді.
Білім, білік, дағдыны тесті арқылы үнемі тексеруден кейде баланың
қызығушылығы кемуі мүмкін. Бағалау – оқушы жұмысындағы дербестікті,
тапсырманы дұрыс орындау нәтижесін, білімнің, біліктің және дағдының
сапасын анықтау. Мектептің бастауыш сатысындағы оқу пәндері бойынша
оқушылар білімнің оқу пәндері бойынша мемлекеттік міндетті стандартпен оқу
бағдарламасына сәйкестігін тексеру, олардың білімді меңгеруіндегі
кемшіліктерді анықтап, оны жетілдіру мақсатында жүргізілетін күнделікті
бақылау. Мониторинг түсініктері: байқау, сынау, сараптау, жетілдіру. Бұлар
оқушы-оқытушы қатынасындағы ынтымақтастық, бірлігін жұмыс істеу
шығармашылық одақта бөлу, бірге басқару сияқты қарым-қатынастардың
орнығуына ықпал етеді. оқушы-оқытушы жүйесіндегі үздіксіз бақылау
нәтижесінде оқушыны білімсіздіктен білімге қарай ұмтылдырады. Оқушылардың
білімін бағалау білім берудің мазмұны мен мақсаттарын өлшейтін өзіндік
құрал ретінде қарастырылады. Бастауыш білім мазмұнын игергендігін бағалау.
Берілген мазмұнның міндетті стандарттық деңгейде игерілген білім көлемі
арқылы жүзеге асады. Білім мазмұнын жаңалау және оқыту сапасын жақсарту
мақсатында Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік
жалпыға міндетті стандарттары жасалып, бекітілді және Базистік оқу жоспары
жетілдірілді.
Адам баласының іс-ерекетінде процесс термині жиі кездеседі. Мысалы,
еңбек процесі, оқыту процесі т.б. Олай болса, оқыту процесі дегеніміз не?
Оқыту процесі терең, берік және дәл білім алу таным жолындағы оқушылардың
мақсатқа бағытталған өзара әрекеттесуінің барысында шәкірттерге білім беру
міндеттерін шешу. Оқыту процесі-тұтас педагогикалық процестің бір бөлігі.
Оқыту процесінде оқушылардың ақыл-ойы, танымы, практикалық шеберлігі
мен дағдысы қалыптасады. Оқыту процесін басқару үшін оның жүйесін,
құрылымын, бөліктерін және заңдылықтарын, олардың өзара байланысын жете
білу керек. Оқыту процесі жүйе ретінде қарастырылады, ол өзінің белгілі
құрылымы және бөліктерімен сипатталды.
Білім-адамзаттың жинақталған тәжірбиесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның тиімділігіне айналдыру
үшін, оны ойлау операциясы-талдау, салыстыру, жіктеу және жинақтау қажет.
Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл
дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни оқушылардың таным іс-ерекетін
дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей білуге және жаңа білімді еркін
игеруге үйрету.
Іскерлік-алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекеті іске
асырылады. Білімсіз қандай болса да іскерлік мүмкін емес. Мысалы, сауатты
жазу үшін грамматикалық ережелерді білу керек.
Дағды-бұл қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетке машықтандыру.
Мысалы, тез оқу дағдысы-жүйелі түрде жаттығу нәтижесі. Сонымен, оқу
процесінде білімнің, іскерліктің және дағдының өзара байланысы, бірлігі
оқушылардың таным қабілетінің (ойлау, зейін, ес, қиял т.б.) дамуына қиындық
туғызады. Оқыту екі жақты процесс, онда мұғалім мен оқушылардың
ынтымақтастық іс-ерекеттері мен тәсілдеріне үйретеді. Бұл сабақ беру
процесі. Оқушылар сабақта түрлі іс-ерекеттерінің барысында дамиды, олардың
ғылыми көзқарастары қалыптасады. Бұл-оқу процесі. Оқу-бұл оқушылар іс-
ерекеттерінің, яғни, объективтік әлемді танудың ерекше формасы.
1.2. Білім, білік, дағдыны анықтаудағы педагогикалық бақылаудың
түрлері
Педагогика ғылым саласында білім, білік, дағдыны бақылаудың көптеген
түрлері кең тараған. Мысалы, ғалым-педагогтар Ю.К.Бабанский, Н.А.Сорокин
бақылауды күнделікті, оқтың-оқтың қорытынды деген пікірлер айтады. Ал
Г.И.Шукина-күнделікті, тақырыптық, оқтың-оқтың қорытынды және емтихан деген
көзқарастарын білдірді. У.А.Дмитриев күнделікті, тақырыптық және қорытынды
нәтижесі деген тұжырымға келген. Профессорлар Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаевтың
Педагогика оқулығында ол тақырыптық тараулар бойынша оқтың-оқтың және
қорытынды бақылау деп бөлінген.
Бақылау-бұл педагогикалық басшылықтың және оқушылардың танымдық
меңгеруінің функциясы. Бақылаусыз жеке адамның дамуы мен қалыптасуын
басқаруға болмайды. Бақылаудың психологиялық, педагогикалық мәні оқушыларға
дер кезінде көмек көрсету. Олардың шығармашылық күшіне, қабілетіне сенім
білдіру, оқушылардың оқу тапсырмасын нәтижелі етіп орындау үшін ынталандыру
және іске жұмылдыру. Бақылау процесінде мұғалім оқушыларға ерекше көңіл
бөліп құрмет сезімін білдіруі тиіс. Егер кейбір оқушы тапсырманы орындауда
қате жіберсе, оған дөрекі, өрескел сөздер айтып, ескерту жасауға болмайды.
Сабақтың барлық кезеңдерінде бақылаудың мазмұны оқушыларды іс-ерекетіне
ынталандыру және олардың белсенділігін дамыту болуы тиіс. Бақылау
процесінде оқушылардың алған білімді игеруі және баянды етуі бойынша оқу
жұмысының сапасы иуралы толық хабар алуы өте қажет. Осыған байланысты
бақылаудың бірнеше түрлерін атауға болады. Тақырыптық бақылау оқу
бағдарламасындағы белгілі тақырыптар бойынша өткізіледі. Сабақтың тақырыбы
және әрбір кезеңдері негізінде оқушылар білімді, іскерлікті, дағдыны
меңгеруі тексеріледі. Сонымен бірге мұғалім жаңа тақырыптың кейбір басты
мәселелерін өткен сабақтардағы оқу материалдарымен толықтырады, кейбір
ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми тәжірибелерді оқушылардың есіне салады.
Тараулар бойынша оқтың-оқтың бақылау әрбір тоқсанның аяғында оқу
бағдарламасының тарауын оқып болғаннан кейін беріледі.
Қорытынды бақылау барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі.
Бақылау процесінде тақырыптың және тарау бойынша тарау нәтижелері есепке
алынады. Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және практикалық білімдері
негізгі емтихан және оқушылардың жылдық үлгерім бағалары болады. Емтихан
және жылдық үлгерім бағаларынан педагогикалық кеңестің шешімі бойынша
қорытынды бағалар шығарылады. Бақылау әдістері арқылы оқушылар жұмысының
тиімділігі мен мазмұны туралы кері байланыс қамтамасыз етіледі. Оқу
процесін компьютерлендірудің жедел қарқынмен дамуы оқушылардың дайындық
деңгейін анықтаудың бұрынғы сапалық сипаттау жүйесіне көшуге мүмкіндік
туғызып отыр. Ағылшын тілінде Point rating деп аталатын бұл жүйе бойынша
оқушылардың күнделікті сабақ үстінде, сондай-ақ аралық және қорытынды
бақылау жұмыстары кезінде бағалары немесе ұпай санымен есептеліп, бір
ортаға жинақталады. Бақылау түрлерінің біріне тестілер де жатады. Бақылау
арқылы мұғалім өз жұмысының жетістігі мен кемшілігін анқтайды, осы
күнделікті әр кезеңдегі бақылаудың нәтижесінде жоғарғы нәтижеге жетуді
көздейді.
Ш.И.Амоношвили, В.М.Полонский, М.Н.Скаткин, В.С.Цетлин, Н.В.Селезнев
т.б дидактиктердің және басқа да әдіскердің еңбектерінде айтылмаш екі
мәселе жіктеліп, әрқайсысы жеке-жеке қарала бастады. Бағалау-бұл оқушының
оқу-тәрбие алу үрдісіндегі деңгейін көрсетуі, оқушы программаны қаншалықты
меңгергендігін мұғалімнің басқаларға көрсете білуі. Бағалауға екі объект
қатысады: мұғалім бағалаушы, оқушы бағаланушы. Бағаланушы маман баға
сұрағында жатқан мәселені терең біледі, берген сұрағында айтылатын жауаптың
моделін алдын ала болжамдайды, немесе оған ол мәселе әбден жаттанды болып
қалған, ешқандай қиындығы жоқ, сондықтан да оқушының жауабын бағалауға
бағалаушы алдын ала даяр. Бағалау барынша кең түсінік, ол тек баға қоюмен
ғана шектелмейді, ауызекі пікірден және баға қоюдан тұрады. Профессор
Щ.А.Амоношвили бағалау-баға берудің іскерлік нәтижесі, үрдіс-іскерлікті
қорытындысы, шартты формальды түрі екенін айтқан. Оқытудың негізгі
технологиясында оқушылардың білімін тексерудің күнделікті бақылау немесе
ағымдағы бақылау, аралық бақылау, қорытынды бақылау сияқты үш құрамдас
бөліктен тұратын кешені қолданылуда.
Күнделікті бақылау-оқыту процесінде күнделікті қолданылады және сабақ
барысында оқушылардың оқу-танымдық әрекетіне басшылық жасайды. Ол ішкі және
сыртқы байланысты жан-жақты жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады. Соның
негізінде оқушылардың келесі оқу әрекетіне ықпал етеді. Күнделікті бақылау
мұғалімнің жалпы немесе жекелеген оқушылар жұмысына жүйелі түрде бақылау
жасау көмегімен жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі оқушылардың сынып немесе
үй тапсырмаларын өз бетінше орындауға деген ниеттері мен берілген
тапсырманы орындауға деген олардың қызығушылығы және жауапкершілік сезімін
ынталандыруда үлкен маңызға ие болады. Тақырыптық бақылау оқу
бағдарламаларындағы белгілі тақырыптар бойынша өткізіледі. Сабақтың
тақырыбы және әрбір кезеңдері негізінде оқушылардың білімді, іскерлікті,
дағдыны игеруі тексеріледі. Сонымен бірге мұғалім жаңа тақырыптың кейбір
басты мәселелерін өткен сабақтардағы материалдармен толықтырады, кейбір
ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми ережелерді оқушылардың есіне салады.
Күнделікті бақылау немесе ағымдағы бақылаудың бұл түріне әр сабақта
күнделікті жүзеге асатын бақылау жұмыстары жатады. Бақылаудың бұл түрінің
формалары: ауызша сұрау, тест тапсырмаларына жауап беру, қысқа-қысқа жазба
жұмыстары, баяндама, есеп беру, лекция немесе арнаулы әдебиеттердің
конспектісін тексеру.
Аралық бақылау бұл оқу материалдарының белгілі бір бөлімін немесе
тарауын өткеннен кейін, қазақ тілінен фонетика, лексика бөлімдерін, сөз
таптарынан зат есім, сын есім, сан есім, етістік сияқты көлемді
тақырыптарды, оқыту әдістемесінің әр тарауын өткеннен кейін, солардың
мазмұны бойынша жүргізілетін бақылау жұмысы. Тақырыптың көлемі мен
күрделілігіне қарай, шамамен 10-15 сабақтан кейін бір аралық бақылау
жұмысын алу қарастырылады. Бақылаудың бұл түрінің формалары: қалыпты және
бағдарламалық бақылау жұмыстары, мәнжазбалар, жаттығу тапсырмалар,
тестілер.
Қорытынды бақылау-барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі.
Бақылау процесінде тақырыптық және тарау бойынша бақылау нәтижелері есепке
алынады. Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және тәжірбиелік білімдері
анықталады. Сондықтан қорытынды бақылаудың негізі емтихан және оқушылардың
жылдық үлгерім бағалары болады. Емтихан мен жылдық үлгерім бағаларынан
педагогикалық кеңестік шешімі бойынша қорытынды бағалар шығарылады. Бақылау
әдістері арқылы оқушылар жұмысының тиімділігі мен мазмұны туралы кері
байланыс қамтамасыз етіледі. Бақылау әдістеріне ауызша, жазбаша және
графикалық бақылау әдістер жатады. Жоғарыда айтылған талаптарды орындау ең
алдымен бақылаудың сенімділігін, оқыту процесінде өздерінің алдында тұрған
міндеттерінің орындалуын қамтамасыз етеді, бақылауда әр түрлі қателіктер
мен сәтсіздіктердің болмауына кепілдік жасайды. Оқушылардың білім, білік,
дағдыларын бақылау бағалау-педагогика ғылымы мен практикасында белгілі бір
әдістерді қолдану негізінде жүзеге асады. Олар мыналар: ауызша баяндау
(әңгіме, жеке-дара, топтық, фронтальдық сұрақ), жазбаша бақылау (диктант,
шығарма, кесте, сызба, суреттер, құрастыру), практикалық бақылау
(лабораториялық жұмыстарын, еңбек операцияларын орындау, тәжірбие
жүргізу), машиналы бағдарламалар (бақылау карталарын, дұрыс жауап,
диафильмдерді қолдану), өзін-өзі бақылау (қателерді болдырмау, оларды
түзеу, оқудағы өз жетістіктерін бағалау, соған сәйкес балл қою). Оқыту
процесінде бақылаудың фронтальдық, топтық және дербес формалары
қалыптасқан. Оның тиімділігі мұғалімнің оларды дұрыс ұйымдастыруына
байланысты. Фронтальдық (жаппай бақылау) жағдайында барлық оқушыларға
сұрақтар немесе мазмұны бірдей тапсырмалар беріледі. Оларды орындау
барысында оқушылар арасында ынтымақтастық, жолдастық сезім пайда болады.
Бір-біріне сұрақтар қойып, жауаптарын толықтырады, орындалған жұмыстарын
өзара тексеріп іске асырады. Демек, бірігу іс-әрекетінде құнды мотивтер
қалыптасады. Топтық бақылауда белгілі оқушылар тобы сабақ барысында
мұғалімнің тапсырмаларын орындайды. Бұл әдістерге қарағанда бағдарламаны
бақылау әдістерінің өзіндік ерекшелігі бар. Олар машиналы және машинасыз
бағдарламаны бақылау әдістеріне бөлінеді. Машинасыз бағдарламалар бақылау
әдістері бойынша перфокарталар және бақылау карталарын қолданып,
оқушылардың теориялық және практикалық білімдерін анықтайды. Мұғалім оқыту
және білім беру мазмұны, бөлімі бойынша 20-25 сұрақтар дайындап, әрбір
сұраққа вариантты, жауаптың мазмұнын жазады, олардың ішінен бір сұраққа
ғана жауап беріледі. Қалған сұрақтар варианттары дәл емес, толық немесе
бағдар тектес ұғымдарға сәйкес келеді. Бақылаудың тағы бір бөлігі, кейбір
жағдайда тапсырмалар түрі (жазбаша бақылау жұмысы, тестілік жұмыс,
зертханалық-тәжірибелік жұмыс, шығарма, диктант т.б) немесе оқушылар
әрекетінің бірі болып (баяндама, хабарлама, оқушы әңгімесі, мұғалім
сұрағына жауап беру т.б) деп ұғынылады. Білімді бақылау ғылыми дәлелденген,
тәжірибеде қолданылған принциптер негізінде жүргізіледі (әділдік, жан-
жақтылық, жүйелілік, жеке даралық, диференциялық және тәжірибелік).
Әділдік, шындық (білім сапасының нақтылығы, баға өлшемі мен ережесі
нормасына қатысты) бұл субъективтік факторларды болдырмауды көрсетеді.
Жүйелік, бірізділік-әрбір сабақ, тақырып бойынша оқушылар оқу
әрекетінің басқа буындарымен байланыстыра қаралып, оқыту процесінің барлық
кезеңдерінде бақылау жүргізуді көздейді: түйінді сұрақтар бойынша оқыту
нәтижесін қорытындылау, тақырыптық бақылау сабақтар бойынша балл қою т.с.с.
Жеке дара қатынас-әрбір оқушының ерекшелігін бақылау (оның қабілеті,
бейімділігі, денсаулығы, оқу әрекеті т.б) қарастырылады.
Жан-жақтылықты бақылау оқу бағдарламасының барлық бөлігін қамтиды,
оқушылардың теориялық білімдерін, интеллектуалдық және практикалық дағдыны,
бақылауды қамтамасыз етеді.
Дифференциалды қатынас әрбір пәннің ерекшелігін жекелеген білімдерін,
сонымен бірге, оқушылардың жеке дара қасиетін ескеріп, соған сәйкес
бақылаудың әр түрлі әдістері мен мұғалімнің педагогикалық әдеп сақтауын
талап етеді. Оқыту прочесінде оқушылардың өзін-өзі бақылауы өте қажет. Өзін-
өзі бақылау олардың оқу бағдарламасы материалы мен игерген іскерлігі,
дағдысының беріктігі жайлы ақпарат алуын қамтамасыз етеді. Өзін-өзі тексеру
арқылы оқушылардың алған біліміне сенімі артады, орындаған жаттығу, есеп
шығару және тәжірбие жұмыстарының нәтижесін бағалайды.
Зачет (сынақ)-қорытынды бақылаудың айырықша түрі, ол белгілі бір
тарау немесе тақырып бойынша атқарылған оқу жұмыстарының бүкіл өн бойында
мұғалім қолданған тексерудің барлық түрлерін ескере отыра қойылады. Ол оқу
бағдарламасының негізгі бөлімдері және тақырыптардағы
білім,бірлік,дағдыларды жүйеге келтіру, тереңдету міндеттерін шешеді.
Емтихан-оқушылардың білімін қортынды бақылаудың арнаулы формасы.
Оқушылардың білімін жинақтауға және бір жүйеге келтіруге, оларды оқу жылы
бойына оқуға ынталандырды, оқу жұмысының сапасын арттыруға көмектеседі.
Жаңа түсінікті қалыптастыру процесінде оқушының назары оқу-танымдық
әрекетке, жаңа оқу материалдарын меңгеруге бағытталады. Мұның да белгілі
заңдылықтары бар. Ғалымдардың айтуынша, материалдарды жақсы есте сақтау
үшін оқушы ол материалдармен түрліше жағдайда ең кемінде алты рет кездесуі
керек. Жаңа түсініктерді қалыптастырудың процесін оны меңгерту әрекет-
тәсілін қалыптстыру мен дамытудан (ол сабақтың дидактикалық компонентінің
екінші бөлігі) ажыратып алып қарауға болмайды. Шын мәнінде, оқушы
мұғалімнің сөзін дұрыс түсініп, қабылдауы үшін оның сөздік қоры мол болуы
тиіс, байланыстырып сөйлеу дағдысын меңгеріп, мұғалімнің айтқанын түсініп
тыңдай білуі керек. Осыдан келіп, сабақтың екінші кезеңінде коммуникативтік
топтарға жататын көптеген жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын
қалыптастыру мұғалімнің басты міндеті болып табылады. Бірақ, сабақтың бұл
кезеңінде тек коммуникативтік икемділіктер дамытылуы қажет деген түсінік
тумайды. Мұнда ең алдымен, логикалық икемділіктер-салыстыру, талдау,
жинақтау, жүйеге келтіру қалыптастырылып отырады. Оқушылардың ойлау
белсенділігін қамтамасыз ету үшін тәжірибелі мұғалімдер оқытудың бұл
кезеңде сабақ желісіне жалпы оқу шеберліктеріне есте сақтау, жаңа білімді
меңгеру, мотивация сияқты іскерліктерді, кірістіреді: негізгі ойды ажыратып
ала білу, үлгі бойынша және творчествалықпен жұмыс істей білу, оқу
материалдарын бөліктерге бөле білу, оқулықты пайдалана білу, қабылдауы үшін
оның сөздік қоры мол болуы тиіс, байланыстырып сөйлеу дағдысын меңгеріп,
сурет сызбалармен жұмыс істей алу, тез оқып, жақсы оқи ала білу, жылдам
жаза білу, сөздерді, ережелерді есте сақтау, өлеңдерді оқи білу т.б сияқты
иекмділіктерге үйретеді. Сонымен бірге қорытындылау, жинақтау және жүйелеу-
материалды жаңғырту мақсатымен қысқаша толық бейнелеп суреттеп көрсететін
тапсырмалар жүйесін орындау арқылы жүзеге асады. Енді оқыту әдістеріне
тоқталайық. Білім алу көзіне қарай оқыту әдістерін ғалымдар былайша
топтастырады. Оқыту әдістері сөз жүзіндегі әдістер болып бөлінеді. Көрнекі
әдістер, іс-тәжірибелік әдістер болып бөлінеді. Сөз жүзіндегі әдістер:
әңгімелеу, әңгіме дәріс, оқу-білімдік сайыс, оқулықпен жұмыс. Көрнекі
әдістер: бақылау, байқау, бейнелеу, көрнекі құралдармен, бейне, көркем-
сурет, құжатты фильмдерді көрсету, эксперимент. Іс-тәжірбиелік әдістер:
жаттығу, жазба жұмыстары, сызба, графиктік, машықтану жұмыстары. Оқыту
әдістерін оқушылардың ойлау әрекетінің, қызметінің тәсілдері бойынша
топтастыру. Оқыту әдістері: түсіндірмелі иллюстративтік, репродуктивтік,
жеке (жартылай) ізденіс эвристикалық зерттеушілік.
Оқыту процесі-екі жақты процесс болғандықтан, оқушылардың өзіндік
жұмысы оқытушының басшылығымен қатар оқушылардың дербестігін олардың
қызығып, өз ықыласымен жасайтын әрекетін де керек етеді. Осыған байланысты
кейбір педагогтар мен психологтар (Р.Г.Лемберг, М.Н.Скаткин т.б)
оқушылардың өзіндік жұмыстарының негізгі ерекшеліктері-олардың ықыласына
және өз еркімен әрекет жасауына байланысты деп санайды. Жоғарыдағы
авторлардың пікірінше, оқушылардың өзіндік жұмысына, мұғалімнің тапсырмасы
бойынша, олардың өздері ықпал жасап, істің тәсілін анықтап, оның нәтижесін
бағалап орындайтын жұмыстары жатады. Сонымен қатар оқушылардың өзіндік
жұмыстарының жоғары формасына оларлың өз еркімен жаңа амал-тәсілдер
жасайтын шығармашылық жұмыстарын жатқызады. Оқушылардың білімінің жоғары
деңгейіне, танымдық ізденімпаздығына, шығармашылық ұмтылысына,
мәдениеттілігіне дұрыс ұйымдастырылған оқу ісінен тыс өзіндік жұмыс арқылы
қол жеткізе алады. Осы пікірді А.Н.Леонтьев те қолдайды. Оның ойынша
адамның жеке басының қасиеттерінің шын мәнінде қалыптасуы тек жеке бас
ерекшеліктері мен табиғи дарындылықтарына ғана емес, осы бағыттағы нақты
жүргізілетін жүйелі жұмыстарға байланысты. Ю.К.Бабанский мұғалімнің
кәсіптік дағдылары мен білімдері жөнінде тоқтала келе, оларды анықтайды:
Мұғалімнің кәсіби дайындығынын негізін білім қалайды. Ол әр түрлі
жағдайларда белгілі мақсаттарды шешуге бағытталған, өзара қарым-қатынаспен
байланыста болатын мұғалімнің жүйелі түрде жүргізетін қызметі. Дағды
ұғымымен салыстырғанда білімділік мұғалімнің әрбір іс-қимылынан байқалып,
оны саналы түрде жүргізетін қызметі. Дағды ұғымымен салыстырғанда
білімділік мұғалімнің әрбір іс-қимылынан байқалып, оны саналы түрде
оқушылардың ой-өрісін шығармашылық деңгейіне жетелеп отыруы. Мұғалім басқа
мамандарға қарағанда өз білімі мен жұмыс әдістерін жиі жаңартып отыруы
керек. Сондықтан да ол педагогикалық қызметте жоғары деңгейдегі дағдылар
мен білімділікті көрсетіп отыруы тиіс.
Оқу және ғылыми-зерттеу жұмыстарын, өзіндік жұмыс тапсырмаларын
дайындаған да алдын-ала мынадай екі міндетті шешу қажет:
1. Оқытып отырған пәннің құрылымдық ерекшеліктерін ескере отырып, оқу
кезеңінің дидактикалық міндеттеріне сәйкес, оқушыларға күрделірек деңгейі
әр түрлі тапсырмалар дайындау.
2. Тапсырмаларды орындауды ұйымдастыруда оқушылардың түрлі
ізденімпаздық деңгейлерін анықтау.
Оқушылардың өздігінен білім алу әрекеті олардан мейлінше дербестікті
өз еркімен жүйелі жұмыс істеуді талап етеді. Өздігінен білім алу ісін
оңтайландыру, күнделікті рухани қажетіне айналдыру мектептің қазіргі
кездегі маңызды міндеті болып табылады. Өздігінен білім алу әрекеті сол
әрекеттің мақсат-міндеттерін, мазмұнын ұйымдастыру жолдарын оқушылардың
өздері анықтап, іске асыруына байланысты. Ал, оларға кеңес, нұсқау, жалпы
бағыт беріп, басқарып отыру оқытушының міндеті. Бұл жұмыстар сабақ үстінде
басталып, әрі қарай сабақтан тыс уақыттарда жалғасуы тиіс. Оқу жұмысы-
оқушылардың өзін-өзі оқытуға өздігінен білім алуға себеін тигізетін құрал.
Сондықтан оқыту мен оқушылардың дербес білім алу жұмысын бір-бірімен тығыз
байланысты үрдіс деп санау қажет. Оқушылардың білім алу әрекетіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН БІЛІМ, БІЛІК, ДАҒДЫНЫ ТЕКСЕРУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1.Оқыту процесінде білімді бақылаудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 5
1.2.Білім, білік, дағдыны анықтаудағы педагогикалық бақылаудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3.Оқушылардың білім, білік, дағдыларын
тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4.Тестілеу арқылы оқушылардың білім, білік, дағдысын
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүкіл адамзат қоғамның, ХХІ ғасырдың алғы
шебіне, яғни ғылыми-техникалық прогресс пен өркениетті даму дәуіріне бет
бұру кезеңінде жаңа қоғамға лайықты сапалы білімді, жетілген жеке тұлғаны
қалыптастыру бүгінгі мектеп алдында тұрған негізгі міндет болып отыр.
Бастауыш білім-үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы.
Бастауыш сатыда оқушыны бұрынғыша пәндік білім, біліктерінің белгілі
бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқу әрекетін қалыптастыру негізінде жеке
бас тұлғасын тәрбиелеу мәселесі қойылған. Белгілі бір көлемдегі білік
дағдыларды меңгерумен қатар табиғат, қоршаған орта туралы түсініктері
кеңейте отырып, оларда шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту бүгінгі күннің
басты талабы болып отыр.
Оқушылардың білім, білік дағдыларын дамыту, оларды үнемі бақылау,
әрине қоғам талабынан туындайды. Қоғам қашанда дарынды, қабілетті адамдарға
мұқтаж болып келген. Қазіргі кезде мамандық атаулының барлығы білімділікті,
ептілікті, ерекше ой қызметін, белгілі бір білім дағдыларынын қалыптасуы,
оларды керекті бағытына жаңаша ізденіспен бұра білу қабілеттілігін қажет
етеді. Баланың қабілетін өрістететін, дамытатын тек мектеп қана.
Қазіргі кезде республикамызда білім беру ісін жаңғыртудың негізгі
ұстанымдары ретінде демократияландыру, ізгілендіру ұстанымдары анықталды.
Олардың талабы бойынша оқытудың басты мақсаты өздігінен білім алып, дами
алатын жеке тұлғаны қалыптастыру. Сондықтан теориялық материалдардың
мазмұны оқушының өздігінен жаңа тақырыпты меңгеруіне қолайлы және қызықты
мазмұндалуы қажет. Ең алғашқы білім бастауыш білім болғандықтан, бастауыш
саты-үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес оқушыға белгілі
бір көлемдегі білім, білік, дағдыларды меңгерумен бірге табиғат, қоршаған
дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды педагогикалық бақылаудың
бір түрі-тестілеу бағытында жан-жақты дамыту бүгінгі күннің басты талабы.
Осы талап тұрғысынан алғанда, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі
әдіс-тәсілдерін іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы
ерекше.
Тестілеу-бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Ол үшін баланы бастауыш сыныптардан бастап тестілеу түрлерін
білуге, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға практикалық әрекеттерге дайын
болуға дағдыландыру керек.
Тестілеп бақылап оқыту әдісіне негізделген технология оқушының ойлау,
елестету мен есте сақтауын, ынтасын, белсенділігін, дағдысын, білім
сапасының дамуын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, оқытудың мақсаты өз бетімен дами алатын, әр түрлі
өзгермелі жағдайларда бағдар ұстай білетін, белсенді жеке тұлғаны, яғни
субьективті тәрбиелеп шығару. Оқытудың ендігі жердегі мақсаты оқыту
әдістерінің оқушының өз бетімен ізденіп қызмет жасау әдістері мен
тәсілдерімен толығуын қажет етеді. Осыдан жаңа шарттар мен талаптар да
туындайды. Әдістемелік жүйені осылайша жаңалау, сәйкестік оқулық
әдістемелік, дидактикалық-өте күрделі бақылауды, тексеруді, тестілеуді
қажет ететін жұмыс.
Тестілеу қазіргі оқыту процесінде қолданыс тапқанымен әдебиеттер мен
нұсқаулар жоқтың қасы. Зерттеу жұмысы кез-келген мұғалімнің қолынан келе
бермейді. Тесттік тапсырмалар туралы баспадан шығару аз болғандықтан
мұғалімдер газет-журналдардағы мақалалардан ғана тапқанын басшылыққа алады.
Қазақстандағы білім беру ісін өзгерту, стратегиялық міндеттерінің бірі-
шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін дара тұлғаға терең білім беру. Осыған
орай білім сапасы жөнінде әртүрлі пікірлер орын алуда.
Ал 1-3 сыныптарға арналған жаңа буын оқулықтары мен оқу-әдістемелік
кешендері стандартпен оқу бағдарламасында сәйкес жетілдіріліп,
толықтырылып, Атамұра баспасынан шығарылды.
Жалпы бастауыш білім бастауыш мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарттарында әрбір оқу пәні бойынша базалық білім мазмұны оқушылардың
дайындық деңгейіне қойылатын талаптар белгіленген. Мінедетті деңгейге жету
және бағалау кезінде бастауыш сынып оқушыларының жалпыға бірдей бастауыш
білім дайындығының мемлекеттік стандартына қойылатын талаптарына қарай
жүзеге асырылады. Бастауыш сатыдағы білім бойынша оқушылардың міндеті
дайындық деңгейіне жетуін тексер, ауызша сұрау тақырыптық және қорытынды
деңгейлік жазбаша тапсырмалар немесе тақырыптық қорытынды бақылау
жұмыстары, диктант сынау, тестілеу тапсырмалары арқылы жүзеге асады.
Стандарт талаптарының орындалуын бағалау оқу үрдісінің межелік кезеңінде,
яғни оқытудың бастауыш сатысының соңында 4-сыныпта жүзеге асырылды.
Оқушылардың білім, білік, дағдыны тексеру, бақылаудың бұл түрі
тестілеу болып отыр. Қазіргі бақылау мен бағалаудың, яғни тест түрімен
тексеру, барлық мектеп тәжірбиесінде бар. Әлі де болса жүзеге толық түрде
аса қойды деп айту да қиын. Осы тұрғыдан алғанда зерттеп отырған
мәселеміздің өзектілігін байқауға болады.
І ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН БІЛІМ, БІЛІК, ДАҒДЫНЫ ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1.Оқыту процесінде білімді бақылаудың маңызы
Оқыту процесінде оқушылардың білім, білік, дағдыларын есепке алу,
бақылау оның аса құрамдас бөлігі болып есептеледі. Мұғалімнің сабақтар
жүйесінде оны дұрыс ұйымдастыра білуі көптеген жағдайларда оқу тәрбие
процесінің табысты болуының оң кепілі. Ол үшін мұғалім оқушының оқу
материалын меңгеру дәрежесін сапасы мен көлемін үнемі анықтап отыруы тиіс.
Бұл бағытта оқушылардың сабақтар жүйесінде білім, білік дағдыларын есепке
алу, бақылау мен бағалаудың орны ерекше. Бақылаудың көмегімен теориялық
білімді меңгерудегі сапа, білім, білік, дағдыны есепке алу және бақылау
мәселесіне теориялық және практикалық талдау жасаудың маңыздылығы ерекше.
Бақылаудың тақырыптық түсін ұйымдастырудың практикалық мәселелері
Л.Горбучов, У.С.Березняк, В.И.Иващенко, А.Қ.Исаков, Е.И.Теповский,
С.Ф.Сухорский, Чергинский ғылыми педагогикалық еңбектерінде талдаған.
Бақылауды ұйымдастырудың жекеленген әдістемелік мәселелері жайында
М.Р.Львов, Н.Н.Светловский, А.П.Пышкало, Т.Л.Доган теориялық талдау
жасаған. Осылардың негізінде қаралып отырған педагогикалық мәселенің
теориялық аспектісі жеткілікті дәрежеде зерттелген деп қорытынды шығаруға
болады. Себебі есепке алу, бақылау ұйымдастырудың мәні, олардың оқу-
тәрбие процесіндегі қызметі, формалары мен тәсілдері анықталған. Оқыту
сапасын тексерудің 5 балдық жүйесі оқушылар білімдерінің нақтылы дайындық
дәрежесін барлық жағдайда дұрыс көрсетпейді. Ондағы негізгі кемшілік оның
жеткілікті түрде ішкі және сыртқы кері байланысты қамтамасыз ете алмауында,
соның нәтижесінде оқыту процесінде сапасын арттыруда мұғалім әркезде
бағалау жүйесін қолдана алмайды. Жоғарыда айтылған тұжырымдамаларға сүйене
отырып, білім, білік пен дағды нәтижесін есепке алу, бақылау мен бағалаудың
теориялық талдауы мен практикада қолдану тәжірбиесі арасында әлі де болса
қарама-қайшылықтың бар екендігін байқаймыз.
20-жылдары үй тапсырмасын беру білімді және емтиханды бағалауды оқыту
процесі жүйесінде қарастырмайды. Соның нәтижесінде оқушының үлгерім
сапасына мұғалімнің бақылау жасау түрлері кең көлемде тартылды. Ол бір
жағдайда үлгерім нәтижесін бақылауда иесіздік, жауапкершіліксіздікке
әкелсе, екінші жағдайда, оқу сапасының төмендеуіне кері әсерін тигізді.
30-жылдары білім, білік, дағды нәтижесін есепке алуды, бақылау және
тәрбиелік қызметіне көптеп көңіл аударыла бастады.
40-60-жылдары бұл мәселе төңірегінде отандық білім пен практика
тәжірбиесін жинақтау жұмыстары қолға алынды. Онда білімді бақылау
оқушыларды бақылау ретінде қарастырылды. Оқушыларды бақылау, әрі оқыту, әрі
тәрбиелеуді көздесе, кейіннен оны дамыту қызметі ойластыруды. Осы мәселені
дұрыс шешудегі оң қадам 70-жылдары педагогика ғылым академиясының оқыту
мазмұны мен әдістері ғылыми зерттеу институты қызметкерлердің зерттеулері
негізінде бастама алды. Мұнда оқу-тәрбие процесінің барлық буындарын
басқару және тексерудің диагностикалық қызметі айқындалды.
80-жылдардан бастап оқыту нәтижесін есепке алу, бақылау мазмұны, амал
тәсілдері мен қызметінің дидактикалық әдістемелік негіздерін талдап, жасау
қолға алынды. Оның әділдігін, дәлдігін көтеруге бағытталған мәселелер,
үлгерім нәтижелерін есепке алуды қатаң және тәртіпке келтіру жұйесіне
арналған жұмыстар қолға алына бастады.
Білім, Білік, Дағды деген ұғымдарды мағынасын анықтап алатын
болсақ, педагогикалық әдебиеттерде бұл түсініктердің біркелкі анықтамаларын
былай береді:
Білім-оқыту мазмұнының негізгі элементі. Ол заттар мен құбылыстарды
табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтарын танудың нәтижесі. Білім- фактілер,
ережелер, қорытындылар, заңдылықтар, идеялар, теориялар түрінде кездесетін
шындықтың түрлі салалары бойынша адамзат жинақтаған тәжірибе. Бұл адам
санасында түсініктер, ұғымдар түрінде бейнеленеді. Білім шындықты танып
білу процесінің нәтижесі, оның адам санасында елес, ұғым пікір, ой-
тұжырымы, теория түрінде сәйкесті көрінісі. Білім арқылы жеке адам
табиғаттың және қоғам құбылыстарының объективті жақтарын зерттейді,
түсінеді, ұғады. Білім жеке адамның қажеттігіне, белсенділігіне,
еңбексүйгіштігіне, ынта жігеріне байланысты жүзеге асады.
Білік іске асқан, қолданысын тапқан білім. Ал біліктіліктің
психологтар анықтаған анықтамасы бойынша білік, ақыл-ой мен практикалық
әдебиеттің саналы мақсатты меңгеруге бағытталған ерекше қызметі деп
көрсетілген. Ю.Н.Бабанский қандайда болсын қызмет тәсілін саналы меңгеруді-
білік деп атаған. Бұл анықтама мына жүйеге негізделеді. Оқу қызметі белгілі
бір әрекеттің жиынтығы арқылы іске асу әдісін меңгеру-білік.
Дағды-оқушылардың белгілі бір міндеттер мен жағдайларға сәйкес
меңгерген білім негізінде орындалатын әрекеттер комплексі. Сондай-ақ дағды
бірнеше рет қайталанған жаттығулар негізінде қалыптасады. А.В.Петровсийдің
еңбектерінде дағды біліктен бұрын қалыптасады деген пікір айтылады.
Оқушының күрделі іс-ерекетті әр түрлі жағдайда орындай үшін бойындағы бар
білім мен дағдысын саналы түрде пайдалануын білік деп анықтайды. Қандай
болсын білікті, дағдыны оқушы іс-әрекет үстінде, басқа адамдармен қарым-
қатынас жасау барысында меңгереді. Білік, дағды еліктеуден өз бетімен
атқаратын іс-әрекетке ұласады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі
қалыптасуда. Жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білім, білігін,
дағдысын білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Оқушылардың білім, білік,
дағдыларын меңгеруін жетілдіру, ой-өрісін тұрақты кеңейту, қабілетін
дамыту, даралап, саралап оқыту сияқты қағидаларды жетекші орынға шығарады.
Ендеше қазіргі кезеңде оқушыға тек жаңа білім жүйесін берумен шектелмей,
оның оқуды және оған керек біліктілікті үнемі қажетсініп отыруын тәрбиелеу
керек. Мұғалімнің ең алғашқы міндеті-оқушылардың білім, білік, дағдыларын
есепке ала отырып, оларды өз бетімен жұмыс істеуге үйрету. Сөйтсе де, әлі
де болса оқушылардың білім, білік, дағдыларын есепке ала отырып, оларды
күнделікті бақылау-бағалау бес балдық жүйеден аса алмай отыр. Қазіргі
таңда, бақылау мен бағалаудың жаңа түрлері мен әдіс жолдары жолға қойылып
отыр. Адам әрекеттерінің барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде
бағытталып отырады. Еңбекте болсын, оқуда болсын, адам алдында бір мақсат
қойып, содан бір нәтиже шығаруға тырысады.
Дағдыландыру еңбектің түрлі салаларында өте үлкен орын алады. Ал
өзінің істейтін еңбегіне орай, адам тиісті дағдыларды меңгермесе, өзінің
істейтін жұмысының тетігіне жете алмайды, жұмысын дұрыс ұйымдастырып, еңбек
өнімін арттыра алмайды, әр уақытта күнделікті істейтін жұмысына шамадан тыс
көп жігер, көп күш жұмсайтын болады. Егер мұғалім мен шахтерді салыстырса,
екеуінің де өздерінің мамандығына лайықты көп үйреншікті дағдыландырудың
бар екенін байқауға болады. Егер мұғалімді шахтаға түсірсе, мұғалім
жұмыстың тетігін білмегендіктен, шахтер күніне 150 тонна көмір шығаратын
болса, мұғалімнің күніне бір тонна көмір табуы қиын болар еді. Дағдыланудың
педагогикалық процесте алатын орны ерекше. Егер оқушы оқу процесінде оқуға,
жазуға, есеп шығаруға, тағы басқаларға машықтана алмаса, олар жақсылап оқи
да, ғылым негізін меңгере де алмас еді.
1. Дағдылану-соқыр сезімдермен және басқа нәсіл арқылы пайда болған
биологиялық әрекетпен салыстырғанда адамның жеке басының тіршілігінде пайда
болатын қылықтар.
2. Дағдылану-үйренумен, жаттығумен, бір әрекетті бірнеше рет
пайдаланумен дәл қазіргі әрекетті басынан өткізген адамның бұрынғы
тәжірибесіндегі әдеттермен байланысып, жүзеге асады.
3. Дағдылану зейіні, ерік-жігері, күші жұмсалмаса да өздігінен
автоматизм арқылы жүзеге асып отырады. Бірақ барлық дағдылану автоматизм
тәрізді деуге болмайды. Кейбір өте күрделі дағдыланулар, мәселен, ақыл-
оймен байланысты автоматизм түрде әрекет етпеуі де мүмкін.
4. Дағдылану бір қалыпта өзгермей тұратын әрекет емес. Егер адам
өзінің әрекетінде, жүріс-тұрысында, ақыл-ойында жаттығу, қайталау арқылы
атқаратын болса-сол әрекетін басқа әрекеттерге де көшіре алады. Мысалы,
адам әр уақытта оң қолымен жазып, сол қолымен еш уақытта жазбаған болса, ол
сол қолымен де жаза алады. Дағдылану өте күрделі процесс. Оған бірнеше
жекелеген мысалдар келтіруге болады. Мысалы, мылтықты жақсы ататын құрал
ету үшін, әуелі оның бірнеше жалқы, жеке бөлшектерінің қандай қызмет
атқаратынын үйрену қажет. Адамда заттарды еске түсіру дағдылануы көп болса,
оның әрекеті соншама жемісті болмақ. Дағдылануды қалыптастыруда адам
баласында саналы әрекеттер үлкен орын алады. Көбінесе біз кейбір
әрекеттерді қайталап дағдылануды үйренгенде, ол дағдыланудың неге керегі
бар, біз неге оған үйренеміз, оның қандай пайдасы бар, оны қалайша атқару
керек деген мәселелердің барлығын ойлап, саралап, санамыздан өткізіп
отырамыз. Бұл жағдай адам баласында дағдыланудың пайда болуы хайуанаттар
дағдылануынан өте айрықша екендігін көрсетеді. Дағдыланудың физиологиялық
негізі адамдағы шартты рефлекстердің пайда болуымен байланысты.
Дағдыланудың физиологиялық негізі мидың шарларының әрекеті. Дағдылануды
сипаттарына қарай екі түрге ажыратуға болады: автоматизмге айналған
дағдыланулар, автоматизмге айналмаған дағдыланулар.
Автоматизм дағдыланулар оқыту, үйрету арқылы пайда болатынын бірақ
әрекет қатар адамның зейінін жұмсауды керек ететінін айтамыз. Мысалы: жүру,
жүгіру т.б. Автоматизмге айналған дағдыланулар өздігінен әрекет етіп,
адамның сапасына бағынбайды, оның ықпалында болмайды. Көбінесе мұндай
жағдай психикасы ауруға шалдыққан адамдарда болады. Мұндай әрекеттер
адамның кейде өте шаршағандығынан, зорыққандығынан, я болмаса бір жері
ауырғандықтан өздігінен пайда болатын қимылдар жатады. Түнде ұйықтап жатып,
тұрып кететін лунатиктердің әрекеттері санасыз болады. Олар ұйықтап
жатып, қандай әрекет істегендігін, қалай жүріп-тұрғандығын білмейді. Ондай
адамдарды тұрып кеткен уақытында артынан қадағалап жүрген жөн, бірақ оятам
деп әрекет жасамау қажет. Себебі ол бір дегеннен шошып, оянып кетіп, жүрегі
жарылып өліп кетуі мүмкін. Автоматизмге айналған қимылдарға әдеттерді де
қосуға болады. Әдеттердің адамға пайдалылары да, пайдасызы да бар.
Сондықтан балаларға пайдалы әрекеттерді сіндіріп, пайдасыз, зиянды
әрекеттерді сіндіріп, пайдасыз, зиянды әрекеттерді үйретпеу жағын көздеу
керек. Мысалы, әдеттерге ерте тұру, уақытты дұрыс пайдалана білу,
тапсырмаларды уақытында орындау, жұмысты жақсы істей білу т.б жатады.
Дағдылануды сипаттарына қарай тағы да екіге бөлуге болады. Оның бірі-қимыл
дағдылары, екіншісі интелектуал (ақыл-ой) дағдылары. Дене қимылы арқылы
пайда болатын дағдыларды қимыл-моторика дағдысы дейді. Мысалы, билеу,
конькимен сырғанау т.б. Дағдыланудың бұл түрінде адамның дене мұшелері
қимылға түседі. Интелект дағдылар адамның ақыл-ойымен байланысты. Мысалы,
оқу үстінде шәкірттерді есепті дұрыс, әртүрлі жолдармен шығара білуді
үйрететін дағдыландыру.
Дағдылануды мына төмендегі бағытпен жүріп отырады деуге болады.
Дағдылану жылдамдығы бірнеше себептерге байланысты: егер дағдыланатын
әрекет өте қиын болып, дағдылану нәтижесі бір дегеннен көңілдегідей
болмаса, ол біртіндеп қалыптасады. Адам әрекетке дағдылануда өзіне қатысты
тәжірибесінде болған әрекеттерді қалыптастыруда, оған қызығушылық пайда
болып ол тезірек дағдылануы мүмкін. Оқыту, үйрету әдісі, жеңіл, әсерлі
болса адам дағдылануға тез үйренеді. Егер оқыту, үйрету әдісі нашар, қиын
болса тез дағдылана алмайды. Кейбір мұғалімдердің сыныбындағы балалар хат
тануға тез үйреніседі, есепті тез, қатесіз шығара алатын болады. Ал, кей
мұғалімдердің үйрету әдісі көңілдегідей болмағандықтан, бала оқып-жазуға
тез үйрене алмайды, қате жазып, есепті дұрыс шығара алмайды. Дағдылану
кезінде оның нәтижесі әркез жоғары өсіп отырмайды, кейде бәсеңдеп, төмен
түсіп кетуі де мүмкін. Оның бірнеше себептері бар, оларды объективтік және
субьективтік себептер деп бөлуге болады. Мысалы, кей оқушының оқу құралы
өне бойы түгел бола бермейді, т.б. Әрине, бұндай жағдайлар дағдының
қалыптасуына көп әсерін тигізеді. Немесе субьективтік жағынан көбіне
физиологиялық ерекшеліктері нашар болуына байланысты да болуы мүмкін.
Дағды-әрекеттің адам бойында орнығуы әрекетке ең алғаш кіріскен кезде
адам аяқ басы артық көптеген қимыл-қозғалыстар жасайды. Мысалы, бала оқу-
жазуға үйрене бастаған кезде қаншама қимыл-қозғалыстар жасайды. Атақты
физик М.Лауэ оқу, білім жөнінде айта келіп, дағды-бүкіл оқығандарын
ұмытылып қалғанда, бойында сақталатыны, - дейді. Бұл сақталып қалатын не?
Ол-әдет, сенім, бағыт, дағды және қабілет. Міне нағыз білім осылар! Дағды,
- деп көрсетеді психолог С.Л.Рубинштейн саналы түрде автоматталған тәсілі
ретінде қызмет атқарады. Қандай да болмасын дағдыға бала басқалармен қарым-
қатынас жасау барысында үйренеді. Бала үлкендерден естіген іс-ерекеттерін
көріп, бақылап оған еліктейді, кейін оны өзі істей бастайды.
Білім, білік, дағды беріктігі – дидактика прнциптерінің бірі.
Білімнің саналы және берік меңгерулері арасында принципті үйлесімділік бар.
Бастауыш сынып оқушыларының білімді берік әрі саналы меңгеруі үшін
үйретілетін білімнің мазмұны, тілдің құрылысы ғылыми тұрғыдан дұрыс
қалыптасуы тиіс. Сонда ғана білім әрі саналы, әрі берік меңгеріледі. Білім
негізі – бастауышта деп бекер айтылмаған. Мысалы, дыбыс туралы ұғым беру
әліппе кезеңінің өзінде – ақ басталады. Бұл кезеңде дыбыс белгілі заттың
атауында, белгілі бір ұғымды танытуда сөздің басында, сөздің аяғында және
ішінде келтіріліп, оның айтылуы, естілуі түсіндіріледі. Осы мағлұмат
бірінші класта қазақ тілін оқытқанда дыбысты айтамыз, естиміз деген ықшам
ережеге айналады. Бұл ереже төртінші класта дыбыс туралы білім берілгенде
де негізге алынады т. с. с. Оқыту процесінде білім, білік, дағдыны бақылау
өте маңызды деп қарау керек. Өйткені бастауыш сынып оқушылары үнемі
назардан тыс қалдырмай, алған білім нәтижесін бақылаудың ең оңайынан
бастап, күрделендіріп отыру қажет. Сонда әр шәкірт өз еңбегінің жемісін
көре біледі, сезеді, оны таразыға салып, тиімді жағын ойластыра бастайды.
Өзін – өзі бақылауға ала бастайды, өзіне де, жан – жағындағыларға да сын
көзбен қарай бастайды. Жаңа заман талабына сай енгізілген бақылау түрлерін
қазақ тілі сабағында әр тақырып бойынша, көлемін сәл үлкейтіп тарау бойынша
да, аралық т.б түрліше етіп, баланы жалықтырмайтындай тексеру түрлерін
өткізуге болады. Тест түрлерін әуелі оқушы жақсы ажырата білуі керек және
оны пайдалану жолдарын да білгені шарт. Тестілеу арқылы арнайы бақыланған
балалар тексерудің бұл әдісіне түсінгеннен соң өзгереді де, соған
икемделіп, келесі сабақта өтілетін тестілеуге іштей дайындалып жүреді.
Білім, білік, дағдыны тесті арқылы үнемі тексеруден кейде баланың
қызығушылығы кемуі мүмкін. Бағалау – оқушы жұмысындағы дербестікті,
тапсырманы дұрыс орындау нәтижесін, білімнің, біліктің және дағдының
сапасын анықтау. Мектептің бастауыш сатысындағы оқу пәндері бойынша
оқушылар білімнің оқу пәндері бойынша мемлекеттік міндетті стандартпен оқу
бағдарламасына сәйкестігін тексеру, олардың білімді меңгеруіндегі
кемшіліктерді анықтап, оны жетілдіру мақсатында жүргізілетін күнделікті
бақылау. Мониторинг түсініктері: байқау, сынау, сараптау, жетілдіру. Бұлар
оқушы-оқытушы қатынасындағы ынтымақтастық, бірлігін жұмыс істеу
шығармашылық одақта бөлу, бірге басқару сияқты қарым-қатынастардың
орнығуына ықпал етеді. оқушы-оқытушы жүйесіндегі үздіксіз бақылау
нәтижесінде оқушыны білімсіздіктен білімге қарай ұмтылдырады. Оқушылардың
білімін бағалау білім берудің мазмұны мен мақсаттарын өлшейтін өзіндік
құрал ретінде қарастырылады. Бастауыш білім мазмұнын игергендігін бағалау.
Берілген мазмұнның міндетті стандарттық деңгейде игерілген білім көлемі
арқылы жүзеге асады. Білім мазмұнын жаңалау және оқыту сапасын жақсарту
мақсатында Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік
жалпыға міндетті стандарттары жасалып, бекітілді және Базистік оқу жоспары
жетілдірілді.
Адам баласының іс-ерекетінде процесс термині жиі кездеседі. Мысалы,
еңбек процесі, оқыту процесі т.б. Олай болса, оқыту процесі дегеніміз не?
Оқыту процесі терең, берік және дәл білім алу таным жолындағы оқушылардың
мақсатқа бағытталған өзара әрекеттесуінің барысында шәкірттерге білім беру
міндеттерін шешу. Оқыту процесі-тұтас педагогикалық процестің бір бөлігі.
Оқыту процесінде оқушылардың ақыл-ойы, танымы, практикалық шеберлігі
мен дағдысы қалыптасады. Оқыту процесін басқару үшін оның жүйесін,
құрылымын, бөліктерін және заңдылықтарын, олардың өзара байланысын жете
білу керек. Оқыту процесі жүйе ретінде қарастырылады, ол өзінің белгілі
құрылымы және бөліктерімен сипатталды.
Білім-адамзаттың жинақталған тәжірбиесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның тиімділігіне айналдыру
үшін, оны ойлау операциясы-талдау, салыстыру, жіктеу және жинақтау қажет.
Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл
дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни оқушылардың таным іс-ерекетін
дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей білуге және жаңа білімді еркін
игеруге үйрету.
Іскерлік-алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекеті іске
асырылады. Білімсіз қандай болса да іскерлік мүмкін емес. Мысалы, сауатты
жазу үшін грамматикалық ережелерді білу керек.
Дағды-бұл қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетке машықтандыру.
Мысалы, тез оқу дағдысы-жүйелі түрде жаттығу нәтижесі. Сонымен, оқу
процесінде білімнің, іскерліктің және дағдының өзара байланысы, бірлігі
оқушылардың таным қабілетінің (ойлау, зейін, ес, қиял т.б.) дамуына қиындық
туғызады. Оқыту екі жақты процесс, онда мұғалім мен оқушылардың
ынтымақтастық іс-ерекеттері мен тәсілдеріне үйретеді. Бұл сабақ беру
процесі. Оқушылар сабақта түрлі іс-ерекеттерінің барысында дамиды, олардың
ғылыми көзқарастары қалыптасады. Бұл-оқу процесі. Оқу-бұл оқушылар іс-
ерекеттерінің, яғни, объективтік әлемді танудың ерекше формасы.
1.2. Білім, білік, дағдыны анықтаудағы педагогикалық бақылаудың
түрлері
Педагогика ғылым саласында білім, білік, дағдыны бақылаудың көптеген
түрлері кең тараған. Мысалы, ғалым-педагогтар Ю.К.Бабанский, Н.А.Сорокин
бақылауды күнделікті, оқтың-оқтың қорытынды деген пікірлер айтады. Ал
Г.И.Шукина-күнделікті, тақырыптық, оқтың-оқтың қорытынды және емтихан деген
көзқарастарын білдірді. У.А.Дмитриев күнделікті, тақырыптық және қорытынды
нәтижесі деген тұжырымға келген. Профессорлар Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаевтың
Педагогика оқулығында ол тақырыптық тараулар бойынша оқтың-оқтың және
қорытынды бақылау деп бөлінген.
Бақылау-бұл педагогикалық басшылықтың және оқушылардың танымдық
меңгеруінің функциясы. Бақылаусыз жеке адамның дамуы мен қалыптасуын
басқаруға болмайды. Бақылаудың психологиялық, педагогикалық мәні оқушыларға
дер кезінде көмек көрсету. Олардың шығармашылық күшіне, қабілетіне сенім
білдіру, оқушылардың оқу тапсырмасын нәтижелі етіп орындау үшін ынталандыру
және іске жұмылдыру. Бақылау процесінде мұғалім оқушыларға ерекше көңіл
бөліп құрмет сезімін білдіруі тиіс. Егер кейбір оқушы тапсырманы орындауда
қате жіберсе, оған дөрекі, өрескел сөздер айтып, ескерту жасауға болмайды.
Сабақтың барлық кезеңдерінде бақылаудың мазмұны оқушыларды іс-ерекетіне
ынталандыру және олардың белсенділігін дамыту болуы тиіс. Бақылау
процесінде оқушылардың алған білімді игеруі және баянды етуі бойынша оқу
жұмысының сапасы иуралы толық хабар алуы өте қажет. Осыған байланысты
бақылаудың бірнеше түрлерін атауға болады. Тақырыптық бақылау оқу
бағдарламасындағы белгілі тақырыптар бойынша өткізіледі. Сабақтың тақырыбы
және әрбір кезеңдері негізінде оқушылар білімді, іскерлікті, дағдыны
меңгеруі тексеріледі. Сонымен бірге мұғалім жаңа тақырыптың кейбір басты
мәселелерін өткен сабақтардағы оқу материалдарымен толықтырады, кейбір
ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми тәжірибелерді оқушылардың есіне салады.
Тараулар бойынша оқтың-оқтың бақылау әрбір тоқсанның аяғында оқу
бағдарламасының тарауын оқып болғаннан кейін беріледі.
Қорытынды бақылау барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі.
Бақылау процесінде тақырыптың және тарау бойынша тарау нәтижелері есепке
алынады. Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және практикалық білімдері
негізгі емтихан және оқушылардың жылдық үлгерім бағалары болады. Емтихан
және жылдық үлгерім бағаларынан педагогикалық кеңестің шешімі бойынша
қорытынды бағалар шығарылады. Бақылау әдістері арқылы оқушылар жұмысының
тиімділігі мен мазмұны туралы кері байланыс қамтамасыз етіледі. Оқу
процесін компьютерлендірудің жедел қарқынмен дамуы оқушылардың дайындық
деңгейін анықтаудың бұрынғы сапалық сипаттау жүйесіне көшуге мүмкіндік
туғызып отыр. Ағылшын тілінде Point rating деп аталатын бұл жүйе бойынша
оқушылардың күнделікті сабақ үстінде, сондай-ақ аралық және қорытынды
бақылау жұмыстары кезінде бағалары немесе ұпай санымен есептеліп, бір
ортаға жинақталады. Бақылау түрлерінің біріне тестілер де жатады. Бақылау
арқылы мұғалім өз жұмысының жетістігі мен кемшілігін анқтайды, осы
күнделікті әр кезеңдегі бақылаудың нәтижесінде жоғарғы нәтижеге жетуді
көздейді.
Ш.И.Амоношвили, В.М.Полонский, М.Н.Скаткин, В.С.Цетлин, Н.В.Селезнев
т.б дидактиктердің және басқа да әдіскердің еңбектерінде айтылмаш екі
мәселе жіктеліп, әрқайсысы жеке-жеке қарала бастады. Бағалау-бұл оқушының
оқу-тәрбие алу үрдісіндегі деңгейін көрсетуі, оқушы программаны қаншалықты
меңгергендігін мұғалімнің басқаларға көрсете білуі. Бағалауға екі объект
қатысады: мұғалім бағалаушы, оқушы бағаланушы. Бағаланушы маман баға
сұрағында жатқан мәселені терең біледі, берген сұрағында айтылатын жауаптың
моделін алдын ала болжамдайды, немесе оған ол мәселе әбден жаттанды болып
қалған, ешқандай қиындығы жоқ, сондықтан да оқушының жауабын бағалауға
бағалаушы алдын ала даяр. Бағалау барынша кең түсінік, ол тек баға қоюмен
ғана шектелмейді, ауызекі пікірден және баға қоюдан тұрады. Профессор
Щ.А.Амоношвили бағалау-баға берудің іскерлік нәтижесі, үрдіс-іскерлікті
қорытындысы, шартты формальды түрі екенін айтқан. Оқытудың негізгі
технологиясында оқушылардың білімін тексерудің күнделікті бақылау немесе
ағымдағы бақылау, аралық бақылау, қорытынды бақылау сияқты үш құрамдас
бөліктен тұратын кешені қолданылуда.
Күнделікті бақылау-оқыту процесінде күнделікті қолданылады және сабақ
барысында оқушылардың оқу-танымдық әрекетіне басшылық жасайды. Ол ішкі және
сыртқы байланысты жан-жақты жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады. Соның
негізінде оқушылардың келесі оқу әрекетіне ықпал етеді. Күнделікті бақылау
мұғалімнің жалпы немесе жекелеген оқушылар жұмысына жүйелі түрде бақылау
жасау көмегімен жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі оқушылардың сынып немесе
үй тапсырмаларын өз бетінше орындауға деген ниеттері мен берілген
тапсырманы орындауға деген олардың қызығушылығы және жауапкершілік сезімін
ынталандыруда үлкен маңызға ие болады. Тақырыптық бақылау оқу
бағдарламаларындағы белгілі тақырыптар бойынша өткізіледі. Сабақтың
тақырыбы және әрбір кезеңдері негізінде оқушылардың білімді, іскерлікті,
дағдыны игеруі тексеріледі. Сонымен бірге мұғалім жаңа тақырыптың кейбір
басты мәселелерін өткен сабақтардағы материалдармен толықтырады, кейбір
ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми ережелерді оқушылардың есіне салады.
Күнделікті бақылау немесе ағымдағы бақылаудың бұл түріне әр сабақта
күнделікті жүзеге асатын бақылау жұмыстары жатады. Бақылаудың бұл түрінің
формалары: ауызша сұрау, тест тапсырмаларына жауап беру, қысқа-қысқа жазба
жұмыстары, баяндама, есеп беру, лекция немесе арнаулы әдебиеттердің
конспектісін тексеру.
Аралық бақылау бұл оқу материалдарының белгілі бір бөлімін немесе
тарауын өткеннен кейін, қазақ тілінен фонетика, лексика бөлімдерін, сөз
таптарынан зат есім, сын есім, сан есім, етістік сияқты көлемді
тақырыптарды, оқыту әдістемесінің әр тарауын өткеннен кейін, солардың
мазмұны бойынша жүргізілетін бақылау жұмысы. Тақырыптың көлемі мен
күрделілігіне қарай, шамамен 10-15 сабақтан кейін бір аралық бақылау
жұмысын алу қарастырылады. Бақылаудың бұл түрінің формалары: қалыпты және
бағдарламалық бақылау жұмыстары, мәнжазбалар, жаттығу тапсырмалар,
тестілер.
Қорытынды бақылау-барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі.
Бақылау процесінде тақырыптық және тарау бойынша бақылау нәтижелері есепке
алынады. Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және тәжірбиелік білімдері
анықталады. Сондықтан қорытынды бақылаудың негізі емтихан және оқушылардың
жылдық үлгерім бағалары болады. Емтихан мен жылдық үлгерім бағаларынан
педагогикалық кеңестік шешімі бойынша қорытынды бағалар шығарылады. Бақылау
әдістері арқылы оқушылар жұмысының тиімділігі мен мазмұны туралы кері
байланыс қамтамасыз етіледі. Бақылау әдістеріне ауызша, жазбаша және
графикалық бақылау әдістер жатады. Жоғарыда айтылған талаптарды орындау ең
алдымен бақылаудың сенімділігін, оқыту процесінде өздерінің алдында тұрған
міндеттерінің орындалуын қамтамасыз етеді, бақылауда әр түрлі қателіктер
мен сәтсіздіктердің болмауына кепілдік жасайды. Оқушылардың білім, білік,
дағдыларын бақылау бағалау-педагогика ғылымы мен практикасында белгілі бір
әдістерді қолдану негізінде жүзеге асады. Олар мыналар: ауызша баяндау
(әңгіме, жеке-дара, топтық, фронтальдық сұрақ), жазбаша бақылау (диктант,
шығарма, кесте, сызба, суреттер, құрастыру), практикалық бақылау
(лабораториялық жұмыстарын, еңбек операцияларын орындау, тәжірбие
жүргізу), машиналы бағдарламалар (бақылау карталарын, дұрыс жауап,
диафильмдерді қолдану), өзін-өзі бақылау (қателерді болдырмау, оларды
түзеу, оқудағы өз жетістіктерін бағалау, соған сәйкес балл қою). Оқыту
процесінде бақылаудың фронтальдық, топтық және дербес формалары
қалыптасқан. Оның тиімділігі мұғалімнің оларды дұрыс ұйымдастыруына
байланысты. Фронтальдық (жаппай бақылау) жағдайында барлық оқушыларға
сұрақтар немесе мазмұны бірдей тапсырмалар беріледі. Оларды орындау
барысында оқушылар арасында ынтымақтастық, жолдастық сезім пайда болады.
Бір-біріне сұрақтар қойып, жауаптарын толықтырады, орындалған жұмыстарын
өзара тексеріп іске асырады. Демек, бірігу іс-әрекетінде құнды мотивтер
қалыптасады. Топтық бақылауда белгілі оқушылар тобы сабақ барысында
мұғалімнің тапсырмаларын орындайды. Бұл әдістерге қарағанда бағдарламаны
бақылау әдістерінің өзіндік ерекшелігі бар. Олар машиналы және машинасыз
бағдарламаны бақылау әдістеріне бөлінеді. Машинасыз бағдарламалар бақылау
әдістері бойынша перфокарталар және бақылау карталарын қолданып,
оқушылардың теориялық және практикалық білімдерін анықтайды. Мұғалім оқыту
және білім беру мазмұны, бөлімі бойынша 20-25 сұрақтар дайындап, әрбір
сұраққа вариантты, жауаптың мазмұнын жазады, олардың ішінен бір сұраққа
ғана жауап беріледі. Қалған сұрақтар варианттары дәл емес, толық немесе
бағдар тектес ұғымдарға сәйкес келеді. Бақылаудың тағы бір бөлігі, кейбір
жағдайда тапсырмалар түрі (жазбаша бақылау жұмысы, тестілік жұмыс,
зертханалық-тәжірибелік жұмыс, шығарма, диктант т.б) немесе оқушылар
әрекетінің бірі болып (баяндама, хабарлама, оқушы әңгімесі, мұғалім
сұрағына жауап беру т.б) деп ұғынылады. Білімді бақылау ғылыми дәлелденген,
тәжірибеде қолданылған принциптер негізінде жүргізіледі (әділдік, жан-
жақтылық, жүйелілік, жеке даралық, диференциялық және тәжірибелік).
Әділдік, шындық (білім сапасының нақтылығы, баға өлшемі мен ережесі
нормасына қатысты) бұл субъективтік факторларды болдырмауды көрсетеді.
Жүйелік, бірізділік-әрбір сабақ, тақырып бойынша оқушылар оқу
әрекетінің басқа буындарымен байланыстыра қаралып, оқыту процесінің барлық
кезеңдерінде бақылау жүргізуді көздейді: түйінді сұрақтар бойынша оқыту
нәтижесін қорытындылау, тақырыптық бақылау сабақтар бойынша балл қою т.с.с.
Жеке дара қатынас-әрбір оқушының ерекшелігін бақылау (оның қабілеті,
бейімділігі, денсаулығы, оқу әрекеті т.б) қарастырылады.
Жан-жақтылықты бақылау оқу бағдарламасының барлық бөлігін қамтиды,
оқушылардың теориялық білімдерін, интеллектуалдық және практикалық дағдыны,
бақылауды қамтамасыз етеді.
Дифференциалды қатынас әрбір пәннің ерекшелігін жекелеген білімдерін,
сонымен бірге, оқушылардың жеке дара қасиетін ескеріп, соған сәйкес
бақылаудың әр түрлі әдістері мен мұғалімнің педагогикалық әдеп сақтауын
талап етеді. Оқыту прочесінде оқушылардың өзін-өзі бақылауы өте қажет. Өзін-
өзі бақылау олардың оқу бағдарламасы материалы мен игерген іскерлігі,
дағдысының беріктігі жайлы ақпарат алуын қамтамасыз етеді. Өзін-өзі тексеру
арқылы оқушылардың алған біліміне сенімі артады, орындаған жаттығу, есеп
шығару және тәжірбие жұмыстарының нәтижесін бағалайды.
Зачет (сынақ)-қорытынды бақылаудың айырықша түрі, ол белгілі бір
тарау немесе тақырып бойынша атқарылған оқу жұмыстарының бүкіл өн бойында
мұғалім қолданған тексерудің барлық түрлерін ескере отыра қойылады. Ол оқу
бағдарламасының негізгі бөлімдері және тақырыптардағы
білім,бірлік,дағдыларды жүйеге келтіру, тереңдету міндеттерін шешеді.
Емтихан-оқушылардың білімін қортынды бақылаудың арнаулы формасы.
Оқушылардың білімін жинақтауға және бір жүйеге келтіруге, оларды оқу жылы
бойына оқуға ынталандырды, оқу жұмысының сапасын арттыруға көмектеседі.
Жаңа түсінікті қалыптастыру процесінде оқушының назары оқу-танымдық
әрекетке, жаңа оқу материалдарын меңгеруге бағытталады. Мұның да белгілі
заңдылықтары бар. Ғалымдардың айтуынша, материалдарды жақсы есте сақтау
үшін оқушы ол материалдармен түрліше жағдайда ең кемінде алты рет кездесуі
керек. Жаңа түсініктерді қалыптастырудың процесін оны меңгерту әрекет-
тәсілін қалыптстыру мен дамытудан (ол сабақтың дидактикалық компонентінің
екінші бөлігі) ажыратып алып қарауға болмайды. Шын мәнінде, оқушы
мұғалімнің сөзін дұрыс түсініп, қабылдауы үшін оның сөздік қоры мол болуы
тиіс, байланыстырып сөйлеу дағдысын меңгеріп, мұғалімнің айтқанын түсініп
тыңдай білуі керек. Осыдан келіп, сабақтың екінші кезеңінде коммуникативтік
топтарға жататын көптеген жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын
қалыптастыру мұғалімнің басты міндеті болып табылады. Бірақ, сабақтың бұл
кезеңінде тек коммуникативтік икемділіктер дамытылуы қажет деген түсінік
тумайды. Мұнда ең алдымен, логикалық икемділіктер-салыстыру, талдау,
жинақтау, жүйеге келтіру қалыптастырылып отырады. Оқушылардың ойлау
белсенділігін қамтамасыз ету үшін тәжірибелі мұғалімдер оқытудың бұл
кезеңде сабақ желісіне жалпы оқу шеберліктеріне есте сақтау, жаңа білімді
меңгеру, мотивация сияқты іскерліктерді, кірістіреді: негізгі ойды ажыратып
ала білу, үлгі бойынша және творчествалықпен жұмыс істей білу, оқу
материалдарын бөліктерге бөле білу, оқулықты пайдалана білу, қабылдауы үшін
оның сөздік қоры мол болуы тиіс, байланыстырып сөйлеу дағдысын меңгеріп,
сурет сызбалармен жұмыс істей алу, тез оқып, жақсы оқи ала білу, жылдам
жаза білу, сөздерді, ережелерді есте сақтау, өлеңдерді оқи білу т.б сияқты
иекмділіктерге үйретеді. Сонымен бірге қорытындылау, жинақтау және жүйелеу-
материалды жаңғырту мақсатымен қысқаша толық бейнелеп суреттеп көрсететін
тапсырмалар жүйесін орындау арқылы жүзеге асады. Енді оқыту әдістеріне
тоқталайық. Білім алу көзіне қарай оқыту әдістерін ғалымдар былайша
топтастырады. Оқыту әдістері сөз жүзіндегі әдістер болып бөлінеді. Көрнекі
әдістер, іс-тәжірибелік әдістер болып бөлінеді. Сөз жүзіндегі әдістер:
әңгімелеу, әңгіме дәріс, оқу-білімдік сайыс, оқулықпен жұмыс. Көрнекі
әдістер: бақылау, байқау, бейнелеу, көрнекі құралдармен, бейне, көркем-
сурет, құжатты фильмдерді көрсету, эксперимент. Іс-тәжірбиелік әдістер:
жаттығу, жазба жұмыстары, сызба, графиктік, машықтану жұмыстары. Оқыту
әдістерін оқушылардың ойлау әрекетінің, қызметінің тәсілдері бойынша
топтастыру. Оқыту әдістері: түсіндірмелі иллюстративтік, репродуктивтік,
жеке (жартылай) ізденіс эвристикалық зерттеушілік.
Оқыту процесі-екі жақты процесс болғандықтан, оқушылардың өзіндік
жұмысы оқытушының басшылығымен қатар оқушылардың дербестігін олардың
қызығып, өз ықыласымен жасайтын әрекетін де керек етеді. Осыған байланысты
кейбір педагогтар мен психологтар (Р.Г.Лемберг, М.Н.Скаткин т.б)
оқушылардың өзіндік жұмыстарының негізгі ерекшеліктері-олардың ықыласына
және өз еркімен әрекет жасауына байланысты деп санайды. Жоғарыдағы
авторлардың пікірінше, оқушылардың өзіндік жұмысына, мұғалімнің тапсырмасы
бойынша, олардың өздері ықпал жасап, істің тәсілін анықтап, оның нәтижесін
бағалап орындайтын жұмыстары жатады. Сонымен қатар оқушылардың өзіндік
жұмыстарының жоғары формасына оларлың өз еркімен жаңа амал-тәсілдер
жасайтын шығармашылық жұмыстарын жатқызады. Оқушылардың білімінің жоғары
деңгейіне, танымдық ізденімпаздығына, шығармашылық ұмтылысына,
мәдениеттілігіне дұрыс ұйымдастырылған оқу ісінен тыс өзіндік жұмыс арқылы
қол жеткізе алады. Осы пікірді А.Н.Леонтьев те қолдайды. Оның ойынша
адамның жеке басының қасиеттерінің шын мәнінде қалыптасуы тек жеке бас
ерекшеліктері мен табиғи дарындылықтарына ғана емес, осы бағыттағы нақты
жүргізілетін жүйелі жұмыстарға байланысты. Ю.К.Бабанский мұғалімнің
кәсіптік дағдылары мен білімдері жөнінде тоқтала келе, оларды анықтайды:
Мұғалімнің кәсіби дайындығынын негізін білім қалайды. Ол әр түрлі
жағдайларда белгілі мақсаттарды шешуге бағытталған, өзара қарым-қатынаспен
байланыста болатын мұғалімнің жүйелі түрде жүргізетін қызметі. Дағды
ұғымымен салыстырғанда білімділік мұғалімнің әрбір іс-қимылынан байқалып,
оны саналы түрде жүргізетін қызметі. Дағды ұғымымен салыстырғанда
білімділік мұғалімнің әрбір іс-қимылынан байқалып, оны саналы түрде
оқушылардың ой-өрісін шығармашылық деңгейіне жетелеп отыруы. Мұғалім басқа
мамандарға қарағанда өз білімі мен жұмыс әдістерін жиі жаңартып отыруы
керек. Сондықтан да ол педагогикалық қызметте жоғары деңгейдегі дағдылар
мен білімділікті көрсетіп отыруы тиіс.
Оқу және ғылыми-зерттеу жұмыстарын, өзіндік жұмыс тапсырмаларын
дайындаған да алдын-ала мынадай екі міндетті шешу қажет:
1. Оқытып отырған пәннің құрылымдық ерекшеліктерін ескере отырып, оқу
кезеңінің дидактикалық міндеттеріне сәйкес, оқушыларға күрделірек деңгейі
әр түрлі тапсырмалар дайындау.
2. Тапсырмаларды орындауды ұйымдастыруда оқушылардың түрлі
ізденімпаздық деңгейлерін анықтау.
Оқушылардың өздігінен білім алу әрекеті олардан мейлінше дербестікті
өз еркімен жүйелі жұмыс істеуді талап етеді. Өздігінен білім алу ісін
оңтайландыру, күнделікті рухани қажетіне айналдыру мектептің қазіргі
кездегі маңызды міндеті болып табылады. Өздігінен білім алу әрекеті сол
әрекеттің мақсат-міндеттерін, мазмұнын ұйымдастыру жолдарын оқушылардың
өздері анықтап, іске асыруына байланысты. Ал, оларға кеңес, нұсқау, жалпы
бағыт беріп, басқарып отыру оқытушының міндеті. Бұл жұмыстар сабақ үстінде
басталып, әрі қарай сабақтан тыс уақыттарда жалғасуы тиіс. Оқу жұмысы-
оқушылардың өзін-өзі оқытуға өздігінен білім алуға себеін тигізетін құрал.
Сондықтан оқыту мен оқушылардың дербес білім алу жұмысын бір-бірімен тығыз
байланысты үрдіс деп санау қажет. Оқушылардың білім алу әрекетіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz