Қожа Ахмет Иассауидің философияға қосқан үлесі

1. Кіріспе
а. Қожа Ахмет Иассауи
2. Негізгі бөлім
а. Иассауидің философияға қосқан үлесі
б. Иассауи философиясы
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер
5. Библиография

Түркі халықтарының орта ғасыр кезінде біржола араб жазуына көшуі өмірге көптеген ғылыми дүниелерді алып келді. Сонымен қатар бұл кез шығыс әлемінде суфизм ағымының әсері күшейіп, бірте-бірте қанатын кең жайып, дами бастаған кезі еді.Бұл кезең Орта Азия мұсылмандары үшін де аса жауапты уақыт болатын, Осы шақта елдің бірлігін, халықтың татулығын, адамгершілік пен Имандылықты, алла-тағалаға адалдықты көксеген, соны ту етіп, өз шығармаларына арқау еткен ақын - шайырлар тобы тарих сахнасына шықты. Олардың ішінде ерекше талантымен көзге түскендер — хорезмдік Ахмет Иүгінеки, Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани (Отырар өлкесінен), тағы да басқа көптеген софылық әдебиет өкілдері болды. Бұлардың арасында асқан шеберлігімен, елге сыйлылығымен, қайырымдылық пен мейірімділікті өмірге арқау етіп, бүкіл түркі жұртын татулыққа, тазалыққа үндеген, қасиетті Әулиесі атанған Құл Қожа Ахмет Хазіреті Сұлтан Иассауи еді. Ахмет Иассауи жөнінде ел арасында көптеген аңыз-әңгімелер тараған. Егер де тарихи деректерге жүгінсек, ақын ежелгі қала Исфиджабта (Сайрам) Ибрагим ибн Махмуд деген диханның әулетінде дүниеге келген. Әйтсе де, Ахметтің әкесі өте діндар, Құдай ЖОЛЫН ұстаған атақты шайқылардың бірі болған секілді. Бұлай дейтін себебіміз, ақынның 149-хикметінде оның шыққан тегі туралы төмендегіше сыр шертеді:
Д.Исхақ баба жұрыны, шейх Ибраһим Құлыны,
Машайықтар ұлығы — шейхым Ахмед Maccayм.
Иасы оның арасы, жатыр Гауһар парасы,
Машайықтар capасы — шейхым Ахмед Иассауи”.
Демек, Ахметтің тегін Бибiфатимадан тарататын халық аңызы шындық, олай болса, Әзірет сұлтанның он бірінші атасы Ысқақ баб әулие болмақ.
Түркі ғалымы, доктор М. Кепpулу өзінің “Түрікәдебиятында илк Мутасаввифлар” атты кітабында Ахметтің әкесі Сайрамдағы Хазірет Әлидің әулеті Ибраһим атты шейх екенін айтады. Осы пікірге орыс зерттеушісі М. Е. Массон да ден қойғанмен, ол Қожа Ахметті түрік нәсілінен дейді. Сопылық “Мистикалық ағымның” түркі тілдес тармағының негізін қалаушы Қожа Ахмет Иассауидің өмірбаяны толық белгілі емес. Өмірінің кейбір деректері ғана жетіп отыр. Ол Әлі көп ғылыми зерттеулерді, ізденістерді қажет етеді. Ұлы бабамыздың туған күні мен жылы белгісіз. Өлген жылы — 1167. Ер Жеткен соң ол Түркістан (ол кезде Ясы деп аталған) шаһарына келіп тұрады.

1. Иманқұл Н. Іліми Философия: дәрістер-Алматы: «Эверо» баспасы, 2015.-368 б.
2. Сәрсенова Ж. Философия: оқу құралы / Жаңыл Сәрсенова. –Алматы: Өлке баспасы, 2010.-232 б.
3. Серік Мырзалы. Философия. Оқулық. – Алматы «Эверо» 2011. -672 б.
4. Мырзалы Серік. Философия. – Алматы: «Бастау», 2010. -644 б.
5. М.Ш. Хасанов, В.Ф. Петрова, Б.А. Джамбаева. Философия. Оқулық. Алматы. «Эверо» баспасы, 2014. -411 бет.
6. Нысанбаев Ә. Ғылым тарихы және философиясы. Оқу құралы/ Ә.Нысанбаев.-Алматы: ЖШС «Эверо», 2013. -164 б.
7. Мейір Ж., Оразалиева Б. Философия: Оқу құралы. Ж. Мейір, Б. Оразалиев. – Астана: Фолиант, 2014. -280 б.
8. Есім, Ғ. Саяси философия: Ойлар, тұжырымдар / Ғ. Есім.- Алматы: Ел-шежіре, 2006.- 255б.
9. Сәукетаев, Т. Көне дүние кемеңгерлері: (Еркін баяндаулар) / Тұрысбек Сәукетаев.- Астана: Аударма, 2007.- 236б.- (Әлем әдебиеті).
10. Философиялық антропология. Мәдениет философиясы. Дін философиясы/ [Ғылыми ред. Ә.Нысанбаев; Аударған: Қ.Жамалов, А.Құрманалиева, Қ.Әбішев ж.б.].- Астана: Аударма, 2006.- 535 б.- (Қазақ халқының философиялық мұрасы. 20-т. Т.19)( Мәдени мұра).
11. Кішібеков, Д. Философия: оқулық / Д. Кішібеков; Ұ.Сыдықов.- 9-бас.- Алматы: Қарасай, 2008.- 356 б.
12. Есім, Ғ. Қазақ философиясының тарихы: Жоғары оқу орынд. студенттеріне арн. оқулық / Ғ. Есім.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2006.- 215 б.
13. Есім, Ғ. Сана болмысы: Оныншы кітап / Ғ. Есім.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2007.- 329 б.
14. Философия тарихы/ [Құраст.:Ә.Нысанбаев, Ғ.Құрманғалиева; Ауд.: Д.Раев, А.Ғабитов].- Астана: Аударма, 2006.- 484 б.- (Қазақ халқының философиялық мұрасы. 20-т. Т.14)( Мәдени мұра).
15. Есім, Ғ. Абай туралы философиялық трактат/ Ғ. Есім.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2004.- 83 б.- (Акад. Ғ. Есімнің кітап-сы).

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Қожа Ахмет Иассауидің философияға қосқан үлесі.

Жоспар:
Кіріспе
Қожа Ахмет Иассауи
Негізгі бөлім
Иассауидің философияға қосқан үлесі
Иассауи философиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Библиография

Қожа Aхмет Иассауи (1094 - 1167)
Түркі халықтарының орта ғасыр кезінде біржола араб жазуына көшуі өмірге көптеген ғылыми дүниелерді алып келді. Сонымен қатар бұл кез шығыс әлемінде суфизм ағымының әсері күшейіп, бірте-бірте қанатын кең жайып, дами бастаған кезі еді. Бұл кезең Орта Азия мұсылмандары үшін де аса жауапты уақыт болатын, Осы шақта елдің бірлігін, халықтың татулығын, адамгершілік пен Имандылықты, алла-тағалаға адалдықты көксеген, соны ту етіп, өз шығармаларына арқау еткен ақын - шайырлар тобы тарих сахнасына шықты. Олардың ішінде ерекше талантымен көзге түскендер -- хорезмдік Ахмет Иүгінеки, Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани (Отырар өлкесінен), тағы да басқа көптеген софылық әдебиет өкілдері болды. Бұлардың арасында асқан шеберлігімен, елге сыйлылығымен, қайырымдылық пен мейірімділікті өмірге арқау етіп, бүкіл түркі жұртын татулыққа, тазалыққа үндеген, қасиетті Әулиесі атанған Құл Қожа Ахмет Хазіреті Сұлтан Иассауи еді. Ахмет Иассауи жөнінде ел арасында көптеген аңыз-әңгімелер тараған. Егер де тарихи деректерге жүгінсек, ақын ежелгі қала Исфиджабта (Сайрам) Ибрагим ибн Махмуд деген диханның әулетінде дүниеге келген. Әйтсе де, Ахметтің әкесі өте діндар, Құдай ЖОЛЫН ұстаған атақты шайқылардың бірі болған секілді. Бұлай дейтін себебіміз, ақынның 149-хикметінде оның шыққан тегі туралы төмендегіше сыр шертеді:
Д.Исхақ баба жұрыны, шейх Ибраһим Құлыны,
Машайықтар ұлығы -- шейхым Ахмед Maccayм.
Иасы оның арасы, жатыр Гауһар парасы,
Машайықтар capасы -- шейхым Ахмед Иассауи".
Демек, Ахметтің тегін Бибiфатимадан тарататын халық аңызы шындық, олай болса, Әзірет сұлтанның он бірінші атасы Ысқақ баб әулие болмақ.
Түркі ғалымы, доктор М. Кепpулу өзінің "Түрік әдебиятында илк Мутасаввифлар" атты кітабында Ахметтің әкесі Сайрамдағы Хазірет Әлидің әулеті Ибраһим атты шейх екенін айтады. Осы пікірге орыс зерттеушісі М. Е. Массон да ден қойғанмен, ол Қожа Ахметті түрік нәсілінен дейді. Сопылық "Мистикалық ағымның" түркі тілдес тармағының негізін қалаушы Қожа Ахмет Иассауидің өмірбаяны толық белгілі емес. Өмірінің кейбір деректері ғана жетіп отыр. Ол Әлі көп ғылыми зерттеулерді, ізденістерді қажет етеді. Ұлы бабамыздың туған күні мен жылы белгісіз. Өлген жылы -- 1167. Ер Жеткен соң ол Түркістан (ол кезде Ясы деп аталған) шаһарына келіп тұрады.
Белгілі ғалым В. Бартольдтың айтуына қарағанда, Түркістан VI ғасырға дейін Ясы деген атпен белгілі. Ал, шығыстанушы ғалым Ә. Дербісалиев қаланың әуелде Шауғар деп аталғанын, кейінірек Ясы болып кеткенін айтады. Ахмет Иассауидың ең жете келе Түркістанға келуі дінге байланысты болса керек? Ақын өз өлеңдерінде Түркістанға келгені жайында баяндайды:
"...ОН Жетімде Түркістанда тұрдым міне...
...Он сегізде Шілтенменен шарап іштім,
Рузы қылды, Жәннәт кезіп қорлар құштым,
Хақ Мұстафа жүздерін көрдім міне..."
Ата-анасынан ерте айырылған ол атақты түркі шейхы Арыстан-баб және Жүсіп Хамадани деген шайықтардан тәлім-тәрбие, білім алады. Білімін Бұхарада жалғастырады. Өзінің ұстазы Қайтыс болған соң көп ұзамай туған қаласына оқымысты адам, сопы ретінде қайтып оралады.
Ахмет Иассауи -- XII ғасырда көне түркі тілінде жазылған "Диуани Хикмет" ("Даналық кітабы") кітабының авторы. Көрнекті ғалым А. К. Боровковтың пікірі бойынша "Даналық кітабы" оғыз қыпшақ тілінде өмірге келген, өте қарапайым, Көпшілікке түсінікті тілмен жазылған туынды. Ақынның кен өлкені көшіп-қонып жүрген түркі тайпаларының бәріне де түсінікті ауызекі сөйлеу тілінде әдемі жеткізе алғандығына Күмән келтірмейміз. "Бірақ бертін келе жинақты көшірушілер Оған Өз тарапынан көптеген араб - парсы сөздерін қосып жіберген сияқты".
"Хикметтің түпнұсқасы сақталмаған. Бізге жеткені XV - XVI ғасырлардағы көшірмелері ғана. Көшірмелері өте көп. Олар негізінен Стамбулда, Қоқанда, Ташкентте, Мәскеуде, Алматыда сақтаулы. Ең ескі нұсқасы XV ғасырдың орта кезінде араб емлесімен көшірілген. "Даналық кітабы" Қазан (1887 және 1901 ж.), Стамбул (1901 ж.), Ташкент (1902 және 1911 ж.) баспаларынан бірнеше рет жеке кітап болып басылып шықты.
Ахмет Иассауи өлеңдер жинағының ең толық нұсқасы Қазан басылымы болып табылады. Мұнда 149 хикмет берілген. Соның 109 хикметі Иассауидың өзінікі екені даусыз. Қалғандары шәкірттері тарапынан жазылып, жинаққа еніп кеткен жыр жолдары болса керек". Көптеген түркі халықтары "Хикметті" аудармасыз - ақ қиналмай оқи алады. Ислам дінінен хабары бар жанға "Хикмет" тілі өте жеңіл. Оны беріліп оқып, тереңірек үңілген адам Ахмет жырларының қыпшақ тілдеріне өте жақын екенін байқар еді.
Шығарманың тілдік лексикасы, әсіресе, лексикогеографиялық ерекшеліктері, этносипаттары "Хикмет" тілінің қыпшақ диалектіне жақындығын байқатады. Кітаптан Орта АЗИЯЛЫҚ қалалардың мәуелі бақтарындағы алуан жемістер мен райхан Гүлдерінен гөрі сайын даладағы қызғалдақ пен қымыздың иісі аңқиды. Отырықшы тайпалардың кәсіби тілінен гөрі, көшпелі жұрттың тұрмысына тән сөздер молырақ ұшырайды. Мәселен, "Құлын", "гүл", "қызыл", "қаршыға", "сұңқар", "лашын", "аға-іні", мал-мүлік", "шейід", "бөрік", "сақал-шаш", "ата-баба", тағы басқа да көптеген сөздер тек мағыналық жағынан ғана емес, соныменен қатар олардың айтылуы мен жазылуы жағынан да қазіргі қазақ тіліне ұқсайды. Белгілі ғалым М. Орынбековтың зерттеулерінде А. Иассауи жөнінде және оның сопылық ілімі жайлы өте құнды пікірлер айтады. Оның пікірінше, Қожа Ахмет Иассауи жазған "Диуани Хикмет", яғни "Даналық кітабының" қазақ елінің философиясы үшін зор маңызы болды. Оның ішінде автор бала кезінен бастап тартқан азабын қарапайым түсінікті тілде жазып шыққан. Бұқара халыққа зорлық үстемдік жасаған хандарды, бектерді, қазыларды сынай отырып, бұл дүниенің өкініштігін жырлайды.
Бұл өмірдің азабын көп көрген Қожа Ахмет аскетизмге бет алып, тағдырға сенуді уағыздайды, содан дүние қызығынан безіп, тәрки дүниеге салынады. О дүниенің Мәңгілігін Жырлайды. Өз танымы бойынша Иассауи сопы болды. Мұсылмандық ішінде ұстамдылық және аскетизмді уағыздап, сопылық ілімін ұстанды. Еңбекші бұқарадан шыққан ойшыл дүние қызығынан түңілуге бет алды. Байлықтың азғындығын, бай адамдар жұмаққа жетіп, құдай рахымын иелене алмайды деп түсінді. Мұндай ойлар тек қана оның емес, басқа да кедей отбасыларынан шыққан адамдарға тән еді.
Сопылық мұсылман дінінің бір түрі ретінде ведтік үнді философиясының, еуропалық гностицизм, гректік жаңа платонизм, зороастризм, христиандық Мистицизм және басқалардың кейбір жақтарын иеленді. Сопылық біртұтас дүниетанымдық бағыт емес еді. Ол адамның өзіндік өмір тәжірибесіне, мистикалық толғанысына сай әркімде өзінше туындайды. Демек, мистикалық толғаныстың әдіс-тәсілдері игерілетін, практикалық қолданбалы қағида. Әйтсе де, сопылыққа Жекелеген діни Мистицизмнің бұрыннан бар жалпы (дүниенің жаратылуы, Құдай, оның табиғатқа ықыласы, табиғаттағы адамның орны жайлы ұғымдар сияқты) ережелері де болды. Сопылықта басты қағида болмыс тұтастығы еді. Ол үш деңгейде -- (абсолют, аттар (архетиптер) және феноменалдық дүние) -- көрініс берді. Абсолют -- бұл құдай, ақиқат, Жалқы шындық, дүние болса құдайдың көлеңкесі, ал олардың арасында атаулар (пайғамбарлар) тұр. Олар -- абсолюттік пен көзге көрінетін материалдық болмыс араларын жалғастырушы. Бұл "құдіретті атаулар" құдайдың модуcы мен атрибутын білдіретін теологиялық категория болуымен қатар, құдай идеясының өмір сүруінің арқасында философиялық ұғым болып табылады. Осы жерде жаңа платонизм ықпалы көрінеді. Ол бойынша идеялардың көрініс беру нысаны олардың да өзі одан гөрі жоғарыныкі, тағы солай сияқты жоғары құдай идеясына дейін кете береді. Сонымен адамгершілік ешқандай жерде реалды өмір сүрмейді, әйтсе де, бір элемент ретінде ол әрбір адамның болмысында белгілі бір көлемде қатысады. Бұдан келіп шығары, құдіретті атаулар құпия дүниесінде тұйық әлемінде, ал феноменалды дүние дегеніміз біздің нақты өмірімізде құдайдың бар екендігін көрсетеді. Демек, ақиқат, абсолютті болмысты тек құдай иеленеді. Қалғанының бәрін сол жаратқан. Қағида платоншы Проклден келді. Құдіретті болмысқа қарағанда әлемдегі тіршілік атаулы содан жаратылып, екінші орында есептелінеді. Осы бойынша "Тұтас болмыс" үштігінде:
1) алғашқыда тұтас болмыс өз бойында болған;
2) одан соң өз шегінен шығады;
3) ақыр соңында өзіне қайтып оралады.
Бұл өзіне оралуды Жетілген адам жүзеге асырады. Ол -- құдай жаратуының нәтижесі, оның шығар шыңы және аяқталуы. Ол өз бойында құдай туындысы ретінде оның таңбасын алып жүреді. Сондықтан да адам универсумының, әлемнің нағыз жетілген болмысы болып табылады. Ал басқа болмыстардың барлығы -- құдайдың көптеген атрибуттары мен аспектілерінің бірі. Адам өз бойына құдай құдіретінің барлық формаларын сіңірген, оның бойына барлық мәнділіктері, әлем шындығының маңызы жинақталған. Сондықтан әлем -- макрокосм бoлca, aл aдам -- микрокосм. Осы адамға бүкіл болмыстың өлшемі болуға мүмкіндік береді, ол жай микросмнан да үлкен. Адам құдай мен әлем арасындағы байланыс, өз бойында құдайлық және жаратылыстық бастауларды үйлестіреді. Бұл ғарыштық және феноменалдықтың тұтастығын қалыптастырады. Болмыстың тұтастығы жайлы идея -- құдай субстанциясы - бүкіл жаратылыстың имманенттік себебі. Ол мәңгі, сонымен қатар ұдайы қозғалыста, әр түрлі нысандарда көрініс береді.
Сопылықтың тану теориясында шындықты мистикалық меңгеру басты орын алады. Құдай -- Ақиқат зерде өрісінен биік, Өйткені ол мәңгі, ал өткінші дүниенің ауқымы мәңгілікке жетпейді. Сопы ойшылдары рационалды білімнің құнын жоққа Шығармады, бірақ, сонымен қатар оның мүмкіндіктерінің шектеулігін атап көрсетті. Сопылар үшін таным пәні дін ауқымын Мен шектеледі. Олар үшін бастысы - құдай және адам дегеніміз нe, Құдайды түсіну мүмкін бе, адам өмірінде қандай мінез-құлықты басшылыққа алуы керек?
Бұл жерде Сопылар діни сана үшін түбірлі шешуге тиісті мәселелерді алла ілімі дәстүрдің догмаларына қарсы, өз бетінше шешуге ұмтылды. Кадис шілдер мұсылмандарды дін жолына Құран және суннаның әрбір әрпіне сай уағыздады. Ал сопылар болса пайғамбар сөздерінен олардың жеке бастарының Көзқарастары мен ой шабыттарына неғұрлым үндес жасырын мән іздеді. Сонымен, теологтардың білімі құдай заңдарын білу болды да, ал сопылар құдайдың өзінің мәнін тануға ұмтылды.
Сондықтан да рационалды білім тек мистикалық тәжірибемен келетін ақиқатты тікелей түйсінумен салыстырғанда толымсыз. Бұл түйсіну, әсерлену әрқашан адамның жеке басына тән. Дегенмен, мұнда да жалпы алғанда мистицизмге тән кейбір ортақ белгілер бар. Ақиқатты танудың туу сәтiнiң өзi күтпеген Жерден, аяқ астынан "көз қарықтырғандай" болады. Сопылар Мұндай тануды көбінесе отпен, жалынмен сипаттайды. Сондықтан - тан да танымдағы басты орын интуицияға, түйсікке беріледі. Ол жарқ етіп ашылған көздей туындайтын тікелей білімнің сипаттамасы.
Бұл жердегі диалектиканың мәні мынада: Интуиция -- тікелей білім ретінде "тарих" Жолының салдары болып табылады. Ол жолда ұстаздық берген белгілі бір білімді игеру, аскеттік, тақуалық іспен меңгерілетін өнегелі құлықтылық, психофизикалық Жаттығулардың арнайы жүйесін меңгеру, тағы басқалар. Сонымен, көз ашудың тікелейлігіне табан тіреген мистиктер ылғи да дайындықта болу қажеттігін уағыздайды. Осындай сәт жалпы ғылымға тән. Мұнда тәжірибе, практика, эксперимент, логикалық қорытынды басты мәнге ие. Ақиқатқа жету, жан сарайының ашылуы, шындығында, ұзақ уақыт бойғы санасыз жұмыстың нәтижесі болып табылады, сондықтан да шұғыл шабыт бірнеше күн саналы жұмыс істегесін ғана келеді.
Интуиция сөзі латынның "үңіле зерттеу" сөзінен шыққан. Егер сопылық ақиқат іздеу, интуитивтік шындыққа жетуге дайындық ерекшелігін қарастырсақ, ол тек "өз ішіне үңілуге", "өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдауға" бағытталады, ғалымы сыртқы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.