Кәсіпорындардың түрлері және жіктелуі
Кіріспе
І тарау. Кәсіпорындардың түрлері және жіктелуі
1.1. Кәсіпорын және оның түрлері
1.2. Кәсіпорын қызметінің мақсаты
1.3. Қазіргі заманғы кәсіпкерліктің мәні
II тарау. Салықтар және салық жүйесі
2.1. Салық жүйесі және оның ұстанымдары (принциптері).
2.2. Салықтың түрлері
2.3. Салықтардың экономикаға әсері
III тарау. Қазақстанның мұнай . газ саласының әлеуетін бағалаудың экономикалық талдауы
3.1. Қазақстан Республикасының мұнай . газ саласының қазіргі жағдайы
3.2. Отындық мұнай . газ компанияларын әртараптандыру жолдары және капиталдандыру деңгейін көтеру
3.3. «Қазмұнайгаз» ҰҚ АҚ . ы қызметінің техникалық . экономикалық талдау және көмірсутегі шикізатын тасымалдауды бағалау
І тарау. Кәсіпорындардың түрлері және жіктелуі
1.1. Кәсіпорын және оның түрлері
1.2. Кәсіпорын қызметінің мақсаты
1.3. Қазіргі заманғы кәсіпкерліктің мәні
II тарау. Салықтар және салық жүйесі
2.1. Салық жүйесі және оның ұстанымдары (принциптері).
2.2. Салықтың түрлері
2.3. Салықтардың экономикаға әсері
III тарау. Қазақстанның мұнай . газ саласының әлеуетін бағалаудың экономикалық талдауы
3.1. Қазақстан Республикасының мұнай . газ саласының қазіргі жағдайы
3.2. Отындық мұнай . газ компанияларын әртараптандыру жолдары және капиталдандыру деңгейін көтеру
3.3. «Қазмұнайгаз» ҰҚ АҚ . ы қызметінің техникалық . экономикалық талдау және көмірсутегі шикізатын тасымалдауды бағалау
Экономикалық өмірдегі өнеркәсіптің осындай маңызды және көп қырлы рөлін ескере отырып, дамыған елдердің өзінде өнеркәсіптік- өндірістік кешенді дамытуды бірінші басымдылық деп таниды. Өнеркәсіп үлттық экономиканың жетекші белімі, елдің экономикалық даму деңгейін анықтайтын "бас нүкте" екендігін дәл айқындайды. Сондықтан да олар белсенді, жан- жақты және қисынды өнеркәсіптік саясат жүргізеді.
Кез келген елдің экономикалық жағдайы елеулі түрде өнеркәсібінің даму деңгейіне байланысты болады. Елдің өнеркәсіптік кешенінің жағдайы мен даму динамикасы, экономикалык төуелсіздік пен ұлттық қауіпсіздікті күшейту, халықтың жоғары өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету, қоғамның экономикалық ортасын сауықтыру, тең күкықты және езара тиімді жағдайда өлемдік экономикаға бірігу секілді үзақ жөне қысқа мерзімді міндеттердің сөтті шешілу мүмкіншіліктерін анықтайды.
Өнеркесіптік саясаттың объектісі болып елдің барлық өнеркәсіптік кешені табылады, оның ішінде барлық салалардың жиынтығы, салалық құрылымы мен онеркөсіп салаларының ғылыми – техникалық деңгейіне әсер ететін құрылымдық ұйымдар. Сондықтан енеркәсіп саясаты туралы сөз болғанда, міндетті түрде салалық, қүрылымдық, ғылыми- техникалық және инновациялық саясат қарастырылады, ейткені олардың барлығы бір кешеннің элементтері болып табылады жөне мақсаттары бірдей.
Қысқа мерзімді мақсат- өндірістің құлдырауының алдын алу, экономиканың түрақты өсуін жөне орнықтылығын қамтамасыз ету секілді ағымдық міндеттерді шешеді. Көріп отырғанымыздай, бөл мақсаттар әртүрлі уақыт кезеңдерін сипаттайды жөне енеркәсіптік саясаттың басты мазмүнын орындаудың логикалық сатылары ретінде көрінеді.
Кез келген елдің экономикалық жағдайы елеулі түрде өнеркәсібінің даму деңгейіне байланысты болады. Елдің өнеркәсіптік кешенінің жағдайы мен даму динамикасы, экономикалык төуелсіздік пен ұлттық қауіпсіздікті күшейту, халықтың жоғары өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету, қоғамның экономикалық ортасын сауықтыру, тең күкықты және езара тиімді жағдайда өлемдік экономикаға бірігу секілді үзақ жөне қысқа мерзімді міндеттердің сөтті шешілу мүмкіншіліктерін анықтайды.
Өнеркесіптік саясаттың объектісі болып елдің барлық өнеркәсіптік кешені табылады, оның ішінде барлық салалардың жиынтығы, салалық құрылымы мен онеркөсіп салаларының ғылыми – техникалық деңгейіне әсер ететін құрылымдық ұйымдар. Сондықтан енеркәсіп саясаты туралы сөз болғанда, міндетті түрде салалық, қүрылымдық, ғылыми- техникалық және инновациялық саясат қарастырылады, ейткені олардың барлығы бір кешеннің элементтері болып табылады жөне мақсаттары бірдей.
Қысқа мерзімді мақсат- өндірістің құлдырауының алдын алу, экономиканың түрақты өсуін жөне орнықтылығын қамтамасыз ету секілді ағымдық міндеттерді шешеді. Көріп отырғанымыздай, бөл мақсаттар әртүрлі уақыт кезеңдерін сипаттайды жөне енеркәсіптік саясаттың басты мазмүнын орындаудың логикалық сатылары ретінде көрінеді.
1. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. — Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-6
2. ''Қазақ энциклопедиясы'', 4-том
3. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп: Оқулық / Алматы: Издат Маркет, 2005ж. – 312 бет
4. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005ж. – 310 бет
5. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Учебное пособие. Издание 2 – е переработанное и дополненное. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2009. – 548 с.
6. Мұнай өндіруші кәсіпорындарындағы өткізу каналдарының дамуы және стратегиялары. Алматы: Экономика және статистика, - 2009. - №1. – Б. 82-83.
7. Амосова, В. В. Экономическая теория: учебник для экон. спец. вузов / В. А. Амосова, Г. М. Гукасьян, Г. А. Маховикова. – СПб.: Питер, 2001.
8. Зенкина И. В. Теория экономического анализа. – М.: Дашков и К, 2008. – 208с.
9. Иохан, В. Я. Экономическая теория: учебник. – М.: Юристъ, 2001 – 861 с.
10. Камаев В. Д. Основы экономики. М.: Владос, 2005 – 158 с.
11. Красникова Е. Л. Экономика переходного периода. М.: Омега – Л, 2008. – 341 с.
12. Липсиц И. Б. Экономика: учебник для вузов. – М.: Омега – Л, 2006.
13. Макконнелл К., Брю С. Экономикс. М., 2008.
14. Пол Хейне Экономический образ мышления. 2001.
15. Экономическая теория: учебник для экон. спец. вузов / под ред. А. И. Добрынина, Л. С. Тарасевича. – СПб.: Питер. – Изд. 3 – е, и испр., 2001. – 544 с.
2. ''Қазақ энциклопедиясы'', 4-том
3. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп: Оқулық / Алматы: Издат Маркет, 2005ж. – 312 бет
4. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005ж. – 310 бет
5. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Учебное пособие. Издание 2 – е переработанное и дополненное. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2009. – 548 с.
6. Мұнай өндіруші кәсіпорындарындағы өткізу каналдарының дамуы және стратегиялары. Алматы: Экономика және статистика, - 2009. - №1. – Б. 82-83.
7. Амосова, В. В. Экономическая теория: учебник для экон. спец. вузов / В. А. Амосова, Г. М. Гукасьян, Г. А. Маховикова. – СПб.: Питер, 2001.
8. Зенкина И. В. Теория экономического анализа. – М.: Дашков и К, 2008. – 208с.
9. Иохан, В. Я. Экономическая теория: учебник. – М.: Юристъ, 2001 – 861 с.
10. Камаев В. Д. Основы экономики. М.: Владос, 2005 – 158 с.
11. Красникова Е. Л. Экономика переходного периода. М.: Омега – Л, 2008. – 341 с.
12. Липсиц И. Б. Экономика: учебник для вузов. – М.: Омега – Л, 2006.
13. Макконнелл К., Брю С. Экономикс. М., 2008.
14. Пол Хейне Экономический образ мышления. 2001.
15. Экономическая теория: учебник для экон. спец. вузов / под ред. А. И. Добрынина, Л. С. Тарасевича. – СПб.: Питер. – Изд. 3 – е, и испр., 2001. – 544 с.
Кіріспе
Экономикалық өмірдегі өнеркәсіптің осындай маңызды және көп қырлы рөлін ескере отырып, дамыған елдердің өзінде өнеркәсіптік- өндірістік кешенді дамытуды бірінші басымдылық деп таниды. Өнеркәсіп үлттық экономиканың жетекші белімі, елдің экономикалық даму деңгейін анықтайтын "бас нүкте" екендігін дәл айқындайды. Сондықтан да олар белсенді, жан- жақты және қисынды өнеркәсіптік саясат жүргізеді.
Кез келген елдің экономикалық жағдайы елеулі түрде өнеркәсібінің даму деңгейіне байланысты болады. Елдің өнеркәсіптік кешенінің жағдайы мен даму динамикасы, экономикалык төуелсіздік пен ұлттық қауіпсіздікті күшейту, халықтың жоғары өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету, қоғамның экономикалық ортасын сауықтыру, тең күкықты және езара тиімді жағдайда өлемдік экономикаға бірігу секілді үзақ жөне қысқа мерзімді міндеттердің сөтті шешілу мүмкіншіліктерін анықтайды.
Өнеркесіптік саясаттың объектісі болып елдің барлық өнеркәсіптік кешені табылады, оның ішінде барлық салалардың жиынтығы, салалық құрылымы мен онеркөсіп салаларының ғылыми - техникалық деңгейіне әсер ететін құрылымдық ұйымдар. Сондықтан енеркәсіп саясаты туралы сөз болғанда, міндетті түрде салалық, қүрылымдық, ғылыми- техникалық және инновациялық саясат қарастырылады, ейткені олардың барлығы бір кешеннің элементтері болып табылады жөне мақсаттары бірдей.
Қысқа мерзімді мақсат- өндірістің құлдырауының алдын алу, экономиканың түрақты өсуін жөне орнықтылығын қамтамасыз ету секілді ағымдық міндеттерді шешеді. Көріп отырғанымыздай, бөл мақсаттар әртүрлі уақыт кезеңдерін сипаттайды жөне енеркәсіптік саясаттың басты мазмүнын орындаудың логикалық сатылары ретінде көрінеді.
І тарау. Кәсіпорындардың түрлері және жіктелуі
1.1. Кәсіпорын және оның түрлері
Кәсіпорын - қоғамдағы еңбек бөлінісі жүйесіндегі оқшауланған дербес өндірістік-шаруашылық бірлік, яки заңды тұлға құқығы берілген шаруашылық жүргізуші субъект; өндірістік-шаруашылық қызметті ұйымдастырудың негізгі нысаны. Ол әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру және пайда алу мақсатымен еңбек ұжымын пайдалана отырып, өнім(тауар) өндіреді, жұмыстарды орындайды, қызметтер көрсетеді және өндіріс құрал-жабдығы мен басқа да мүлікке меншік нысандарына қарамастан заңды тұлға ретінде және шаруашылық есеп принципіне сүйеніп әрекет етеді. Кәсіпорын заңнамада тыйым салынбаған және кәсіпорынның жарғысында көзделген мақсаттарға сай келетін кез келген шаруашылық қызметпен айналыса алады. Кәсіпорын өзінің қызметін дербес жүзеге асырады, шығарылатын өнімін, салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдерді төлегеннен кейін қалған пайданы иеленеді. Кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап құрылды деп саналып, заңды тұлға құқығын иеленеді. Тіркеу үшін құрылтайшы оны құру туралы шешімді немесе құрылтайшылардың шартын, кәсіпорынның жарғысын және басқа құжаттарды ұсынады. Кәсіпорынның дербес балансы, банктерде есеп айырысу шоты мен өзге де шоттары, өзінің атауы жазылған мөрі болады. Мүліктік кешен ретінде кәсіпорынның құрамына оның қызметі үшін керекті мүліктің барлық түрлері, бұған қоса жер телімдері, ғимараттар, жабдықтар, шикізат, өнімдер, талап құқықтары, сондай-ақ, кәсіпорынды, оның өнімін, жұмыстары мен көрсететін қызметтерін дараландыратын таңбаларға құқықтар (фирмалық атаулар, тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері) және заң мен шартта өзгедей көзделмеген жағдайда басқа да айрықша құқықтар кіреді. Меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген органның келісуімен кәсіпорын заңды тұлға құқықтары берілген еншілес шаруашылық жүргізуші субъектілер, сондай-ақ филиалдар, бөлімшелер, банкіде шот ашу құқығы бар басқа да оқшауландырылған бөлімшелер құра алады. Тиісті орган арқылы мемлекет, еңбек ұжымдары, жеке және заңды тұлғалар, соның ішінде шетелдік тұлғалар да, кәсіпорынның құрылтайшылары бола алады. Меншік нысандарына қарай кәсіпорын жеке, мемлекеттік, ұжымдық немесе аралас меншіктегі, сондай-ақ, қоғамдық ұйым меншігіндегі кәсіпорын нысанында құрылуы мүмкін. Олар жекеше кәсіпорын, серіктес (жарнапұлға негізделген серіктестік), акционерлік қоғам, мемлекеттік кәсіпорын, коммуналдық кәсіпорын түрлеріне жіктеледі. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың дербестігін кеңейтумен бірге экономикалық бірігудің жаңа нысандарын - серіктестіктер, қауымдастықтар, бірлескен кәсіпорындар, шағын кәсіпорындар, консорциумдар, биржалар, коммерциялық банктер құрудың тиімділігі айқындала бастады.
Аралас кәсіпорын - меншік нысандары алуан түрлі кәсіпорын, оның қызметі бірлескен қызметті жүзеге асырушы серіктестердің үлеспұлдық жарналарына негізделген. Ауыл шаруашылығы кәсіпорыны - меншігінде немесе шаруашылықтың қарамағында жер, сондай-ақ, басқа да мүлік бар және өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы өнімін өндіруші, ауыл шаруашылығы өндірісіне қызмет көрсетуші заңды тұлға. Ауыл шаруашылығында шаруашылықты жүргізу нысандары - акционерлік қоғамдар, түрлі тұрпаттағы серіктестіктер, кооперативтері, ұжымдық шаруашылықтар, кеңшарлар, өнеркәсіптің, көлік, басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылықаралық, қосалқы шаруашылықтары, ғылыми-зерттеу мекемелері мен ұйымдары, т.б.
Бірлескен кәсіпорын - екі не одан көп елдің заңды тұлға құқықтары бар құрылтайшыларының (фирмаларының, компанияларының, т.б.) мүлкін біріктіру негізінде құрылған кәсіпорын. Олардың нақты нысандары: өндірістік кәсіпорындар, сауда фирмалары, енгізбелік, сервистік және басқа ұйымдар. Ынтымақтастықтың мұндай нысандары ел экономикасына шет ел капиталын тартуға, қолда бар резервтерді тезірек пайдалануға, қажетті өнімді шығаруды ұлғайтуға мүмкіндік береді, білімді, еңбек пен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін, басқару стилі мен әдістерін алмасуға, нарықтық қатынастар мен сыртқы рынокты игеруге жәрдемдеседі. Оның жарғылық қоры серіктестердің салымы есебінен құралып, шаруашылық қызметтен алынған пайда есебінен, қажет болған жағдайда қосымша салым немесе қарыз қаражаты есебінен толықтырылуы мүмкін. Бірлескен кәсіпорынның бас директоры (басқарма төрағасы) құрылтайшы мемлекеттің азаматы, не шет ел азаматы болуы мүмкін. Қызметкерлерді жалдау, жұмысқа алу, жұмыстан шығару, еңбек ақы төлеу мәселелерін кәсіпорынның өзі шешеді. Оның әкімшілік кәсіподақпен ұжымдық шарт жасасуға міндетті.
Венчурлік кәсіпорын - ғылыми-зерттеулермен, инженерлік талдамалармен, жаңалықтар ашумен және енгізумен, соның ішінде ірі фирмалардың тапсырыстары және мемлекеттік қосалқы келісім-шарттар бойынша жаңа енгізілімдер жасаумен айналысатын шағын кәсіпорын. Еншілес кәсіпорын - заңды тұлға құқығы бар, бірақ акцияларының пакеті не жарғылық қоры басқа кәсіпорынның қолында болатын кәсіпорын. Жалгерлік кәсіпорын - кәсіпкерлік қызметті жалға алынған мүліктік кешен негізінде жүзеге асыратын шаруашылық бірлік. Жалгерлік кәсіпорын тіркелген сәттен бастап заңды ұйым құқығына ие болады. Ол жалға берушіге жалға алынған мүліктің құнынан есептелетін пайыз немесе тұрақты сома түрінде жалгерлік төлем төлейді. Салықтар мен бюджетке басқа да төлемдер төленгеннен кейін шаруашылық қызметтен алынған пайданы дербес иемденеді. Жекеше кәсіпорын - азамат, соның ішінде шет ел азаматы немесе азаматтығы жоқ тұлға құрған кәсіпорын. Оның жеке кәсіпкерліктен айырмашылығы сол: мұнда заңды тұлға белгілері болады. Оны меншік иесі басқарады не ол уәкілдік берген органдар басқарады. Меншік иесі жекеше кәсіпорынның басқарушысы болуға құқылы немесе басқару үшін басқа біреуді тағайындауы, оны келісім-шарт бойынша жалдауы мүмкін. Жарғылық қорды құра отырып, меншік иесі мүлікті немесе қаражатты кәсіпорынға береді және оны басқару органдарының өкілеттіктерін шектеу жолымен бақылауға құқылы. Ол таза пайдадан өз пайдасына аударым(дивиденд) мөлшерін дербес белгілей алады. Коммерциялық кәсіпорын - заңды тұлға құқығы берілген, өзін-өзі қаржыландыру жағдайында коммерциялық қызметпен айналысатын және барынша көп пайда алуды көздейтін оқшауландырылған дербес шаруашылық бірлігі. Концессиялық кәсіпорын - мемлекетке немесе муниципалитетке тиесілі табиғат байлықтарын, кәсіпорындар мен басқа шаруашылық субъектілерін жекеше кәсіпкерлерге немесе шетелдік фирмаларға белгілі бір мерзімге пайдалануға беру туралы шарт негізінде құрылған кәсіпорын. Корпоративтік кәсіпорын - меншігі үлеспұлдарға бөлінген тәуелсіз заңды субъектілер ретінде өмір сүретін кәсіпорын. Кәсіпкерлік қызметтің корпоративтік нысаны басым нысан болып табылады және ірі бірлестіктер құрудың, халықаралық сауданы дамытудың қазіргі беталысына сай келеді. Негізгі артықшылықтары - шектеулі жауапкершілік және қосымша капитал тартуға үлкен мүмкіндігінің барлығы. Көлік кәсіпорыны - жеке және заңды тұлғаларға негізгі қызмет түрі ретінде көлік қызметін көрсететін заңды тұлға.
Муниципалдық кәсіпорын - мүлкі жергілікті бюджет қаражаты есебінен құралатын кәсіпорын. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының меншігінде болады. Тікелей шет елден қаржыландырылатын кәсіпорын - бейрезидент бірліктердің бақылауындағы кәсіпорын, бейрезидент-корпорациялардың филиалдары, шет мемлекеттердің немесе бейрезидент бірліктер топтарының бақылауындағы корпорациялар, белгілі бір экономикалық аумақта ұзақ мерзімде жұмыс істейтін бейрезидент кәсіпорындардың бейкорпоративтік бөлімшелері.
Унитарлық кәсіпорын - өзіне бекітілген мүлікті меншіктенуге құқығы жоқ коммерциялық ұйым. Ол мемлекеттік және муниципалдық (жергілікті) кәсіпорын болуы мүмкін, осыған орай оның мүлкі мемлекеттік немесе муниципалдық меншікте болады, бұл мүлік оған шаруашылықты жүргізу немесе оралымды басқару құқықтары негізінде тиесілі болады. Шаруашылықты жүргізу құқықтары негізінде құрылған унитарлық кәсіпорынды өкімет немесе жергілікті өзін-өзі басқару органы құрады. Оның жарғысын осы орган бекітеді, жарғылық қорының (шаруашылық серіктестіктердегідей немесе акционерлік қоғамдардағыдай жарғылық капитал емес) мөлшерін айқындап, жасақтайды. Унитарлық кәсіпорынның басшысын мемлекеттік немесе муниципалдық орган тағайындайды және ол осы органға есеп беріп тұрады. Кәсіпорын өзінің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді. Егер унитарлық кәсіпорын мүлкі оралымды басқару құқығы негізінде құралса, онда ол қазыналық кәсіпорын болып табылады. Унитарлық кәсіпорын өзінің қарамағындағы мүлікті дербес иеленеді, пайдаланады, билейді, бірақ бұл орайда мүлікті меншіктенуші кәсіпорынға тиесілі мүліктің сақталуын бақылайды. Ол мүлікті меншіктенушінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Ұжымдық кәсіпорын - мемлекеттік кәсіпорынды құнын төлеп алған жағдайда немесе мүлікті еңбек ұжымы заңды жолмен сатып алған жағдайда құрылатын шаруашылық бірлік. Мұнда меншік ұжымдық сипатта болады және мүлік қызметкерлердің салымдарына бөлінеді. Қызметкер салымының құрамына оның мемлекеттік немесе жалгерлік кәсіпорынның мүлкіне салған сомасы мен оның ұжымдық кәсіпорын құрылып, жұмысын бастағаннан кейінгі мүліктің көбеюіне қосқан үлесі кіреді. Салымға еңбек ұжымы мен кәсіпорын бағынатын орган арасындағы келісімде жұмыс нәтижелерін басшылыққа ала отырып айқындалатын мөлшерде пайыз есептеліп төленеді. Кәсіпорын таратылған жағдайда бюджетпен, банктермен және басқа несиегерлермен есеп айырысқаннан кейін қалған мүліктен қызметкерге оның үлесі (салымның құны мен табыстың бөлігі) төленеді. Шағын кәсіпорын - жұмысшылар саны мен шаруашылық айналымы(өнеркәсіпте өнім көлемі, саудада тауар айналымының көлемі) белгілі бір мөлшерлік өлшеммен шектелетін жаңадан құрылған немесе бұрыннан жұмыс істеп тұрған кәсіпорын. Оларға өнеркәсіп пен құрылыста жұмысшылардың саны көп дегенде 200 адамға, ғылымда 100 адамға, басқа өндірістік салаларда 25 адамға, бөлшек саудада 15 адамға дейін жететін кәсіпорындар жатады. Шетелдік кәсіпорын - жарғылық қоры түгелімен шетелдік қаржылардан құралған кәсіпорын (ұйым). Ірі кәсіпорын - сала өндірісінің жалпы көлемінің көп үлесін өндіретін не жұмысшылардың немесе акцияларды иеленушілердің саны жөнінен, өткізу көлемі, активтердің немесе пайданың мөлшері жөнінен ірі деп саналатын, не осы екі белгіге де ие кәсіпорын.
1.2. Кәсіпорын қызметінің мақсаты
Экономиканың барлық даму кезеңінде кәсіпорын негізгі буын болып табылады. Дәл осы кәсіпорында өнім өндіріледі, жұмыскердің өндіріс құралдарымен тікелей байланысы қалыптасады. Дербес өнеркәсіптік кәсіпорын деп өндірістік - техникалық тұтастығы, ұйымдық әкімшілік және шаруашылық дербестігі бар өндірістік бірлікті атайды. Кәсіпорын өз қызметін дербес атқарады, шығарылатын өнімді, салық пен бюджетке төленетін басқа да төлемдерді төлегеннен кейін қалған таза пайданы (кірісті) өзі пайдаланады.
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпкер - басты тұлға болып табылады. Кәсіпкер мәртебесіне кәсіпорынды мемлекеттік тіркеуден өткізу арқылы ие болып. Кәсіпкерлік қызметтің субъектісі жеке азамат, сонымен бірге олардың бірлестігі болып табылады. Сонымен, кәсіпорын дегеніміз - бұл кәсіпкер немесе кәсіпкерлер бірлестігінің қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырып, таза пайда табу мақсатында құрған дербес шаруашылық субъект.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғалар шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар түрінде, өндірістік кооператив, мемлекеттік мекеме түрінде құрыла алады. Өз кезегінде, шаруашылық серіктестіктер толық серіктестік және сенімгерлік серіктестік (командиттік серіктестік) түрінде, ал шаруашылық қоғамдар - акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар қоғамдар түрінде болады. Жоғарыда айтылып өткендей, кәсіпорын қызметінің мақсаты - қоғам қажеттіліктерін қанағаттандыру және таза пайда алу. Осыдан аз ғана уақыт бұрын кәсіпорынның бірегей мақсаты - қоғам қажеттіліктерін қанағаттандыру деп көрсетілетін.
Шынында да кәсіпкерліктің басты мақсаты - таза пайда (кіріс) табу (бірақ кез келген амалмен емес). Өркениетті нарықтық қатынастар екі мақсатты дұрыс үйлестіруді талап етеді. Әрине, бизнес - кәсіпкерлердің экономикалық іс - әрекеті, олардың үнемі өспелі таза пайда көлемін, жоғары табыстылық деңгейін қамтамасыз ете алу қабілеті және өнері. Сонымен бірге, ашық экономика жағдайында бизнесті дамыту тұтынушылар нарығы тауарлар мен қызметтермен толтыруға жағдай жасайды, экономиканың құрылымдық қайта құруды белсендетін, ғылыми - техникалық жетістіктерді ендіруді ынталандырады, өндіріс тиімділігін барынша арттыруға жағдай жасайды.
Кәсіпорын құруға кірісерде, кез келген кәсіпкер немесе олардың тобы өздерінің айқын әрі түсінікті мақсатын білуі тиіс. Бұл ой өнімі немесе қызметіне тұрақты тапсырыс алып отыру жүйесіне сүйенуі керек. Көзделген өнімді өндіру немесе қызмет көрсету барлық қажет материалдық ресурстармен қамтамасыз етілуі тиіс және жаңа іс бастай отырып, өз капиталын жүйелі, тұрақты түрде толықтырып отыру мүмкіндігін ойластырған жөн. Осы мәселелердің барлығын бас құжатта - кәсіпкерлік бизнес - жоспарында жан - жақты көрсету қажет.
Кез келген кәсіпкердің қазіргі жағдайдағы маңызды қасиеті - жағдайдың өзгерісіне икемділік таныту қабілеті. Ол үшін өзі таңдаған іс - әрекет саласында білікті болу, мақсатқа талпынушылық, табандылық, сәтсіздіктерге дайын болу, оқып - үйрену қабілеті және қателіктерінен қорытынды шығара алу секілді мінез - құлық ерекшеліктерінен қорытынды шығара алу секілді мінез - құлық ерекшеліктеріне ие болуы қажет. Бәсекелестік күреске дайын болу керек. Маркетингті дұрыс ұйымдастыра отырып, бейресми байланыстарды ұстай білуі, ал өнімді шығара бастағанда уақытында шикізат, материалдар, жартылай өңделген өнімдер, көмекші өнімдерді жеткізушілермен де, өнімді тұтынушы және тапсырма берушілермен де ресми қатынас орната алуға тиісті.
Нарықтық экономика жағдайында өнеркәсіптік мекемені ұйымдастырудың негізгі үш бағыты бар. Олар:
⦁ өндірісті ғылыми ұйымдастыру;
⦁ еңбекті ғылыми ұйымдастыру;
⦁ басқару жүйесін ғылыми ұйымдастыру.
Өндірісті ғылыми ұйымдастру мақсаты (ӨҒҰ) - кәсіпорында оңтайлы техника - технологиялық жүйені құру. Бұл дегеніміз - сенімді әрі тиімді қызмет ететін өндірістік құрал - жабдықтар мен технология, техника - ұйымдастыру арқылы жұмыскерлердің өзара қатынасын реттеу.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыру (ЕҒҰ) міндеті - қызметкерлер ұжымында шынайы ресмилендірілген қатынастар орнату. Оған жоғары өнімділікті, тиімді алдыңғы қатарлы еңбек ету үшін жағдай туғызатын іс - шаралар жүйесі кіреді. Бірақ, ЕҒҰ мүмкіндіктері кәсіпорынның техника - технологиялық жағдайымен, оның қаржылық және экономикалық қорларымен шектеледі.
Басқаруды ғылыми ұйымдастыру (БҒҰ) - бұл кәсіпорынның материалды және адми ішкі жүйелерінің мақсаттылығын қамтамасыз ететін техникалық, экономикалық және қоғамдық құралдар жүйесі. Ол осы жүйелердің ең жоғары сапалық - технологиялық және экономикалық көрсеткіштеріне қол жеткізу мақсатында өзара әрекеттесуіне жағдай туғызады.
Кез келген кәсіпкерлік іс - шаралар - бұл адамдар арасындағы өзада байланыстарын ұйымдастыру болып табылады. Ол неғұрлым жете ойластырылып құрылса, шебер реттеліп отырған сайын экономикалық пайда, шығындардың орнын таза пайдамен толтыруға деген сенім солғұрлым арта түседі.
Кәсіпорындағы меншік нысанын таңдау - жауапты іс. Сол себепті мұнда өз түсінігімен, ойымен ғана шектелуге болмайды. Кәсіпорында қызмет жасауға тиісті шаруашылық, құқықтық ортаны, қоғамдық тәртіпті де ескеру қажет.
Келесі қадам - өндірістік базаны қалыптастыру. Кәсіпкерге өндірістік және қойма жайларын, жабдық, станоктар мен құрал - сайманды сатып алуға немесе жалға алуға тура келеді, сонымен қоса шикізат, материалдар мен жартылай өңделген өнімдер, көмекші өнімдер сатып алу, жұмыс күшін тартуы қажет. Осы жерде кәсіпорын құрал - жабдық дайындаушылармен, шикізат, материал жеткізушілермен, делдалдық кәсіпорындармен қатынасқа түседі. Қызметкерлер еңбек биржасында, хабарландыру арқылы және басқа да жолмен жұмысқа қабылданады.
Маңызды кезең - қаржы - қаражат табу. Кәсіпкердің өзінің және оның әріптестерінің жеке қаржылары істі бастау және дамыту үшін, әдетте, жеткіліксіз болады. Қаржы кемшілігін акциялар шығару арқылы, яғни кәсіпорынның капиталы мен таза пайдасына қатысу құқығының бір бөлігін беру арқылы, жеке қарыздық міндеттемелермен, сондай - ақ коммерциялық банктен несие алу арқылы толтыруға болады.
Бұл жағдайда кәсіпорын оның акцияларын сатып алу шы немесе қарыз міндеттемелері бар заңды тұлғалармен, коммерциялық банктермен қатынасқа түседі.
Банктердің кәсіпорындарға несие беруі әр түрлі сақтандыру операцияларымен қоса жүреді. Сақтандыруға ғимараттар, материалдық құндылықтар қоры және т.б. жатуы мүмкін. Бұл жағдайда кәсіпорын сақтандыру компанияларымен іскерлік қатынасқа түседі.
Акциялар, облигациялар, басқа да бағалы қағаздар шығарып және оларды сатып ала отырып, кәсіпорын қор нарығына, яғни бағалы қағаздар нарығына көңіл аударады. Кәсіпорынның мұндай арақатынасқа түсетін ұйымдар тізімі үлкен. Бұл, ең алдымен, қор биржалары, қаржы - несие институттары, инвестициялық қорлар, жеке инвесторлар және т.б.
1.3. Қазіргі заманғы кәсіпкерліктің мәні
Қазақстан экономикасын жаңғырту кәсіпкерлік қызметті дамытуға негізделген өте тиімді нарықтық шаруашылықтың қалыптасуына байланысты. Нарық экономикасы дамыған елдерде кәсіпкерлік экономикалық және әлеуметтіктің басты қозғаушысы болып саналады. Бірақ та отандық, немесе шетел әдебиеттерінде кәсіпкерлік туралы қалыптасқан көпшілік қабылдаған көзқарас қалыптаспаған. Кәсіпкерліктің қалыптасуы жайлы ғылыми жұмыстар мен зерттеулерде оның даму мәні, тиімділігі, жағдайлары және болашағы туралы әр түрлі пікірлер айтылады.
Кәсіпкерлік және кәсіпкер түсінігі. Өткен ғасырдың көрнекті ғалымдарының кәсіпкерлік жайлы көзқарастарының қалай өзгергенін зерттей келе, бірнеше ғасыр бойы мәні, өзгешелігі және бағыты жайлы өзгерістерді көруге болады. Әлем әдебиетінде кәсіпкер туралы түсінік 1723 жылы Парижде шығарылған коммерция сөздігінде пайда болды. Онда кәсіпкер деп нысанды өндіру және құру туралы өзіне жауапкершілік алатын адам деп түсіндірілді. Әдебиеттерде көп жылдар бойы кәсіпкерлік көбінесе алмастыру саласында (сауда да ғана) болады деп келді. Өндіріс саласында өнім сату кезінде ғана пайдаланылды. Уақыт өткен сайын мемлекет пен қоғамның кәсіпкерлікке деген көзқарасы өзгеріп отырды, кәсіпкерлік көпшіліктің іс - әрекетінде өзінің орнын таба білді.
Екі жүз жыл бұрын француз экономисі Ж.Б. Сей - Кәсіпкер экономикалық ресурстарды өнімділігі мен табысы төмен облыстан тиімділігі жоғары және пайдалы облысқа ауыстырады, - деп көрсетті. Кейін кәсіпкер деп тәуекел жағдайында жұмыс атқаратын, өз жұмысына жауапкершілікпен қарайтын адамдарды атайтын болды. ХХ ғасырда жаңашыл (Йозеф Шумпетер), кез келген мүмкіншілікті мол олжа табатын (Питер Друкер), бастамашылық пен жауапкершілікті қабылдайтын тұлға (Альберт Шапиро) деген жаңа сипаттамалар берілді.
Владимир Дальдің Толковый словарь живого великорусского языка деген сөздігінде кәсіпкерлік және кәсіпкер туралы баян етуі қызығушылық танытады. Іске кірісу деген сөзді жаңа істі бастау, оны орындау үшін шешімге келу, бастаған істі бітіруге кірісу деп түсіндіріледі. Даль бойынша іскер сатушы кәсіпорын құруға, көлемді айналысқа қабілетті, бейімді, батыл, табанды адам; кәсіпкер - бір нәрсеге кірісу. Габлердің энциклопедиялық сөздігінде келесі анықтама беріледі: Кәсіпкер - табысты кәсіпорынды құрған жәненемесе дербес кәсіпорынды басқаратын, сонымен қатар оның берешегін және басқа да тәуекелдігін өзінің мүлкімен және салған капиталымен беретін тұлға.
Сонымен, әр түрлі теорияларда кәсіпкерлік санатына әр түрлі анықтама береді, сонымен қатар алдыңғы қатарға экономикалық сипаттамасы қойылады (өндіріс құралын иемдену), сонан кейін жеке басты - психологиялық сипаттама (бастамашылық, жаңаны түсіне білетіні) қойылады. Шын мағынасында мұндай кәсіпкерлік қабілеттілікпен аз ғана адамдар ие болады. Кәсіпкерлік немесе кәсіпкерлік қызмет түсінігінің негізгі сипаттамаларын қарастырайық.
Кәсіпкерлік - қызметтің айрықша түрі. Кәсіпкерлік дегеніміз келесідей жеке басының келесідей сапасы болуға тиісті айрықша қызмет:
белгілі шығармашылық ойлау қабілеті және бастаған іске қатысы болуы;
жаңашылдыққа, инновацилық бастамашылықты танытатын және оған ұмтылатын;
жаңа тәуекелді қызмет түріне баруға қабілеті бар және дәстүрлі емес шешімдер таба алатын;
тәуекелге тұрақты бара алатын, жауапкершілікті өзіне алудан қорықпайтын.
Кейінгі кездерде кәсіпкерлік түсінігіне жаңашылдық сипаттамасы жағына көбірек көңіл бөлінеді. Бұрынғыға қарағанда бар нәрсені жақсартып қана қоймай өзгеше өнімді шығаруға көңіл аударылады. Бұл кәсіпорын өнімінен басқа қызметті ұйымдастыру, өндіріс пен өнімді сатуда жаңа идеяларды пайдалануға байланысты. Нақтылы жаңа идеялар кәсіпкер терминінің мағыналық түбірін байқалады.
Кәсіпкерлік - тәуелсіз қызмет. Кәсіпкерлік тәуелсіз қызмет ретінде келесі қызметтерде кездеседі:
кәсіпкерлік қызмет түрі мен саласын таңдауда;
шаруашылық шешімдер қабылдауда;
өндіріс бағдарламасын әзірлегенде,қаржыландыру көзін және еңбек ресурсын таңдағанда;
өнімді және қызмет көрсету жолы мен әдістерін таңдағанда;
өнімге мен көрсетілген қызметке баға және тариф деңгейін анықтағанда;
салықты және міндетті төлемдерді төлегеннен кейін қалған кәсіпкерлік қызметтен тапқан пайданы өз еркімен жұмсауда субъектілер еркін және тәуелсіз болуға тиісті.
Кәсіпкерлік - шаруашылық қызмет. Кәсіпкерлік шаруашылық қызмет ретінде кәсіпорын қызметінің түріне және саласына қарамай шаруашылық үдерісті ұйымдастыруды және басқаруды ұйғарады. Шаруашылық қызмет өндіріс - сату, сату - делдалдық, кеңес беру, инжиниригілікті, патенті - лицензия және құнды қағаздарды сатуды қосқандағы басқа түрлерін қамтиды. Шаруашылық қызмет саласына ішкі кәсіпкорын қатынасымен қатар нарық шаруашылығының басқа қатысушыларымен (кәсіпорынның сыртқы ортасының субъектілері) қатынасы кіреді. Кез келген шаруашылық қызметте ерекше белгісі болып инновациялық тәсіл саналады.
Кәсіпкерлік - тұрақты негізде ұйымдастырылған қызмет. Кәсіпкерлік қызмет бірнеше немесе бір рет болатын келісім түрінде емес тұрақты түрде атқарылуға негізделген. Бұл кәсіпкерліктің маңызды сипаттамасы, кәсіпкерлікті жүйелі түрде, тұрақты ұйымдастырылған шаруашылық қызмет болып табылады. Себебі кәсіпкерлік белгілі бір мақсатқа, оны әрі қарай дамытуға және ұлғайтуға бағытталған. Яғни кәсіпкерлік ұйымдастыру құрылымы аясында іске асады және бұл оның маңызды белгісі болып табылады.
Кәсіпкерлік және жауапкершілік. Кәсіпкерлік шаруашылық қызметтің нәтижесі үшін мүліктік жауапкершілікте болатын кәсіпкерлік қызметтің субъектісі ретінде түсіндіріледі. Кәсіпкер заңды тұлға болмай - ақ өзінің қызметін атқаратын болса, ол осы қызметпен байланысты жауапкершілікті өзінің мүлкімен жауап береді. Заңды тұлға ретінде қызметін атқаратын кәсіпкер мүліктік жауапкершілікті кәсіпорынның құқықтық жағдайына қарай барлық өзінің капиталымен және жеке мүлкімен немесе тек капиталымен жауап береді. Кәсіпкерлік қызметтің құқықтық мөлшері кәсіпкерлік қызметті жүргізу тәртібі мен оны тоқтату жолдарын анықтайды.
Қазіргі қазақстандық кәсіпкерлердің негізгі топтары. Жаңа қазақстандық кәсіпкерлердің пайда болуы мен қалыптасуы тарихын шолып өтсек қазіргі кәсіпкерлердің әлеуметтік негізін құрайтын үш топты бөліп көрсетуге болады. Бірінші топқа ер жүректерді қосуға болады. Олар жеке еңбек қызметі жайлы заң шыққаннан кейін қалыптаса бастайды. Ол капиталистік типке жақын жаратылысынан кәсіпкер адамдарды анықтауға мүмкіндік берді. Кеңес уақытында талап етілмеген шетте қалған жаратылысынан кәсіпкерлер пайда болды. Бұлар көбінесе олар инженер қызметкерлері, ғылыми - техникалық және шығармашылық интеллигенцияның өкілдері еді. Олар ашық бизнесті өздерінің қаржылары мен несие арқылы басынан бастауға тура келді. Бұл кісілерде жаңалықты сезіну, тәуелсіздік алуға ұмтылу және тәуекелдікке бару қабілеттілігі сияқты психологиялық қасиет болатын.
Кәсіпкерлердің екінші тобы бизнеске 1989 жылы келді. Бұған мемлекет аппаратында жұмыс істейтін шенеуніктер, партия - комсомол номеклатурасы және мемлекеттік кәсіпорын басшылары (қызыл директорлар) кірді. Бұлардың негізгі өзгешелігі: кәсіпкерлік қызметке қажетті бастапқы пайдалы жағдайдың болуы, кәсіпорынның бұрынғы мен қазіргі пайдалы жағдайдың болуы, кәсіпорынның бұрынғы мен қазіргі пайдалы жағдайын ұтымды пайдалану мүмкіндігі және өнім сатып алушылармен байланыстың барлығы. Бірінші топқа қарағанда олардың жаңа кәсіпкерлік қызметті бастауға кепілді жағдайының болуы. Бұрынғы мүмкіншілікті пайдалана отырып, олар жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның негізінде баянды бизнесті бастауға мүмкіншілік алды.
Үшінші топ Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды. Кәсіпкердің жаңа түрі байқала бастады. Оларды жаппай кәсіпкерлер деп атаса да болады, себебі олар амалдың жоғынан бизнеске қарай бет бұрған жандар еді.
Менеджер. Кәсіпкер мен менеджер түсінігінің арасында ерекше тоқталатын айырмашылық бар. Кәсіпкерге қарағанда менеджер жаңа істі бастамайды, жаңа кәсіпорынға өзінің меншікті қаражатын жұмсамайды. Жалдамалы қызметкерге жұмыс беретін кәсіпкердің мүддесін қорғайды. Менеджер басқарудың субъектісі болып саналады, ол көбінесе арнайы дайындықтан өтеді. Менеджер дегенде, инженер немесе экономист емес, басқарумен айналысатын кәсіби басқарушыны айтамыз. Менеджер әр уақытта белгілі бір тұрақты лауазымға ие болады, оның қарамағында қызметкерлер болады. Ол жұмыс барысында кәсіпкерлік басқару стилін ұстау керек.
Кәсіпорын. Әр түрлі әдебиеттерде келтірілген кәсіпорын түсінігі бойынша анықтамаларды қарастырайық. Келте мағынада кәсіпорын деген сөз - заңды толық құқықты (жеке басы немесе ұжым түрінде) өзінің ісін жүргізе алатын атауды айтамыз. Кең мағынада белгілі бір құқықтық нысанда тіркелген нарық типтес экономиканың негізгі шаруашылық бөлігі. Кез келген коммерциялық заңды тұлғаны (кәсіпорынды, компонияны, корпорацияны және т.б.) белгілеу үшін қолданатын термин. Кәсіпорын дегеніміз кез келген кәсіпкерліктің өндірістік бөлімшесі және ол оның көлеміне, ұйымдастыру түріне, меншіктік өзгешелігіне байланыссыз болады. Кәсіпорын дегеніміз өндіріс, сауда - саттық, құрылыс, көлік саласында коммерциялық мақсатты көздеп, заңды тұлғаны құқығы пайдаланып кәсіпкерлік қызметті атқаратын ұйымдық - шаруашылық бөлігі болып табылады. Кәсіпорын пайда табу үшін коммерциялық қызметпен айналысатын, заңды тұлғаның құқықтығын иемденген, жеке атауы бар және мемлекеттік өкілетті органда заңмен рәсімделген тіркегінде кәсіпорын түсінігі меншік (мемлекеттік немесе жеке) нысанына байланысты болмайды.
Келтірілген анықтамаларда көрінгендей, олар барлығы бірдей мағынаны білдіреді: кәсіпорын деп кез келген коммерциямен айналысатын ұйымды айтамыз.
II тарау. Салықтар және салық жүйесі
2.1. Салық жүйесі және оның ұстанымдары (принциптері).
Мемлекеттік бюджеттің басты табыс көзі салық болып табылады. Салық салу ұстанымы (принципі) өмір бойы тұрақты болмайды. Ол экономикалық жүйенің дамуымен бірге өзгереді. Бұл қазіргі дамыған мемлекеттердің салық төлеушілерін таң қалдырмайды (мысалы, бұрынғы КСРО - дағы баласы жоқтарға салынатын салық болған).
Салық - бұл заңды (кәсіпорындар, ұйымдар) және жеке тұлғалар (азаматтар) міндетті түрде мемлекет түсіміне беріп отыратын төлемдер. Бұл төлемдер тек міндетті түрде ғана емес, ықтиярсыз және қайтарылмайтын болады. Салықтың қажеттілігі: салықтардың көмегімен мемлекет көп нәрселерді тындыра алады, оның ішінде экономикалық процестерді де жүргізіп отырады. Ол өндірістің кейбір салаларын дамытуға бағытталады, кәсіпкерлердің экономикалық белсенділігіне әсерін тигізеді, төлемдік қабілетті, сұраныс пен ұсынысты тең ұстап, айналымдағы ақшаны реттейді.
Салықтың қоғамдағы алатын орны оның атқаратын қызметтерінен айқын көрінеді. Алғашқыда салықтың рөлі тек қана қызыналық тапсырмаларды іске асыруға бағытталды. Экономикалық қызметтердің күрделенуіне және мемлекеттік реттеу қажеттілігінің туындауына байланысты мемлекеттің ерекше экономикалық қызметтері пайда болады. Осыған байланысты салықтардың экономикалық өмірге ықпал ету тәсілдері бірте - бірте бөлшектеніп, саралана бастады. Мемлекетке ақша - мемлекеттік аппаратты, армияны ұстау үшін, ғылым мен техниканы дамыту үшін, балаларды, қарт, ауру адамдарға жәрдем жасау үщін қажет. Салық түрінде жиналған қаржыны мемлекет білім беруге, мектеп салуға, жоғарғы оқу орындарын, балалар үйін ұстауға, мұғалімдерге жалақы және студенттерге шәкірақы төлеу үшін жұмсалады. Салықтың бір бөлігі денсаулық сақтауға, яғни аналар мен балалардың денсаулығын қорғауға, емханалар мен ауруханалардың қызметтерін қамтамасыз етуге бағытталады. Сондай - ақ мемлекеттік кәсіпорындарға, жолдар салуға, қоршаған ортаны сақтауға жұмсалады.
Мемлекеттегі алынатын салықтар мен басқа да төлемдердің (алымдар, баждар және т.б.) жиынтығы салық жүйесін құрайды. Бұл ұғымға салық салудың тәртібі мен ережелерін реттейтін заңдар жиыны және сондай - ақ, мемлекеттік салық мекемелерінің қызметтері мен құрылымы кіреді.
Салық жүйесі салық салу мен оларды құрудағы нақты әдістерді орнататын мемлекеттің сәйкестелген заң баптарына негізделеді. Салық жүйесіне салықтардыжинау мен оларды төлеуді бақылау мекемелері, яғни салық инспекциясы және салық полициясы кіреді.
2.2. Салықтың түрлері
Салықтар сантүрлі және түрлеріне қарай бұтақталған жүйені құрайды. Салықтар әртүрлі топтарға бөлінеді:
салық алыну сипатына қарай (тура және жанама);
басқару деңгейіне қарай (федералдық, аймақтық, жергілікті, муниципалды);
салық салыну нысанына қарай (қызметтерге, тауарларға салынатын салықтар, табыстарға, пайдаға, жылжымайтын мүліктерге және т.б. салынатын салықтар);
салық салыну субъектісіне қарай (физикалық және заңды тұлғалардан алынатын салық);
салықтың сақсатты белгіленуіне қарай (арнайы, жалпы).
Салықтарды тереңірек қарастырып өтейік. Мемлекет тура салықты салық төлеушілердің табысынан және мүлігінен тікелей алады. Бұл жағдайда салық нысаны болып табыс (еңбекақы, пайыз, пайда және т.б.) және салық төлеушілердің мүліктері есептеледі (үй, саяжай, жер, автокөлік).
Жанама салықтар сатып алынатын тауарлардығ бағасы мен қызмет көрсетулердің тарифтеріне үстеме түрінде орнатылады.
Жанама салықтың ерекшелігі, оны заңды және физикалық тұлғалардың барлығы төлемейді, оны тек қана жанама салық салынған тауарлар мен қызмет көрсетулерді сатып алатын адамдар ғана төлейді.
Жанама салық мөлшері сатып алушының табысына байланысты емес.
Жанама салықтар үш түрде белгіленеді: кеден бажы, акциздер, қазыналық (монополиялық).
Кеден бажы - бұл сыртқы сауда операцияларын жүргізетіндердің бәрі төлейтін, экспорт, импорт және транзиттік тауарларға салынатын жанама салық.
Өз елінің кәсіпкерлерін шетел бәсекелестерінен қорғағысы келетін жағдайда және өз елінде олардың тауарларының бағасы жоғары деңгейде ұстап тұру мақсатында, мемлекет қолдампаздық (протекциялық) саясатты қолданады. Ол ішкі нарықты импорт тауарларының еніп кетуінен қорғайтын қолдампаздық, кеден бажының көмегімен іске асырылады.
Акциз салығы жаппай өндіріс тауарларына (темекі, тұз, қант, спирт ішімдіктері, сіреңке және т.б.), сондай - ақ түрлі коммуналдық, көлік және басқа қызметтерге салынады.
Қазыналық (монополиялық) салықтар өндірісі мен сатылуы мемлекеттік монополия болып табылатын жаппай сұраныс тауарларына жанама түрде салыну арқылы бюджетті толтырады.
Салық мөлшерлемесінің белгіленуіне байланысты салық салудың үш түрін ажыратады: 1) пропорционалды салық; 2) прогрессивті салық; 3) регрессивті салық.
Пропорционалды салықтар табыс өзгергенде орташа және шекті салық мөлшерлемелері тұрақты болып қалуымен ерекшеленеді.
Пропорционалды салықтар
Табыс, доллар
Салық мөлшерлемесі, %
Салық көлемі, доллар
100
10
10
200
10
20
300
10
30
салық төлегенге дейінгі табыс
салық төленгеннен кейінгі табыс
45˚
1сурет. Салық төленгенге дейінгі табыс
Егер табыс өскенде салықтың орташа және шекті мөлшерлемелері өсетін болса, онда салықтар прогрессивті болады. Орташа және шекті мөлшерлемелердің арасында тура тәуелділік болады: шекті мөлшерлеменің өсуі орташаның өсуіне алып келеді және керісінше, шекті мөлшерлеменің төмендеуі орташаның төмендеуіне алып келеді.
Прогрессивті салық
Табыс, доллар
Салық мөлшерлемесі, %
Салық көлемі, доллар
100
10
10
200
12
24
300
15
45
Прогрессивті салықтың мысалы ретінде көптеген елдердегі жеке табыс салығын алуға болады.
Регрессивті салықтар дегеніміз - орташа салық мөлшерлемесі табыстың қысқаруына байланысты ұлғайып, ал табыс көбейгенде керісінше орташа салық мөлшерлемесі азаятын салықтардың түрі.
Регрессивті салық
Табыс, доллар
Салық мөлшерлемесі, %
Салық көлемі, доллар
100
15
15
200
12
24
300
10
30
Прогрессивті салық халықтың әртүрлі топтарының арасында табысты тең шамамен бөлуге мүмкіндік береді, себебі салық ауыртпалығының көп бөлігі бай адамдардың үлесіне күшейтеді, себебі оның кедей бөлігі байларға қарағанда өз табыстарының көп бөлігін салыққа төлейді. Салықтың бұл түрі айқын түрде көп қолданылмайды, бірақ жанама салықтар сатып алушылар табысындағы үлестер тұрғысынан қарағанда регрессивті сипатта болады. Жанама салықтар тауардың бағасының бір бөлігі болғандықтан, сатып алушының табысындағы оның үлесі табыс азайған сайын көо болады және керісінше табыс жоғарылаған сайын оның үлесі азаяды. Сондықтан акциз салығының сипаты регрессивті болады. Мысалы, темекінің бір қорабына салынатын акциз салығы 10 теңге болса, онда табысы 10000 теңге болатын тұтынушының бюджетіндегі оның үлесі 0,1%, ал табысы 50000 теңге болатын тұтынушының бюджетіндегі оның үлесі 0,02% - ды құрайды.
Сонымен қатар макроэкономикада салықтар автономды және табыс салығы деп те бөлінеді.
Автономды (немес аккордтық) салықтар (autonomous taxes - Tx) - табыс деңгейіне тәуелді емес салықтар.
Табыс салығы (inсome taxes) жиынтық табыстың мөлшеріне байланысты болып келеді және салық түсімдерінің көлемі (t ∙ Y) формуласымен анықталады, бұндағы: t - салық мөлшерлемесі, Y - жиынтық табыс.
Салық функциясы (салық түсімдерінің көлемі) тең болады:
Tx = Tx + t ∙ Y
Салық мөлшерлемесінің өзі орташа және шекті болып бөлінеді.
Орташа салық мөлшерлемесі (average tax rate) салық слмасын табыс шамасына бөлгенге тең және төмендегі формуламен анықталады:
t(a) = (TxY) ∙ 100%
Ал шекті салық мөлшерлемесі (marginal tax rate) - салық сомасы шамасының өсімшесі мен табыс көлемі өсімшесінің пайыздық қатынастарына тең және табыс қосымша бір бірлікке өскенде салық сомасы қандай шамаға өсетінін көрсетеді.
Экономикада салық салудың прогрессивтік жүйесі әрекет жасайды деп ұйғарайық және 50 мың долл. - ға дейінгі табысқа 20% мөлшеріндегі салық салынады, ал 50 мың долл. - дан жоғары табысқа 50% мөлшеріндегі салық салынады делік. Егер адам 60 мың долл. табыс табатын болса, онда ол 15 мың долл. (50 ∙ 0,2 + 10 ∙ 0,5 = 10 + 5 = 15) салық төлейді, яғни 10 мың долл. 50 мың доллардан және 5 мың долл. - 50 мың долл. асып түскен сомадан, яғни 10 мың долл. Салықтың орташа мөлшерлемесі 15 60 = 0,25, немесе 25%, ал салықтың шекті мөлшерлемесі 5 10 =0,5, немесе 50% - ға тең болады.
Салықтың орташа және шекті мөлшерлемелерінің ара қатынасы салық салу жүйесін анықтауға мүмкіндік береді: а) прогрессивті салық салу жүйесінде салықтың шекті мөлшерлемесі орташадан жоғары болады; ә) пропорционалды салық салу жүйесінде салықтың орташа және шекті мөлшерлемелері тең болады; б) регрессивті салық салу жүйесінде салықтың шекті мөлшерлемесі орташадан аз болады.
2.3. Салықтардың экономикаға әсері
Салықтар жиынтық сұранысқа және ұсынысқа да ықпал етеді.
1. Жиынтық сұраныс. Салықтар жиынтық сұраныстың екі басты компонентіне - тұтыну шығынына және инвестициялық шығындарға әсер етеді, сондықтан жиынтық сұранысқа жанама ықпал жасайды.
Салықтардың өсуі тұтыну шығындарының төмендеуіне алып келеді, себебі қолма - қол табыс азаяды, сондай - ақ салықтардың өсуі инвестициялық шығындарды да төмендетеді (салықтарды төлегеннен кейін фирмалардың пайдаларының шамасы азаяды, ал пайданың белгілі - бір бөлігі таза инвестицияның қайнар көзі екені белгілі), осылайша жиынтық сұраныс қысқарады. Ал, егер салықтар төмендесе, онда жиынтық сұраныс өседі.
2. Жиынтық ұсыныс. Фирмалар салықтарды шығындар деп қарастырылғандықтан, салықтардың жоғарлауы жиынтық ұсыныстың қысқаруына, ал салықтардың азаюы іскерлік белсіндіктің және өндіріліс көлемінің жоғарлауына алып келеді. Салықтардың жиынтық ұсынысқа ықпалын түбегейлі зерттеу тәжіребесі АҚШ президенті Р.Рейганның экономикалық кеңесшісі, америкалық экономист ұсыныстың экономикалық теория концепциясының негізгі қалаушылардың бірі Артур Лаффердің еңбегі деп есептеледі. Лаффер оның көмегімен салық мөлшерлемесі өзгерісінің мемлекеттік бюджетке түсетін салықтық түсімдердің жалпы сомасына тигізетін ықпалын көрсететін гипотетикалық қисық тұрғызды. (Қисықтың гипотетикалық деп аталатын себебі, Лаффер өзінің тұжырымдарын статистикалық деректерді талдау негізінде жасаған жоқ, ол тұжырымдарын гипотеза, яғни логикалық пайымдаулар мен теориялық ой тұжырымдаулар негізінде жасады). Лаффер өз талдауында салық функциясын қарастырды: T=tY, яғни табысқа салынатын салық мөлшерлемесі өзгерісінің іскерлік белсенділік деңгейі мен салық түсімдерінің шамасына тигізетін ықпалын қарастырды.
Лаффер салық түсімдер өзінің ең жоғарғы деңгейіне (Tmax) жететін оптималды салық мөлшерлемесі (tопт) болатынын көрсетеді. Егер салық мөлшерлемесін жоғарылатса (мысалы, t₁-ге дейін), онда іскерлік белсенділік деңгейі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономикалық өмірдегі өнеркәсіптің осындай маңызды және көп қырлы рөлін ескере отырып, дамыған елдердің өзінде өнеркәсіптік- өндірістік кешенді дамытуды бірінші басымдылық деп таниды. Өнеркәсіп үлттық экономиканың жетекші белімі, елдің экономикалық даму деңгейін анықтайтын "бас нүкте" екендігін дәл айқындайды. Сондықтан да олар белсенді, жан- жақты және қисынды өнеркәсіптік саясат жүргізеді.
Кез келген елдің экономикалық жағдайы елеулі түрде өнеркәсібінің даму деңгейіне байланысты болады. Елдің өнеркәсіптік кешенінің жағдайы мен даму динамикасы, экономикалык төуелсіздік пен ұлттық қауіпсіздікті күшейту, халықтың жоғары өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету, қоғамның экономикалық ортасын сауықтыру, тең күкықты және езара тиімді жағдайда өлемдік экономикаға бірігу секілді үзақ жөне қысқа мерзімді міндеттердің сөтті шешілу мүмкіншіліктерін анықтайды.
Өнеркесіптік саясаттың объектісі болып елдің барлық өнеркәсіптік кешені табылады, оның ішінде барлық салалардың жиынтығы, салалық құрылымы мен онеркөсіп салаларының ғылыми - техникалық деңгейіне әсер ететін құрылымдық ұйымдар. Сондықтан енеркәсіп саясаты туралы сөз болғанда, міндетті түрде салалық, қүрылымдық, ғылыми- техникалық және инновациялық саясат қарастырылады, ейткені олардың барлығы бір кешеннің элементтері болып табылады жөне мақсаттары бірдей.
Қысқа мерзімді мақсат- өндірістің құлдырауының алдын алу, экономиканың түрақты өсуін жөне орнықтылығын қамтамасыз ету секілді ағымдық міндеттерді шешеді. Көріп отырғанымыздай, бөл мақсаттар әртүрлі уақыт кезеңдерін сипаттайды жөне енеркәсіптік саясаттың басты мазмүнын орындаудың логикалық сатылары ретінде көрінеді.
І тарау. Кәсіпорындардың түрлері және жіктелуі
1.1. Кәсіпорын және оның түрлері
Кәсіпорын - қоғамдағы еңбек бөлінісі жүйесіндегі оқшауланған дербес өндірістік-шаруашылық бірлік, яки заңды тұлға құқығы берілген шаруашылық жүргізуші субъект; өндірістік-шаруашылық қызметті ұйымдастырудың негізгі нысаны. Ол әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру және пайда алу мақсатымен еңбек ұжымын пайдалана отырып, өнім(тауар) өндіреді, жұмыстарды орындайды, қызметтер көрсетеді және өндіріс құрал-жабдығы мен басқа да мүлікке меншік нысандарына қарамастан заңды тұлға ретінде және шаруашылық есеп принципіне сүйеніп әрекет етеді. Кәсіпорын заңнамада тыйым салынбаған және кәсіпорынның жарғысында көзделген мақсаттарға сай келетін кез келген шаруашылық қызметпен айналыса алады. Кәсіпорын өзінің қызметін дербес жүзеге асырады, шығарылатын өнімін, салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдерді төлегеннен кейін қалған пайданы иеленеді. Кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап құрылды деп саналып, заңды тұлға құқығын иеленеді. Тіркеу үшін құрылтайшы оны құру туралы шешімді немесе құрылтайшылардың шартын, кәсіпорынның жарғысын және басқа құжаттарды ұсынады. Кәсіпорынның дербес балансы, банктерде есеп айырысу шоты мен өзге де шоттары, өзінің атауы жазылған мөрі болады. Мүліктік кешен ретінде кәсіпорынның құрамына оның қызметі үшін керекті мүліктің барлық түрлері, бұған қоса жер телімдері, ғимараттар, жабдықтар, шикізат, өнімдер, талап құқықтары, сондай-ақ, кәсіпорынды, оның өнімін, жұмыстары мен көрсететін қызметтерін дараландыратын таңбаларға құқықтар (фирмалық атаулар, тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері) және заң мен шартта өзгедей көзделмеген жағдайда басқа да айрықша құқықтар кіреді. Меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген органның келісуімен кәсіпорын заңды тұлға құқықтары берілген еншілес шаруашылық жүргізуші субъектілер, сондай-ақ филиалдар, бөлімшелер, банкіде шот ашу құқығы бар басқа да оқшауландырылған бөлімшелер құра алады. Тиісті орган арқылы мемлекет, еңбек ұжымдары, жеке және заңды тұлғалар, соның ішінде шетелдік тұлғалар да, кәсіпорынның құрылтайшылары бола алады. Меншік нысандарына қарай кәсіпорын жеке, мемлекеттік, ұжымдық немесе аралас меншіктегі, сондай-ақ, қоғамдық ұйым меншігіндегі кәсіпорын нысанында құрылуы мүмкін. Олар жекеше кәсіпорын, серіктес (жарнапұлға негізделген серіктестік), акционерлік қоғам, мемлекеттік кәсіпорын, коммуналдық кәсіпорын түрлеріне жіктеледі. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың дербестігін кеңейтумен бірге экономикалық бірігудің жаңа нысандарын - серіктестіктер, қауымдастықтар, бірлескен кәсіпорындар, шағын кәсіпорындар, консорциумдар, биржалар, коммерциялық банктер құрудың тиімділігі айқындала бастады.
Аралас кәсіпорын - меншік нысандары алуан түрлі кәсіпорын, оның қызметі бірлескен қызметті жүзеге асырушы серіктестердің үлеспұлдық жарналарына негізделген. Ауыл шаруашылығы кәсіпорыны - меншігінде немесе шаруашылықтың қарамағында жер, сондай-ақ, басқа да мүлік бар және өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы өнімін өндіруші, ауыл шаруашылығы өндірісіне қызмет көрсетуші заңды тұлға. Ауыл шаруашылығында шаруашылықты жүргізу нысандары - акционерлік қоғамдар, түрлі тұрпаттағы серіктестіктер, кооперативтері, ұжымдық шаруашылықтар, кеңшарлар, өнеркәсіптің, көлік, басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылықаралық, қосалқы шаруашылықтары, ғылыми-зерттеу мекемелері мен ұйымдары, т.б.
Бірлескен кәсіпорын - екі не одан көп елдің заңды тұлға құқықтары бар құрылтайшыларының (фирмаларының, компанияларының, т.б.) мүлкін біріктіру негізінде құрылған кәсіпорын. Олардың нақты нысандары: өндірістік кәсіпорындар, сауда фирмалары, енгізбелік, сервистік және басқа ұйымдар. Ынтымақтастықтың мұндай нысандары ел экономикасына шет ел капиталын тартуға, қолда бар резервтерді тезірек пайдалануға, қажетті өнімді шығаруды ұлғайтуға мүмкіндік береді, білімді, еңбек пен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін, басқару стилі мен әдістерін алмасуға, нарықтық қатынастар мен сыртқы рынокты игеруге жәрдемдеседі. Оның жарғылық қоры серіктестердің салымы есебінен құралып, шаруашылық қызметтен алынған пайда есебінен, қажет болған жағдайда қосымша салым немесе қарыз қаражаты есебінен толықтырылуы мүмкін. Бірлескен кәсіпорынның бас директоры (басқарма төрағасы) құрылтайшы мемлекеттің азаматы, не шет ел азаматы болуы мүмкін. Қызметкерлерді жалдау, жұмысқа алу, жұмыстан шығару, еңбек ақы төлеу мәселелерін кәсіпорынның өзі шешеді. Оның әкімшілік кәсіподақпен ұжымдық шарт жасасуға міндетті.
Венчурлік кәсіпорын - ғылыми-зерттеулермен, инженерлік талдамалармен, жаңалықтар ашумен және енгізумен, соның ішінде ірі фирмалардың тапсырыстары және мемлекеттік қосалқы келісім-шарттар бойынша жаңа енгізілімдер жасаумен айналысатын шағын кәсіпорын. Еншілес кәсіпорын - заңды тұлға құқығы бар, бірақ акцияларының пакеті не жарғылық қоры басқа кәсіпорынның қолында болатын кәсіпорын. Жалгерлік кәсіпорын - кәсіпкерлік қызметті жалға алынған мүліктік кешен негізінде жүзеге асыратын шаруашылық бірлік. Жалгерлік кәсіпорын тіркелген сәттен бастап заңды ұйым құқығына ие болады. Ол жалға берушіге жалға алынған мүліктің құнынан есептелетін пайыз немесе тұрақты сома түрінде жалгерлік төлем төлейді. Салықтар мен бюджетке басқа да төлемдер төленгеннен кейін шаруашылық қызметтен алынған пайданы дербес иемденеді. Жекеше кәсіпорын - азамат, соның ішінде шет ел азаматы немесе азаматтығы жоқ тұлға құрған кәсіпорын. Оның жеке кәсіпкерліктен айырмашылығы сол: мұнда заңды тұлға белгілері болады. Оны меншік иесі басқарады не ол уәкілдік берген органдар басқарады. Меншік иесі жекеше кәсіпорынның басқарушысы болуға құқылы немесе басқару үшін басқа біреуді тағайындауы, оны келісім-шарт бойынша жалдауы мүмкін. Жарғылық қорды құра отырып, меншік иесі мүлікті немесе қаражатты кәсіпорынға береді және оны басқару органдарының өкілеттіктерін шектеу жолымен бақылауға құқылы. Ол таза пайдадан өз пайдасына аударым(дивиденд) мөлшерін дербес белгілей алады. Коммерциялық кәсіпорын - заңды тұлға құқығы берілген, өзін-өзі қаржыландыру жағдайында коммерциялық қызметпен айналысатын және барынша көп пайда алуды көздейтін оқшауландырылған дербес шаруашылық бірлігі. Концессиялық кәсіпорын - мемлекетке немесе муниципалитетке тиесілі табиғат байлықтарын, кәсіпорындар мен басқа шаруашылық субъектілерін жекеше кәсіпкерлерге немесе шетелдік фирмаларға белгілі бір мерзімге пайдалануға беру туралы шарт негізінде құрылған кәсіпорын. Корпоративтік кәсіпорын - меншігі үлеспұлдарға бөлінген тәуелсіз заңды субъектілер ретінде өмір сүретін кәсіпорын. Кәсіпкерлік қызметтің корпоративтік нысаны басым нысан болып табылады және ірі бірлестіктер құрудың, халықаралық сауданы дамытудың қазіргі беталысына сай келеді. Негізгі артықшылықтары - шектеулі жауапкершілік және қосымша капитал тартуға үлкен мүмкіндігінің барлығы. Көлік кәсіпорыны - жеке және заңды тұлғаларға негізгі қызмет түрі ретінде көлік қызметін көрсететін заңды тұлға.
Муниципалдық кәсіпорын - мүлкі жергілікті бюджет қаражаты есебінен құралатын кәсіпорын. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының меншігінде болады. Тікелей шет елден қаржыландырылатын кәсіпорын - бейрезидент бірліктердің бақылауындағы кәсіпорын, бейрезидент-корпорациялардың филиалдары, шет мемлекеттердің немесе бейрезидент бірліктер топтарының бақылауындағы корпорациялар, белгілі бір экономикалық аумақта ұзақ мерзімде жұмыс істейтін бейрезидент кәсіпорындардың бейкорпоративтік бөлімшелері.
Унитарлық кәсіпорын - өзіне бекітілген мүлікті меншіктенуге құқығы жоқ коммерциялық ұйым. Ол мемлекеттік және муниципалдық (жергілікті) кәсіпорын болуы мүмкін, осыған орай оның мүлкі мемлекеттік немесе муниципалдық меншікте болады, бұл мүлік оған шаруашылықты жүргізу немесе оралымды басқару құқықтары негізінде тиесілі болады. Шаруашылықты жүргізу құқықтары негізінде құрылған унитарлық кәсіпорынды өкімет немесе жергілікті өзін-өзі басқару органы құрады. Оның жарғысын осы орган бекітеді, жарғылық қорының (шаруашылық серіктестіктердегідей немесе акционерлік қоғамдардағыдай жарғылық капитал емес) мөлшерін айқындап, жасақтайды. Унитарлық кәсіпорынның басшысын мемлекеттік немесе муниципалдық орган тағайындайды және ол осы органға есеп беріп тұрады. Кәсіпорын өзінің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді. Егер унитарлық кәсіпорын мүлкі оралымды басқару құқығы негізінде құралса, онда ол қазыналық кәсіпорын болып табылады. Унитарлық кәсіпорын өзінің қарамағындағы мүлікті дербес иеленеді, пайдаланады, билейді, бірақ бұл орайда мүлікті меншіктенуші кәсіпорынға тиесілі мүліктің сақталуын бақылайды. Ол мүлікті меншіктенушінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Ұжымдық кәсіпорын - мемлекеттік кәсіпорынды құнын төлеп алған жағдайда немесе мүлікті еңбек ұжымы заңды жолмен сатып алған жағдайда құрылатын шаруашылық бірлік. Мұнда меншік ұжымдық сипатта болады және мүлік қызметкерлердің салымдарына бөлінеді. Қызметкер салымының құрамына оның мемлекеттік немесе жалгерлік кәсіпорынның мүлкіне салған сомасы мен оның ұжымдық кәсіпорын құрылып, жұмысын бастағаннан кейінгі мүліктің көбеюіне қосқан үлесі кіреді. Салымға еңбек ұжымы мен кәсіпорын бағынатын орган арасындағы келісімде жұмыс нәтижелерін басшылыққа ала отырып айқындалатын мөлшерде пайыз есептеліп төленеді. Кәсіпорын таратылған жағдайда бюджетпен, банктермен және басқа несиегерлермен есеп айырысқаннан кейін қалған мүліктен қызметкерге оның үлесі (салымның құны мен табыстың бөлігі) төленеді. Шағын кәсіпорын - жұмысшылар саны мен шаруашылық айналымы(өнеркәсіпте өнім көлемі, саудада тауар айналымының көлемі) белгілі бір мөлшерлік өлшеммен шектелетін жаңадан құрылған немесе бұрыннан жұмыс істеп тұрған кәсіпорын. Оларға өнеркәсіп пен құрылыста жұмысшылардың саны көп дегенде 200 адамға, ғылымда 100 адамға, басқа өндірістік салаларда 25 адамға, бөлшек саудада 15 адамға дейін жететін кәсіпорындар жатады. Шетелдік кәсіпорын - жарғылық қоры түгелімен шетелдік қаржылардан құралған кәсіпорын (ұйым). Ірі кәсіпорын - сала өндірісінің жалпы көлемінің көп үлесін өндіретін не жұмысшылардың немесе акцияларды иеленушілердің саны жөнінен, өткізу көлемі, активтердің немесе пайданың мөлшері жөнінен ірі деп саналатын, не осы екі белгіге де ие кәсіпорын.
1.2. Кәсіпорын қызметінің мақсаты
Экономиканың барлық даму кезеңінде кәсіпорын негізгі буын болып табылады. Дәл осы кәсіпорында өнім өндіріледі, жұмыскердің өндіріс құралдарымен тікелей байланысы қалыптасады. Дербес өнеркәсіптік кәсіпорын деп өндірістік - техникалық тұтастығы, ұйымдық әкімшілік және шаруашылық дербестігі бар өндірістік бірлікті атайды. Кәсіпорын өз қызметін дербес атқарады, шығарылатын өнімді, салық пен бюджетке төленетін басқа да төлемдерді төлегеннен кейін қалған таза пайданы (кірісті) өзі пайдаланады.
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпкер - басты тұлға болып табылады. Кәсіпкер мәртебесіне кәсіпорынды мемлекеттік тіркеуден өткізу арқылы ие болып. Кәсіпкерлік қызметтің субъектісі жеке азамат, сонымен бірге олардың бірлестігі болып табылады. Сонымен, кәсіпорын дегеніміз - бұл кәсіпкер немесе кәсіпкерлер бірлестігінің қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырып, таза пайда табу мақсатында құрған дербес шаруашылық субъект.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғалар шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар түрінде, өндірістік кооператив, мемлекеттік мекеме түрінде құрыла алады. Өз кезегінде, шаруашылық серіктестіктер толық серіктестік және сенімгерлік серіктестік (командиттік серіктестік) түрінде, ал шаруашылық қоғамдар - акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар қоғамдар түрінде болады. Жоғарыда айтылып өткендей, кәсіпорын қызметінің мақсаты - қоғам қажеттіліктерін қанағаттандыру және таза пайда алу. Осыдан аз ғана уақыт бұрын кәсіпорынның бірегей мақсаты - қоғам қажеттіліктерін қанағаттандыру деп көрсетілетін.
Шынында да кәсіпкерліктің басты мақсаты - таза пайда (кіріс) табу (бірақ кез келген амалмен емес). Өркениетті нарықтық қатынастар екі мақсатты дұрыс үйлестіруді талап етеді. Әрине, бизнес - кәсіпкерлердің экономикалық іс - әрекеті, олардың үнемі өспелі таза пайда көлемін, жоғары табыстылық деңгейін қамтамасыз ете алу қабілеті және өнері. Сонымен бірге, ашық экономика жағдайында бизнесті дамыту тұтынушылар нарығы тауарлар мен қызметтермен толтыруға жағдай жасайды, экономиканың құрылымдық қайта құруды белсендетін, ғылыми - техникалық жетістіктерді ендіруді ынталандырады, өндіріс тиімділігін барынша арттыруға жағдай жасайды.
Кәсіпорын құруға кірісерде, кез келген кәсіпкер немесе олардың тобы өздерінің айқын әрі түсінікті мақсатын білуі тиіс. Бұл ой өнімі немесе қызметіне тұрақты тапсырыс алып отыру жүйесіне сүйенуі керек. Көзделген өнімді өндіру немесе қызмет көрсету барлық қажет материалдық ресурстармен қамтамасыз етілуі тиіс және жаңа іс бастай отырып, өз капиталын жүйелі, тұрақты түрде толықтырып отыру мүмкіндігін ойластырған жөн. Осы мәселелердің барлығын бас құжатта - кәсіпкерлік бизнес - жоспарында жан - жақты көрсету қажет.
Кез келген кәсіпкердің қазіргі жағдайдағы маңызды қасиеті - жағдайдың өзгерісіне икемділік таныту қабілеті. Ол үшін өзі таңдаған іс - әрекет саласында білікті болу, мақсатқа талпынушылық, табандылық, сәтсіздіктерге дайын болу, оқып - үйрену қабілеті және қателіктерінен қорытынды шығара алу секілді мінез - құлық ерекшеліктерінен қорытынды шығара алу секілді мінез - құлық ерекшеліктеріне ие болуы қажет. Бәсекелестік күреске дайын болу керек. Маркетингті дұрыс ұйымдастыра отырып, бейресми байланыстарды ұстай білуі, ал өнімді шығара бастағанда уақытында шикізат, материалдар, жартылай өңделген өнімдер, көмекші өнімдерді жеткізушілермен де, өнімді тұтынушы және тапсырма берушілермен де ресми қатынас орната алуға тиісті.
Нарықтық экономика жағдайында өнеркәсіптік мекемені ұйымдастырудың негізгі үш бағыты бар. Олар:
⦁ өндірісті ғылыми ұйымдастыру;
⦁ еңбекті ғылыми ұйымдастыру;
⦁ басқару жүйесін ғылыми ұйымдастыру.
Өндірісті ғылыми ұйымдастру мақсаты (ӨҒҰ) - кәсіпорында оңтайлы техника - технологиялық жүйені құру. Бұл дегеніміз - сенімді әрі тиімді қызмет ететін өндірістік құрал - жабдықтар мен технология, техника - ұйымдастыру арқылы жұмыскерлердің өзара қатынасын реттеу.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыру (ЕҒҰ) міндеті - қызметкерлер ұжымында шынайы ресмилендірілген қатынастар орнату. Оған жоғары өнімділікті, тиімді алдыңғы қатарлы еңбек ету үшін жағдай туғызатын іс - шаралар жүйесі кіреді. Бірақ, ЕҒҰ мүмкіндіктері кәсіпорынның техника - технологиялық жағдайымен, оның қаржылық және экономикалық қорларымен шектеледі.
Басқаруды ғылыми ұйымдастыру (БҒҰ) - бұл кәсіпорынның материалды және адми ішкі жүйелерінің мақсаттылығын қамтамасыз ететін техникалық, экономикалық және қоғамдық құралдар жүйесі. Ол осы жүйелердің ең жоғары сапалық - технологиялық және экономикалық көрсеткіштеріне қол жеткізу мақсатында өзара әрекеттесуіне жағдай туғызады.
Кез келген кәсіпкерлік іс - шаралар - бұл адамдар арасындағы өзада байланыстарын ұйымдастыру болып табылады. Ол неғұрлым жете ойластырылып құрылса, шебер реттеліп отырған сайын экономикалық пайда, шығындардың орнын таза пайдамен толтыруға деген сенім солғұрлым арта түседі.
Кәсіпорындағы меншік нысанын таңдау - жауапты іс. Сол себепті мұнда өз түсінігімен, ойымен ғана шектелуге болмайды. Кәсіпорында қызмет жасауға тиісті шаруашылық, құқықтық ортаны, қоғамдық тәртіпті де ескеру қажет.
Келесі қадам - өндірістік базаны қалыптастыру. Кәсіпкерге өндірістік және қойма жайларын, жабдық, станоктар мен құрал - сайманды сатып алуға немесе жалға алуға тура келеді, сонымен қоса шикізат, материалдар мен жартылай өңделген өнімдер, көмекші өнімдер сатып алу, жұмыс күшін тартуы қажет. Осы жерде кәсіпорын құрал - жабдық дайындаушылармен, шикізат, материал жеткізушілермен, делдалдық кәсіпорындармен қатынасқа түседі. Қызметкерлер еңбек биржасында, хабарландыру арқылы және басқа да жолмен жұмысқа қабылданады.
Маңызды кезең - қаржы - қаражат табу. Кәсіпкердің өзінің және оның әріптестерінің жеке қаржылары істі бастау және дамыту үшін, әдетте, жеткіліксіз болады. Қаржы кемшілігін акциялар шығару арқылы, яғни кәсіпорынның капиталы мен таза пайдасына қатысу құқығының бір бөлігін беру арқылы, жеке қарыздық міндеттемелермен, сондай - ақ коммерциялық банктен несие алу арқылы толтыруға болады.
Бұл жағдайда кәсіпорын оның акцияларын сатып алу шы немесе қарыз міндеттемелері бар заңды тұлғалармен, коммерциялық банктермен қатынасқа түседі.
Банктердің кәсіпорындарға несие беруі әр түрлі сақтандыру операцияларымен қоса жүреді. Сақтандыруға ғимараттар, материалдық құндылықтар қоры және т.б. жатуы мүмкін. Бұл жағдайда кәсіпорын сақтандыру компанияларымен іскерлік қатынасқа түседі.
Акциялар, облигациялар, басқа да бағалы қағаздар шығарып және оларды сатып ала отырып, кәсіпорын қор нарығына, яғни бағалы қағаздар нарығына көңіл аударады. Кәсіпорынның мұндай арақатынасқа түсетін ұйымдар тізімі үлкен. Бұл, ең алдымен, қор биржалары, қаржы - несие институттары, инвестициялық қорлар, жеке инвесторлар және т.б.
1.3. Қазіргі заманғы кәсіпкерліктің мәні
Қазақстан экономикасын жаңғырту кәсіпкерлік қызметті дамытуға негізделген өте тиімді нарықтық шаруашылықтың қалыптасуына байланысты. Нарық экономикасы дамыған елдерде кәсіпкерлік экономикалық және әлеуметтіктің басты қозғаушысы болып саналады. Бірақ та отандық, немесе шетел әдебиеттерінде кәсіпкерлік туралы қалыптасқан көпшілік қабылдаған көзқарас қалыптаспаған. Кәсіпкерліктің қалыптасуы жайлы ғылыми жұмыстар мен зерттеулерде оның даму мәні, тиімділігі, жағдайлары және болашағы туралы әр түрлі пікірлер айтылады.
Кәсіпкерлік және кәсіпкер түсінігі. Өткен ғасырдың көрнекті ғалымдарының кәсіпкерлік жайлы көзқарастарының қалай өзгергенін зерттей келе, бірнеше ғасыр бойы мәні, өзгешелігі және бағыты жайлы өзгерістерді көруге болады. Әлем әдебиетінде кәсіпкер туралы түсінік 1723 жылы Парижде шығарылған коммерция сөздігінде пайда болды. Онда кәсіпкер деп нысанды өндіру және құру туралы өзіне жауапкершілік алатын адам деп түсіндірілді. Әдебиеттерде көп жылдар бойы кәсіпкерлік көбінесе алмастыру саласында (сауда да ғана) болады деп келді. Өндіріс саласында өнім сату кезінде ғана пайдаланылды. Уақыт өткен сайын мемлекет пен қоғамның кәсіпкерлікке деген көзқарасы өзгеріп отырды, кәсіпкерлік көпшіліктің іс - әрекетінде өзінің орнын таба білді.
Екі жүз жыл бұрын француз экономисі Ж.Б. Сей - Кәсіпкер экономикалық ресурстарды өнімділігі мен табысы төмен облыстан тиімділігі жоғары және пайдалы облысқа ауыстырады, - деп көрсетті. Кейін кәсіпкер деп тәуекел жағдайында жұмыс атқаратын, өз жұмысына жауапкершілікпен қарайтын адамдарды атайтын болды. ХХ ғасырда жаңашыл (Йозеф Шумпетер), кез келген мүмкіншілікті мол олжа табатын (Питер Друкер), бастамашылық пен жауапкершілікті қабылдайтын тұлға (Альберт Шапиро) деген жаңа сипаттамалар берілді.
Владимир Дальдің Толковый словарь живого великорусского языка деген сөздігінде кәсіпкерлік және кәсіпкер туралы баян етуі қызығушылық танытады. Іске кірісу деген сөзді жаңа істі бастау, оны орындау үшін шешімге келу, бастаған істі бітіруге кірісу деп түсіндіріледі. Даль бойынша іскер сатушы кәсіпорын құруға, көлемді айналысқа қабілетті, бейімді, батыл, табанды адам; кәсіпкер - бір нәрсеге кірісу. Габлердің энциклопедиялық сөздігінде келесі анықтама беріледі: Кәсіпкер - табысты кәсіпорынды құрған жәненемесе дербес кәсіпорынды басқаратын, сонымен қатар оның берешегін және басқа да тәуекелдігін өзінің мүлкімен және салған капиталымен беретін тұлға.
Сонымен, әр түрлі теорияларда кәсіпкерлік санатына әр түрлі анықтама береді, сонымен қатар алдыңғы қатарға экономикалық сипаттамасы қойылады (өндіріс құралын иемдену), сонан кейін жеке басты - психологиялық сипаттама (бастамашылық, жаңаны түсіне білетіні) қойылады. Шын мағынасында мұндай кәсіпкерлік қабілеттілікпен аз ғана адамдар ие болады. Кәсіпкерлік немесе кәсіпкерлік қызмет түсінігінің негізгі сипаттамаларын қарастырайық.
Кәсіпкерлік - қызметтің айрықша түрі. Кәсіпкерлік дегеніміз келесідей жеке басының келесідей сапасы болуға тиісті айрықша қызмет:
белгілі шығармашылық ойлау қабілеті және бастаған іске қатысы болуы;
жаңашылдыққа, инновацилық бастамашылықты танытатын және оған ұмтылатын;
жаңа тәуекелді қызмет түріне баруға қабілеті бар және дәстүрлі емес шешімдер таба алатын;
тәуекелге тұрақты бара алатын, жауапкершілікті өзіне алудан қорықпайтын.
Кейінгі кездерде кәсіпкерлік түсінігіне жаңашылдық сипаттамасы жағына көбірек көңіл бөлінеді. Бұрынғыға қарағанда бар нәрсені жақсартып қана қоймай өзгеше өнімді шығаруға көңіл аударылады. Бұл кәсіпорын өнімінен басқа қызметті ұйымдастыру, өндіріс пен өнімді сатуда жаңа идеяларды пайдалануға байланысты. Нақтылы жаңа идеялар кәсіпкер терминінің мағыналық түбірін байқалады.
Кәсіпкерлік - тәуелсіз қызмет. Кәсіпкерлік тәуелсіз қызмет ретінде келесі қызметтерде кездеседі:
кәсіпкерлік қызмет түрі мен саласын таңдауда;
шаруашылық шешімдер қабылдауда;
өндіріс бағдарламасын әзірлегенде,қаржыландыру көзін және еңбек ресурсын таңдағанда;
өнімді және қызмет көрсету жолы мен әдістерін таңдағанда;
өнімге мен көрсетілген қызметке баға және тариф деңгейін анықтағанда;
салықты және міндетті төлемдерді төлегеннен кейін қалған кәсіпкерлік қызметтен тапқан пайданы өз еркімен жұмсауда субъектілер еркін және тәуелсіз болуға тиісті.
Кәсіпкерлік - шаруашылық қызмет. Кәсіпкерлік шаруашылық қызмет ретінде кәсіпорын қызметінің түріне және саласына қарамай шаруашылық үдерісті ұйымдастыруды және басқаруды ұйғарады. Шаруашылық қызмет өндіріс - сату, сату - делдалдық, кеңес беру, инжиниригілікті, патенті - лицензия және құнды қағаздарды сатуды қосқандағы басқа түрлерін қамтиды. Шаруашылық қызмет саласына ішкі кәсіпкорын қатынасымен қатар нарық шаруашылығының басқа қатысушыларымен (кәсіпорынның сыртқы ортасының субъектілері) қатынасы кіреді. Кез келген шаруашылық қызметте ерекше белгісі болып инновациялық тәсіл саналады.
Кәсіпкерлік - тұрақты негізде ұйымдастырылған қызмет. Кәсіпкерлік қызмет бірнеше немесе бір рет болатын келісім түрінде емес тұрақты түрде атқарылуға негізделген. Бұл кәсіпкерліктің маңызды сипаттамасы, кәсіпкерлікті жүйелі түрде, тұрақты ұйымдастырылған шаруашылық қызмет болып табылады. Себебі кәсіпкерлік белгілі бір мақсатқа, оны әрі қарай дамытуға және ұлғайтуға бағытталған. Яғни кәсіпкерлік ұйымдастыру құрылымы аясында іске асады және бұл оның маңызды белгісі болып табылады.
Кәсіпкерлік және жауапкершілік. Кәсіпкерлік шаруашылық қызметтің нәтижесі үшін мүліктік жауапкершілікте болатын кәсіпкерлік қызметтің субъектісі ретінде түсіндіріледі. Кәсіпкер заңды тұлға болмай - ақ өзінің қызметін атқаратын болса, ол осы қызметпен байланысты жауапкершілікті өзінің мүлкімен жауап береді. Заңды тұлға ретінде қызметін атқаратын кәсіпкер мүліктік жауапкершілікті кәсіпорынның құқықтық жағдайына қарай барлық өзінің капиталымен және жеке мүлкімен немесе тек капиталымен жауап береді. Кәсіпкерлік қызметтің құқықтық мөлшері кәсіпкерлік қызметті жүргізу тәртібі мен оны тоқтату жолдарын анықтайды.
Қазіргі қазақстандық кәсіпкерлердің негізгі топтары. Жаңа қазақстандық кәсіпкерлердің пайда болуы мен қалыптасуы тарихын шолып өтсек қазіргі кәсіпкерлердің әлеуметтік негізін құрайтын үш топты бөліп көрсетуге болады. Бірінші топқа ер жүректерді қосуға болады. Олар жеке еңбек қызметі жайлы заң шыққаннан кейін қалыптаса бастайды. Ол капиталистік типке жақын жаратылысынан кәсіпкер адамдарды анықтауға мүмкіндік берді. Кеңес уақытында талап етілмеген шетте қалған жаратылысынан кәсіпкерлер пайда болды. Бұлар көбінесе олар инженер қызметкерлері, ғылыми - техникалық және шығармашылық интеллигенцияның өкілдері еді. Олар ашық бизнесті өздерінің қаржылары мен несие арқылы басынан бастауға тура келді. Бұл кісілерде жаңалықты сезіну, тәуелсіздік алуға ұмтылу және тәуекелдікке бару қабілеттілігі сияқты психологиялық қасиет болатын.
Кәсіпкерлердің екінші тобы бизнеске 1989 жылы келді. Бұған мемлекет аппаратында жұмыс істейтін шенеуніктер, партия - комсомол номеклатурасы және мемлекеттік кәсіпорын басшылары (қызыл директорлар) кірді. Бұлардың негізгі өзгешелігі: кәсіпкерлік қызметке қажетті бастапқы пайдалы жағдайдың болуы, кәсіпорынның бұрынғы мен қазіргі пайдалы жағдайдың болуы, кәсіпорынның бұрынғы мен қазіргі пайдалы жағдайын ұтымды пайдалану мүмкіндігі және өнім сатып алушылармен байланыстың барлығы. Бірінші топқа қарағанда олардың жаңа кәсіпкерлік қызметті бастауға кепілді жағдайының болуы. Бұрынғы мүмкіншілікті пайдалана отырып, олар жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның негізінде баянды бизнесті бастауға мүмкіншілік алды.
Үшінші топ Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды. Кәсіпкердің жаңа түрі байқала бастады. Оларды жаппай кәсіпкерлер деп атаса да болады, себебі олар амалдың жоғынан бизнеске қарай бет бұрған жандар еді.
Менеджер. Кәсіпкер мен менеджер түсінігінің арасында ерекше тоқталатын айырмашылық бар. Кәсіпкерге қарағанда менеджер жаңа істі бастамайды, жаңа кәсіпорынға өзінің меншікті қаражатын жұмсамайды. Жалдамалы қызметкерге жұмыс беретін кәсіпкердің мүддесін қорғайды. Менеджер басқарудың субъектісі болып саналады, ол көбінесе арнайы дайындықтан өтеді. Менеджер дегенде, инженер немесе экономист емес, басқарумен айналысатын кәсіби басқарушыны айтамыз. Менеджер әр уақытта белгілі бір тұрақты лауазымға ие болады, оның қарамағында қызметкерлер болады. Ол жұмыс барысында кәсіпкерлік басқару стилін ұстау керек.
Кәсіпорын. Әр түрлі әдебиеттерде келтірілген кәсіпорын түсінігі бойынша анықтамаларды қарастырайық. Келте мағынада кәсіпорын деген сөз - заңды толық құқықты (жеке басы немесе ұжым түрінде) өзінің ісін жүргізе алатын атауды айтамыз. Кең мағынада белгілі бір құқықтық нысанда тіркелген нарық типтес экономиканың негізгі шаруашылық бөлігі. Кез келген коммерциялық заңды тұлғаны (кәсіпорынды, компонияны, корпорацияны және т.б.) белгілеу үшін қолданатын термин. Кәсіпорын дегеніміз кез келген кәсіпкерліктің өндірістік бөлімшесі және ол оның көлеміне, ұйымдастыру түріне, меншіктік өзгешелігіне байланыссыз болады. Кәсіпорын дегеніміз өндіріс, сауда - саттық, құрылыс, көлік саласында коммерциялық мақсатты көздеп, заңды тұлғаны құқығы пайдаланып кәсіпкерлік қызметті атқаратын ұйымдық - шаруашылық бөлігі болып табылады. Кәсіпорын пайда табу үшін коммерциялық қызметпен айналысатын, заңды тұлғаның құқықтығын иемденген, жеке атауы бар және мемлекеттік өкілетті органда заңмен рәсімделген тіркегінде кәсіпорын түсінігі меншік (мемлекеттік немесе жеке) нысанына байланысты болмайды.
Келтірілген анықтамаларда көрінгендей, олар барлығы бірдей мағынаны білдіреді: кәсіпорын деп кез келген коммерциямен айналысатын ұйымды айтамыз.
II тарау. Салықтар және салық жүйесі
2.1. Салық жүйесі және оның ұстанымдары (принциптері).
Мемлекеттік бюджеттің басты табыс көзі салық болып табылады. Салық салу ұстанымы (принципі) өмір бойы тұрақты болмайды. Ол экономикалық жүйенің дамуымен бірге өзгереді. Бұл қазіргі дамыған мемлекеттердің салық төлеушілерін таң қалдырмайды (мысалы, бұрынғы КСРО - дағы баласы жоқтарға салынатын салық болған).
Салық - бұл заңды (кәсіпорындар, ұйымдар) және жеке тұлғалар (азаматтар) міндетті түрде мемлекет түсіміне беріп отыратын төлемдер. Бұл төлемдер тек міндетті түрде ғана емес, ықтиярсыз және қайтарылмайтын болады. Салықтың қажеттілігі: салықтардың көмегімен мемлекет көп нәрселерді тындыра алады, оның ішінде экономикалық процестерді де жүргізіп отырады. Ол өндірістің кейбір салаларын дамытуға бағытталады, кәсіпкерлердің экономикалық белсенділігіне әсерін тигізеді, төлемдік қабілетті, сұраныс пен ұсынысты тең ұстап, айналымдағы ақшаны реттейді.
Салықтың қоғамдағы алатын орны оның атқаратын қызметтерінен айқын көрінеді. Алғашқыда салықтың рөлі тек қана қызыналық тапсырмаларды іске асыруға бағытталды. Экономикалық қызметтердің күрделенуіне және мемлекеттік реттеу қажеттілігінің туындауына байланысты мемлекеттің ерекше экономикалық қызметтері пайда болады. Осыған байланысты салықтардың экономикалық өмірге ықпал ету тәсілдері бірте - бірте бөлшектеніп, саралана бастады. Мемлекетке ақша - мемлекеттік аппаратты, армияны ұстау үшін, ғылым мен техниканы дамыту үшін, балаларды, қарт, ауру адамдарға жәрдем жасау үщін қажет. Салық түрінде жиналған қаржыны мемлекет білім беруге, мектеп салуға, жоғарғы оқу орындарын, балалар үйін ұстауға, мұғалімдерге жалақы және студенттерге шәкірақы төлеу үшін жұмсалады. Салықтың бір бөлігі денсаулық сақтауға, яғни аналар мен балалардың денсаулығын қорғауға, емханалар мен ауруханалардың қызметтерін қамтамасыз етуге бағытталады. Сондай - ақ мемлекеттік кәсіпорындарға, жолдар салуға, қоршаған ортаны сақтауға жұмсалады.
Мемлекеттегі алынатын салықтар мен басқа да төлемдердің (алымдар, баждар және т.б.) жиынтығы салық жүйесін құрайды. Бұл ұғымға салық салудың тәртібі мен ережелерін реттейтін заңдар жиыны және сондай - ақ, мемлекеттік салық мекемелерінің қызметтері мен құрылымы кіреді.
Салық жүйесі салық салу мен оларды құрудағы нақты әдістерді орнататын мемлекеттің сәйкестелген заң баптарына негізделеді. Салық жүйесіне салықтардыжинау мен оларды төлеуді бақылау мекемелері, яғни салық инспекциясы және салық полициясы кіреді.
2.2. Салықтың түрлері
Салықтар сантүрлі және түрлеріне қарай бұтақталған жүйені құрайды. Салықтар әртүрлі топтарға бөлінеді:
салық алыну сипатына қарай (тура және жанама);
басқару деңгейіне қарай (федералдық, аймақтық, жергілікті, муниципалды);
салық салыну нысанына қарай (қызметтерге, тауарларға салынатын салықтар, табыстарға, пайдаға, жылжымайтын мүліктерге және т.б. салынатын салықтар);
салық салыну субъектісіне қарай (физикалық және заңды тұлғалардан алынатын салық);
салықтың сақсатты белгіленуіне қарай (арнайы, жалпы).
Салықтарды тереңірек қарастырып өтейік. Мемлекет тура салықты салық төлеушілердің табысынан және мүлігінен тікелей алады. Бұл жағдайда салық нысаны болып табыс (еңбекақы, пайыз, пайда және т.б.) және салық төлеушілердің мүліктері есептеледі (үй, саяжай, жер, автокөлік).
Жанама салықтар сатып алынатын тауарлардығ бағасы мен қызмет көрсетулердің тарифтеріне үстеме түрінде орнатылады.
Жанама салықтың ерекшелігі, оны заңды және физикалық тұлғалардың барлығы төлемейді, оны тек қана жанама салық салынған тауарлар мен қызмет көрсетулерді сатып алатын адамдар ғана төлейді.
Жанама салық мөлшері сатып алушының табысына байланысты емес.
Жанама салықтар үш түрде белгіленеді: кеден бажы, акциздер, қазыналық (монополиялық).
Кеден бажы - бұл сыртқы сауда операцияларын жүргізетіндердің бәрі төлейтін, экспорт, импорт және транзиттік тауарларға салынатын жанама салық.
Өз елінің кәсіпкерлерін шетел бәсекелестерінен қорғағысы келетін жағдайда және өз елінде олардың тауарларының бағасы жоғары деңгейде ұстап тұру мақсатында, мемлекет қолдампаздық (протекциялық) саясатты қолданады. Ол ішкі нарықты импорт тауарларының еніп кетуінен қорғайтын қолдампаздық, кеден бажының көмегімен іске асырылады.
Акциз салығы жаппай өндіріс тауарларына (темекі, тұз, қант, спирт ішімдіктері, сіреңке және т.б.), сондай - ақ түрлі коммуналдық, көлік және басқа қызметтерге салынады.
Қазыналық (монополиялық) салықтар өндірісі мен сатылуы мемлекеттік монополия болып табылатын жаппай сұраныс тауарларына жанама түрде салыну арқылы бюджетті толтырады.
Салық мөлшерлемесінің белгіленуіне байланысты салық салудың үш түрін ажыратады: 1) пропорционалды салық; 2) прогрессивті салық; 3) регрессивті салық.
Пропорционалды салықтар табыс өзгергенде орташа және шекті салық мөлшерлемелері тұрақты болып қалуымен ерекшеленеді.
Пропорционалды салықтар
Табыс, доллар
Салық мөлшерлемесі, %
Салық көлемі, доллар
100
10
10
200
10
20
300
10
30
салық төлегенге дейінгі табыс
салық төленгеннен кейінгі табыс
45˚
1сурет. Салық төленгенге дейінгі табыс
Егер табыс өскенде салықтың орташа және шекті мөлшерлемелері өсетін болса, онда салықтар прогрессивті болады. Орташа және шекті мөлшерлемелердің арасында тура тәуелділік болады: шекті мөлшерлеменің өсуі орташаның өсуіне алып келеді және керісінше, шекті мөлшерлеменің төмендеуі орташаның төмендеуіне алып келеді.
Прогрессивті салық
Табыс, доллар
Салық мөлшерлемесі, %
Салық көлемі, доллар
100
10
10
200
12
24
300
15
45
Прогрессивті салықтың мысалы ретінде көптеген елдердегі жеке табыс салығын алуға болады.
Регрессивті салықтар дегеніміз - орташа салық мөлшерлемесі табыстың қысқаруына байланысты ұлғайып, ал табыс көбейгенде керісінше орташа салық мөлшерлемесі азаятын салықтардың түрі.
Регрессивті салық
Табыс, доллар
Салық мөлшерлемесі, %
Салық көлемі, доллар
100
15
15
200
12
24
300
10
30
Прогрессивті салық халықтың әртүрлі топтарының арасында табысты тең шамамен бөлуге мүмкіндік береді, себебі салық ауыртпалығының көп бөлігі бай адамдардың үлесіне күшейтеді, себебі оның кедей бөлігі байларға қарағанда өз табыстарының көп бөлігін салыққа төлейді. Салықтың бұл түрі айқын түрде көп қолданылмайды, бірақ жанама салықтар сатып алушылар табысындағы үлестер тұрғысынан қарағанда регрессивті сипатта болады. Жанама салықтар тауардың бағасының бір бөлігі болғандықтан, сатып алушының табысындағы оның үлесі табыс азайған сайын көо болады және керісінше табыс жоғарылаған сайын оның үлесі азаяды. Сондықтан акциз салығының сипаты регрессивті болады. Мысалы, темекінің бір қорабына салынатын акциз салығы 10 теңге болса, онда табысы 10000 теңге болатын тұтынушының бюджетіндегі оның үлесі 0,1%, ал табысы 50000 теңге болатын тұтынушының бюджетіндегі оның үлесі 0,02% - ды құрайды.
Сонымен қатар макроэкономикада салықтар автономды және табыс салығы деп те бөлінеді.
Автономды (немес аккордтық) салықтар (autonomous taxes - Tx) - табыс деңгейіне тәуелді емес салықтар.
Табыс салығы (inсome taxes) жиынтық табыстың мөлшеріне байланысты болып келеді және салық түсімдерінің көлемі (t ∙ Y) формуласымен анықталады, бұндағы: t - салық мөлшерлемесі, Y - жиынтық табыс.
Салық функциясы (салық түсімдерінің көлемі) тең болады:
Tx = Tx + t ∙ Y
Салық мөлшерлемесінің өзі орташа және шекті болып бөлінеді.
Орташа салық мөлшерлемесі (average tax rate) салық слмасын табыс шамасына бөлгенге тең және төмендегі формуламен анықталады:
t(a) = (TxY) ∙ 100%
Ал шекті салық мөлшерлемесі (marginal tax rate) - салық сомасы шамасының өсімшесі мен табыс көлемі өсімшесінің пайыздық қатынастарына тең және табыс қосымша бір бірлікке өскенде салық сомасы қандай шамаға өсетінін көрсетеді.
Экономикада салық салудың прогрессивтік жүйесі әрекет жасайды деп ұйғарайық және 50 мың долл. - ға дейінгі табысқа 20% мөлшеріндегі салық салынады, ал 50 мың долл. - дан жоғары табысқа 50% мөлшеріндегі салық салынады делік. Егер адам 60 мың долл. табыс табатын болса, онда ол 15 мың долл. (50 ∙ 0,2 + 10 ∙ 0,5 = 10 + 5 = 15) салық төлейді, яғни 10 мың долл. 50 мың доллардан және 5 мың долл. - 50 мың долл. асып түскен сомадан, яғни 10 мың долл. Салықтың орташа мөлшерлемесі 15 60 = 0,25, немесе 25%, ал салықтың шекті мөлшерлемесі 5 10 =0,5, немесе 50% - ға тең болады.
Салықтың орташа және шекті мөлшерлемелерінің ара қатынасы салық салу жүйесін анықтауға мүмкіндік береді: а) прогрессивті салық салу жүйесінде салықтың шекті мөлшерлемесі орташадан жоғары болады; ә) пропорционалды салық салу жүйесінде салықтың орташа және шекті мөлшерлемелері тең болады; б) регрессивті салық салу жүйесінде салықтың шекті мөлшерлемесі орташадан аз болады.
2.3. Салықтардың экономикаға әсері
Салықтар жиынтық сұранысқа және ұсынысқа да ықпал етеді.
1. Жиынтық сұраныс. Салықтар жиынтық сұраныстың екі басты компонентіне - тұтыну шығынына және инвестициялық шығындарға әсер етеді, сондықтан жиынтық сұранысқа жанама ықпал жасайды.
Салықтардың өсуі тұтыну шығындарының төмендеуіне алып келеді, себебі қолма - қол табыс азаяды, сондай - ақ салықтардың өсуі инвестициялық шығындарды да төмендетеді (салықтарды төлегеннен кейін фирмалардың пайдаларының шамасы азаяды, ал пайданың белгілі - бір бөлігі таза инвестицияның қайнар көзі екені белгілі), осылайша жиынтық сұраныс қысқарады. Ал, егер салықтар төмендесе, онда жиынтық сұраныс өседі.
2. Жиынтық ұсыныс. Фирмалар салықтарды шығындар деп қарастырылғандықтан, салықтардың жоғарлауы жиынтық ұсыныстың қысқаруына, ал салықтардың азаюы іскерлік белсіндіктің және өндіріліс көлемінің жоғарлауына алып келеді. Салықтардың жиынтық ұсынысқа ықпалын түбегейлі зерттеу тәжіребесі АҚШ президенті Р.Рейганның экономикалық кеңесшісі, америкалық экономист ұсыныстың экономикалық теория концепциясының негізгі қалаушылардың бірі Артур Лаффердің еңбегі деп есептеледі. Лаффер оның көмегімен салық мөлшерлемесі өзгерісінің мемлекеттік бюджетке түсетін салықтық түсімдердің жалпы сомасына тигізетін ықпалын көрсететін гипотетикалық қисық тұрғызды. (Қисықтың гипотетикалық деп аталатын себебі, Лаффер өзінің тұжырымдарын статистикалық деректерді талдау негізінде жасаған жоқ, ол тұжырымдарын гипотеза, яғни логикалық пайымдаулар мен теориялық ой тұжырымдаулар негізінде жасады). Лаффер өз талдауында салық функциясын қарастырды: T=tY, яғни табысқа салынатын салық мөлшерлемесі өзгерісінің іскерлік белсенділік деңгейі мен салық түсімдерінің шамасына тигізетін ықпалын қарастырды.
Лаффер салық түсімдер өзінің ең жоғарғы деңгейіне (Tmax) жететін оптималды салық мөлшерлемесі (tопт) болатынын көрсетеді. Егер салық мөлшерлемесін жоғарылатса (мысалы, t₁-ге дейін), онда іскерлік белсенділік деңгейі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz