Агроценоздар мен агроэкожүйелер

Агроценоздар. Ауылшаруашылығына пайдаланатын жерлерде түзiлетiн биоценоздар агроценоздар деп аталады. Олардың табиғи бiрлестiктерден бiрнеше айырмашылығы бар, бiрiншiден оған кiретiн түрлер саны аз, және екiншiден, бұл бiрлестiктiң негiзгi мүшесi – мәдени өсiмдiктердiң бәсекелестерi мен зиянкестерiне қарсы тұру қабiлетi төмен. Мәдени өсiмдiктердiң селекцияда адам пайдасына қарай өзгергенi соншалықты, адамның көмегiнсiз тiршiлiк үшiн күресте жеңiп шыға алмайды.
Агроценоздарға адамзат көп энергия жұмсайды (адамдар мен жануарлардың бұлшықеттi энергиясы, тыңайтқыш себу және қосымша суғару жұмыстарына жұмсалатын энергиямен байланысты ауылшаруашылық машиналарының жұмысы және тағы басқа). Табиғи биоценоздар энергияның мұндай қосымша түрiн сiңiрмейдi. Егiндiктерде өсiмдiктiң бiр түрiн өсiредi. Шаруашылықты көзқарас жағынан, үлгiлi агроценоз бiр ғана түрден, ал үлгiлi қоректiк тiзбек екi буыннан тұруы керек едi: өсiмдiк – адам немесе өсiмдiк – үй жануарлары. Бiрақ мұндай жүйе табиғатта болмайды, өйткенi ол тұрақсыз. Егiндiкте егу жұмысынан соң, егiнге үздiксiз антропогендi әсер жағдайында тiрiшiлiк етуге қабiлеттi түрлерден тұратын әртүрлi бiрлестiктер түзiледi. Үш-төрт буыннан тұратын тiзбектер түзiледi, түрлер арасында бәсекелестiк өзара-қатынас және басқа да қатынас түрлерi қалыптасады. Мысалы, егiндiктегi бидай өсiмдiгiнде орташа шамамен буынаяқтылардың 300-ге жақын түрлерi кездеседi. Сонымен бiрге, ол жерде кемiрушiлер, құстар, әртүрлi саңырауқұлақтар, топырақтағы омыртқасыз жануарлар, бактериялар, арам шөптердiң көптеген түрлерi мекен етедi. Сонымен, агроценоздарда жүздеген және мыңдаған түрлер өзара әрекеттескенмен, бұл әртүрлiлiк табиғи бiрлестiкке қарағанда аз. Адамның арам шөптер мен мәдени өсiмдiктердiң зиянкестерiмен күресте бумеранг эффектiсi түзiледi. Қазiргi кездегi ауылшаруашылығында өсiмдiктi қорғаудың әртүрлi химиялық заттарын –пестицидтердi қолданады. Сонымен, агроценозда түзiлген реттеушi байланыстар бұзылады. Қоректiк тiзбектiң жоғарғы деңгейiнде тұрған жыртқыштар мен паразиттер өзi қоректенетiн түрлерге қарағанда уларға сезгiштiгi жоғары болады. Реттеушiлерден босатылып қалған зиянкестер санның одан әрi жаңа көбеюiне әсер етедi.
Бұл экологиялық тұйықтың бiрғана жағы бар — агроценоздарды шексiз қарапайымдандыру, олардағы жеке түрлер санын реттеу. Егер қоректiк тiзбекте — өсiмдiкқоректi жәндiктер — паразит соңғы буынды арттырса, онда бұл өнiмнiң сақталуына әкеп соқтырады.
Зиянкестердiң санын азайту үшiн тiрi организмдер – жыртқыш немесе паразит насекомдарды, жәндiкқоректi немесе жыртқыш құстарды, бактерияларды, вирустарды және тағы басқа пайдалануды – күресудiң биологиялық әдiсi деп атайды. Жеке түрлердiң санын тұрақты реттеудi тек күрделi бiрлестiк қана жүргiзе алады. Егер ол егiндiкте дамыса, онда мәдени өсiмдiктердiң өнiмi төмендейдi, өйткенi оның бiр бөлiгi қоректiк тiзбекке өтедi, бiрақ өнiм тұрақтанады, жаппай көбейген зиянкестерден зардап шегу қаупi төмендейдi. Сондықтан ауылшаруашылық практикасында қазiргi бағыттардың бiрi – егiндiктерде де, қоршаған ортада да түрлiк байлықты сақтап тұру болып табылады. Адам агроценозда топырақтүзiлу процесiне және топырақ өнiмiн ұстап тұруға жауапты топырақ организмдерiнiң көптүрлiлiгiн сақтауға ұмтылуы тиiс. Себептердiң тағы бiр тобы, яғни агроценоздар тұрақсыздығын анықтайтын себептер адамдардың егiн өнiмiн үздiксiз алуына орай, зат алмасуды толық ұстап тұра алмайтындығына байланысты. Егiндер мен бақшаларда адамдар топырақты биогендi элементтермен минералды немесе органикалық тыңайтқыш ретiнде құнарландырмаса, топырақ бұзылатыны бәрiмiзге белгiлi. Ауылшаруашылыққа пайдаланатын жерлерде заттардың биологиялық тұрақты алмасуын ұстап тұруы агроэкожүйелердi экологиялық сауатты ұйымдастырғанда ғана жүредi. Агроэкожүйелер — ауылшаруашылық өнiмдi алу мен оның құрамдас бөлiктерiн егiнге