Өскемен қаласына сырттан әкелінетін көкеністер мен жемістерінің нитраттармен ластануы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 НИТРАТТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Нитраттар ұғымына түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Нитраттардың негізгі көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Нитраттардың адам ағзасына рұқсат етілген мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.4 Адам ағзасындағы нитраттар метоболизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.5 Азот қосылыстарының адам ағзасына кері әсері және нитраттармен
улану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНА СЫРТТАН ӘКЕЛІНЕТІН КӨКЕНІСТЕР МЕН ЖЕМІСТЕРДІҢ НИТРАТПЕН ЛАСТАНУЫН АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Көкеністер мен жеміс.жидектердегі нитраттардың шекті рауалы деңгейі..21
2.2 Өсімдіктердің нитраттарды жинақтаудағы биологиялық ерекшеліктері ... ..24
2.3 Көкеністер мен жеміс.жидектер құрамындағы нитраттарды анықтаудың
әдіс . тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.4 Шығыс Қазақстан облысының өсімдік өнімдерінің қауіпсіздік жағдайының талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.4 Өскемен қаласының көкеністері мен жеміс.жидектерінің құрамындағы нитрат мөлшерін иономерлік әдіс.тәсіл арқылы анықтау ... ... ... ... ... ... ..38
2.5 Көкеністер мен жеміс.жидектер құрамындағы нитрат мөлшерін азайтуға бағытталған ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОСЫМША Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОСЫМША В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОСЫМША Г ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОСЫМША Д ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 НИТРАТТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Нитраттар ұғымына түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Нитраттардың негізгі көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Нитраттардың адам ағзасына рұқсат етілген мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.4 Адам ағзасындағы нитраттар метоболизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.5 Азот қосылыстарының адам ағзасына кері әсері және нитраттармен
улану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНА СЫРТТАН ӘКЕЛІНЕТІН КӨКЕНІСТЕР МЕН ЖЕМІСТЕРДІҢ НИТРАТПЕН ЛАСТАНУЫН АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Көкеністер мен жеміс.жидектердегі нитраттардың шекті рауалы деңгейі..21
2.2 Өсімдіктердің нитраттарды жинақтаудағы биологиялық ерекшеліктері ... ..24
2.3 Көкеністер мен жеміс.жидектер құрамындағы нитраттарды анықтаудың
әдіс . тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.4 Шығыс Қазақстан облысының өсімдік өнімдерінің қауіпсіздік жағдайының талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.4 Өскемен қаласының көкеністері мен жеміс.жидектерінің құрамындағы нитрат мөлшерін иономерлік әдіс.тәсіл арқылы анықтау ... ... ... ... ... ... ..38
2.5 Көкеністер мен жеміс.жидектер құрамындағы нитрат мөлшерін азайтуға бағытталған ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОСЫМША Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОСЫМША В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОСЫМША Г ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОСЫМША Д ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Көкеністер мен жеміс-жидектер адам ағзасын дәрумендер, микроэлементтер, пектиндер, органикалық қышқылдар сияқты қажетті заттармен қамтамасыз ететін негізгі көз болып табылады. Алайда осы аталған өсімдік түрлері арқылы адам ағзасының қалыпты өмір сүруіне зиянын тигізетін нитраттар мөлшері де көп түседі. Табиғаттағы азот айналымының бір тармағы болып табылатын нитраттар дені сау адам ағзасында тез сіңіріліп, тез сыртқа шығарылады. Адам ағзасына рұқсат етілген тәуліктік мөлшері 1 кг адам массасына - 5 мг нитрат. Бірақ, нитраттардың адам ағзасына ұзақ әрі көп мөлшерде түсуі денсаулықта үлкен ақаулықтарды туғызуы мүмкін [3; Б.5].
Өскемен қаласында сатылатын көкеністер мен жеміс-жидектердің көбі Орта Азия елдері: Қытай, Өзбекстан, Қырғызстан т.б. тасымалданады.
Көшетханаларда азотты тыңайтқыштармен аса көп мөлшерде байытылып, қолайсыз жағдайларда өсірілген олардың біраз бөлігінде нитраттар мөлшері шекті мөлшерден асып кетеді. Әрі Қазақстанға тасымалдану барысында қалыпты, біркелкі температураны қолдануға мүмкіншілік жоқ болғандықтан көкеністер мен жеміс-жидектердегі нитраттар мөлшері еселене түседі. Осындай көкеністер мен жеміс-жидектерді пайдаланған адам ағзасына 70-80 пайыз нитраттар түседі. Жеке-дара олар адам ағзасына еш қауіпсіз, себебі бұл қосылыстардың көп бөлігі зәр арқылы сыртқа шығарылады (65-90 пайыз күніне). Алайда, пайдаланылатын жемістер мен көкеністерде нитраттар мөлшері көп болса, олардың біраз бөлігі (5-7 пайыз) ас-қорыту жүйесінде аминдер және амидтермен өзара әсерлесуге түсіп, ағзаға қауіпті нитриттерге (азотты қышқыл тұздарына) айналып кетуі мүмкін. Қанға түскен нитриттер II валентті темірді III валенттіге дейін тотықтырады. Соның нәтижесінде оттегіні ұлпалар мен мүшелерге тасымалдай алмай, тұншықтыруға әкелетін метгемоглобин түзіледі. Өмірге деген қауіп қандағы метгемоглобиннің мөлшері 20 пайыз және одан асса туындайды. Бұл кезде адамның қан қысымы төмендеп, бауыр функциясы бұзылады, күш қуаты мен ақыл-ой белсенділігі төмендейді.
Әсіресе, нитраттар мен нитриттерге ерте жастағы балалар сезімтал,
себебі олардың ферментативті жүйесі әлсіз функцияналданған. Балалардан басқа нитриттармен улану қаупі жоғары топқа жүрек-қан тамыр, тыныс алу ауруларымен ауыратын адамдар, аяғы ауыр әйелдер, егде адамдар жатады. Себебі, олардың ағзасында мүшелер мен ұлпалар азот немесе азотты қышқылдың әсерінсіз-ақ оттегімен жеткіліксіз тасымалданады [8; Б.154].
Жұмыстың негізгі мақсаты Өскемен қаласына сырттан әкелінетін көкеністер мен жеміс-жидектердің жекелеген түрлерінің нитратпен ластануын анықтау болып табылады.
Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
- нитраттардың негізгі көздерін анықтау;
- азот қосылыстарының адам ағзасына кері әсерін көрсету;
- Өскемен қаласына сырттан әкелінген кей көкеністер мен жеміс- жидектер құрамындағы нитраттар мөлшерін есептеу;
- көкеністер мен жеміс-жидектердегі нитраттарды төмендететін шараларды ұсыну.
Жұмыстың зерттеу объектісі болып Өскемен қаласына сырттан тасымалданатын көкеністер мен жеміс-жидектер құрамындағы нитрат мөлшері табылады.
Зерттеу нысаны ретінде көкеніс және жеміс-жидек дақылдары алынды.
Осы жұмыста зерттеудің теориялық, экспериментальды, аналитикалық-зертханалық әдістері қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың, эколог, биолог, химик, биотехнологтардың өсімдіктер, көкеніс пен жеміс-жидектер, азот қосылыстары туралы ғылыми еңбектері, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар, озат ғалымдардың іс-тәжірибелері негізінде құрылды. Өндірістік іс-тәжірибе барысында зерттеуге қажетті ақпараттар алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы алғаш рет Өскемен қаласына сырттан
Көкеністер мен жеміс-жидектер адам ағзасын дәрумендер, микроэлементтер, пектиндер, органикалық қышқылдар сияқты қажетті заттармен қамтамасыз ететін негізгі көз болып табылады. Алайда осы аталған өсімдік түрлері арқылы адам ағзасының қалыпты өмір сүруіне зиянын тигізетін нитраттар мөлшері де көп түседі. Табиғаттағы азот айналымының бір тармағы болып табылатын нитраттар дені сау адам ағзасында тез сіңіріліп, тез сыртқа шығарылады. Адам ағзасына рұқсат етілген тәуліктік мөлшері 1 кг адам массасына - 5 мг нитрат. Бірақ, нитраттардың адам ағзасына ұзақ әрі көп мөлшерде түсуі денсаулықта үлкен ақаулықтарды туғызуы мүмкін [3; Б.5].
Өскемен қаласында сатылатын көкеністер мен жеміс-жидектердің көбі Орта Азия елдері: Қытай, Өзбекстан, Қырғызстан т.б. тасымалданады.
Көшетханаларда азотты тыңайтқыштармен аса көп мөлшерде байытылып, қолайсыз жағдайларда өсірілген олардың біраз бөлігінде нитраттар мөлшері шекті мөлшерден асып кетеді. Әрі Қазақстанға тасымалдану барысында қалыпты, біркелкі температураны қолдануға мүмкіншілік жоқ болғандықтан көкеністер мен жеміс-жидектердегі нитраттар мөлшері еселене түседі. Осындай көкеністер мен жеміс-жидектерді пайдаланған адам ағзасына 70-80 пайыз нитраттар түседі. Жеке-дара олар адам ағзасына еш қауіпсіз, себебі бұл қосылыстардың көп бөлігі зәр арқылы сыртқа шығарылады (65-90 пайыз күніне). Алайда, пайдаланылатын жемістер мен көкеністерде нитраттар мөлшері көп болса, олардың біраз бөлігі (5-7 пайыз) ас-қорыту жүйесінде аминдер және амидтермен өзара әсерлесуге түсіп, ағзаға қауіпті нитриттерге (азотты қышқыл тұздарына) айналып кетуі мүмкін. Қанға түскен нитриттер II валентті темірді III валенттіге дейін тотықтырады. Соның нәтижесінде оттегіні ұлпалар мен мүшелерге тасымалдай алмай, тұншықтыруға әкелетін метгемоглобин түзіледі. Өмірге деген қауіп қандағы метгемоглобиннің мөлшері 20 пайыз және одан асса туындайды. Бұл кезде адамның қан қысымы төмендеп, бауыр функциясы бұзылады, күш қуаты мен ақыл-ой белсенділігі төмендейді.
Әсіресе, нитраттар мен нитриттерге ерте жастағы балалар сезімтал,
себебі олардың ферментативті жүйесі әлсіз функцияналданған. Балалардан басқа нитриттармен улану қаупі жоғары топқа жүрек-қан тамыр, тыныс алу ауруларымен ауыратын адамдар, аяғы ауыр әйелдер, егде адамдар жатады. Себебі, олардың ағзасында мүшелер мен ұлпалар азот немесе азотты қышқылдың әсерінсіз-ақ оттегімен жеткіліксіз тасымалданады [8; Б.154].
Жұмыстың негізгі мақсаты Өскемен қаласына сырттан әкелінетін көкеністер мен жеміс-жидектердің жекелеген түрлерінің нитратпен ластануын анықтау болып табылады.
Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
- нитраттардың негізгі көздерін анықтау;
- азот қосылыстарының адам ағзасына кері әсерін көрсету;
- Өскемен қаласына сырттан әкелінген кей көкеністер мен жеміс- жидектер құрамындағы нитраттар мөлшерін есептеу;
- көкеністер мен жеміс-жидектердегі нитраттарды төмендететін шараларды ұсыну.
Жұмыстың зерттеу объектісі болып Өскемен қаласына сырттан тасымалданатын көкеністер мен жеміс-жидектер құрамындағы нитрат мөлшері табылады.
Зерттеу нысаны ретінде көкеніс және жеміс-жидек дақылдары алынды.
Осы жұмыста зерттеудің теориялық, экспериментальды, аналитикалық-зертханалық әдістері қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың, эколог, биолог, химик, биотехнологтардың өсімдіктер, көкеніс пен жеміс-жидектер, азот қосылыстары туралы ғылыми еңбектері, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар, озат ғалымдардың іс-тәжірибелері негізінде құрылды. Өндірістік іс-тәжірибе барысында зерттеуге қажетті ақпараттар алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы алғаш рет Өскемен қаласына сырттан
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Банкина Т.А., Иванова Н.А., Орлов В.В. О взаимозависимости регламентов по применению азотных удобрений и предельных норм нитратов в капусте // Экологические проблемы накопления нитратов в окружающей среде.-Пущино,1989.-С.127-128.
2 Барсельянец Г.Б., Хечутова Р.М., Петросян Л.О., Мартиросян И.М. Токсикологическая характеристика натриевой селитры // Минеральные удобрения и качество пищевых продуктов.- Таллинн,1980
3 Богатырев Ю. В помощ потребителю.- Новосибирск,1991.-С. 13-30.
4 Боговский П.А. Современное состояние проблемы канцерогенных N- нитрозосоединений // Канцерогенные N- нитрозосоединения и их предшественники- образование и определение в окружающей среде. Таллин,1981.- С.5-8.
5 Боговский П.А.Азотные удобрения и проблем рака // Минеральные удобрения и качество продуктов питания.-Таллинн,1981.-С.24-27
6 Болотов М.П., Соболева Е.А. О востановлении нитратов в нитриты в свекольном соке // Вопросы питания.-1971.-№ 6.-С.48-50
7 Волкова Н.В. Гигиенические значения нитратов и нитритов в плане отдаленных последствий их действия на организм.-Таллинн,1977.-С.331-332
8 Габович Р.Д., Припутина Л.С. Гигиенические основы охраны продуктов питания от вредных химических веществ.- К,1987
9 Гукова М.М., Али Хасан Касем, Глунцов Н.М. Дозы удобрений и качество плод тепличного огурца // Картофель и овощи.- 1981.- № 1.-С. 27-28
10 Давыдов Р.М., Калинина И.Г., Моисеев Ю.В. Нитраты и разрушение аскарбиновой кислоты // Экологические проблемы накопления нитратов в окружающей среде .-Пущино, 1989
11 Жукова Г.Ф., Авясов Р. М., Ливщиц Б.М. Влияние некоторых пищевых добавок и пищевых продуктов на образование N –нитроаминов из предшественников в желудке крыс // Канцерогенные N-нитросоединения и их предшественники- образование и определение в окружающей среде.-Таллин,1981
12 Зарубин Г.П., Дмитриев М,Т., Приходько Е.И., Мишщихин В.А. Гигиеническая оценка нитратов в пищевых продуктах // Гигиена и санитария.-1984.- № 7.- С. 49-52
13 Зинченко Р.Ф., Москалюк Л.И., Жуковский О.М., Влияние кулинарной обработки и хранения растительных продуктов на содержание в них азотных веществ (нитратов и нитритов) // Теоритические и практические аспекты изучения питания человека.-М,1980
14 Капанадзе Ш.Х. К вопросу установления предельно допустимой концентрации нитратов в воде // Гигиена и санитария,- 1961.- № 9. –С. 7-11
15 Коммонер Б. Технология прибыли.- М,1976
16 Корчагин В.Н.Защита растений от вредителей и болезней на садова-огородном участке.-Справочник.- М:Агромпромиздат,1988
17 Красковсий Г.Н., Васюкович Л.Я., Лужская Х.И., Митченков В.Т., Роома М.Я. Методические подходы к установлению максимально допустимой нагрузки нитритов и нитратов, поступающих с водой и пищей // Гигиена и санитария.-1982.- № 4.- С. 23-24
18 Митченков В.Т., Яковлева Е.С., Косенкова Ю.А., Групп Ж.М. Влияние витаминов, сахаров, органических и аминокислот на концентрацию нитратов и нитритов//Канцерогенные N-нитрозосоединения и их предшественники-образование и определение в окружающей среде.-Таллин,1981
19 Мишустин Е.Н. Возможные экологические последствия нерационального применения азотных минеральных удобрений // Экологические последствия применения агрохимикатов.- Пущино,1982
20 Молдахметов З.М., Ғазалиев А.М, Фазылов С.Д. «Экология негіздері», Қарағанды, 2002
21 Мурох В.И. Минеральные удобрения и проблемы качества продуктов питания // Вопросы питания.-1988.- №2.-С. 4-7
22 Мурох В.И. Проблема нитратов в пищевых продуктах и некоторые пути
ее решения // Здравохранение Белоруссии.-1989.- № 1.-С. 47-50
23 Назарюк В. М., Якименко В.Н. Пути снижения содержания нитратов в овощной продукции // Экологические проблемы накопления нитратов в окружающей среде.-Пущино,1989
24 Опополь Н.И, Добрянская Е.В., Чернокан В.Ф., Опинка И.М. Определение допустимой суточной дозы нитратов в рационе питания человека// Проблема гигиены труда и окружающей среды.- Кишинев,1987.-С.59-65
25 Опополь Н.И., Добрянская Е.В. Нитраты.-Кишинев,1986
26 Оспанова Г.С., Бозшатаева. «Экология», Алматы: Экономика,2002
27 Петров М.М., Л.А. Михелев. Неорганическая химия – Л.: Химия, 1974
28 Попова Г.В., Трофимова М.Г. Задача первостепенной важности // Защита растений.-1984
29 Саноцкий И.В., Фоменко В.И. Отдаленные последствия влияния химических соединений на организм.-М,1979
30 Фадеев В.М. Быстрое обнаружение нитратов в овщах, кормах и воде.-Новосибирск,1987
31 Широков Е.П., Полегаев В.И. Хранение и переработка плодов и овощей.- М,1989
Яблоков А.В., Остроумов С.А. Уровни охраны
1 Банкина Т.А., Иванова Н.А., Орлов В.В. О взаимозависимости регламентов по применению азотных удобрений и предельных норм нитратов в капусте // Экологические проблемы накопления нитратов в окружающей среде.-Пущино,1989.-С.127-128.
2 Барсельянец Г.Б., Хечутова Р.М., Петросян Л.О., Мартиросян И.М. Токсикологическая характеристика натриевой селитры // Минеральные удобрения и качество пищевых продуктов.- Таллинн,1980
3 Богатырев Ю. В помощ потребителю.- Новосибирск,1991.-С. 13-30.
4 Боговский П.А. Современное состояние проблемы канцерогенных N- нитрозосоединений // Канцерогенные N- нитрозосоединения и их предшественники- образование и определение в окружающей среде. Таллин,1981.- С.5-8.
5 Боговский П.А.Азотные удобрения и проблем рака // Минеральные удобрения и качество продуктов питания.-Таллинн,1981.-С.24-27
6 Болотов М.П., Соболева Е.А. О востановлении нитратов в нитриты в свекольном соке // Вопросы питания.-1971.-№ 6.-С.48-50
7 Волкова Н.В. Гигиенические значения нитратов и нитритов в плане отдаленных последствий их действия на организм.-Таллинн,1977.-С.331-332
8 Габович Р.Д., Припутина Л.С. Гигиенические основы охраны продуктов питания от вредных химических веществ.- К,1987
9 Гукова М.М., Али Хасан Касем, Глунцов Н.М. Дозы удобрений и качество плод тепличного огурца // Картофель и овощи.- 1981.- № 1.-С. 27-28
10 Давыдов Р.М., Калинина И.Г., Моисеев Ю.В. Нитраты и разрушение аскарбиновой кислоты // Экологические проблемы накопления нитратов в окружающей среде .-Пущино, 1989
11 Жукова Г.Ф., Авясов Р. М., Ливщиц Б.М. Влияние некоторых пищевых добавок и пищевых продуктов на образование N –нитроаминов из предшественников в желудке крыс // Канцерогенные N-нитросоединения и их предшественники- образование и определение в окружающей среде.-Таллин,1981
12 Зарубин Г.П., Дмитриев М,Т., Приходько Е.И., Мишщихин В.А. Гигиеническая оценка нитратов в пищевых продуктах // Гигиена и санитария.-1984.- № 7.- С. 49-52
13 Зинченко Р.Ф., Москалюк Л.И., Жуковский О.М., Влияние кулинарной обработки и хранения растительных продуктов на содержание в них азотных веществ (нитратов и нитритов) // Теоритические и практические аспекты изучения питания человека.-М,1980
14 Капанадзе Ш.Х. К вопросу установления предельно допустимой концентрации нитратов в воде // Гигиена и санитария,- 1961.- № 9. –С. 7-11
15 Коммонер Б. Технология прибыли.- М,1976
16 Корчагин В.Н.Защита растений от вредителей и болезней на садова-огородном участке.-Справочник.- М:Агромпромиздат,1988
17 Красковсий Г.Н., Васюкович Л.Я., Лужская Х.И., Митченков В.Т., Роома М.Я. Методические подходы к установлению максимально допустимой нагрузки нитритов и нитратов, поступающих с водой и пищей // Гигиена и санитария.-1982.- № 4.- С. 23-24
18 Митченков В.Т., Яковлева Е.С., Косенкова Ю.А., Групп Ж.М. Влияние витаминов, сахаров, органических и аминокислот на концентрацию нитратов и нитритов//Канцерогенные N-нитрозосоединения и их предшественники-образование и определение в окружающей среде.-Таллин,1981
19 Мишустин Е.Н. Возможные экологические последствия нерационального применения азотных минеральных удобрений // Экологические последствия применения агрохимикатов.- Пущино,1982
20 Молдахметов З.М., Ғазалиев А.М, Фазылов С.Д. «Экология негіздері», Қарағанды, 2002
21 Мурох В.И. Минеральные удобрения и проблемы качества продуктов питания // Вопросы питания.-1988.- №2.-С. 4-7
22 Мурох В.И. Проблема нитратов в пищевых продуктах и некоторые пути
ее решения // Здравохранение Белоруссии.-1989.- № 1.-С. 47-50
23 Назарюк В. М., Якименко В.Н. Пути снижения содержания нитратов в овощной продукции // Экологические проблемы накопления нитратов в окружающей среде.-Пущино,1989
24 Опополь Н.И, Добрянская Е.В., Чернокан В.Ф., Опинка И.М. Определение допустимой суточной дозы нитратов в рационе питания человека// Проблема гигиены труда и окружающей среды.- Кишинев,1987.-С.59-65
25 Опополь Н.И., Добрянская Е.В. Нитраты.-Кишинев,1986
26 Оспанова Г.С., Бозшатаева. «Экология», Алматы: Экономика,2002
27 Петров М.М., Л.А. Михелев. Неорганическая химия – Л.: Химия, 1974
28 Попова Г.В., Трофимова М.Г. Задача первостепенной важности // Защита растений.-1984
29 Саноцкий И.В., Фоменко В.И. Отдаленные последствия влияния химических соединений на организм.-М,1979
30 Фадеев В.М. Быстрое обнаружение нитратов в овщах, кормах и воде.-Новосибирск,1987
31 Широков Е.П., Полегаев В.И. Хранение и переработка плодов и овощей.- М,1989
Яблоков А.В., Остроумов С.А. Уровни охраны
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Экология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНА СЫРТТАН ӘКЕЛІНЕТІН КӨКЕНІСТЕР МЕН
ЖЕМІСТЕРІНІҢ НИТРАТТАРМЕН ЛАСТАНУЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 НИТРАТТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Нитраттар ұғымына
түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
1.2 Нитраттардың негізгі
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .8
1.3 Нитраттардың адам ағзасына рұқсат етілген
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.4 Адам ағзасындағы нитраттар
метоболизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.5 Азот қосылыстарының адам ағзасына кері әсері және нитраттармен
улану ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНА СЫРТТАН ӘКЕЛІНЕТІН КӨКЕНІСТЕР МЕН ЖЕМІСТЕРДІҢ НИТРАТПЕН
ЛАСТАНУЫН АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Көкеністер мен жеміс-жидектердегі нитраттардың шекті рауалы
деңгейі..21
2.2 Өсімдіктердің нитраттарды жинақтаудағы биологиялық
ерекшеліктері ... ..24
2.3 Көкеністер мен жеміс-жидектер құрамындағы нитраттарды анықтаудың
әдіс -
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.4 Шығыс Қазақстан облысының өсімдік өнімдерінің қауіпсіздік жағдайының
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.4 Өскемен қаласының көкеністері мен жеміс-жидектерінің құрамындағы нитрат
мөлшерін иономерлік әдіс-тәсіл арқылы
анықтау ... ... ... ... ... ... ..38
2.5 Көкеністер мен жеміс-жидектер құрамындағы нитрат мөлшерін азайтуға
бағытталған
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
ҚОСЫМША
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОСЫМША
Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОСЫМША
В ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОСЫМША
Г ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОСЫМША
Д ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Көкеністер мен жеміс-жидектер адам ағзасын дәрумендер,
микроэлементтер, пектиндер, органикалық қышқылдар сияқты қажетті заттармен
қамтамасыз ететін негізгі көз болып табылады. Алайда осы аталған өсімдік
түрлері арқылы адам ағзасының қалыпты өмір сүруіне зиянын тигізетін
нитраттар мөлшері де көп түседі. Табиғаттағы азот айналымының бір тармағы
болып табылатын нитраттар дені сау адам ағзасында тез сіңіріліп, тез сыртқа
шығарылады. Адам ағзасына рұқсат етілген тәуліктік мөлшері 1 кг адам
массасына - 5 мг нитрат. Бірақ, нитраттардың адам ағзасына ұзақ әрі көп
мөлшерде түсуі денсаулықта үлкен ақаулықтарды туғызуы мүмкін [3; Б.5].
Өскемен қаласында сатылатын көкеністер мен жеміс-жидектердің көбі
Орта Азия елдері: Қытай, Өзбекстан, Қырғызстан т.б. тасымалданады.
Көшетханаларда азотты тыңайтқыштармен аса көп мөлшерде байытылып,
қолайсыз жағдайларда өсірілген олардың біраз бөлігінде нитраттар мөлшері
шекті мөлшерден асып кетеді. Әрі Қазақстанға тасымалдану барысында қалыпты,
біркелкі температураны қолдануға мүмкіншілік жоқ болғандықтан көкеністер
мен жеміс-жидектердегі нитраттар мөлшері еселене түседі. Осындай көкеністер
мен жеміс-жидектерді пайдаланған адам ағзасына 70-80 пайыз нитраттар
түседі. Жеке-дара олар адам ағзасына еш қауіпсіз, себебі бұл қосылыстардың
көп бөлігі зәр арқылы сыртқа шығарылады (65-90 пайыз күніне). Алайда,
пайдаланылатын жемістер мен көкеністерде нитраттар мөлшері көп болса,
олардың біраз бөлігі (5-7 пайыз) ас-қорыту жүйесінде аминдер және
амидтермен өзара әсерлесуге түсіп, ағзаға қауіпті нитриттерге (азотты
қышқыл тұздарына) айналып кетуі мүмкін. Қанға түскен нитриттер II валентті
темірді III валенттіге дейін тотықтырады. Соның нәтижесінде оттегіні
ұлпалар мен мүшелерге тасымалдай алмай, тұншықтыруға әкелетін метгемоглобин
түзіледі. Өмірге деген қауіп қандағы метгемоглобиннің мөлшері 20 пайыз және
одан асса туындайды. Бұл кезде адамның қан қысымы төмендеп, бауыр функциясы
бұзылады, күш қуаты мен ақыл-ой белсенділігі төмендейді.
Әсіресе, нитраттар мен нитриттерге ерте жастағы балалар сезімтал,
себебі олардың ферментативті жүйесі әлсіз функцияналданған. Балалардан
басқа нитриттармен улану қаупі жоғары топқа жүрек-қан тамыр, тыныс алу
ауруларымен ауыратын адамдар, аяғы ауыр әйелдер, егде адамдар жатады.
Себебі, олардың ағзасында мүшелер мен ұлпалар азот немесе азотты қышқылдың
әсерінсіз-ақ оттегімен жеткіліксіз тасымалданады [8; Б.154].
Жұмыстың негізгі мақсаты Өскемен қаласына сырттан әкелінетін
көкеністер мен жеміс-жидектердің жекелеген түрлерінің нитратпен ластануын
анықтау болып табылады.
Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
- нитраттардың негізгі көздерін анықтау;
- азот қосылыстарының адам ағзасына кері әсерін көрсету;
- Өскемен қаласына сырттан әкелінген кей көкеністер мен жеміс-
жидектер құрамындағы нитраттар мөлшерін есептеу;
- көкеністер мен жеміс-жидектердегі нитраттарды төмендететін
шараларды ұсыну.
Жұмыстың зерттеу объектісі болып Өскемен қаласына сырттан
тасымалданатын көкеністер мен жеміс-жидектер құрамындағы нитрат мөлшері
табылады.
Зерттеу нысаны ретінде көкеніс және жеміс-жидек дақылдары алынды.
Осы жұмыста зерттеудің теориялық, экспериментальды, аналитикалық-
зертханалық әдістері қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың,
эколог, биолог, химик, биотехнологтардың өсімдіктер, көкеніс пен жеміс-
жидектер, азот қосылыстары туралы ғылыми еңбектері, оқулықтар мен оқу-
әдістемелік құралдар, озат ғалымдардың іс-тәжірибелері негізінде құрылды.
Өндірістік іс-тәжірибе барысында зерттеуге қажетті ақпараттар алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы алғаш рет Өскемен қаласына сырттан
әкелінетін көкеністер мен жеміс-жидектердің жекелеген түрлерінің
құрамындағы нитраттар мөлшері анықталып, олардың қалыпты деңгейден қандай
мөлшерде асып түсетіндігі есептелінді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы берілген зерттеу жұмысының
мәліметтерін Шығыс Қазақстан аумағының санитарлық - гигиеналық қадағалау
орталықтарында пайдалануға болуында.
Зерттеу жұмыстарының қорытындылары Ұлы Отан соғысының 60 жылдық
жеңісіне арналған студенттердің ХІV ғылыми конференциясында Өскемен
қаласына сырттан әкелінген көкеністер мен жеміс-жидектердің нитратпен
ластануы тақырыбымен (Өскемен,2005); Сарсен Аманжолов атындағы Шығыс
Қазақстан Мемлекеттік Университетінің экология және жаратылыстану ғылымдары
факультетінің 17 Студенттік ғылыми-тәжірибелік конференциясында
Өсімдіктердің нитраттарды жинақтаудағы биологиялық ерекшеліктері
тақырыбымен (Өскемен,2008) баяндалып, апробацияланған.
Диплом жұмысы кіріспе, екі негізгі бөлім, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшаларды қамтиды.
1 НИТРАТТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ
1.1 Нитраттар ұғымына түсініктеме
Нитраттар – азот қышқылының (HNO3) тұздары мен эфирлері, кез келген
өсімдіктердің өсуіне қажетті табиғи компонент. Сілтілік металдар мен
нитраттары II топ негізгі топшасы металдары – кальций және басқалары
–көбіне селитралар деп аталады. Нитраттардың барлығы суда жақсы ериді.
Нитраттарды концентрациялы күкірт қышқылымен қосып қыздырғанда ұшқыш азот
қышқылы бөлініп шығады:
NaNO3+H2SO4 = NaH2SO4+HNO3
Буды салқындатқандатқанда түтінденген азот қышқылы алынады. Азот
қышқылын химия лабораториясында осылай алады, ал бұрынғы кезде оны химия
заводтарында да табиғи натрий нитраттынан осылай алған.
Нитраттарға тән қасиет – қыздырғанда ыдырап, басқа заттармен қатар
оттегі түзуі.
Нитраттар топырақтың кез келген түрінде, сонымен қатар ондағы өсетін
барлық өсімдіктер құрамында кездеседі. Түзілуіне байланысты нитраттар 2
топқа бөлінеді: органикалық және бейорганикалық.
Бейорганикалық нитраттар – түссіз кристалды заттар, бөлме
температурасында тұрақты, жоғары температурада оттегін тез бөліп, күшті
тотықтырғыш болады. Мысалы, 2 KNO3 = 2 KNO2+O2. Барлығы суда жақсы ериді.
Қопарғыш заттар алуда, тыңайтқыштар ретінде кеңінен қолданылады.
Органикалық нитраттар – молекуласында бір немесе бірнеше ONO2 тобы
органикалық радикалдармен байланыста болатын қосылыстар түссіз, ашық сары
түсті, жағымды иісі бар сұйықтар, суда мүлдем ерімейді, тек эфир мен
спирттерде ғана ериді. Көпшілігінің қопарғыштық қасиеті басым, термиялық
тұрақты емес. Спирт немесе фенолдың азот қышқылымен әрекеттесуінен алынады
[27; Б.16].
Нитраттар өсімдіктердің азотты қоректену агенттері ретінде натрийлі
селитра (NaNO3), калийлі (KNO3), аммониялы (NH4NO3) және селитраның
кейбір басқа түрлері қолданылады.
Нитраттардың өсімдіктерге қарқынды түсуі олардың алмасу үрдістеріне
толығымен қатыспай, жапырақтарға, сабақтар мен тамырларға жиналып қалуына
әкеледі. Тікелей өсімдіктер үшін нитраттардың шамадан тыс мөлшері
айтарлықтай қауіп туғызбайды, алайда олар жылы қандылардың ағзасына
қорекпен бірге түскенде аминдер және амидтермен өзара әсерлесуге түсетін
едәуір улы нитриттерге айналады (аммиактардың радикалдармен немесе
металдармен өзара әсерлесу өнімдері). Нәтижесінде нитрозоқосылыстардың –
нитрозоаминдер мен нитрозоамидтердің түзілуі мүмкін.
Мұндай тағамдық өсімдікті ұзақ уақыт пайдаланғаннан кейінгі адам
ағзасында нитраттардың жинақталуы зат алмасудың ауыр түрде бұзылуын,
аллергияны, жүйке жүйесінде ақаулықтарды тудырады. Нитроза-қосылыстарға
келсек бірқатар жағдайларда олар зиянды түзілістер, асқазан обырын, ақ қан
ауруын тудырады.
Нитраттардың негізгі көзі болып NO3 ионы бар минералдық тыңайтқыштар
табылады. Нитраттар әсіресе көшетханада өскен өсімдіктерде көп кездеседі.
Нитраттардың улылығы жоғары емес, бірақ адам ағзасында бактериялардың
әсерінен жеңіл нитриттерге (NO2 ) әрекеттесіп, нитрозаминдер түзеді.
Нитрозааминдер қазіргі кездегі белгілі канцерогендердің ең күштілерінің
бірі. Нитриттер сонымен қатар қанның гемоглобинімен әректтесіп, екі
валентті темірді, үш валентті темірге айналдырады. Соның нәтижесінде
оттегіні ұлпалар мен мүшелерге тасымалдай алмай, тұңшықтыруға әкелетін
метгемоглобин түзіледі. Өмірге деген қауіп қандағы метгемоглобиннің мөлшері
20 пайыз және одан асса туындайды. Бұл кезде адамның қан қысымы төмендеп,
бауыр функциясы бұзылады, күш қуаты мен ақыл-ой белсенділігі төмендейді
[18; Б.41].
Ет пен балықты тұздағанда нитриттер (NaNO2) қолданылады. Олар еттің
табиғи түсін сақтайды және бактериялды улардың енуіне көп кедергі жасайды.
Тағам өндірісінде азоттық бояулар тәттілер мен кремдерге қосылады. Мұндай
қосылысты тағамдарды қолданған адамдарда демікпе ауруы туындауы мүмкін.
1.2 Нитраттардың негізгі көзі
Өсімдіктерде нитраттардың шоғырлануы топырақ құрамында көп мөлшерде
азоттың болуына байланысты. Азотты тыңайтқыштардың көп мөлшерде қолданылуы
өнімнің сандық көрсеткіштерін жоғарлатқанымен, оның қоректік, технологиялық
және гигиеналық құндылықтарын төмендетеді. Өнімнің жиналуы мен сақталуына
да көп зияндығын тигізеді. Сонымен қатар топырақты азотпен құнарландыру
жерасты суларының ластануына әкеп соғады. Бұл қазіргі кезде бүкіл әлемдегі
ұшыққан мәселелердің бірі. Өсімдіктер көп мөлшерде азотты пайдаланған
жағдайда бірден жағымсыз әсерлерді байқауға болады. Бұл өсімдіктердің
генетикалық ерекшеліктері мен азотты қалыпты физиологиялық тұрғыда
пайдалана алмауына байланысты. Сол себепті жүйелі түрде топырақтағы азот
мөлшерін қадағалап, әртүрлі технологиялық әдіс-тәсілдердің нәтижесінде оны
қалыпты күйде сақтау қажет. Ол өндіріс пен ауыл шаруашылығының қарқынды
дамуының негізгі критерийлерінің бірі болып отыр. Өсімдіктер өндірісінде ең
біріншіден қолданылатын тыңайтқыштардың мөлшерін, қолдану уақыты мен
пайдалану тәсілдерін оптимизациялау керек. Топыраққа азотты енгізу
барысында сол уақыттағы топырақтағы азот мөлшерін ескеру мен қатар, одан
қандай пайда түсетіндігін де ескерген жөн. Ғылымдар жүйесінде белгілі
мөлшерде азотты тыңайтқыштарды қолдану өте пайдалы екендігі түсіндірілген,
алайда бұл іс-тәжірибеге келгенде жүзеге аспай қалады.
Азот - өсімдіктер тіршілігіндегі ең негізгі элементтің бірі болып
табылады. Ол өсімдіктерде ақуызды түзетін амин қышқылдарының синтезі үшін
және жасыл өсімдіктерде жүретін ең негізгі функция – фотосинтезге қажетті
хлорофил дәндерін түзу үшін қажет. Оның әртүрлі дәрумендер түзуінде де
маңызы үлкен. Азот жетіспеушілігі өсімдіктердің өсуін тежейді. Онымен аз
қамтамасыз етілген өсімдіктердің реңі ашық жасыл немесе сарғыш түстес болып
келеді, вегетативті дамуы қалыпты өсімдіктерге қарағанда тез аяқталып,
физиологиялық тұрғысынан өңі солған болады. Өсімдіктердің азотпен қалыпты
түрде қамтамасыз етіліп отыруы хлорофилдердің мөлшерін көбейтіп,
фотосинтездің белсенділігін арттырады, жапырақтарының сыртқы бөліктерінің
ассимиляциясын жоғарылатып, өсу уақытын арттырады. Азотты өсімдіктер
топырақтан минералды тұздар (азотты және аммиакты) ретінде алады. Өсімдікте
азот күрделі өзгерістерге ұшырайды. Өсімдіктердегі азот метоболизмі күрделі
процесс, нитраттар онда аралық орынды ғана алады.
HNO3 – HNO2 – (HNO)2 – NH2OH +
NH3
(нитрат) (нитрит) (гипонитрит) (гидроксиламин)
(аммиак)
Нитраттар өсімдіктерде нитриттерге дейін қалыптасады. Бұл процесске
әртүрлі металлдар қатысады (молибден, темір, мыс, марганец). Қалыптасу
процесінде көп көмірсутек мөлшері жоғалтылады. Себебі, онда көміртегі
негізгі көзі болып табылатын энергияның көп мөлшері жоғалтылады. Нитриттар
өсімдіктерде шоғырланып, олардың өсуіне үлкен жағдай туғызады. Әртүрлі
түрленулерден өткен нитриттер аммиакты түзеді. Аммиакты орыс ғалымы Д.М.
Прянишников өсімдіктердің қоректенуінің альфасы мен оммегасы деп атаған.
Нитраттардың қазіргі негізгі көзі болып - NO3 ионы бар минералдық
тыңайтқыштар болып отыр (Кесте 1-де көрсетілген).
Кесте 1
Құрамында азот болатын тыңайтқыштар
Тыңайтқыш аты Химиялық құрамы
Жай
Қатты
Аммиак селитрасы NH4NO3
Карбамид (мочевина) (NH2)2CO
Аммоний сульфаты (NH4)2SO4
Натрий селитрасы NaNO3
Кесте 1 жалғасы
Тыңайтқыш аты Химиялық құрамы
Кальций селитрасы Ca(NO3)2
Сұйық
Сұйық сусыз аммиак NH3
Аммиак суы NH3+H2O
Аммиак селитрасы мен аммиактың NH4NO3+ NH3+H2O
судағы ерітіндісі
Комплексті
Калий селитрасы KNO3
Аммофос (NH4)2HPO4+NH4H2PO4
Аммофоска (NH4)2HPO4+NH4H2PO4+KCL
Нитроаммофос NH4H2PO4+NH4NO3
Нитроамофоска NH4H2PO4+ NH4NO3+KCL
Нитраттар әсіресе көшеткілерде өсетін өсімдіктерде көп кездеседі.
Олар өсімдіктерге азотты тыңайтқыштар арқылы келіп түседі. Азотты
тыңайтқыштардың 5 түрі қолданылады: аммиакты, аммонийлі, нитратты,
аммонийлі-нитратты, амидты. Сонымен қатар аммиакаттар мен азотты
ерітінділердің құрамына кіретін қоспа түрлері де болуы мүмкін.
Азот тыңайтқыштары. Өніп-өсуі үшін қажетті азотты өсімдік топырақтан
көбіне нитраттар және аммоний тұздары күйінде алады. Азоттық қоректік
заттардың тиімділігі осы қосындылардың түрлеріне және өсімдіктің
биологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Түрлі топырақтағы азот
мөлшері де түрліше. Топырақтың көптеген түрі өсімдікті азотпен қамтамасыз
ете алмайды, сондықтан ол топыраққа органикалық және минералдық тыңайтқыш
ретінде енгізіліп отырады.
Аммиакты тыңайтқыштардан сусыз аммиак пен аммиакты су
қолданылады. Біріншісінде 82,3 пайыз азот бар, ең концентірленген және
арзан тыңайтқыш болып табылады. Қалған 17,7 пайызы оның құрамына кіретін
көмірсутек. Дұрыс қолданыстағы тыңайтқыштың пайдасы көп, алайда оны
көкеністерге қолдануда шектеу жасау қажет [21; Б.13].
Кең қолданысты тыңайтқыштың бірі - аммонийлі тыңайтқыштар.
Аммонийлі тыңайтқыштардан тиімді тыңайтқыш ретінде құрамында
20,5пайыз азоттан тұратын күкірт қышқылды аммоний - (NH4)2SO4 табылады. Бұл
тыңайтқыш түрі барлық көкеністерге қолдануға болады. Әсіресе картоп өсіруде
қолданған тиімді, себебі тыңайтқышта азот пен күкірт бар. Аммоний сульфаты
немесе күкірт қышқылды аммоний. Бұл ақ түсті кристалл ұнтақтың құрамында
20,5-21пайыз азот бар, ол суда жақсы ериді, ылғалдылығы әдеттей болғанда
(0,1-1,5 пайыз) жабысып қалмайды. Құрғақ күйінде оңай шашылады.
Аммонийлі-нитратты тыңайтқыштаға құрамында 34,5 пайыз азот бар аммиак
селитрасы жатады. Аммиак селитрасы – азотқышқылды аммоний. Құрамында 34-
34,5 пайыз азот болады. Оны өндіріс түйіршектелген күйінде шығарады. Түсі –
ақшыл немесе сарғыш. Суда жақсы ериді. Бұл азот тыңайтқыштары ішінде
неғұрлым тиімдісі, оған осал қышқыл реакция тән. Механикалық құрамы жеңіл,
жер асты суы жақын орналасқан, азоттың шайылып кетуі мүмкін алқаптарға
амиак селитрасын алдын енгізудің қажеті жоқ. Аммиак селитрасында азоттың
көп бөлігі аммоний түрінде болғандықтан, оның құрамынан нитраттар натрий
селитрасына қарағанда аз шайылады.
Амидті тыңайтқыштардың ішінде ең көп тарағаны мочевина, оны кейде
карбамид деп те атайды. Мочевина – азотқа аса бай келетін азот тыңайтқышы,
оның құрамындағы азот 46 пайыз-ға жетеді. Топырақта мочевина тез
көмірқышқылды аммонийге айналады, ол нитралданады. Өсімдікке тигізетін
әсеріне қарағанда мочевина әсері елеулі болатын тыңайтқыш, ол аммиак
селитрасымен тең түседі [3; Б.13].
Ғылыми зерттеулер нәтижесінде картоп егілетін алқапқа азот
тыңайтқыштарынан аммоний сульфатын, аммиак селитрасын және мочевинаны
енгізудің тиімді болатынын көрсетті. Дұрыс қолданған жағдайда аммиак
селитрасы арқылы картоптың әр тоннасы қосымша 18-20 тонна түйнек алуға
мүмкіндік береді. Өсімдіктердегі азот мөлшерін амиакты әкті тыңайтқыш
ретінде қолданғану барысында 2,4 есеге төмендетуге болады. Себебі оның
арқасында нитрофиксация процесінің нәтижесінде дидин-ингибитор түзіледі.
Аталған ингибитор аммонийдің ыдырауын бірнеше жұмаға тежейді. Ол топырақ
пен өсімдіктерге аса қауіпсіз болып табылады және өсімдіктер пайдаланатын
қосылыстарды түзеді.
Азотты тыңайтқыштарды қолданған кезде оның аз әсерлі түрлеріне көңіл
аударған жөн (карбомидформ, мочевинаформальдегидтті), гранулалы және
капсулалы түрлеріне. Ең бастысы азоттың өсімдіктерге түсуі ұзақ уақыт
ішінде өтуі қажет. Арнаулы заттармен қапталған гранулалар тыңайтқыштардың
топырақта тез ыдырап кетпеуіне жол береді. Мысалы, баяу әсер ететін
мочевинаформальдегид тыңайтқышын қолданғанда қырыққабат пен қызылшада
құрамындағы нитраттар біраз төмендейді.
Басқа көкеністермен салыстырғанда қияр нитраттарды аз шоғырландыратын
көкеніс. Тіпті, азоттың үлкен мөлшерлерін енгізсе де бұл көрсеткіш аса өсе
қоймайды. Азотты тыңайтқыштарды енгізудің оптималды мөлшері 90 кгга.
Картоп өсірген кезде 80г10м2 азотты қолдану ұсынылады. Азотты
аммиакты түрлерін қолданудан бас тарту керек, себебі ол картоп түйіндерінде
нитраттардың шоғырлануына әкеледі.
Жасыл өсімдіктерді аса қадағалықпен өсіру қажет. 50 кгга азоттан
артық пайдалануға болмайды. 160 кгга азотты тыңайтқышты қолданғанда
салаттағы нитрат мөлшері 1100-2400 мгкг –ға дейін өседі.
1.3 Нитраттардың адам ағзасына рұқсат етілген мөлшері
Көкеністер мен жеміс-жидектердегі нитраттар мөлшері белсенді
агротехнологияға байланысты. Дүниеде бірдей адамдар
болмайтындай,
көкеністер мен жеміс-жидектердегі нитраттар мөлшері де бірдей болмайды.
Ауылшаруалығы өнімдерінің құрамында агрохимикаттардың шекті мөлшерден
көп болуы топырақты баптау мен бақылау жүйесіне байланысты. Яғни, топырақ
дұрыс бапталып, дұрыс бақыланса оның құрамындағы нитраттар мөлшері де аз
болады. Бірақ кей жағдайларда ең күрделі бақылаудың өзінен жоғары
концентрациялы зиянды заттары бар өнімдер өтіп кетуі де мүмкін. Себебі,
бақылау таңдаулы, әрі оның ықтималдығы 99, 90, немесе 95 пайыз-бен өнімде
нитраттар жоқ екендігіне кепілдік береді.
Тұтынушылар үшін барлық 100 пайыз көкеністердегі нитраттар мөлшері
ШРК-дан аспауы қажет. Сонымен қатар нитраттардың кез келген мөлшері қауіпті
болып келетін адамдар категориясы бар. Олар: жасқа дейінгі балалар, аяғы
ауыр немесе бала емізетін әйелдер, қан айналым, тыныс алу, ас қорыту
жолдары ауыратын адамдар.
Өнімдердегі агрохимикаттардың қалдықтарынан туындайтын қайғылы
жағдайлар олардың концентрациясымен емес жануарға немесе адамға түскен
зиянды заттар мөлшерімен анықталады. Ал оның тәуліктік мөлшері қалай
анықталады? Егеуқұйрықтарға жүргізілгін тәжірибе бойынша, дені сау, ересек
адам өзінің дене массасының әр 1 килограммына 4 милиграмм нитратты
пайдалануына болады, яғни бұл тәуліктік рұқсат етілген мөлшер болып
табылады. Красовский Г.Н.-де ересек адамға нитраттардың тәуліктік рұқсат
етілген мөлшері дене массасының әр килограммына 4 мг. екендігін айтқан. 6
айға дейінгі балаларға құрамында нитраттары бар су немесе көкеністер мен
жемістерді мүлде пайдалануға болмайды. Мектепке дейінгі балаларға
нитраттардың тәуліктік рұқсат етілген мөлшері дене массасының әр
килограммына 0,2 мг. Иттерде жүргізілген тәжірибе бойынша омыраудағы
балаларда қолданылмайтын нитраттардың максимады тәуліктік мөлшері бала дене
массасына 1,89 мгкг-ға тең. Зерттеулер нәтижесінде нитраттарды жануарлар
мен омыраудағы балалардың қабылдауы әртүрлі болуына байланысты, бұл мөлшер
қолданысқа енгізілмеген [3; Б.28].
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы бойынша нитраттардың тәуліктік
рұқсат етілен мөлшері ересек адамның әр дене массасына 5мг. БҰҰ-ның
өндірістік және ауылшаруашылық комиссиясының шешімі бойынша 1 тәулікте
адамға рұқсат етілген нитраттардың шекті рауалы деңгейі – 500 мг. ТМД
елдерінде ересек адамға белгіленген тәуліктік нитраттардың мөлшері – 300
мг,
ал балаларға дене массасының әр бөлігіне - 5мг [8; Б.41].
Нитраттардың 60 килограмдық ересек адамға тәуліктік рұқсат етілген
мөлшері:
- Красовский Г.Н. бойынша – 4мгкг*60кг=240мгкг;
- денсаулық сақтау ұйымы бойынша – 5мгкг*60 кг=300мгкг.
Санитарлық талаптары қанағаттанарлықтай көкеністер мен жеміс-
жидектермен уланып қалмайтындай пайдалану үшін әр адамға өзінің тәуліктік
мөлшерін білу қажет және ол арқылы тағамды белгілі мөлшерде пайдалану
керек. Сол сияқты вегетериандық тағамды қолданатын адамдардың күнделікті
рационын көкеністер мен жемістер құрағандықтан, оларға нитраттардың көп
мөлшері түсу қаупі бар. Вегетариандық болу үшін тек таза экологиялық
көкеністер мен жеміс-жидектерді пайдалану керек.
Өзіндік тәуліктік мөлшерді білу үшін әр адам өз дене массасын 5 мгкг-
ға көбейтуі қажет, мектепке дейінгі балалар үшін 0,2-ге (Кесте 2-де
көрсетілген).
Кесте 2
Нитраттардың рұқсат етілген тәуліктік мөлшері
Салмағы,кг Қауіпсіз тәуліктік пайдалану,
мгтәулік
10 кг-ға дейін (6 айға дейінгі бала)рұқсат етілмейді
10 кг (1жасқа дейінгі бала) 2
20кг (5жасқа дейінгі бала) 4
30 120
50 20
60 240
80 320
Нитраттардың тағам мен суға байланысты тәуліктік мөлшері (1):
ТРМ=Nсудікі+Nтағамдікі ,
(1)
Nсудікі мен Nтағамдікі –тағам (3) және сумен (2)түсетін нитраттар
мөлшері:
Nсудікі=nсудікі* Vсудікі ,
(2)
Nтағамдікі = nтағамдікі*
Pтағамдікі , (3)
nтағамдікі мен Pтағамдікі - нитраттардың судағы және тағамдағы
концентрациясы мгл, мгкг; Vсудікі- тәулік бойынша ішілген су мөлшері ,
л;
Pтағамдікі - тәулік бойынша желінген тағам мөлшері [30; Б.2].
1.4 Адам ағзасындағы нитраттар метоболизмі
Құрамында нитраттар мөлшері жоғары болып келетін азық-түлік өнімдерін
пайдаланғанда адам ағзасына нитраттар ғана емес, сонымен қатар оның
метоболиттері- нитриттер мен нитрозоқосылыстар да түзіледі.
Адам ағзасына түскен нитраттардың кіріс және шығыс балансы әлі күнге
дейін анықталмаған. Себебі, нитраттар ағзаға сыртқы ортадан түсіп қана
қоймай, ағзада өздігінен түзілуі мүмкін. 1961 жылы Тартустың Wilffins
университеті нитраттсыз диетаның өзінде-ақ адам ағзасынан зәр арқылы
нитраттар шығатынын анықтаған [25; Б.45].
Барлық өсімдіктердегідей адам ағзасында нитраттар мөлшері үнемі
болып, ағзаға ешқандай қолайсыз жағдайларды туғызбайды. Барлық мәселе
олардың концентрациясының өсіп кетуінде.
Ағзаға нитраттар су және азық түлік арқылы түсіп кейіннен, ащы ішек
арқылы қанға сіңіріледі, сыртқа зәр шығару арқылы шығады. Сонымен қоса
нитраттар ана сүтімен де сыртқа бөлінеді. Сүттегі нитраттардың мөлшері ана
рационындағы көкеністердің сапасы мен мөлшеріне және баланы емізу
ұзақтығына байланысты. Нитраттардың сүттегі максималды мөлшері босанудан
кейін 1 ай ішінде болып, кейіннен оның мөлшері азая түседі.
Ағзада туындайтын барлық қолайсыз жағдайлардың себебшісі нитраттар
емес, олардың метоболиттері – нитриттер. Нитриттер гемоглобинмен араласып,
оттегіне тасымалдай алмайтын метгемоглобинді түзеді. Нәтижесінде қандағы
оттегі сыйымдылығы азайып гипоксия (оттегі жетіспеушілігі) туындайды.
2000мг метгемоглобин түзілу үшін бар жоғы 1 мг натрий нитриты ғана қажет.
Қалыпты жағдайда адам қанында 2пайыз метгемоглобин болады. Егер оның
мөлшері 30пайыз-дан асса өткір улану белгілері (демікпке, тахикардия,
ционоз, әлсіздік, бас ауруы), ал мөлшері 50 пайыздан асса өлім қаупі
туындауы мүмкін. Қандағы метгемлглобиннің мөлшері метгемоглобин
редуктозамен реттеледі, ол метгемглобинді гемоглобинге дейін
қалыптастырады. Метгемоглобинредуктоза адамда 3 айлық кезінде ғана
қалыптасаты, сол себепті жасқа дейінгі, әсіресе 3 айға дейінгі балалар
нитраттар алдында қорғансыз.
Нитраттар химизміне байланысты әдебиеттерде адам ағзасынан
нитриттердің бөлінуі жайлы дерек жоқ. Опополь Н.И. пікірінше, олардың көп
бөлігі метгемоглобин түзуге жұмсалады. Қандағы нитраттардың жоғары
концентрациясына қарамастан метгемоглобиннің мөлшері 2,1-4,5пайыз, яғни
зиянды концентрациядан бірнеше рет аз болып келеді.
Метгемоглобиннің қауіптілігі қанға нитраттардың түсунен кейін ғана
жоғарылайды. Нитраттарды нитриттерге дейін ішекте болатын микроағзалар
қалыптастырады. Нитраттардың қалыптасу дәрежесі өнімдерді сақтауда
ескерілетін фактор: азық-түліктердегі нитраттар мөлшері мен микроағзалардың
тіршілік жағдайына байланыстығы. Ішек микрофлорасын түзуге аз сілтілік
немесе нейтралды орта қажет. Нитраттарға әсіресе асқазаны төмен қышқылды
адамдар сезімтал келеді. Ондай адамдар тобына жасқа дейінгі балалар,
гастрит және диспепсиямен ауыратындар жатады. Оларда тоқ ішек
микрофлорасының қарынға ену мүмкіндігі болғандықтан, нитраттардың түзілу
пайызы дені сау
адамдарға қарағанда қарқынды жүреді [8; Б.6].
Дені сау адамдарда су немесе азық-түлікті пайдаланғаннан түскен
нитраттардың мөлшері 80-100 мгл-ге жеткенде, уланудың жеңіл түрі
байқалған. Ал диспепсиямен ауыратын балаларда интоксикация 50 мгл нитраты
бар суды пайдаланғаннан соң басталады.
Азық өнімдерінің әртүрлі микроағзалармен ластануы интоксикацияны
қарқындата түседі. АҚШ-та, Германияда балаларды жасанды қоспалармен
қоректендіруден туындаған спецификалық аурулар жайлы айтылған болатын.
Балаларға арналған қоректік қоспалар құрамында көп мөлшердегі нитраттары
бар коллодезді судан жасалғандықтан, балалар улануға ұшыраған.
Метгемоглобиномия әртүрлі дәрежедегі белгілерімен: демікпе, естен тану,
тахикардия, цианоз, тартылу, өліммен көрінген. Уланғандардың қанында
20пайыз-дан кем емес метгемоглобиномия, ауыр түрлерінде -30 пайыз, летальды
түрлерінде - 50 пайыз екендігі анықталған. Балалардың көбінде нитраттарды
нитриттерге айналдыратын диспепсия анықталған. Әсіресе нитраттар мен
нитриттерге ерте жастағы балалар сезімтал келеді, себебі олардың
ферментативті жүйесі әлсіз функцияналданған. Соған орай метгемоглобинді
гемоглобинге дейін қалыртастыру ересек балаларға қарағанда әлсіз, әрі баяу
жүреді. Ерте жастағы балалар рационынан құрамында нитраты бар судан
жасалған қоспаларды мүлдем шектеп, ал жеміс шырындарын аса сақтықпен
пайдалану қажет.
1.5 Азот қосылыстарының адам ағзасына кері әсері және нитраттармен
улану
Көкеністер мен жемістер арқылы адам ағзасына 70-80пайыз нитраттар
түседі. Жалпы жеке-дара олар адам ағзасына еш қауіпсіз, себебі бұл
қосылыстардың көп бөлігі зәр арқылы сыртқа шығарылып отырады (65-90пайыз
күніне). Бірақ, пайдаланылатын жемістер мен көкеністерде нитраттар мөлшері
көп болса, олардың біраз бөлігі (5-7пайыз) ас-қорыту жүйесінде аминдер және
амидтермен өзара әсерлесуге түсіп, адам ағзасына қауіпті нитриттерге
(азотты қышқыл тұздарына) айналып кетуі мүмкін. Қанға түскен нитриттер II
валентті темірді III валенттіге дейін тотықтырады. Соның нәтижесінде
оттегіні ұлпалар мен мүшелерге тасымалдай алмай, тұңшықтыруға әкелетін
метгемоглобин түзіледі. Өмірге деген қауіп қандағы метгемоглобиннің мөлшері
20пайыз және одан асса туындайды. Бұл кезде адамның қан қысымы төмендеп,
бауыр функциясы бұзылады, күш қуаты мен ақыл-ой белсенділігі төмендейді.
Мүшелердің жасушалары мен ұлпаларының қалыпты тыныс алуы бұзылады (ұлпалық
гипоксия),соның нәтижесінде сүт қышқылы, холестерин түзіліп, ақуыз мөлшері
күрт төмендейді. Нитраттарға деген сезімталдықты барлық оттегі
жетіспеушілігін тудыратын факторлар: биік таулылық, ауада азот тотығының,
угар газының, көміртегінің болуы, спирттік өнімдерді пайдалану қарқындатады
[2; Б.13].
Жоғары нитратты өнімдермен улану кезінде ас қорыту жүйесі, жүрек қан
тамыр және орталық жүйке жүйесі, ал нитратты суды пайдаланғанда- жүрек қан
тамыр, тыныс алу және орталық жүйке жүйелері зақымданады.
Улану белгілері нитраттар ағзағатүскеннен кейін 1-6 сағат аралығында
байқалады. Өткір улану құсу, лоқсу, іш өтумен басталады. Кейіннен күрделене
түсіп, бауыр пальпациясына әсер етеді. Қан қысымы төмендеп, пульсі ақырын,
әрі тұрақсыз соғып, қол-аяқ суи түседі. Синусоидтық аритмияда көрініс
табады. Тыныс алу жиілейді. Бас ауруы, құлақтың дыңылдауы, әлсіздік, бет
бұлшықеттерінің тартылуы, жүріс-тұрысқа жауап бере алмаушылық, естен тану,
кома байқалады. Уланудың жеңіл түрлерінде ұйқы тартып, жалпы күйзеліс
басталады.
Нитраттармен егеуқұйрықтарда өткір улану динамикасын Барсельян Г.Б.
зерттеген. Өткір нитратпен улану белгілері алкогольмен улануға ұқсас болып
келеді. Алкоголь эритроциттерді бір-біріне жабыстырып, оттегі
жетіспеушілігін туғызады. Зерттеушілер егеуқұйрықтарға натрий селитрасының
өлім тудыратын дозасын енгізген. Жануарларға препаратты қолданғаннан кейін
10-20 минуттан кейін оларда қозу, 20-40 минуттан кейін құтыру белгілері
пайда болған. Егеуқұйрықтар аз қозғалып, қозғалыс координациясы нашарлап,
тыныс алулары жиілеген. Жүндері ұйпа-тұйпа болып, көрінетін тері қабаттары
мен сілекей қабықшалары көгеріп кеткен. Сыртқы орта тітіркендіргіштеріне
реакция төмендейді. Егеуқұйрықтардың мұрнынан қан кетіп кей бұлшықеттерінің
фибрилярлы тартынуы, еріксіз зәр шығару тіркелген.
Жануарлар өлімі уланудан кейін бірінші күннен бастап басталды.
Егеуқұйрықтарға бекітілген өлім тудыратын мөлшер олардың тірі салмағының 1
кг-на 9120 мг натрий селитрасы. Бұл жағдайда сынақтан өткізілген
егеуқұйрықтардың 50 пайыз-ы өлімге ұшыраған. Опополь Н.И.-дің күрделі
тәжірибесінен натрий нитратының максималды егеуқұйрықтар көтере алатын
мөлшерін енгізгенде оларда біртүрлі өзгерістер байқалатыны анықталған.
Барлығына дерлік жануарларда қан құйылу болды. Субботин Ф.Н. мен Волкова
Н.В. нитраттар мен нитриттерді тауық эмбриондарына енгізген. Инкубацияға
дейін енгізілген натрий нитратының әсерінен эмбриондардың 100 пайыз-ы
зақымданған, инкубациядан кейін- 40,7пайыз, яғни натрий нитратының әсерінен
22,2 және 17,6 пайызы зақымданған [3; Б.28].
Балапандарда ми, көздің кемтарлығы, кеуде қуысының, көк етінің, аяқ-
қол, саусақ бармақ бастарының, тұмсықтарының дефектілері, құрығының
редукциясы байқалған. Сонымен қатар бауырдың майлы және ақуызды дистрофиясы
да көрінген. Барлық өзгерістер енгізілетін мөлшерге байланысты болды.
Эмбрион нитрат пен нитритті неғұрлым ерте қабылдаудан, өзгерістер соғұрлым
күрделене түсті.
Волкова Н.В. күн сайын екі қабат егеуқұйрықтар тобының бір тобына
натрий нитритінің 0,05 мгкг мөлшерін, ал екінші тобына- натрий нитратының
40 мгкг мөлшерін енгізе отырып зерттеуін егеуқұйрықтарда жалғастырды.
Нәтижесінде эмбриондар өлімі байқалды, оларда ісік, тері асты қан
құйылулары, ми дефектілері пайда болып, олардың дамуы ұзаққа созылған. Кей
эмбриондардың артқы аяқтары мүлдем жоқ болған. Жүктілік уақытында
нитраттарды пайдаланған егеуқұйрықтардың балалары орташа салмағы төмен
болып туып, өлімге көп ұшыраған.
Әсіресе, нитраттар омыраудағы балаларға қауіпті, себебі, олардың
ферментті негізі қалыптаспағандықтан метгемоглобиннің
гемоглобинге
айналуы өте баяу жүреді.
Нитраттар адам ағзасында токсиндерді бөлетін, зиянды ішек
микрофлорасын түзеді. Соның нәтижесінде интоксикация (улану) жүреді.
Адамдағы нитраттық уланудың негізгі белгілеріне: тырнақ, ерін, беттің және
көрінетін шырышты қабықтардың көгеруі, құсу, іш аурулары, іш өту, бауырдың
ісінуі, көз ақуызының сарғаюы, бас аурулары, шаршау, ұйқыға шалдығу, жұмыс
істеу қабілетінің төмендеуі, демікпе, жүректің ессіз қалуға дейін
апаратындай жиі-жиі соғуы жатады. Нитраттармен көп мөлшерде улану өлімге
әкеледі.
Нитраттардың ұзақ мерзімде адам ағзасына түсуінен йод мөлшері азаяды,
бұл адамда қалқанша безінің өсуіне әкеледі, сонымен қатар ас-қорыту
жүйесінде рак ісіктерін тудырады, қан тамырларын лезде үлкейтіп, қан
қысымын төмендетеді. Әсіресе, нитраттар мен нитриттерге ерте жастағы
балалар сезімтал келеді, себебі олардың ферментативті жүйесі әлсіз
функцияналданған. Соған орай кей елдерде, мысалы Швецияда, ерте жастағы
балаларға жасанды тыңайтқыштарда өсірілген кей өсімдіктер түрлерін
пайдалануға тыйым салынған, тіпті бұл өсімдіктердегі нитраттар мөлшері
шекті рауалы деңгейден аспаса да.
Нитратты қосылыстармен тез улануға бейім топқа (балалардан басқа)
ағзаларында азот және оның қосылыстарының әсерінсіз-ақ ұлпалары мен
мүшелерінде оттегі аз тасымалданатын жүрек, қан тамыр, тыныс алу жолдарына
зақым келген адамдар, екіқабат әйелдер, егде адамдар жатады. Оларға деген
аса сезімталдықты ауасында азот қышқылдары, көмірқышқыл газы бар таулы
аймақ та туындатуы мүмкін.
Боговский П.А. айтуынша, 1975 жылы Weisburqer, Reineri мен Correa
ғалымдары нитроқосылыстардың асқазан рагін тудыруы жайлы гипотеза ұсынған.
Бұл гипотеза бойынша нитроқосылыстар, ас қорыту жүйесінің жоғарғы
бөлігіндегі ұлпаларға шырышты қабықтың бүлінген жерлерінен еніп, ұлпалардың
мутациясын туғызады. Мутацияға ұшыраған ұлпалар басқа құрамды шырыш бөледі,
рН жоғарылап, ас қорыту жүйесінің жоғарғы жағына нитраттарды нитриттерге
дейін қалыптастырып, қосымша нитроқосылыстарды түзетін микроағзалар енеді.
Асқазан шырышының атрофиясы мен метаплазиясы осындай патологиялы адамдарда
қауіпті ісік түзілгенше 30-50 жыл ішінде өседі [4; Б.7].
2 ӨСІМДІКТЕРДІҢ НИТРАТТАРДЫ ЖИНАҚТАУЫ
2.1 Көкеністер мен жеміс-жидектердің құрамындағы нитраттардың
шекті рауалы деңгейі
Шекті рауалы деңгей дегеніміз - бұл көкеністер мен жемістердің
құрамындағы зиянды заттардың адам денсаулығы мен өміріне қауіпсіз мөлшері.
Табиғатта мүлдем таза тамақ өнімдері жоқ. Нитраттар қоршаған ортада
болған және әлі де болады. Бірақ мәселе олардың өнімдерде жинақталатын
мөлшерінде болып тұр. Бізге нитраттардың адам денсаулығына кері әсер
етпейтін мөлшері қажет. БҰҰ-ның өндірістік және ауылшаруашылық
комиссиясының шешімі бойынша 1 тәулікте адамға рұқсат етілген нитраттардың
шекті рауалы деңгейі – 500 мг. ТМД елдеріндегі ересек адамға белгіленген
тәуліктік нитраттардың мөлшері – 300-325 мг, ал балаларға дене массасының
әр бөлігіне - 5мг [14; Б.6].
Шикі күйіндегі көкеністер аз қолданылатындығына байланысты
нитраттармен улануқауіптілігі аз. Массасы 70 кг адамға нитраттардың
токсинді дозасы 700 мг болып табылады. Мұндай дозаны қабылдау үшін, оған
1мезетте 1750г. көшетханада өскен қияр, 1750 г сәбіз, 777 г қызылша, 875г
шалғам немесе 1000г шалғам (максималды деңгей бойынша) қабылдауы керек.
Бұндай үлкен мөлшердегі көкеністер 1 тәулікте бірақ пайдаланбайтындықтан,
нитратпен улану қауіптілігі төмендейді. Халықаралық денсаулық сақтау
ұйымының нитраттар мен нитриттер үшін шекті рауалы деңгейді белгілеген.
Ол: нитраттардың тәулігіне рұқсат етілген мөлшері адамның 1 кг массасына
3,7 мг , ал нитраттардікі 1 кг массаға 0,2мг. Осыған байланысты массасы 70
кг. адам тәулігіне 250 г нитрат және 15 мг нитритты пайдалана алады.
Алайда, нитраттар адам ағзасына тек көкеніс пен жемістер арқылы ғана
емес, сонымен қатар ауыз суы арқылы да түсуі мүмкін. Зерттеулер нәтижесінде
су құрамындағы нитрат-иондары өсімдіктер құрамындағы нитраттарға қарағанда
4 есе күшті екені анықталған. МемСТ бойынша1 л суда 45 мгл нитраттар болуы
мүмкін. Ал тәулігіне адам орташа алғанда 2 л. су ішеді. Сол себепті
өсімдіктер және тағы басқа өнімдер үлесіне 235 мг тиеді.
Ғылыми зерттеулер арқылы жабық грунт өсімдіктеріндегі нитраттар,
ашыққа қарағанда көп мөлшерде кездесетіні анықталған (Кесте3). Әсіресе,
оның көп мөлшері көшеткіде өскен қияр, шалғам, жасыл пияз, салатта болады.
Малға арналған жем-шөп құрамындағы нитрат пен нитрат – иондарының рұқсат
етілген мөлшері де бекітілген (Кесте 4).
Кесте3
Көкеністер мен жеміс-жидектердің құрамындағы нитраттардың шекті рауалы
деңгейі ( мгкг)
Азық-түліктің аты Рұқсат етілген мөлшері
Ашық топырақ Қорғалған топырақ
Картоп 250
Ерте пісетін ақ қауданды 900
қырыққабат (01.09 дейін)
Кеш пісетін ақ қауданды 500
қырыққабат
Ерте пісетін сәбіз (01.09 дейін) 400
Кеш пісетін сәбіз 250
Қызанақ 150 300
Қияр 150 400
Қызылша 1400
Пияз 80
Жасыл пияз 600 800
Баклажан 200
Кәді 400
Шалғам 100
Патисон 800
Кесте 3 жалғасы
Азық-түліктің аты Рұқсат етілген мөлшері
Ашық топырақ Қорғалған топырақ
Асқабақ 120 -
Сарымсақ 100 -
Жапырақты көкеністер 2000 3000
(салаттар, кинза, аскөк,
балдыркөк )
Қауын 90 -
Қарбыз 60 -
Тәтті бұрыш 200 400
Ащы бұрыш 1300 -
Шомыр 60 -
Алма 60 -
Алмұрт 90 -
Банан 60 -
Лимон 60 -
Апельсин 60 -
Қарақат 60 -
Бүлдірген 60 -
Таңқұрай 60 -
Балалалар тағамы 50 -
(консервіленген
жемістер)
Консервіленген 60 -
жеміс-жидектер, шырындар
Анар 60 -
Шабдалы 60 -
Кесте 3 жалғасы
Азық-түліктің аты Рұқсат етілген мөлшері
Ашық топырақ Қорғалған топырақ
Алхоры 60 -
Шие 60 -
Қызыл шие 60 -
Астық тектестер 300 -
Кесте 4
Малға арналған жем-шөп құрамындағы нитрат пен нитрат – иондарының рұқсат
етілген мөлшері (1 кг шикі өнімге, мг)
№ Жем-шөп түрі Нитрат-ион Нитрит-ион
1 Картоп 300 10
2 Қызылша 800 10
3 Сүрлем, сенаж 200 10
4 Шошқа мен құстарға арналған 200 5
аралас жем
5 Ұсақ малдар мен ірі қараға 500 10
арналған аралас жем
6 Көк балауса 200 10
7 Ірі азық, сабан 500 10
8 Жарма жем (дәндіфураж) 300 10
2.2 Өсімдіктердің нитраттарды жинақтаудағы биологиялық
ерекшеліктері
Нитраттардың өсімдікте шоғырлануы олардың жеке-дара биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен қатар оған өсірілетін топырағының
құнарлық деңгейі, ауа және топырағының температурасы, ылғалдылығы,
жарықтану интенсивтілігі мен ұзақтығы және өсірілу технологиясы сияқты
факторлар да әсер етеді. Нитраттарды аккумкуляциялау қасиетіне қарай
өсімдіктер 6 топқа бөлінеді. Оларды көп мөлшерде аккумуляциялайтындарға –
салат, шпинат, аскөк, кольраби, рауғаш, шалғам, қызылша жатады. Нитраттарды
көп қабылдаушыларға патисондар мен асқабақтарды да жатқызуға болады.
Аталған өсімдіктердегі азот қосылыстары 1200 мгкг-нан 5000 мгкг-ға дейін
жетеді.
Азотты қосылыстарды орташа мөлшерде қабылдайтындарға баклажан,
қауын, қырыққабат, сәбіз, қияр, ақжелкен, сарымсақ, бұршақ жатады. Олардағы
азот қосылыстары 100-1000 мгкг.
Нитраттардың шамалы аз мөлшері (60-90 мгкг) қарбыз, жасыл бұршақ,
картоп, пияз, бұрыш, қызанаққа тән. Жабық грунт өсімдіктері ашық грунт
өсімдіктеріне қарағанда нитратты қосылыстарды 2 есе көп қабылдайды.
Нитраттар өсімдіктердің тамырларында, тамыржемістерінде,
сабақтарында, жапырақтарының үлкен сағақтары мен жүйкелерінде көп кездесіп,
жемістерінде біраз аз кездеседі.Сонымен қатар нитраттар піскен жемістерге
қарағанда шикі жемістерде бірнеше есе көп кездеседі. Әртүрлі ауылшаруашылық
өсімдіктерінің ішінде нитраттар көбінесе салатта (әсіресе көшеткілікте),
шалқан, аскөк, қызылша, қырыққабат, сәбіз, шалғамда көп шоғырланады.
Әсіресе, қызылша мен сәбізде нитраттар тамыржемісінің жоғарғы бөлігінде,
ал сәбізде өзегінде көп болады. Қырыққабатта түбінде және сыртқы
жапырақтарында көп кездеседі. Өсімдік түрлерінің көбінде нитраттар
қабығында шоғырланатыны анықталған.
Нитраттарды жинақтауына қарай көкеністер мен жемістер 3 топқа:
1 көп жинақтаушылар (5000мгкг): салат, шалқан, қызылша, аскөк,
қырыққабат, шалғам, жасыл сарымсақ, көк бұршақ, қауын, қарбыз;
2 орташа жинақтаушылар (300-600 мгкг): түсті қырыққабат, асқабақ,
шалқан, сәбіз, қияр, желкек;
3 аз жинақтаушылар (10-80 мгкг): брюссель қырыққабаты, үрмебұршақ,
бұршақ, картоп, қызанақ, сарымсақ, жеміс-жидектерге бөлінеді.
Қолайлы жағдайда өсетін өсімдіктерде нитраттар аз шоғырланады.
Өсімдіктерде нитраттардың жинақталуы әртүрлі келеді, бірде олардың
мәні жоғары келсе, бірде төмен болады (Кесте 5-те көрсетілген).
Кесте 5
Өсімдіктердегі нитраттардың жинақталуының минималды және максималды мөлшері
Өнімдер Нитраттар мөлшері, мгкг
максималды минималды
Қарбыз 38 96
Баклажан 55 303
Жасыл бұршақ 4 112
Қырыққабат 30 1520
Кольраби 283 1540
Картоп 10 362
Пияз 10 200
Сәбіз 115 606
Қияр 20 359
Тәтті бұрыш 26 220
Рауғаш 300 350
Шалғам 70 3520
Шалқан 350 13320
Салат 63 6690
Қызылша 306 8969
Балдыркөк 226 2860
Қызынақ 9 136
Асқабақ 200 3250
Кесте 5 жалғасы
Өнімдер Нитраттар мөлшері мгкг
максималды минималды
Шпинат 62 6900
Қырмызы 663 3000
Аскөк 310 3250
Бұршақ 44 970
Өсімдіктердің нитраттарды қабылдауы олардың морфологиялық
құрылымындағы және кейбір физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Оған:
жапырақ пішіні, оның жүйкеленуі, жемісінің ұзындығы мен диаметрі және
тамырсабағының диаметрі әсер етуі мүмкін. Әсіресе, көкеністер мен
жемістерде нитраттар вакуольдары жақсы дамыған, топырақтан қоректік
заттарды жақсы тасымалдайтын ксилемалық ұлпаларында жиналады. Өсімдіктердің
генеративтік мүшелерінде нитраттар мөлшері аз. Олар көбіне өсімдіктердің
тамырларында, жапырақтарының сабақтары мен сағақтарында, сабақтарында
жинақталады. Өсімдіктердің жемістері мен жапырақтарының етті бөліктерінде
де нитраттар мөлшері біраз аз, ал жемісінің қабығы мен жоғары бөліктерінде
едәуір көп. Көкеністі өсімдіктердің техникалық және биологиялық пісуіне
қарай нитраттарды шоғырландырып, тарататын бөліктерін білу арқылы оның
адамдар арасында тамаққа қалай тиімді пайдалануға болатындығын анықтауға
болады. Қырыққабатта нитраттар біркелкі таралмайды. Оның жабынды
жапырақтарының жоғарғы бөліктеріндегі нитраттар мөлшері (1кг-ға 150мг),
ішкі жапырақтарына қарағанда (78 мгкг) 2 есе үлкен. Сол себепті
қырыққабатты пайдаланбас бұрын оның қауданынан сыртқы жапырақтары мен түбін
алып тастау қажет. Бұл бөліктерді де тамаққа пайдалануға болады, тек
шектеулі мөлшерде.
Тыңайтқыштар өсімдіктер органдарында нитраттардың жинақтауына бірдей
әсерін тигізбейді. Мәселен, азоттың мөлшерінің жоғарлауынан түсті
қырыққабаттағы нитраттар мөлшері оның жоғарғы бөліктеріне қарағанда,
сабақтарында көп мөлшерде түзіледі.
Картопта нитраттардың төменгі мөлшері түйінінің жұмсақ бөлігінде
(51,5мг), ал қабығы мен өзегінде оның 1,1-1,3 есе көп екендігі анықталған.
Ластанған түйіндердегі нитраттар мөлшерін азайту үшін оларды жуып, аршып,
ас тұзының немесе аскарбин қышқылының 1пайыз-дық ерітіндісіне 1 тәулікке
бұқтырады.
Асқабақ тұқымдастылар (қияр, асқабақ, патисон, кәді, қарбыз, қауын)
нитраттарды жемістерде жинақтауымен ерекшеленеді. Алайда олардың
жемістерінде нитраттар біркелкі жинақталмайды. Қиярдағы нитраттар мөлшері
жемісінің жоғарғы бөлігінен негізіне дейін көбейеді (61-147 мг.), жоғарғы
қабаттарындағы нитраттар мөлшері (225 мг), ішкі қабаттарына қарағанда
(40мг) көп. Қиярды жүйектен жұлып алған кездегі одан аққан сөлдің 90 пайыз-
ы нитраттан тұруы мүмкін. Қиярдағы нитраттың мөлшерін азайту үшін оны
қолданар алдында жуып, қабығын аршып, жемісаяғын кесіп алып тастау қажет.
Кәдідегі нитраттар мөлшері жемісаяғынан (170,1 мг) жоғарғы
бөліктеріне қарай (92,0 мг) төмендей түседі, ал патисонда бұл жоғарғы
бөліктерінен (115,3 мг) өзегіне қарай (28 мг) байқалады. Кәді мен патисон
жемісінің тұқымды бөліктері олардың етті бөліктерімен жоғарғы бөліктеріне
қарағанда нитраттарды аз шоғырландырады. Кәдіні пайдаланар алдында қабығын
аршу, ал патисонда жемісаяғына бекіген жоғарғы бөліктерін кесіп алып тастау
қажет. Қарбыз бен қауындағы зиянды заттар піспей қалған бөліктері мен
қабықтарында шоғырланады. Порей пиязының нитраттарға бай бөлігі жалған
пиязшығында.
Қызылша, шалқан, шалғам, шомырдың топырақтан қоректік заттар
тасымалданатын артериялары болып тамыржемістері саналалады, сол себебті
олардағы нитраттар мөлшері сәбізбен салыстырғанда 5-10 есе үлкен. Сәбіздің
тамыржемісіндегі нитраттар мөлшері (107 мг) қабығына қарағанда (47 мг)
көбірек те, ол тамырының ұшынан жоғарғы бөлігіне қарай азая түседі. Шалқан
(204 мг) мен шомырдың (325 мг) тамыржемісінің жоғарғы бөліктерінде
нитраттар мөлшері жоғары. Ас қызылшасы нитраттарды ерекше шоғырландыруымен
көзге түседі. Оның тамыржемісінің жоғарғы бөлігіндегі нитраттар мөлшері
(431 мг), ал ұшында (520 мг). Өзегіндегі бұл көрсеткіш
басқа бөліктерімен салыстырғанда 2 есе жоғары.
Жасыл өсімдіктерде нитраттардың жоғары мөлшері (163-833 мг) сабақтары
мен жапырақтарының сағақтарында байқалады. Топырақтағы азот тұздарының көп
бөлігі олардың аталған жапырақтары мен сағақтарына шоғырланады. Шпинаттың,
кориандрдың, аскөкті тамырларында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНА СЫРТТАН ӘКЕЛІНЕТІН КӨКЕНІСТЕР МЕН
ЖЕМІСТЕРІНІҢ НИТРАТТАРМЕН ЛАСТАНУЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 НИТРАТТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Нитраттар ұғымына
түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
1.2 Нитраттардың негізгі
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .8
1.3 Нитраттардың адам ағзасына рұқсат етілген
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.4 Адам ағзасындағы нитраттар
метоболизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.5 Азот қосылыстарының адам ағзасына кері әсері және нитраттармен
улану ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНА СЫРТТАН ӘКЕЛІНЕТІН КӨКЕНІСТЕР МЕН ЖЕМІСТЕРДІҢ НИТРАТПЕН
ЛАСТАНУЫН АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Көкеністер мен жеміс-жидектердегі нитраттардың шекті рауалы
деңгейі..21
2.2 Өсімдіктердің нитраттарды жинақтаудағы биологиялық
ерекшеліктері ... ..24
2.3 Көкеністер мен жеміс-жидектер құрамындағы нитраттарды анықтаудың
әдіс -
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.4 Шығыс Қазақстан облысының өсімдік өнімдерінің қауіпсіздік жағдайының
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.4 Өскемен қаласының көкеністері мен жеміс-жидектерінің құрамындағы нитрат
мөлшерін иономерлік әдіс-тәсіл арқылы
анықтау ... ... ... ... ... ... ..38
2.5 Көкеністер мен жеміс-жидектер құрамындағы нитрат мөлшерін азайтуға
бағытталған
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
ҚОСЫМША
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОСЫМША
Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОСЫМША
В ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОСЫМША
Г ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОСЫМША
Д ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Көкеністер мен жеміс-жидектер адам ағзасын дәрумендер,
микроэлементтер, пектиндер, органикалық қышқылдар сияқты қажетті заттармен
қамтамасыз ететін негізгі көз болып табылады. Алайда осы аталған өсімдік
түрлері арқылы адам ағзасының қалыпты өмір сүруіне зиянын тигізетін
нитраттар мөлшері де көп түседі. Табиғаттағы азот айналымының бір тармағы
болып табылатын нитраттар дені сау адам ағзасында тез сіңіріліп, тез сыртқа
шығарылады. Адам ағзасына рұқсат етілген тәуліктік мөлшері 1 кг адам
массасына - 5 мг нитрат. Бірақ, нитраттардың адам ағзасына ұзақ әрі көп
мөлшерде түсуі денсаулықта үлкен ақаулықтарды туғызуы мүмкін [3; Б.5].
Өскемен қаласында сатылатын көкеністер мен жеміс-жидектердің көбі
Орта Азия елдері: Қытай, Өзбекстан, Қырғызстан т.б. тасымалданады.
Көшетханаларда азотты тыңайтқыштармен аса көп мөлшерде байытылып,
қолайсыз жағдайларда өсірілген олардың біраз бөлігінде нитраттар мөлшері
шекті мөлшерден асып кетеді. Әрі Қазақстанға тасымалдану барысында қалыпты,
біркелкі температураны қолдануға мүмкіншілік жоқ болғандықтан көкеністер
мен жеміс-жидектердегі нитраттар мөлшері еселене түседі. Осындай көкеністер
мен жеміс-жидектерді пайдаланған адам ағзасына 70-80 пайыз нитраттар
түседі. Жеке-дара олар адам ағзасына еш қауіпсіз, себебі бұл қосылыстардың
көп бөлігі зәр арқылы сыртқа шығарылады (65-90 пайыз күніне). Алайда,
пайдаланылатын жемістер мен көкеністерде нитраттар мөлшері көп болса,
олардың біраз бөлігі (5-7 пайыз) ас-қорыту жүйесінде аминдер және
амидтермен өзара әсерлесуге түсіп, ағзаға қауіпті нитриттерге (азотты
қышқыл тұздарына) айналып кетуі мүмкін. Қанға түскен нитриттер II валентті
темірді III валенттіге дейін тотықтырады. Соның нәтижесінде оттегіні
ұлпалар мен мүшелерге тасымалдай алмай, тұншықтыруға әкелетін метгемоглобин
түзіледі. Өмірге деген қауіп қандағы метгемоглобиннің мөлшері 20 пайыз және
одан асса туындайды. Бұл кезде адамның қан қысымы төмендеп, бауыр функциясы
бұзылады, күш қуаты мен ақыл-ой белсенділігі төмендейді.
Әсіресе, нитраттар мен нитриттерге ерте жастағы балалар сезімтал,
себебі олардың ферментативті жүйесі әлсіз функцияналданған. Балалардан
басқа нитриттармен улану қаупі жоғары топқа жүрек-қан тамыр, тыныс алу
ауруларымен ауыратын адамдар, аяғы ауыр әйелдер, егде адамдар жатады.
Себебі, олардың ағзасында мүшелер мен ұлпалар азот немесе азотты қышқылдың
әсерінсіз-ақ оттегімен жеткіліксіз тасымалданады [8; Б.154].
Жұмыстың негізгі мақсаты Өскемен қаласына сырттан әкелінетін
көкеністер мен жеміс-жидектердің жекелеген түрлерінің нитратпен ластануын
анықтау болып табылады.
Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
- нитраттардың негізгі көздерін анықтау;
- азот қосылыстарының адам ағзасына кері әсерін көрсету;
- Өскемен қаласына сырттан әкелінген кей көкеністер мен жеміс-
жидектер құрамындағы нитраттар мөлшерін есептеу;
- көкеністер мен жеміс-жидектердегі нитраттарды төмендететін
шараларды ұсыну.
Жұмыстың зерттеу объектісі болып Өскемен қаласына сырттан
тасымалданатын көкеністер мен жеміс-жидектер құрамындағы нитрат мөлшері
табылады.
Зерттеу нысаны ретінде көкеніс және жеміс-жидек дақылдары алынды.
Осы жұмыста зерттеудің теориялық, экспериментальды, аналитикалық-
зертханалық әдістері қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың,
эколог, биолог, химик, биотехнологтардың өсімдіктер, көкеніс пен жеміс-
жидектер, азот қосылыстары туралы ғылыми еңбектері, оқулықтар мен оқу-
әдістемелік құралдар, озат ғалымдардың іс-тәжірибелері негізінде құрылды.
Өндірістік іс-тәжірибе барысында зерттеуге қажетті ақпараттар алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы алғаш рет Өскемен қаласына сырттан
әкелінетін көкеністер мен жеміс-жидектердің жекелеген түрлерінің
құрамындағы нитраттар мөлшері анықталып, олардың қалыпты деңгейден қандай
мөлшерде асып түсетіндігі есептелінді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы берілген зерттеу жұмысының
мәліметтерін Шығыс Қазақстан аумағының санитарлық - гигиеналық қадағалау
орталықтарында пайдалануға болуында.
Зерттеу жұмыстарының қорытындылары Ұлы Отан соғысының 60 жылдық
жеңісіне арналған студенттердің ХІV ғылыми конференциясында Өскемен
қаласына сырттан әкелінген көкеністер мен жеміс-жидектердің нитратпен
ластануы тақырыбымен (Өскемен,2005); Сарсен Аманжолов атындағы Шығыс
Қазақстан Мемлекеттік Университетінің экология және жаратылыстану ғылымдары
факультетінің 17 Студенттік ғылыми-тәжірибелік конференциясында
Өсімдіктердің нитраттарды жинақтаудағы биологиялық ерекшеліктері
тақырыбымен (Өскемен,2008) баяндалып, апробацияланған.
Диплом жұмысы кіріспе, екі негізгі бөлім, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшаларды қамтиды.
1 НИТРАТТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ
1.1 Нитраттар ұғымына түсініктеме
Нитраттар – азот қышқылының (HNO3) тұздары мен эфирлері, кез келген
өсімдіктердің өсуіне қажетті табиғи компонент. Сілтілік металдар мен
нитраттары II топ негізгі топшасы металдары – кальций және басқалары
–көбіне селитралар деп аталады. Нитраттардың барлығы суда жақсы ериді.
Нитраттарды концентрациялы күкірт қышқылымен қосып қыздырғанда ұшқыш азот
қышқылы бөлініп шығады:
NaNO3+H2SO4 = NaH2SO4+HNO3
Буды салқындатқандатқанда түтінденген азот қышқылы алынады. Азот
қышқылын химия лабораториясында осылай алады, ал бұрынғы кезде оны химия
заводтарында да табиғи натрий нитраттынан осылай алған.
Нитраттарға тән қасиет – қыздырғанда ыдырап, басқа заттармен қатар
оттегі түзуі.
Нитраттар топырақтың кез келген түрінде, сонымен қатар ондағы өсетін
барлық өсімдіктер құрамында кездеседі. Түзілуіне байланысты нитраттар 2
топқа бөлінеді: органикалық және бейорганикалық.
Бейорганикалық нитраттар – түссіз кристалды заттар, бөлме
температурасында тұрақты, жоғары температурада оттегін тез бөліп, күшті
тотықтырғыш болады. Мысалы, 2 KNO3 = 2 KNO2+O2. Барлығы суда жақсы ериді.
Қопарғыш заттар алуда, тыңайтқыштар ретінде кеңінен қолданылады.
Органикалық нитраттар – молекуласында бір немесе бірнеше ONO2 тобы
органикалық радикалдармен байланыста болатын қосылыстар түссіз, ашық сары
түсті, жағымды иісі бар сұйықтар, суда мүлдем ерімейді, тек эфир мен
спирттерде ғана ериді. Көпшілігінің қопарғыштық қасиеті басым, термиялық
тұрақты емес. Спирт немесе фенолдың азот қышқылымен әрекеттесуінен алынады
[27; Б.16].
Нитраттар өсімдіктердің азотты қоректену агенттері ретінде натрийлі
селитра (NaNO3), калийлі (KNO3), аммониялы (NH4NO3) және селитраның
кейбір басқа түрлері қолданылады.
Нитраттардың өсімдіктерге қарқынды түсуі олардың алмасу үрдістеріне
толығымен қатыспай, жапырақтарға, сабақтар мен тамырларға жиналып қалуына
әкеледі. Тікелей өсімдіктер үшін нитраттардың шамадан тыс мөлшері
айтарлықтай қауіп туғызбайды, алайда олар жылы қандылардың ағзасына
қорекпен бірге түскенде аминдер және амидтермен өзара әсерлесуге түсетін
едәуір улы нитриттерге айналады (аммиактардың радикалдармен немесе
металдармен өзара әсерлесу өнімдері). Нәтижесінде нитрозоқосылыстардың –
нитрозоаминдер мен нитрозоамидтердің түзілуі мүмкін.
Мұндай тағамдық өсімдікті ұзақ уақыт пайдаланғаннан кейінгі адам
ағзасында нитраттардың жинақталуы зат алмасудың ауыр түрде бұзылуын,
аллергияны, жүйке жүйесінде ақаулықтарды тудырады. Нитроза-қосылыстарға
келсек бірқатар жағдайларда олар зиянды түзілістер, асқазан обырын, ақ қан
ауруын тудырады.
Нитраттардың негізгі көзі болып NO3 ионы бар минералдық тыңайтқыштар
табылады. Нитраттар әсіресе көшетханада өскен өсімдіктерде көп кездеседі.
Нитраттардың улылығы жоғары емес, бірақ адам ағзасында бактериялардың
әсерінен жеңіл нитриттерге (NO2 ) әрекеттесіп, нитрозаминдер түзеді.
Нитрозааминдер қазіргі кездегі белгілі канцерогендердің ең күштілерінің
бірі. Нитриттер сонымен қатар қанның гемоглобинімен әректтесіп, екі
валентті темірді, үш валентті темірге айналдырады. Соның нәтижесінде
оттегіні ұлпалар мен мүшелерге тасымалдай алмай, тұңшықтыруға әкелетін
метгемоглобин түзіледі. Өмірге деген қауіп қандағы метгемоглобиннің мөлшері
20 пайыз және одан асса туындайды. Бұл кезде адамның қан қысымы төмендеп,
бауыр функциясы бұзылады, күш қуаты мен ақыл-ой белсенділігі төмендейді
[18; Б.41].
Ет пен балықты тұздағанда нитриттер (NaNO2) қолданылады. Олар еттің
табиғи түсін сақтайды және бактериялды улардың енуіне көп кедергі жасайды.
Тағам өндірісінде азоттық бояулар тәттілер мен кремдерге қосылады. Мұндай
қосылысты тағамдарды қолданған адамдарда демікпе ауруы туындауы мүмкін.
1.2 Нитраттардың негізгі көзі
Өсімдіктерде нитраттардың шоғырлануы топырақ құрамында көп мөлшерде
азоттың болуына байланысты. Азотты тыңайтқыштардың көп мөлшерде қолданылуы
өнімнің сандық көрсеткіштерін жоғарлатқанымен, оның қоректік, технологиялық
және гигиеналық құндылықтарын төмендетеді. Өнімнің жиналуы мен сақталуына
да көп зияндығын тигізеді. Сонымен қатар топырақты азотпен құнарландыру
жерасты суларының ластануына әкеп соғады. Бұл қазіргі кезде бүкіл әлемдегі
ұшыққан мәселелердің бірі. Өсімдіктер көп мөлшерде азотты пайдаланған
жағдайда бірден жағымсыз әсерлерді байқауға болады. Бұл өсімдіктердің
генетикалық ерекшеліктері мен азотты қалыпты физиологиялық тұрғыда
пайдалана алмауына байланысты. Сол себепті жүйелі түрде топырақтағы азот
мөлшерін қадағалап, әртүрлі технологиялық әдіс-тәсілдердің нәтижесінде оны
қалыпты күйде сақтау қажет. Ол өндіріс пен ауыл шаруашылығының қарқынды
дамуының негізгі критерийлерінің бірі болып отыр. Өсімдіктер өндірісінде ең
біріншіден қолданылатын тыңайтқыштардың мөлшерін, қолдану уақыты мен
пайдалану тәсілдерін оптимизациялау керек. Топыраққа азотты енгізу
барысында сол уақыттағы топырақтағы азот мөлшерін ескеру мен қатар, одан
қандай пайда түсетіндігін де ескерген жөн. Ғылымдар жүйесінде белгілі
мөлшерде азотты тыңайтқыштарды қолдану өте пайдалы екендігі түсіндірілген,
алайда бұл іс-тәжірибеге келгенде жүзеге аспай қалады.
Азот - өсімдіктер тіршілігіндегі ең негізгі элементтің бірі болып
табылады. Ол өсімдіктерде ақуызды түзетін амин қышқылдарының синтезі үшін
және жасыл өсімдіктерде жүретін ең негізгі функция – фотосинтезге қажетті
хлорофил дәндерін түзу үшін қажет. Оның әртүрлі дәрумендер түзуінде де
маңызы үлкен. Азот жетіспеушілігі өсімдіктердің өсуін тежейді. Онымен аз
қамтамасыз етілген өсімдіктердің реңі ашық жасыл немесе сарғыш түстес болып
келеді, вегетативті дамуы қалыпты өсімдіктерге қарағанда тез аяқталып,
физиологиялық тұрғысынан өңі солған болады. Өсімдіктердің азотпен қалыпты
түрде қамтамасыз етіліп отыруы хлорофилдердің мөлшерін көбейтіп,
фотосинтездің белсенділігін арттырады, жапырақтарының сыртқы бөліктерінің
ассимиляциясын жоғарылатып, өсу уақытын арттырады. Азотты өсімдіктер
топырақтан минералды тұздар (азотты және аммиакты) ретінде алады. Өсімдікте
азот күрделі өзгерістерге ұшырайды. Өсімдіктердегі азот метоболизмі күрделі
процесс, нитраттар онда аралық орынды ғана алады.
HNO3 – HNO2 – (HNO)2 – NH2OH +
NH3
(нитрат) (нитрит) (гипонитрит) (гидроксиламин)
(аммиак)
Нитраттар өсімдіктерде нитриттерге дейін қалыптасады. Бұл процесске
әртүрлі металлдар қатысады (молибден, темір, мыс, марганец). Қалыптасу
процесінде көп көмірсутек мөлшері жоғалтылады. Себебі, онда көміртегі
негізгі көзі болып табылатын энергияның көп мөлшері жоғалтылады. Нитриттар
өсімдіктерде шоғырланып, олардың өсуіне үлкен жағдай туғызады. Әртүрлі
түрленулерден өткен нитриттер аммиакты түзеді. Аммиакты орыс ғалымы Д.М.
Прянишников өсімдіктердің қоректенуінің альфасы мен оммегасы деп атаған.
Нитраттардың қазіргі негізгі көзі болып - NO3 ионы бар минералдық
тыңайтқыштар болып отыр (Кесте 1-де көрсетілген).
Кесте 1
Құрамында азот болатын тыңайтқыштар
Тыңайтқыш аты Химиялық құрамы
Жай
Қатты
Аммиак селитрасы NH4NO3
Карбамид (мочевина) (NH2)2CO
Аммоний сульфаты (NH4)2SO4
Натрий селитрасы NaNO3
Кесте 1 жалғасы
Тыңайтқыш аты Химиялық құрамы
Кальций селитрасы Ca(NO3)2
Сұйық
Сұйық сусыз аммиак NH3
Аммиак суы NH3+H2O
Аммиак селитрасы мен аммиактың NH4NO3+ NH3+H2O
судағы ерітіндісі
Комплексті
Калий селитрасы KNO3
Аммофос (NH4)2HPO4+NH4H2PO4
Аммофоска (NH4)2HPO4+NH4H2PO4+KCL
Нитроаммофос NH4H2PO4+NH4NO3
Нитроамофоска NH4H2PO4+ NH4NO3+KCL
Нитраттар әсіресе көшеткілерде өсетін өсімдіктерде көп кездеседі.
Олар өсімдіктерге азотты тыңайтқыштар арқылы келіп түседі. Азотты
тыңайтқыштардың 5 түрі қолданылады: аммиакты, аммонийлі, нитратты,
аммонийлі-нитратты, амидты. Сонымен қатар аммиакаттар мен азотты
ерітінділердің құрамына кіретін қоспа түрлері де болуы мүмкін.
Азот тыңайтқыштары. Өніп-өсуі үшін қажетті азотты өсімдік топырақтан
көбіне нитраттар және аммоний тұздары күйінде алады. Азоттық қоректік
заттардың тиімділігі осы қосындылардың түрлеріне және өсімдіктің
биологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Түрлі топырақтағы азот
мөлшері де түрліше. Топырақтың көптеген түрі өсімдікті азотпен қамтамасыз
ете алмайды, сондықтан ол топыраққа органикалық және минералдық тыңайтқыш
ретінде енгізіліп отырады.
Аммиакты тыңайтқыштардан сусыз аммиак пен аммиакты су
қолданылады. Біріншісінде 82,3 пайыз азот бар, ең концентірленген және
арзан тыңайтқыш болып табылады. Қалған 17,7 пайызы оның құрамына кіретін
көмірсутек. Дұрыс қолданыстағы тыңайтқыштың пайдасы көп, алайда оны
көкеністерге қолдануда шектеу жасау қажет [21; Б.13].
Кең қолданысты тыңайтқыштың бірі - аммонийлі тыңайтқыштар.
Аммонийлі тыңайтқыштардан тиімді тыңайтқыш ретінде құрамында
20,5пайыз азоттан тұратын күкірт қышқылды аммоний - (NH4)2SO4 табылады. Бұл
тыңайтқыш түрі барлық көкеністерге қолдануға болады. Әсіресе картоп өсіруде
қолданған тиімді, себебі тыңайтқышта азот пен күкірт бар. Аммоний сульфаты
немесе күкірт қышқылды аммоний. Бұл ақ түсті кристалл ұнтақтың құрамында
20,5-21пайыз азот бар, ол суда жақсы ериді, ылғалдылығы әдеттей болғанда
(0,1-1,5 пайыз) жабысып қалмайды. Құрғақ күйінде оңай шашылады.
Аммонийлі-нитратты тыңайтқыштаға құрамында 34,5 пайыз азот бар аммиак
селитрасы жатады. Аммиак селитрасы – азотқышқылды аммоний. Құрамында 34-
34,5 пайыз азот болады. Оны өндіріс түйіршектелген күйінде шығарады. Түсі –
ақшыл немесе сарғыш. Суда жақсы ериді. Бұл азот тыңайтқыштары ішінде
неғұрлым тиімдісі, оған осал қышқыл реакция тән. Механикалық құрамы жеңіл,
жер асты суы жақын орналасқан, азоттың шайылып кетуі мүмкін алқаптарға
амиак селитрасын алдын енгізудің қажеті жоқ. Аммиак селитрасында азоттың
көп бөлігі аммоний түрінде болғандықтан, оның құрамынан нитраттар натрий
селитрасына қарағанда аз шайылады.
Амидті тыңайтқыштардың ішінде ең көп тарағаны мочевина, оны кейде
карбамид деп те атайды. Мочевина – азотқа аса бай келетін азот тыңайтқышы,
оның құрамындағы азот 46 пайыз-ға жетеді. Топырақта мочевина тез
көмірқышқылды аммонийге айналады, ол нитралданады. Өсімдікке тигізетін
әсеріне қарағанда мочевина әсері елеулі болатын тыңайтқыш, ол аммиак
селитрасымен тең түседі [3; Б.13].
Ғылыми зерттеулер нәтижесінде картоп егілетін алқапқа азот
тыңайтқыштарынан аммоний сульфатын, аммиак селитрасын және мочевинаны
енгізудің тиімді болатынын көрсетті. Дұрыс қолданған жағдайда аммиак
селитрасы арқылы картоптың әр тоннасы қосымша 18-20 тонна түйнек алуға
мүмкіндік береді. Өсімдіктердегі азот мөлшерін амиакты әкті тыңайтқыш
ретінде қолданғану барысында 2,4 есеге төмендетуге болады. Себебі оның
арқасында нитрофиксация процесінің нәтижесінде дидин-ингибитор түзіледі.
Аталған ингибитор аммонийдің ыдырауын бірнеше жұмаға тежейді. Ол топырақ
пен өсімдіктерге аса қауіпсіз болып табылады және өсімдіктер пайдаланатын
қосылыстарды түзеді.
Азотты тыңайтқыштарды қолданған кезде оның аз әсерлі түрлеріне көңіл
аударған жөн (карбомидформ, мочевинаформальдегидтті), гранулалы және
капсулалы түрлеріне. Ең бастысы азоттың өсімдіктерге түсуі ұзақ уақыт
ішінде өтуі қажет. Арнаулы заттармен қапталған гранулалар тыңайтқыштардың
топырақта тез ыдырап кетпеуіне жол береді. Мысалы, баяу әсер ететін
мочевинаформальдегид тыңайтқышын қолданғанда қырыққабат пен қызылшада
құрамындағы нитраттар біраз төмендейді.
Басқа көкеністермен салыстырғанда қияр нитраттарды аз шоғырландыратын
көкеніс. Тіпті, азоттың үлкен мөлшерлерін енгізсе де бұл көрсеткіш аса өсе
қоймайды. Азотты тыңайтқыштарды енгізудің оптималды мөлшері 90 кгга.
Картоп өсірген кезде 80г10м2 азотты қолдану ұсынылады. Азотты
аммиакты түрлерін қолданудан бас тарту керек, себебі ол картоп түйіндерінде
нитраттардың шоғырлануына әкеледі.
Жасыл өсімдіктерді аса қадағалықпен өсіру қажет. 50 кгга азоттан
артық пайдалануға болмайды. 160 кгга азотты тыңайтқышты қолданғанда
салаттағы нитрат мөлшері 1100-2400 мгкг –ға дейін өседі.
1.3 Нитраттардың адам ағзасына рұқсат етілген мөлшері
Көкеністер мен жеміс-жидектердегі нитраттар мөлшері белсенді
агротехнологияға байланысты. Дүниеде бірдей адамдар
болмайтындай,
көкеністер мен жеміс-жидектердегі нитраттар мөлшері де бірдей болмайды.
Ауылшаруалығы өнімдерінің құрамында агрохимикаттардың шекті мөлшерден
көп болуы топырақты баптау мен бақылау жүйесіне байланысты. Яғни, топырақ
дұрыс бапталып, дұрыс бақыланса оның құрамындағы нитраттар мөлшері де аз
болады. Бірақ кей жағдайларда ең күрделі бақылаудың өзінен жоғары
концентрациялы зиянды заттары бар өнімдер өтіп кетуі де мүмкін. Себебі,
бақылау таңдаулы, әрі оның ықтималдығы 99, 90, немесе 95 пайыз-бен өнімде
нитраттар жоқ екендігіне кепілдік береді.
Тұтынушылар үшін барлық 100 пайыз көкеністердегі нитраттар мөлшері
ШРК-дан аспауы қажет. Сонымен қатар нитраттардың кез келген мөлшері қауіпті
болып келетін адамдар категориясы бар. Олар: жасқа дейінгі балалар, аяғы
ауыр немесе бала емізетін әйелдер, қан айналым, тыныс алу, ас қорыту
жолдары ауыратын адамдар.
Өнімдердегі агрохимикаттардың қалдықтарынан туындайтын қайғылы
жағдайлар олардың концентрациясымен емес жануарға немесе адамға түскен
зиянды заттар мөлшерімен анықталады. Ал оның тәуліктік мөлшері қалай
анықталады? Егеуқұйрықтарға жүргізілгін тәжірибе бойынша, дені сау, ересек
адам өзінің дене массасының әр 1 килограммына 4 милиграмм нитратты
пайдалануына болады, яғни бұл тәуліктік рұқсат етілген мөлшер болып
табылады. Красовский Г.Н.-де ересек адамға нитраттардың тәуліктік рұқсат
етілген мөлшері дене массасының әр килограммына 4 мг. екендігін айтқан. 6
айға дейінгі балаларға құрамында нитраттары бар су немесе көкеністер мен
жемістерді мүлде пайдалануға болмайды. Мектепке дейінгі балаларға
нитраттардың тәуліктік рұқсат етілген мөлшері дене массасының әр
килограммына 0,2 мг. Иттерде жүргізілген тәжірибе бойынша омыраудағы
балаларда қолданылмайтын нитраттардың максимады тәуліктік мөлшері бала дене
массасына 1,89 мгкг-ға тең. Зерттеулер нәтижесінде нитраттарды жануарлар
мен омыраудағы балалардың қабылдауы әртүрлі болуына байланысты, бұл мөлшер
қолданысқа енгізілмеген [3; Б.28].
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы бойынша нитраттардың тәуліктік
рұқсат етілен мөлшері ересек адамның әр дене массасына 5мг. БҰҰ-ның
өндірістік және ауылшаруашылық комиссиясының шешімі бойынша 1 тәулікте
адамға рұқсат етілген нитраттардың шекті рауалы деңгейі – 500 мг. ТМД
елдерінде ересек адамға белгіленген тәуліктік нитраттардың мөлшері – 300
мг,
ал балаларға дене массасының әр бөлігіне - 5мг [8; Б.41].
Нитраттардың 60 килограмдық ересек адамға тәуліктік рұқсат етілген
мөлшері:
- Красовский Г.Н. бойынша – 4мгкг*60кг=240мгкг;
- денсаулық сақтау ұйымы бойынша – 5мгкг*60 кг=300мгкг.
Санитарлық талаптары қанағаттанарлықтай көкеністер мен жеміс-
жидектермен уланып қалмайтындай пайдалану үшін әр адамға өзінің тәуліктік
мөлшерін білу қажет және ол арқылы тағамды белгілі мөлшерде пайдалану
керек. Сол сияқты вегетериандық тағамды қолданатын адамдардың күнделікті
рационын көкеністер мен жемістер құрағандықтан, оларға нитраттардың көп
мөлшері түсу қаупі бар. Вегетариандық болу үшін тек таза экологиялық
көкеністер мен жеміс-жидектерді пайдалану керек.
Өзіндік тәуліктік мөлшерді білу үшін әр адам өз дене массасын 5 мгкг-
ға көбейтуі қажет, мектепке дейінгі балалар үшін 0,2-ге (Кесте 2-де
көрсетілген).
Кесте 2
Нитраттардың рұқсат етілген тәуліктік мөлшері
Салмағы,кг Қауіпсіз тәуліктік пайдалану,
мгтәулік
10 кг-ға дейін (6 айға дейінгі бала)рұқсат етілмейді
10 кг (1жасқа дейінгі бала) 2
20кг (5жасқа дейінгі бала) 4
30 120
50 20
60 240
80 320
Нитраттардың тағам мен суға байланысты тәуліктік мөлшері (1):
ТРМ=Nсудікі+Nтағамдікі ,
(1)
Nсудікі мен Nтағамдікі –тағам (3) және сумен (2)түсетін нитраттар
мөлшері:
Nсудікі=nсудікі* Vсудікі ,
(2)
Nтағамдікі = nтағамдікі*
Pтағамдікі , (3)
nтағамдікі мен Pтағамдікі - нитраттардың судағы және тағамдағы
концентрациясы мгл, мгкг; Vсудікі- тәулік бойынша ішілген су мөлшері ,
л;
Pтағамдікі - тәулік бойынша желінген тағам мөлшері [30; Б.2].
1.4 Адам ағзасындағы нитраттар метоболизмі
Құрамында нитраттар мөлшері жоғары болып келетін азық-түлік өнімдерін
пайдаланғанда адам ағзасына нитраттар ғана емес, сонымен қатар оның
метоболиттері- нитриттер мен нитрозоқосылыстар да түзіледі.
Адам ағзасына түскен нитраттардың кіріс және шығыс балансы әлі күнге
дейін анықталмаған. Себебі, нитраттар ағзаға сыртқы ортадан түсіп қана
қоймай, ағзада өздігінен түзілуі мүмкін. 1961 жылы Тартустың Wilffins
университеті нитраттсыз диетаның өзінде-ақ адам ағзасынан зәр арқылы
нитраттар шығатынын анықтаған [25; Б.45].
Барлық өсімдіктердегідей адам ағзасында нитраттар мөлшері үнемі
болып, ағзаға ешқандай қолайсыз жағдайларды туғызбайды. Барлық мәселе
олардың концентрациясының өсіп кетуінде.
Ағзаға нитраттар су және азық түлік арқылы түсіп кейіннен, ащы ішек
арқылы қанға сіңіріледі, сыртқа зәр шығару арқылы шығады. Сонымен қоса
нитраттар ана сүтімен де сыртқа бөлінеді. Сүттегі нитраттардың мөлшері ана
рационындағы көкеністердің сапасы мен мөлшеріне және баланы емізу
ұзақтығына байланысты. Нитраттардың сүттегі максималды мөлшері босанудан
кейін 1 ай ішінде болып, кейіннен оның мөлшері азая түседі.
Ағзада туындайтын барлық қолайсыз жағдайлардың себебшісі нитраттар
емес, олардың метоболиттері – нитриттер. Нитриттер гемоглобинмен араласып,
оттегіне тасымалдай алмайтын метгемоглобинді түзеді. Нәтижесінде қандағы
оттегі сыйымдылығы азайып гипоксия (оттегі жетіспеушілігі) туындайды.
2000мг метгемоглобин түзілу үшін бар жоғы 1 мг натрий нитриты ғана қажет.
Қалыпты жағдайда адам қанында 2пайыз метгемоглобин болады. Егер оның
мөлшері 30пайыз-дан асса өткір улану белгілері (демікпке, тахикардия,
ционоз, әлсіздік, бас ауруы), ал мөлшері 50 пайыздан асса өлім қаупі
туындауы мүмкін. Қандағы метгемлглобиннің мөлшері метгемоглобин
редуктозамен реттеледі, ол метгемглобинді гемоглобинге дейін
қалыптастырады. Метгемоглобинредуктоза адамда 3 айлық кезінде ғана
қалыптасаты, сол себепті жасқа дейінгі, әсіресе 3 айға дейінгі балалар
нитраттар алдында қорғансыз.
Нитраттар химизміне байланысты әдебиеттерде адам ағзасынан
нитриттердің бөлінуі жайлы дерек жоқ. Опополь Н.И. пікірінше, олардың көп
бөлігі метгемоглобин түзуге жұмсалады. Қандағы нитраттардың жоғары
концентрациясына қарамастан метгемоглобиннің мөлшері 2,1-4,5пайыз, яғни
зиянды концентрациядан бірнеше рет аз болып келеді.
Метгемоглобиннің қауіптілігі қанға нитраттардың түсунен кейін ғана
жоғарылайды. Нитраттарды нитриттерге дейін ішекте болатын микроағзалар
қалыптастырады. Нитраттардың қалыптасу дәрежесі өнімдерді сақтауда
ескерілетін фактор: азық-түліктердегі нитраттар мөлшері мен микроағзалардың
тіршілік жағдайына байланыстығы. Ішек микрофлорасын түзуге аз сілтілік
немесе нейтралды орта қажет. Нитраттарға әсіресе асқазаны төмен қышқылды
адамдар сезімтал келеді. Ондай адамдар тобына жасқа дейінгі балалар,
гастрит және диспепсиямен ауыратындар жатады. Оларда тоқ ішек
микрофлорасының қарынға ену мүмкіндігі болғандықтан, нитраттардың түзілу
пайызы дені сау
адамдарға қарағанда қарқынды жүреді [8; Б.6].
Дені сау адамдарда су немесе азық-түлікті пайдаланғаннан түскен
нитраттардың мөлшері 80-100 мгл-ге жеткенде, уланудың жеңіл түрі
байқалған. Ал диспепсиямен ауыратын балаларда интоксикация 50 мгл нитраты
бар суды пайдаланғаннан соң басталады.
Азық өнімдерінің әртүрлі микроағзалармен ластануы интоксикацияны
қарқындата түседі. АҚШ-та, Германияда балаларды жасанды қоспалармен
қоректендіруден туындаған спецификалық аурулар жайлы айтылған болатын.
Балаларға арналған қоректік қоспалар құрамында көп мөлшердегі нитраттары
бар коллодезді судан жасалғандықтан, балалар улануға ұшыраған.
Метгемоглобиномия әртүрлі дәрежедегі белгілерімен: демікпе, естен тану,
тахикардия, цианоз, тартылу, өліммен көрінген. Уланғандардың қанында
20пайыз-дан кем емес метгемоглобиномия, ауыр түрлерінде -30 пайыз, летальды
түрлерінде - 50 пайыз екендігі анықталған. Балалардың көбінде нитраттарды
нитриттерге айналдыратын диспепсия анықталған. Әсіресе нитраттар мен
нитриттерге ерте жастағы балалар сезімтал келеді, себебі олардың
ферментативті жүйесі әлсіз функцияналданған. Соған орай метгемоглобинді
гемоглобинге дейін қалыртастыру ересек балаларға қарағанда әлсіз, әрі баяу
жүреді. Ерте жастағы балалар рационынан құрамында нитраты бар судан
жасалған қоспаларды мүлдем шектеп, ал жеміс шырындарын аса сақтықпен
пайдалану қажет.
1.5 Азот қосылыстарының адам ағзасына кері әсері және нитраттармен
улану
Көкеністер мен жемістер арқылы адам ағзасына 70-80пайыз нитраттар
түседі. Жалпы жеке-дара олар адам ағзасына еш қауіпсіз, себебі бұл
қосылыстардың көп бөлігі зәр арқылы сыртқа шығарылып отырады (65-90пайыз
күніне). Бірақ, пайдаланылатын жемістер мен көкеністерде нитраттар мөлшері
көп болса, олардың біраз бөлігі (5-7пайыз) ас-қорыту жүйесінде аминдер және
амидтермен өзара әсерлесуге түсіп, адам ағзасына қауіпті нитриттерге
(азотты қышқыл тұздарына) айналып кетуі мүмкін. Қанға түскен нитриттер II
валентті темірді III валенттіге дейін тотықтырады. Соның нәтижесінде
оттегіні ұлпалар мен мүшелерге тасымалдай алмай, тұңшықтыруға әкелетін
метгемоглобин түзіледі. Өмірге деген қауіп қандағы метгемоглобиннің мөлшері
20пайыз және одан асса туындайды. Бұл кезде адамның қан қысымы төмендеп,
бауыр функциясы бұзылады, күш қуаты мен ақыл-ой белсенділігі төмендейді.
Мүшелердің жасушалары мен ұлпаларының қалыпты тыныс алуы бұзылады (ұлпалық
гипоксия),соның нәтижесінде сүт қышқылы, холестерин түзіліп, ақуыз мөлшері
күрт төмендейді. Нитраттарға деген сезімталдықты барлық оттегі
жетіспеушілігін тудыратын факторлар: биік таулылық, ауада азот тотығының,
угар газының, көміртегінің болуы, спирттік өнімдерді пайдалану қарқындатады
[2; Б.13].
Жоғары нитратты өнімдермен улану кезінде ас қорыту жүйесі, жүрек қан
тамыр және орталық жүйке жүйесі, ал нитратты суды пайдаланғанда- жүрек қан
тамыр, тыныс алу және орталық жүйке жүйелері зақымданады.
Улану белгілері нитраттар ағзағатүскеннен кейін 1-6 сағат аралығында
байқалады. Өткір улану құсу, лоқсу, іш өтумен басталады. Кейіннен күрделене
түсіп, бауыр пальпациясына әсер етеді. Қан қысымы төмендеп, пульсі ақырын,
әрі тұрақсыз соғып, қол-аяқ суи түседі. Синусоидтық аритмияда көрініс
табады. Тыныс алу жиілейді. Бас ауруы, құлақтың дыңылдауы, әлсіздік, бет
бұлшықеттерінің тартылуы, жүріс-тұрысқа жауап бере алмаушылық, естен тану,
кома байқалады. Уланудың жеңіл түрлерінде ұйқы тартып, жалпы күйзеліс
басталады.
Нитраттармен егеуқұйрықтарда өткір улану динамикасын Барсельян Г.Б.
зерттеген. Өткір нитратпен улану белгілері алкогольмен улануға ұқсас болып
келеді. Алкоголь эритроциттерді бір-біріне жабыстырып, оттегі
жетіспеушілігін туғызады. Зерттеушілер егеуқұйрықтарға натрий селитрасының
өлім тудыратын дозасын енгізген. Жануарларға препаратты қолданғаннан кейін
10-20 минуттан кейін оларда қозу, 20-40 минуттан кейін құтыру белгілері
пайда болған. Егеуқұйрықтар аз қозғалып, қозғалыс координациясы нашарлап,
тыныс алулары жиілеген. Жүндері ұйпа-тұйпа болып, көрінетін тері қабаттары
мен сілекей қабықшалары көгеріп кеткен. Сыртқы орта тітіркендіргіштеріне
реакция төмендейді. Егеуқұйрықтардың мұрнынан қан кетіп кей бұлшықеттерінің
фибрилярлы тартынуы, еріксіз зәр шығару тіркелген.
Жануарлар өлімі уланудан кейін бірінші күннен бастап басталды.
Егеуқұйрықтарға бекітілген өлім тудыратын мөлшер олардың тірі салмағының 1
кг-на 9120 мг натрий селитрасы. Бұл жағдайда сынақтан өткізілген
егеуқұйрықтардың 50 пайыз-ы өлімге ұшыраған. Опополь Н.И.-дің күрделі
тәжірибесінен натрий нитратының максималды егеуқұйрықтар көтере алатын
мөлшерін енгізгенде оларда біртүрлі өзгерістер байқалатыны анықталған.
Барлығына дерлік жануарларда қан құйылу болды. Субботин Ф.Н. мен Волкова
Н.В. нитраттар мен нитриттерді тауық эмбриондарына енгізген. Инкубацияға
дейін енгізілген натрий нитратының әсерінен эмбриондардың 100 пайыз-ы
зақымданған, инкубациядан кейін- 40,7пайыз, яғни натрий нитратының әсерінен
22,2 және 17,6 пайызы зақымданған [3; Б.28].
Балапандарда ми, көздің кемтарлығы, кеуде қуысының, көк етінің, аяқ-
қол, саусақ бармақ бастарының, тұмсықтарының дефектілері, құрығының
редукциясы байқалған. Сонымен қатар бауырдың майлы және ақуызды дистрофиясы
да көрінген. Барлық өзгерістер енгізілетін мөлшерге байланысты болды.
Эмбрион нитрат пен нитритті неғұрлым ерте қабылдаудан, өзгерістер соғұрлым
күрделене түсті.
Волкова Н.В. күн сайын екі қабат егеуқұйрықтар тобының бір тобына
натрий нитритінің 0,05 мгкг мөлшерін, ал екінші тобына- натрий нитратының
40 мгкг мөлшерін енгізе отырып зерттеуін егеуқұйрықтарда жалғастырды.
Нәтижесінде эмбриондар өлімі байқалды, оларда ісік, тері асты қан
құйылулары, ми дефектілері пайда болып, олардың дамуы ұзаққа созылған. Кей
эмбриондардың артқы аяқтары мүлдем жоқ болған. Жүктілік уақытында
нитраттарды пайдаланған егеуқұйрықтардың балалары орташа салмағы төмен
болып туып, өлімге көп ұшыраған.
Әсіресе, нитраттар омыраудағы балаларға қауіпті, себебі, олардың
ферментті негізі қалыптаспағандықтан метгемоглобиннің
гемоглобинге
айналуы өте баяу жүреді.
Нитраттар адам ағзасында токсиндерді бөлетін, зиянды ішек
микрофлорасын түзеді. Соның нәтижесінде интоксикация (улану) жүреді.
Адамдағы нитраттық уланудың негізгі белгілеріне: тырнақ, ерін, беттің және
көрінетін шырышты қабықтардың көгеруі, құсу, іш аурулары, іш өту, бауырдың
ісінуі, көз ақуызының сарғаюы, бас аурулары, шаршау, ұйқыға шалдығу, жұмыс
істеу қабілетінің төмендеуі, демікпе, жүректің ессіз қалуға дейін
апаратындай жиі-жиі соғуы жатады. Нитраттармен көп мөлшерде улану өлімге
әкеледі.
Нитраттардың ұзақ мерзімде адам ағзасына түсуінен йод мөлшері азаяды,
бұл адамда қалқанша безінің өсуіне әкеледі, сонымен қатар ас-қорыту
жүйесінде рак ісіктерін тудырады, қан тамырларын лезде үлкейтіп, қан
қысымын төмендетеді. Әсіресе, нитраттар мен нитриттерге ерте жастағы
балалар сезімтал келеді, себебі олардың ферментативті жүйесі әлсіз
функцияналданған. Соған орай кей елдерде, мысалы Швецияда, ерте жастағы
балаларға жасанды тыңайтқыштарда өсірілген кей өсімдіктер түрлерін
пайдалануға тыйым салынған, тіпті бұл өсімдіктердегі нитраттар мөлшері
шекті рауалы деңгейден аспаса да.
Нитратты қосылыстармен тез улануға бейім топқа (балалардан басқа)
ағзаларында азот және оның қосылыстарының әсерінсіз-ақ ұлпалары мен
мүшелерінде оттегі аз тасымалданатын жүрек, қан тамыр, тыныс алу жолдарына
зақым келген адамдар, екіқабат әйелдер, егде адамдар жатады. Оларға деген
аса сезімталдықты ауасында азот қышқылдары, көмірқышқыл газы бар таулы
аймақ та туындатуы мүмкін.
Боговский П.А. айтуынша, 1975 жылы Weisburqer, Reineri мен Correa
ғалымдары нитроқосылыстардың асқазан рагін тудыруы жайлы гипотеза ұсынған.
Бұл гипотеза бойынша нитроқосылыстар, ас қорыту жүйесінің жоғарғы
бөлігіндегі ұлпаларға шырышты қабықтың бүлінген жерлерінен еніп, ұлпалардың
мутациясын туғызады. Мутацияға ұшыраған ұлпалар басқа құрамды шырыш бөледі,
рН жоғарылап, ас қорыту жүйесінің жоғарғы жағына нитраттарды нитриттерге
дейін қалыптастырып, қосымша нитроқосылыстарды түзетін микроағзалар енеді.
Асқазан шырышының атрофиясы мен метаплазиясы осындай патологиялы адамдарда
қауіпті ісік түзілгенше 30-50 жыл ішінде өседі [4; Б.7].
2 ӨСІМДІКТЕРДІҢ НИТРАТТАРДЫ ЖИНАҚТАУЫ
2.1 Көкеністер мен жеміс-жидектердің құрамындағы нитраттардың
шекті рауалы деңгейі
Шекті рауалы деңгей дегеніміз - бұл көкеністер мен жемістердің
құрамындағы зиянды заттардың адам денсаулығы мен өміріне қауіпсіз мөлшері.
Табиғатта мүлдем таза тамақ өнімдері жоқ. Нитраттар қоршаған ортада
болған және әлі де болады. Бірақ мәселе олардың өнімдерде жинақталатын
мөлшерінде болып тұр. Бізге нитраттардың адам денсаулығына кері әсер
етпейтін мөлшері қажет. БҰҰ-ның өндірістік және ауылшаруашылық
комиссиясының шешімі бойынша 1 тәулікте адамға рұқсат етілген нитраттардың
шекті рауалы деңгейі – 500 мг. ТМД елдеріндегі ересек адамға белгіленген
тәуліктік нитраттардың мөлшері – 300-325 мг, ал балаларға дене массасының
әр бөлігіне - 5мг [14; Б.6].
Шикі күйіндегі көкеністер аз қолданылатындығына байланысты
нитраттармен улануқауіптілігі аз. Массасы 70 кг адамға нитраттардың
токсинді дозасы 700 мг болып табылады. Мұндай дозаны қабылдау үшін, оған
1мезетте 1750г. көшетханада өскен қияр, 1750 г сәбіз, 777 г қызылша, 875г
шалғам немесе 1000г шалғам (максималды деңгей бойынша) қабылдауы керек.
Бұндай үлкен мөлшердегі көкеністер 1 тәулікте бірақ пайдаланбайтындықтан,
нитратпен улану қауіптілігі төмендейді. Халықаралық денсаулық сақтау
ұйымының нитраттар мен нитриттер үшін шекті рауалы деңгейді белгілеген.
Ол: нитраттардың тәулігіне рұқсат етілген мөлшері адамның 1 кг массасына
3,7 мг , ал нитраттардікі 1 кг массаға 0,2мг. Осыған байланысты массасы 70
кг. адам тәулігіне 250 г нитрат және 15 мг нитритты пайдалана алады.
Алайда, нитраттар адам ағзасына тек көкеніс пен жемістер арқылы ғана
емес, сонымен қатар ауыз суы арқылы да түсуі мүмкін. Зерттеулер нәтижесінде
су құрамындағы нитрат-иондары өсімдіктер құрамындағы нитраттарға қарағанда
4 есе күшті екені анықталған. МемСТ бойынша1 л суда 45 мгл нитраттар болуы
мүмкін. Ал тәулігіне адам орташа алғанда 2 л. су ішеді. Сол себепті
өсімдіктер және тағы басқа өнімдер үлесіне 235 мг тиеді.
Ғылыми зерттеулер арқылы жабық грунт өсімдіктеріндегі нитраттар,
ашыққа қарағанда көп мөлшерде кездесетіні анықталған (Кесте3). Әсіресе,
оның көп мөлшері көшеткіде өскен қияр, шалғам, жасыл пияз, салатта болады.
Малға арналған жем-шөп құрамындағы нитрат пен нитрат – иондарының рұқсат
етілген мөлшері де бекітілген (Кесте 4).
Кесте3
Көкеністер мен жеміс-жидектердің құрамындағы нитраттардың шекті рауалы
деңгейі ( мгкг)
Азық-түліктің аты Рұқсат етілген мөлшері
Ашық топырақ Қорғалған топырақ
Картоп 250
Ерте пісетін ақ қауданды 900
қырыққабат (01.09 дейін)
Кеш пісетін ақ қауданды 500
қырыққабат
Ерте пісетін сәбіз (01.09 дейін) 400
Кеш пісетін сәбіз 250
Қызанақ 150 300
Қияр 150 400
Қызылша 1400
Пияз 80
Жасыл пияз 600 800
Баклажан 200
Кәді 400
Шалғам 100
Патисон 800
Кесте 3 жалғасы
Азық-түліктің аты Рұқсат етілген мөлшері
Ашық топырақ Қорғалған топырақ
Асқабақ 120 -
Сарымсақ 100 -
Жапырақты көкеністер 2000 3000
(салаттар, кинза, аскөк,
балдыркөк )
Қауын 90 -
Қарбыз 60 -
Тәтті бұрыш 200 400
Ащы бұрыш 1300 -
Шомыр 60 -
Алма 60 -
Алмұрт 90 -
Банан 60 -
Лимон 60 -
Апельсин 60 -
Қарақат 60 -
Бүлдірген 60 -
Таңқұрай 60 -
Балалалар тағамы 50 -
(консервіленген
жемістер)
Консервіленген 60 -
жеміс-жидектер, шырындар
Анар 60 -
Шабдалы 60 -
Кесте 3 жалғасы
Азық-түліктің аты Рұқсат етілген мөлшері
Ашық топырақ Қорғалған топырақ
Алхоры 60 -
Шие 60 -
Қызыл шие 60 -
Астық тектестер 300 -
Кесте 4
Малға арналған жем-шөп құрамындағы нитрат пен нитрат – иондарының рұқсат
етілген мөлшері (1 кг шикі өнімге, мг)
№ Жем-шөп түрі Нитрат-ион Нитрит-ион
1 Картоп 300 10
2 Қызылша 800 10
3 Сүрлем, сенаж 200 10
4 Шошқа мен құстарға арналған 200 5
аралас жем
5 Ұсақ малдар мен ірі қараға 500 10
арналған аралас жем
6 Көк балауса 200 10
7 Ірі азық, сабан 500 10
8 Жарма жем (дәндіфураж) 300 10
2.2 Өсімдіктердің нитраттарды жинақтаудағы биологиялық
ерекшеліктері
Нитраттардың өсімдікте шоғырлануы олардың жеке-дара биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен қатар оған өсірілетін топырағының
құнарлық деңгейі, ауа және топырағының температурасы, ылғалдылығы,
жарықтану интенсивтілігі мен ұзақтығы және өсірілу технологиясы сияқты
факторлар да әсер етеді. Нитраттарды аккумкуляциялау қасиетіне қарай
өсімдіктер 6 топқа бөлінеді. Оларды көп мөлшерде аккумуляциялайтындарға –
салат, шпинат, аскөк, кольраби, рауғаш, шалғам, қызылша жатады. Нитраттарды
көп қабылдаушыларға патисондар мен асқабақтарды да жатқызуға болады.
Аталған өсімдіктердегі азот қосылыстары 1200 мгкг-нан 5000 мгкг-ға дейін
жетеді.
Азотты қосылыстарды орташа мөлшерде қабылдайтындарға баклажан,
қауын, қырыққабат, сәбіз, қияр, ақжелкен, сарымсақ, бұршақ жатады. Олардағы
азот қосылыстары 100-1000 мгкг.
Нитраттардың шамалы аз мөлшері (60-90 мгкг) қарбыз, жасыл бұршақ,
картоп, пияз, бұрыш, қызанаққа тән. Жабық грунт өсімдіктері ашық грунт
өсімдіктеріне қарағанда нитратты қосылыстарды 2 есе көп қабылдайды.
Нитраттар өсімдіктердің тамырларында, тамыржемістерінде,
сабақтарында, жапырақтарының үлкен сағақтары мен жүйкелерінде көп кездесіп,
жемістерінде біраз аз кездеседі.Сонымен қатар нитраттар піскен жемістерге
қарағанда шикі жемістерде бірнеше есе көп кездеседі. Әртүрлі ауылшаруашылық
өсімдіктерінің ішінде нитраттар көбінесе салатта (әсіресе көшеткілікте),
шалқан, аскөк, қызылша, қырыққабат, сәбіз, шалғамда көп шоғырланады.
Әсіресе, қызылша мен сәбізде нитраттар тамыржемісінің жоғарғы бөлігінде,
ал сәбізде өзегінде көп болады. Қырыққабатта түбінде және сыртқы
жапырақтарында көп кездеседі. Өсімдік түрлерінің көбінде нитраттар
қабығында шоғырланатыны анықталған.
Нитраттарды жинақтауына қарай көкеністер мен жемістер 3 топқа:
1 көп жинақтаушылар (5000мгкг): салат, шалқан, қызылша, аскөк,
қырыққабат, шалғам, жасыл сарымсақ, көк бұршақ, қауын, қарбыз;
2 орташа жинақтаушылар (300-600 мгкг): түсті қырыққабат, асқабақ,
шалқан, сәбіз, қияр, желкек;
3 аз жинақтаушылар (10-80 мгкг): брюссель қырыққабаты, үрмебұршақ,
бұршақ, картоп, қызанақ, сарымсақ, жеміс-жидектерге бөлінеді.
Қолайлы жағдайда өсетін өсімдіктерде нитраттар аз шоғырланады.
Өсімдіктерде нитраттардың жинақталуы әртүрлі келеді, бірде олардың
мәні жоғары келсе, бірде төмен болады (Кесте 5-те көрсетілген).
Кесте 5
Өсімдіктердегі нитраттардың жинақталуының минималды және максималды мөлшері
Өнімдер Нитраттар мөлшері, мгкг
максималды минималды
Қарбыз 38 96
Баклажан 55 303
Жасыл бұршақ 4 112
Қырыққабат 30 1520
Кольраби 283 1540
Картоп 10 362
Пияз 10 200
Сәбіз 115 606
Қияр 20 359
Тәтті бұрыш 26 220
Рауғаш 300 350
Шалғам 70 3520
Шалқан 350 13320
Салат 63 6690
Қызылша 306 8969
Балдыркөк 226 2860
Қызынақ 9 136
Асқабақ 200 3250
Кесте 5 жалғасы
Өнімдер Нитраттар мөлшері мгкг
максималды минималды
Шпинат 62 6900
Қырмызы 663 3000
Аскөк 310 3250
Бұршақ 44 970
Өсімдіктердің нитраттарды қабылдауы олардың морфологиялық
құрылымындағы және кейбір физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Оған:
жапырақ пішіні, оның жүйкеленуі, жемісінің ұзындығы мен диаметрі және
тамырсабағының диаметрі әсер етуі мүмкін. Әсіресе, көкеністер мен
жемістерде нитраттар вакуольдары жақсы дамыған, топырақтан қоректік
заттарды жақсы тасымалдайтын ксилемалық ұлпаларында жиналады. Өсімдіктердің
генеративтік мүшелерінде нитраттар мөлшері аз. Олар көбіне өсімдіктердің
тамырларында, жапырақтарының сабақтары мен сағақтарында, сабақтарында
жинақталады. Өсімдіктердің жемістері мен жапырақтарының етті бөліктерінде
де нитраттар мөлшері біраз аз, ал жемісінің қабығы мен жоғары бөліктерінде
едәуір көп. Көкеністі өсімдіктердің техникалық және биологиялық пісуіне
қарай нитраттарды шоғырландырып, тарататын бөліктерін білу арқылы оның
адамдар арасында тамаққа қалай тиімді пайдалануға болатындығын анықтауға
болады. Қырыққабатта нитраттар біркелкі таралмайды. Оның жабынды
жапырақтарының жоғарғы бөліктеріндегі нитраттар мөлшері (1кг-ға 150мг),
ішкі жапырақтарына қарағанда (78 мгкг) 2 есе үлкен. Сол себепті
қырыққабатты пайдаланбас бұрын оның қауданынан сыртқы жапырақтары мен түбін
алып тастау қажет. Бұл бөліктерді де тамаққа пайдалануға болады, тек
шектеулі мөлшерде.
Тыңайтқыштар өсімдіктер органдарында нитраттардың жинақтауына бірдей
әсерін тигізбейді. Мәселен, азоттың мөлшерінің жоғарлауынан түсті
қырыққабаттағы нитраттар мөлшері оның жоғарғы бөліктеріне қарағанда,
сабақтарында көп мөлшерде түзіледі.
Картопта нитраттардың төменгі мөлшері түйінінің жұмсақ бөлігінде
(51,5мг), ал қабығы мен өзегінде оның 1,1-1,3 есе көп екендігі анықталған.
Ластанған түйіндердегі нитраттар мөлшерін азайту үшін оларды жуып, аршып,
ас тұзының немесе аскарбин қышқылының 1пайыз-дық ерітіндісіне 1 тәулікке
бұқтырады.
Асқабақ тұқымдастылар (қияр, асқабақ, патисон, кәді, қарбыз, қауын)
нитраттарды жемістерде жинақтауымен ерекшеленеді. Алайда олардың
жемістерінде нитраттар біркелкі жинақталмайды. Қиярдағы нитраттар мөлшері
жемісінің жоғарғы бөлігінен негізіне дейін көбейеді (61-147 мг.), жоғарғы
қабаттарындағы нитраттар мөлшері (225 мг), ішкі қабаттарына қарағанда
(40мг) көп. Қиярды жүйектен жұлып алған кездегі одан аққан сөлдің 90 пайыз-
ы нитраттан тұруы мүмкін. Қиярдағы нитраттың мөлшерін азайту үшін оны
қолданар алдында жуып, қабығын аршып, жемісаяғын кесіп алып тастау қажет.
Кәдідегі нитраттар мөлшері жемісаяғынан (170,1 мг) жоғарғы
бөліктеріне қарай (92,0 мг) төмендей түседі, ал патисонда бұл жоғарғы
бөліктерінен (115,3 мг) өзегіне қарай (28 мг) байқалады. Кәді мен патисон
жемісінің тұқымды бөліктері олардың етті бөліктерімен жоғарғы бөліктеріне
қарағанда нитраттарды аз шоғырландырады. Кәдіні пайдаланар алдында қабығын
аршу, ал патисонда жемісаяғына бекіген жоғарғы бөліктерін кесіп алып тастау
қажет. Қарбыз бен қауындағы зиянды заттар піспей қалған бөліктері мен
қабықтарында шоғырланады. Порей пиязының нитраттарға бай бөлігі жалған
пиязшығында.
Қызылша, шалқан, шалғам, шомырдың топырақтан қоректік заттар
тасымалданатын артериялары болып тамыржемістері саналалады, сол себебті
олардағы нитраттар мөлшері сәбізбен салыстырғанда 5-10 есе үлкен. Сәбіздің
тамыржемісіндегі нитраттар мөлшері (107 мг) қабығына қарағанда (47 мг)
көбірек те, ол тамырының ұшынан жоғарғы бөлігіне қарай азая түседі. Шалқан
(204 мг) мен шомырдың (325 мг) тамыржемісінің жоғарғы бөліктерінде
нитраттар мөлшері жоғары. Ас қызылшасы нитраттарды ерекше шоғырландыруымен
көзге түседі. Оның тамыржемісінің жоғарғы бөлігіндегі нитраттар мөлшері
(431 мг), ал ұшында (520 мг). Өзегіндегі бұл көрсеткіш
басқа бөліктерімен салыстырғанда 2 есе жоғары.
Жасыл өсімдіктерде нитраттардың жоғары мөлшері (163-833 мг) сабақтары
мен жапырақтарының сағақтарында байқалады. Топырақтағы азот тұздарының көп
бөлігі олардың аталған жапырақтары мен сағақтарына шоғырланады. Шпинаттың,
кориандрдың, аскөкті тамырларында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz