Діни мәтіндерін қазақша аудару және түсіндіру

Кіріспе 3
1. Діни мәтіндерді аудару ерекшеліктері 4
1.1 Дін философиясы пәні, мақсаты мен міндеттері 4
1.2 Діни аударманың қалыптасуы мен даму жолдары 6
2. Аударма трансформациясы 21
2.1 Діни мәтіндерін қазақша аудару және түсіндіру 21
2.2 Аударма ерекшеліктері 27
Қорытынды 29
Пайдаланылған әдебиеттер 31

Қазіргі тіл білімі арқылы меңгерілетін көптеген күрделі мәселелердің арасында тіл аралық қатынастар қызметінің лингвистикалық аспектілерін «аударма» немесе «аударма қызметі» деп аталатын меңгеру саласы маңызды орын алады. Аударма – бұл, әлбетте, адам кәсібінің өте көне түрі. Адамзат тарихында адам топтарының тілдер айырмашылықтары бар қалаптасуымен қатар «әр түрлі тілдер» ұжымдарымен қатанасуға көмектесетін «билингвтер» де пайда болды. Жазба тілінің шығуымен осындай ауызекі «тілші-толмач» аудармашыларға жазбаша түріндегі де ресми, діни және іскери түрдегі әр түрлі мәтіндерді аударатын аудармашылар қосыла бастады. Басынан бастап аударма маңызды әлеуметтік адамдар арасындағы тіл аралық қатынасты жасайтын қызметті атқарды. Жазбаша аудармаларды тарату адамдарға басқа халықтардың мәдени мұраларына қол жеткізуді кеңейтіп, мәдениет пен әдебиеттерін байытуға, әсерін тигізуге мүмкіндік берді.
Шетел тілдерін білу - бұл тілдердегі кітаптардың түпнұсқасын оқуға мүмкіншілік береді, бірақ бір ғана шет тілін меңгеріп алудың өзі әркімнің қолынан келмейді. Алғашқы аударма теоретиктері ретінде өздерінің тәжірибесін қорытындылауға ұмтылған аудармашылардың өздері болды, бірақ та кейде кәсіби бойынша әріптестерінің тәжірибесі де осыған қосылды. Өздерінің «аудармашылық ісін» көрсетуге барлық кезеңнің атақты аудармашылары болған еді, дегенмен олардың білдірген көзқарастары қазіргі талаптарға сай ғылыми дәлелді болмағанымен жүйелі теоретикалық тұжырымдамаларға енгізілмесе де, бір қатар осындай пікірлер мен көзқарастар күні бүгінге дейін өзіне қызығушылықты арта түседі. Сонымен, антик кезеңінің аудармашылары түпнұсқаға аударманың жақындық деңгей мәселесін кеңінен талқылауға түсірген. Библия мен басқа шығармашылардың ерте кездегі киелі мен негізгі болып саналатын аудармаларында түсініксіздікке немесе аударманың толық ұқпауына әкеліп соққан түпнұсқаны дәлме-дәл аудару мен тастап алуға талпыныстар басым болды.
Сондықтан кейінірек кейбір аудармашылар түпнұсқаға қатысты үлкен бостандыққа ие болуға аудармашылар құқығын теориялық жағынан әріпті емес, мағынасы немесе жалпы көрінісін, түпнұсқа «ерекшелігін» көрсету керектігін айқындауға тырысты. Аудармашы көздеуге тиісті мақсаты туралы бастапқы пікірлердің өзінде- ақ біздің заманымыздың дәлме-дәл немесе еркін аударманың болуы мен түп нұсқа ие болатын оқырмандарға әсерін тигізетін жақтарын сақтауға керектігі туралы көптеген теоретикалық даулы қайшылықтарды табуға болады.

1. Крылова О.А. Церковно-религиозный стиль. // Стилистический энциклопедический словарь русского языка. – М., 2003.
2. Оноприенко С. Библеизмы в современном русском литературном языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук. – Воронеж, 1997. – 19 с.
3. Мечковская Н.Б. Язык и религия: Пособие для студентов гуман. вузов. – М.: Агенство «ФАИР», 1998. – 352 с.
4. Андрейченко Е.В. Возвращенная лексика русского языка конца XX века: лингвистический статус, социокультурная детерминированность, функционирование: Автореф. дис. … канд. филол. наук. – Алматы, 2007. – 23 с.
5. Алдашева А.А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы: Арыс, 1998. – 215 б.
6. Аляутдинов Ш. Путь к вере и совершенству. – М., 2005.

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 3
1. Діни мәтіндерді аудару ерекшеліктері 4
1.1 Дін философиясы пәні, мақсаты мен міндеттері 4
Діни аударманың қалыптасуы мен даму жолдары 6
2. Аударма трансформациясы 21
2.1 Діни мәтіндерін қазақша аудару және түсіндіру 21
Аударма ерекшеліктері 27
Қорытынды 29
Пайдаланылған әдебиеттер 31

Кіріспе

Қазіргі тіл білімі арқылы меңгерілетін көптеген күрделі мәселелердің
арасында тіл аралық қатынастар қызметінің лингвистикалық аспектілерін
аударма немесе аударма қызметі деп аталатын меңгеру саласы маңызды орын
алады. Аударма – бұл, әлбетте, адам кәсібінің өте көне түрі. Адамзат
тарихында адам топтарының тілдер айырмашылықтары бар қалаптасуымен қатар
әр түрлі тілдер ұжымдарымен қатанасуға көмектесетін билингвтер де пайда
болды. Жазба тілінің шығуымен осындай ауызекі тілші-толмач аудармашыларға
жазбаша түріндегі де ресми, діни және іскери түрдегі әр түрлі мәтіндерді
аударатын аудармашылар қосыла бастады. Басынан бастап аударма маңызды
әлеуметтік адамдар арасындағы тіл аралық қатынасты жасайтын қызметті
атқарды. Жазбаша аудармаларды тарату адамдарға басқа халықтардың мәдени
мұраларына қол жеткізуді кеңейтіп, мәдениет пен әдебиеттерін байытуға,
әсерін тигізуге мүмкіндік берді.
Шетел тілдерін білу - бұл тілдердегі кітаптардың түпнұсқасын оқуға
мүмкіншілік береді, бірақ бір ғана шет тілін меңгеріп алудың өзі әркімнің
қолынан келмейді. Алғашқы аударма теоретиктері ретінде өздерінің
тәжірибесін қорытындылауға ұмтылған аудармашылардың өздері болды, бірақ та
кейде кәсіби бойынша әріптестерінің тәжірибесі де осыған қосылды. Өздерінің
аудармашылық ісін көрсетуге барлық кезеңнің атақты аудармашылары болған
еді, дегенмен олардың білдірген көзқарастары қазіргі талаптарға сай ғылыми
дәлелді болмағанымен жүйелі теоретикалық тұжырымдамаларға енгізілмесе де,
бір қатар осындай пікірлер мен көзқарастар күні бүгінге дейін өзіне
қызығушылықты арта түседі. Сонымен, антик кезеңінің аудармашылары
түпнұсқаға аударманың жақындық деңгей мәселесін кеңінен талқылауға
түсірген. Библия мен басқа шығармашылардың ерте кездегі киелі мен негізгі
болып саналатын аудармаларында түсініксіздікке немесе аударманың толық
ұқпауына әкеліп соққан түпнұсқаны дәлме-дәл аудару мен тастап алуға
талпыныстар басым болды.
Сондықтан кейінірек кейбір аудармашылар түпнұсқаға қатысты үлкен
бостандыққа ие болуға аудармашылар құқығын теориялық жағынан әріпті емес,
мағынасы немесе жалпы көрінісін, түпнұсқа ерекшелігін көрсету керектігін
айқындауға тырысты. Аудармашы көздеуге тиісті мақсаты туралы бастапқы
пікірлердің өзінде- ақ біздің заманымыздың дәлме-дәл немесе еркін
аударманың болуы мен түп нұсқа ие болатын оқырмандарға әсерін тигізетін
жақтарын сақтауға керектігі туралы көптеген теоретикалық даулы
қайшылықтарды табуға болады.

1. Діни мәтіндерді аудару ерекшеліктері
1.1 Дін философиясы пәні, мақсаты мен міндеттері

Діни көзқарас, сана мен сенім - қарапайым халықтың философиясы деуге де
болады, яғни оның қоғамға қажеттілігі әлі де жоғалған жоқ. Егер рационалдық
ғылыми білімнің әрқашан бүгінде шешімі жоқ бір нәрселерге тап болып
отыратындығын, ал сенім тек тұтастық ретіндегі көзқарастың жемісі
болғандықтан, сондықтан жетіспеген білімді адамдар мифологиямен
толықтыратынын пайымдасақ, дінді мәңгі қоғамдық құбылыс деу орынды. Оның
тәрбиелік мәні өте зор себебі әрбір жаңа ұрпақ биологиялық заңдылықтардан
тек өз күшімен, ақылымен арылуы қиын, ал мемлекет тарапынан күш көрсету –
көбіне кері нәтижелер әкеледі. Сондықтан, оның мифологиялық бастамаларын
символдар ретінде қарап, біртіндеп рационалдық күйге көшіріп, әлемдік
діндердің алшақтаған идеологиясынан құтылып, діни сенімді адам көзқарасының
қажетті бастауларының бірі санауға ұмтылған жөн. Діннің үш элементі бар:
діни түсініктер, діни сезімдер, діни табыну мен әдет-ғұрып жоралары. Олар
әлеуметтік жағдайларға байланысты әртүрлі болып келеді. Дін дүниені екіге
бөледі: о дүние және бұл дүние. Дін өз нұсқауларын құдай атымен мәңгі-бақи
бекітпекші болатын неғұрлым консервативтік идеологияның формасы болып
табылады, яғни оны реформалау асығыстықты қаламайды. Философия –
көзқарастың бір түрі. Ертеде әр нәрсенің себебін білігісі келгендер, діни
ұғымдар мен жай ұғымдарға қанағаттанбай құбылыстардың түбіне үңіліп, сол
туралы өзіндік пікір айтты. Оларды - философ деп атайды. Философ деген
сөзді алғашқы рет гректің, ойшыл, математигі Пифагор (580-500 б.ғ.д)
енгізді. Бұл термин Еуропа мәдениетінде Платонның (427-347 б.ғ.д) атымен
тығыз байланысты. Philo - сүйемін, sophia- даналық, яғни даналықты сүйемін
деген мағынаны береді. Араб тілінде фәлсәфа деп аталады. Философияның
бңрнеше зерттеу салалары бар. Соның ішінде дінге объективті баға беретін,
діннің қоғамға, жеке адамға, тәрбиеге әсерін зерттейтін, дін мен ғылым
арақатынасын бақылап, ажырататын саласы Дін философиясы деп аталады.
Дін философиясының негізгі бағыттары - пантеизм, деизм, гилозоизм бар:
Гилозоизм - (гр. Hylo және zoe - зат және өмір) материяның әмбебап
тіршілігі туралы философиялық ілім. Бүл ілім түсіну және ойлау қабілетін
материяның барлық формаларында бар деп есептейді. Шындығында түйсік -
жоғарғы дамыған органикалық материяға ғана тән қасиет. Грецияда Фалес пен
Гераклит ілімінде пайда болды. Антикалық гилозоизм пантеизмнің теориялық
негізі болды.
Пантеизм - (гр. pan - бәрі және tcheos – құдай). Құдайды және әлемді
біртұтас деп таниды, яғни құдай (идеалдық бастама) және табиғат
(материалдық бастама) теңестіріледі. Табиғаттан тыс құдай жоқ, сонымен
бірге Құдайдан тыс табиғат та жоқ.
Пантеизм қайта өрлеу дәуірінде пайда болды. Бұл идеяны дамытқандар:
Николай Кузанский, Джордано Бруно, ал Жаңа Заманда пантеизм идеясы Шеллинг,
Гегель, Соловьевтарда кездеседі.
Деизм - бұл философия ағымы, ол Құдайдың бар екенін мойындайды. Әлемді
Құдай жаратқан, бірақ одан соң оның адам мен қоғам өміріне әсері де, ықпалы
да, қатысы да жоқ дейді. Ол тек өнегелік символ болып қызмет атқарады.
Деизм - объективтік идеализмнің ерекше түрі, сонымен бірге объективтік
идеализмнің материализмге өтуі жолындағы кезең болады. Деизм XVII ғ пайда
болып, ағартушылық дәуірде өте кең тарады. Оның негізін салғандар: Декарт,
Ньютон, Локк, белгілі деистердің қатарына - Вольтер, Руссо, Кант, Ломоносов
және Абайды қосуға болады.
Дін Философиясының қызметіне оның мақсатын анықтауда қолданылатын
дүниетанымдық, әдістемелік, теориялық ойлау, сыни-талап, аксиологиялық,
әлеуметтік, гуманитарлық және болжаушылық міндеттерді жатқызамыз.
Дін Философиясының дүниетанымдық қызметі - әлемнің тұтастық бейнесін
қалыптастырудың мүмкіндігі, оның құрылымы туралы ұғымды, ондағы адамның
орнын және бірлесіп әрекет жасау принцптерінің мәнін түсіндіреді.
Дін Философиясыныңның әдістемелік (методологиялық) қызметі - бізді
қоршаған шындықты тану әдісін жасайды. Философия - танымның ең жалпы
әдістерінің және адамның шындықты игеруінің ең түпкі тәсілдері туралы ілім
ретінде көрінеді.
Философияның теориялық ойлау қызметінің мәні, әсіресе философия тарихын
зерттеудегі даналыққа байланысты.
Адам болмысының ерекшелігі - руханилығында, яғни ол көрінген ісін
алдымен басында, санасында идеалдық түрде, ойша істеп кейін реалдыққа
көшіреді. Бірақ ол руханилыққа ерекше биологиялық жан ретінде және
руханилықтың көзі - қоғамдық өмір арқылы ғана келе алады. Екіншіден, қандай
істі басында жоспарласа да, ол қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаның
біздің санамыздан тәуелсіз заңдылықтарына, тарихи даму деңгейіне сәйкес
келгенде ғана реалдыққа айналады. Адам туабітісімен, ісінің қорытындысымен
материалдықпен шектеліп отырса да, рухани жандылығын жоғалпайды. Сондықтан
оған ешқашан қайталанбайтын, шексіз құндылық ретінде қарау қажет, көбінесе
материалдық байлық мәселесі төңірегінен аса алмайтын саясаттың құлы етпеу
керек.
2. Діни аударманың қалыптасуы мен даму жолдары

Философия ғылыми көзқарастың бастауы ретiнде б.з.д. ҮШ-Ү ғ. қалыптасты,
осы кезден бастап адамзат әлем туралы, ондағы өзiнiң орны мен тағдыры
туралы рационалды көзқарасқа сүйене бастады. Әлемнiң рационалды
түсiндiрiлуiне ең алғаш қадам жасағандар, дүние құрылымы туралы ерекше
iлiмдi тудырды. Ежелгi Үндi астрономдары Жердiң шар тәрiздi екендiгiн, оның
өз-өзiнен айналуы туралы ойларды айтты, математиктерi санаудың мәндi
жүйесiн, цифрларды белгiлеудi ойлап тауып, тригонометрия негiзiн
қалыптастырды.
Әр дәуiрдiң, әр заманның өкiлi өз философтарын шығарды. Алғашқы кезде
философия мифологияға байланысты болды. Философия бiр жағынан мифологияға,
екiншi жағынан ғылымға қатысты дамыды.
Философия өзiнiң зерттейтiн объектiсiн ерекше қарастырды, яғни математик
бiрлiк санын неше түрлi сарапқа салып зарттейтiн болса, философтар болмысты
солай талдайтын болды. Өмiр сүрудiң мәнi неде? Болмыс деген не, сияқты
сұрақтарын талдады. Философия пайда болған кезден бастап-ақ, дүниеге
көзқарас ретiнде қалыптасты, оның дамуы бiр логикаға сүйендi.
1.Шығыс философиясы - сыни көзқарас ретiнде б.з.д. 4 мыңжылдықтың соңында
Египет, Вавилонда, б.з.д. ҮIII-ҮI ғ. Үндi, Қытайда қалыптасты. Дүниетанымда
қоғам даму нәтижесiнде прогрессивтiк, атеистiк, консервативтiк, мистикалық
бағыттар дүниеге келдi.
2.Антикалық философия - мифология және жаңадан дамып келе жатқан ғылыми
болжамдарға негiзделдi.
3.Орта ғасыр. Дiнге байланысты болды, оны ақыл-оймен дәлелдеуге тырысты.
4.Қайта өрлеу дәуiрi- ХIҮ ғасырдың ортасы – ХҮII ғасырдың. басы. Ғылыми
түсiнiктер мен эстетикалық ой-пiкiрдiң әсерi арқылы дамыды.
5.Жаңа дәуiр философиясы (реформация) - жаратылыстану ғылымына сүйенiп
адам тағдырын, оның iшкi дүниесiн зерттеудi алға қойды.
6.Философия барлық ғылымдардың әдiстемесі ретіндегі рөлiн сақтап қалды.
Гегель философиясының негiзiнде, ХIХ-ХХ ғғ. марксизмде философия пәнi
туралы төмендегi түсiнiк қалыптасты. Философия дегенiмiз - табиғат, қоғам
мен адам санасының ең жалпы даму заңдары туралы ғылым және қоғамдық сананың
бiр түрi, көзқарастық теорияның негiзi, философиялық пәндер жүйесi, адамның
рухани дүниесiнiң қалыптасуына ықпал жасайтын iлiм. Философия пәнi осылай
түсiнiлумен бiрге ХХ ғасырда әртүрлi философиялық iлiмнiң негiзі.
Алғашқы таптық құл иеленушiлiк қоғам Шумер, Египет мемлекеттерiнде
(б.з.д. IҮ мың жылдықтың соңы) пайда болды. Алғашқы философиялық ойлар
алғашқы астрономия, космология, математика iлiмдерiмен және ескi
мифологиямен тығыз байланысты. Философия қоғамдық сананың ерекше формасы
ретiнде әлi бекiне қойған жоқ болатын. Шаруашылық талаптары нақты
ғылымдардың дамуын қажет еттi. Вавилон математиктерi алгебра мен
геометрияның бастауын жасады: квадраттық теңдеулердi шеше білді, қазiргi
уақыт өлшемдерiн ойлап тапты (сағат, минут, секунд, т. б.), абыздардың
мифтiк құдайлар туралы iлiмi (теогония) - дүниенiң пайда болу iлiмiне
(космогония) ұласты. Құдайлар атасы – Ай, құдайлар – жұлдыздар, болып
саналды. Күн соларды сөндiретiн, өлiм әкелетiн зұлымдық күш делiндi. Ай
өлiп қайта тiрiлетiн өшпес өмiрдi бейнеледi. Олардың мәңгi алмасуы -
жақсылық пен зұлымдық күресi ретiнде сипатталды. Жұлдызды космогония -
астрологиялық iлiмдi тудырды, оның мәнi әлi күнге дейiн сақталып отыр. Осы
көзқарастарға қарсы сыни атеистiк ойлар туды, Вавилонның аса көрнектi әдеби
мұрасы - Өмiрдiң мәнi туралы құл мен оның иесiнiң айтысы еңбегi. Оның
ұмыт болған авторы дiни қағидаларды сынап, о дүниедегi өмiр үшiн құдайларға
құрбандық шалуды ақылсыздық дейдi.
Египеттiктердiң негiзгi шаруашылығы суармалы егiншiлiк пен мал бағу
болды. Сонымен бірге ерекше құрылыс өнерi - тас қашау, қыштан ыдыс жасау
кәсiптерi дамыды. Олар алғашқы рет күн күнтізбесін жасап, жылдың 36512
тәулiктен тұратынын дәлелдедi, π санын, шеңбердiң диаметрге
байланыстылығын, әртүрлi пирамидалардың ауданын, көлемiн есептеп шығаруды
енгiздi. Мифологиялық мазмұндарды дiни емес, философиялық тұрғыдан
түсiндiру бiртiндеп өсе түстi. О дүниедегi мәңгi өмiрге сенудi сынап,
еңбектi жеккөрушiлiктi жойып, осы дүниедегi өмiрдi түзетуге шақыратын бар
шығармалар тарала бастады. Сондай еңбектiң бiрi - Арфист өлеңi о дүниеден
қайтқан ешкiм жоқ, ол туралы адамның сезiмi мен ақылы да еш дерек келтiре
алмайды, сондықтан ол ертегiлерге сенудi тоқтатып, жер бетiндегi өмiрiмiздi
түзейтейiк деп шақырды. Кейiнiрек жазылған Өмiрден түңiлгеннiң өз жанымен
әңгiмелесуi еңбегiнде жан өлмейдi деген қағида жан-жақты, ашық және
логикалық сабақтастықты сақтай отырып қатты сыналды ол қағиданың әлеуметтiк-
саяси құрылыммен, теңсiздiкпен, күш көрсетумен байланыстылығы айтылады.
Ежелгi Египет мұраларында стихиялық материалистiк көзқарастар да кездеседi.
Ондағы барлық тiршiлiк салқын судан пайда болды деген пiкiр, грек ғалымы
Плутархтың айтуынша, кейiн Милет мектебiн құрған Фалес философиясының
негiзгi идеясына айналды.
Ежелгi Үндi мен Қытай философиясының ерекшiлiгi туралы жүз жылдан артық
уақыт екi түрлi көзқарас арасында (дискуссия) пікірталас жүрiп жатты.
1) Үндi мен Қытай нағыз философияны жасаған жоқ, олар оған жете алмады.
Сондықтан, оларды философияның алдындағы немесе дiни-философиялық көзқарас
деп атау керек дейдi.
2) Үндi мен Қытай ең жоғарғы философияны әлемге алып келдi. Батыс бұл
деңгейге әлi жеткен жоқ дейдi.
Бұл секiлдi қарама-қарсы пiкiрдiң өмiр сүру себебi - философияның
эталондық үлгiсi ретiнде Батысеуропалық философиямен шұғылдану вариантының
алынуына байланысы. Ал Үндi мен Қытайлықтардың ойлау тәсілi бұл жүйеге
келмейтіндіктен оны алдыңғы немесе жоғарғы философия деп атады.
Қытай мен Үндiлiк философия тәсiлiнiң Батыс Еуропалыққа сай келмеуiнiң
нәтижесi оларды ерiксiз Шығыс деген атпен бiрiктiрiп, Батысқа қарсы
қойғызды. Шын мәнінде әлемдiк философияның қайнар көзi екеу емес, үшеу
екенiн айту керек. Қытай мен Үндi арасындағы ұқсастық, Батыс пен Үндiге
қарағанда аз, Батыс пен Үндiлiктердi байланыстыратын, олардың арғы тегi мен
тiлi. Үндi мен Қытайды рухани туысқандастырған буддизм, ол б.з.д. II
ғасырда ғана Қытайға ендi. Көптеген философия тарихын зерттеушілер
антикалық Батыс, Ежелгi Үндi және ежелгi Қытай үш әртүрлi, бiрақ теп-тең
рухани дүние ретiнде қарайды.
Б. з. д. II мыңжылдығында солтүстiк Үндiстанға көшпендi мал
шаруашылығымен шұғылданатын тайпалар қоныстана бастады. Олар Орта Азиядан,
Ираннан, Волга бойынан келгендер деген де пiкiрлер бар. Олар өздерiн
арийлықтар деп атады.
Үнді философиясы бiздiң жыл санауымыздан 3 мыңдай жыл бұрынғы Ежелгi Үндi
жерiнде қауымдық қоғам ыдырап, оның орнына құлдық қоғам қалыптаса бастаған
кезде пайда болды. Осыған орай Үндi қоғамы төрт варнаға бөлiндi. Олар
брахмандар (абыздар) кастасы, кшатрийлар - әскери аристократиялық каста,
вайшилер - басы бос қоғам мүшелерi, шудралар – төменгi каста, құлдар
болады. Брахмандар – ой еңбегi, кшатрийлер - әскери қызмет, вайшилер
ауылшаруашылық, қолөнер кәсiбi, саудамен айналысты, шудраларға қара жұмыс
қана тидi. Ежелгi Үндi қоғамы дамуының осы кезiне сай мифологиялық,
философиялық көзқарастар қалыптасты.
Үндi, Қытай философиясының генезисi (пайда болуы) өте күрделi мәселе, ол
олардың бай мифологиялық түсiнiгi тәсiлдерiне қатысты. Қытайда
мифологиялық сананы қатаң салт-жоралар ығыстырады. Философияда аңыз, ғылыми-
теория, миф және логос арасындағы байланыс үзiлмедi. Қытай философиясы
мифтан пайда болған, бiрақ Грек философиясындағы секiлдi оны тастап
кетпейдi. Миф қытайлықтар үшiн танымның, өнердiң көкжиегi, ондағы ұлттық
психология мен философияның қалыптасуының негiзi болды.
Философияның философия болып қалыптасуы үшiн, ол өзiнiң миф пен ғылымнан
бөлек, ерекше шындықты ұғыну тәсiлi мен тiлiн жасайды. Философия терминi
данышпандықты сүю, батысеуропалық мәдениеттiң негiзiнде пайда болды. Ол
ежелгi Үндi ойшылдарының дүниетанымы мен көзқарастарының жүйесiн белгiлеуге
аз қолданылады. Ежелгi шығыс мәдениетiндегi философияны жоққа шығару дұрыс
емес. Данышпандық бұл жерде, алдымен теориялық концепцияны дәлелдеу емес,
ақиқатты iздеуде эмпирикалық және рационалдық тәсiлдi бiрiктiру ретiнде
көрiнедi. Ал жоғары таным мен өзiн-өзi тануда сопылық арқылы, тiкелей
брахман және дара адамның бiрлiгiне жетудi түсiну де орын алады. Ақиқаттық
жол – адамның әдептiлiкке жету жолы, ол теориялық таным жолы емес. Өндiрiс
тәсiлiнiң баяу қалыптасуы - философиялық ойдың дiни-мифологиялық
көзқарастан, күнделiктi әдептiлiк санадан толық арылуына мүмкiндiк бермедi.
Философияны ғылым ғана емес, дүниеге көзқарастық iлiм ретiнде
қарастырып, оның негiзгi ерекшелiгiнiң бiрi - сыни пiкiрлердiң пайда болуы
десек, философия тарихын таптық қоғамның пайда болу кезеңiмен ұзартуымыз
керек. Таптық қоғам еңбек құралдарының дамуы еңбек бөлiнуiнiн нәтижесi,
жекеменшiктiң тарауы, рулық сананың орнына жеке адам санасының алдынғы
қатарға шығуына әкеледi. Яғни, ру мифологиясын өзгерту, оны жеке адам
мүддесiне ыңғайландыру қажеттiгi туады. Ал көзқарасты өзгерту, әртүрлi
деңгейдегi сыннан басталады. Мифология: жан өлмейдi - деген негiзгi
қағидасын сынау, оны жүйелi түрде көрсете бiлу, алғашқы философиялық
ойлардың қалыптасуының белгiсi.
Пуруша – мифологияда астан-кестеннен (хаос) пайда болған алғашқы адам,
оны құрбан ету әлемнiң пайда болуына алып келедi (ол - адам түрiндегi
әлем). Оның демiнен - жел, бiр көзiнен - күн, екiншiсiнен – Ай, т. б.
пайда болады. Пируша философиялық түсiндiруде – барлық әлемге енген,
өзiндiгi жоқ рухани бастама.
Алғашқы кездегi Үндiдегi философиялық ойлау - брахманизмге, яғни брахман
iлiмiне (дiни қызметкерлер, абыздар) байланысты қалыптаса бастады.
Брахманизм өзiнiң догмаларында ведаға (ежелгi Үндiден ауд. веда – бiлiм,
басқару) сүйенедi. Үндi философиясы б.з.д. I мың жылдықтың ортасында
ведалық мифологияның негiзiнде пайда болды. Ол көлемдi әнұрандар (гимндер)
қосындысы. Онда: дуаларды үйрету, табиғат циклдерiн (айналымдарын) бақылау,
әлемнiң пайда болуы мен жаралуы туралы түсiнiктемелер болды.
Қазiргi кезде бiзге белгiлiсі 4 веда: Ригведа, Самаведа, Яджурведа,
Атхарваведа. Олар төрт бөлiмнен тұрады.
1.Самхит – құдайларға арналған әнұрандар (гимндер) жинағы.
2.Брахман – самхиттi түсiндiретiн әртүрлi мифологиялық әңгiмелер, салт-
жоралар. (Үндi абыздарының өздерiне арналған салт-жоралар өткiзудiң
дұрыстығы мен құрбандық жасау рәсiмдерi туралы кiтаптары).
3.Араньяктар (дүниеден безген диуаналардың орман кiтабы) брахманға тән
салт-жоралардың орнына құдайларды iштей сыйлап-құрметтеу, оларды ойлап-
толғану сияқты көзқарастар берiлген.
4.Ведалардың ең соңғы сатысы – Упанишада (санскр. Upa, sad - ұстаз
қасында отырып дәрiс тыңдау) - өте терең бiлiмдi игеру үшiн, ұстаздан
сабақ алу.
Упанишад - веда жүйесiндегi философия. Оның манызды ұғымдары Сансара,
Карма Упанишад жүйесiнде дүниеге келген. Сансара Карма заңына сай келедi.
Карма - ұғымы ведалық түсiнiк Ританың негiзiнде қалыптасты.
Рита – ғарыш тәртiбi, заң мен заттардағы заңдылық барысы. Рита – сезiмдiк
дүниенiң алдында пайда болды, денелiк заттар тек қана ританың көрiнiсi.
Рита – бұл тек физикалық заң ғана емес, оған барлық тiршiлiк иелерi
бағынатын моральдық та болып саналады.
Сансара (санскрит бойынша дәлме-дәл бiрдемеден өту, қайта туу) – Сансара
концепциясы барлық тiрi жанның туысқандығын тұжырымдайды және жаңадан пайда
болудың арқасында, олардың түрiнiң арасындағы бiр-бiрiне ауысуын (адам,
жануарлар, өсiмдiктер, тiптi құдайға да) айтады.
Карма (санскрит бойынша iс-әрекет, қимыл, iс, жеребе салу) – iс-әрекетiне
сәйкес құрметтеу не жазалау заңы, индивидтiң (жеке адамның) келешектегi
өмiрiн алдын ала толық мәнiнде анықтайды. Кең мағынада - әрбiр тiрi жанның
жасаған iс-әрекетiнiң жалпы қосындысы, оның жаңа туғаннан кейiнгi (яғни,
ары қарай өмiр сүруi) кезеңдердегi сипатын анықтайды.
Упанишаданың түп негiзі - Брахман. Ғарыштың негiзiнде мәңгi мәндiлiк –
Брахман жатыр. Сондықтан одан барлық заттар дамиды. Брахман – барлық
әлемнiң бастамасы және соңы. Брахманның екi түрi бар: 1) қозғалмайды, нақты
өмiр сүредi, бiрақ жойылып кетуi мүмкiн – көптүрлi; 2) жойылмайды, өлмейдi,
қозғалыста және ақиқат – жеке түрде. Брахман бұл дүниенiң рухани бастауы,
ол адамның рухани мәнi атманмен тең. Атман бiр жағынан дене, екiншi жағынан
рух секiлдi. Брахман мен Атман туралы iлiм Упанишадтың негiзгi сәтi, онда
адам болмысының жалпы әлемдiк мәнмен сәйкестiгi бекiтiлдi.
Упанишадта сансара (қайта туылу жүйелерi) және карма (жазалау заңы)
iлiмдерi байланыста болады. Сансара туралы iлiмде адам өмiрi шексiз қайта
туудың анықтаушы түрi ретiнде түсiндiрiледi. Келешектегi индивидтің дүниеге
келуi, карма заңымен себептеледi.
Адамның келешегi - оның өткен өмiрдегi iс-әрекетi мен қылығының
нәтижесiне байланысты болады. Тек өткен өмiрде сыпайы өмiр сүргендер ғана
келешектегi қайта тууында жоғарғы варна - әулиелер, кшатрийлер, вайшьилер,
терiс өмiр сүргендер төменгi варна - шудралар кейпiнде келедi. Бәрiнен де
қиыны, оның атманының жануар денесiне орналасуы болады.
Бостандыққа ұмтылатындар алдымен қалыптасқан әдептiлiк нормаларға
(қағидаларға) және драхмаға (өмiр жолы, әлдебiр өмiр салты) жүгiнуi керек.
Упанишадта таным және өзiн-өзi тану мәселелерi ең маңызды тақырып болып
саналады. Алдымен сезiмдiк және рационалдық танымда: нағыз ақиқатты тану,
Брахман мен Атманның бiрiгуi, толық қосылуын түсiну болады. Мұны кiм iстей
алса, сол шексiз қайта туу, сансарадан құтылады. Мұндай адамның жаны
Брахманмен қосылып, онда мәңгi қалады. Сонымен бiрге ол карманың да
ықпалынан құтылады. Бұл ең жоғарғы мақсат және ең ақиқат жол – құдайлар
жолы.
Рухани Атман – тiршiлiктiң негiзi, барлық денелердiң iшкi бастамасы мен
соңы болады. Атман тек бастама ғана емес, ол саналы тiршiлiк иесi, әлемдi
жаратушы. Адамның ең маңызды мәселесi және Упанишадтың негiзгi категориясы
- Құмарлықтан босану. Бұл босану - Мокша, атманның брахманмен бiрiгуi,
өзiңнiң жеке жаныңның әлемдiк жанмен сәйкестiгiн тану арқылы iске асады.
Мокша - күнделiктi тұрақты әдепке жету, өнегелiктi жетiлдiру. Әркiм өз
бақытының ұстасы, оның бақыты тәлiм-тәрбиесiне байланысты.
Упанишад философиясында тiрек түсiнiгi бар. Адамның негiзгi тiрегi
туралы сұрақ, оның өзiнiң қай қасиетiнен айрылуына байланысты өмiр сүруiн
тоқтатуы негiзiнде қойылды. Адам көзден, тiлден, естуден айрылса да өмiр
сүре бередi, ал дем алу тоқталса, өмiр де тоқтайды. Демек, адамның тiрегi
тыныс, денесi тек оны жасыратын қабығы. Өмiр тынысы – Прану, кейiннен
Прануды Атманмен (жанмен) теңдестiру басталады. Атман түсiнiгi жеке адамның
Рухани Менi ретiнде барлық тiршiлiктiң бiрте-бiрте өзiндiгi жоқ себебiне
- Брахманға айналады.
Упанишад iлiмiнде Веда тақырыбы дами бастады: барлық тiршiлiктiң бiрлiгi
идеясы, космологиялық тақырып - құбылыстардың себептер мен саулдарының
байланысын iздеу, т.б. М: мына сұрақтар: түнде күн қайда болады?,
жұлдыздар күндiз қайда кетедi? Упанишадта бұрынғы мәтіндерге қарағанда,
болмыс пен құбылыстардың алдымен сыртқы жағына емес, iшiне көңiл аудару
бар. Назарды адамға, оның танымына және алдымен өнегелiк жетiлуiне
аударады. Бiз кiмбiз?, қайдан келдiк?, қайда барамыз? - мiне бұл
сұрақтар Упанишад iлiмiне тән болды. Уапнишад әртүрлi философиялық
жүйелерге әсерiн тигiздi. Атап айтқанда, индуизм мен буддизмге. Раммохон
Рая, Ганди, Шопенгауэрге де ол өте зор ықпал еттi.
Эпостық–дiни кезең деп аталатын (эпос деген сөзден шыққан) философияның
кезеңi - эпостық поэмалар Рамаяна мен Махабхаратаға байланысты, ол
адамдық қатыныстағы батырлық пен құдайшылықты көрсетуге қызмет етедi. Бұл
кезде (б.з.д. ҮI ғ.) Үндi қоғамында айтарлықтай өзгерiс болды: аграрлық пен
қолөнер кәсібі дамыды, әлеуметтiк бөлшектену (дифференциация) ұлғайды,
монархия билiгi күшейiп, тайпа билiгi жоғала бастады. Интуицияның, мифтiң
орына зерттеу, философия келдi. Философияның өзiнде де әртүрлi, қарама-
қарсы және бiр-бiрiмен жауласқан мектептер мен жүйелер туды, оларда сол
кездегi өмiр шындығының қайшылықтары көрiндi. Олар 2 топқа бөлiндi:
ортодокстік және ортодоксалдық емес мектептер болды. Ортодоксалдық
негiзiнен Веда iлiмiн қолдап, ары қарай дамытуға тырысты:
1.Веданта брахманды әлемнiң абсолюттiк рухани негiзi ретiнде мойындайды.
Жеке жандар (атмандар) тану немесе құдайға деген сүйiспеншiлiк арқылы
құдаймен қосылады. Қайта туу айналымынан шығу және жоғарғы ақиқат бойынша
барлық тiршiлiктi бiрлiкте қарауды қорытындылайды: адамды қоршаған сыртқы
әлем - бұл сағым (иллюзорлық) әлемi, ал нағыз өзгермейтiн нақтылық -
брахман, онымен атман теңестiрiледi. Упанишад мәтiндерiне сүйене отырып,
бiр ғана жан Брахман бар дейдi. Бардың бәрi Құдай, Жан да - Құдай. Құдай
бiр ғана ақырғы нақтылық. Осы ақиқат бiлiмге жетудiң негiзгi жолы -
әдептiлiк қағидасын сақтау және медитация. Олай болса, бұл Веда мәселелерiн
қарқынды ойлаудың маңыздылығын бiлдiредi. Бiлiмсiздiк адам жанын езедi,
оның ләззатқа ұмтылуын күшейтедi. Ведантаны оқып бiлу, оның жанының
босануының негiзгi құралы болады.
2.Миманса – (толғану, ойлау), құрбандық шалу туралы веда мәтелдерiн
зерттеу. Миманса мектебi пiкiрiнше Веда мәңгi және өз бетiмен өмiр сүредi,
олар кейде адамдарға қолайлы пайғамбарлар арқылы өзiн табуға мүмкiндiк
бередi. Миманса - веданың салт-жораларын түсiндiруге тиiстi. Веда iлiмі
дхарма-парыз идеясымен толық байланысты, оның парызын орындау барысында
қармадан босану, қайта тууды тоқтату, әрі азаптан құтылуға жеткiзедi.
3.Санкхья (санк, бойынша санап шығу) - веданың мәтiндерiн тiкелей
қабылдамайды, онда тәуелсiз тәжiрибе және толғану бар. Санкхьяның веданта
мен мимансадан айырмашылығы осында. Бүкiл әлем екi субстанцияның - материя,
табиғат (пракрти) және пурушидiң өзара әрекетi нәтижесiнде пайда болды.
Пракрти - мәңгi және құбылмалы әрекеттегi энергия мен әртүрлi материалдық,
объектiнiң бастау көзi болса, Пуруши - таза сананың немесе менiң, рухтың
жеке болмысы. Ол екеуi бiр-бiрiне себепкер және бастама. Осыдан санкхья -
индуизм философиясындағы дуалистiк бағыт болып есептеледi.
4.Йога (зорлану, күштену, терең толғану). Негiзiн қалаушы Патаджами
(б.з.д. II ғ). Йога - бұл философия және практика. Ол медитациялық сананың
әдiсiн жасайды. Йога жүйесiнде құдайға сену - теориялық көзқарастың элемент
пен практикалық iс-әрекеттің шарты ретiнде қаралды. Йога - адам миының
жасырын мүмкiндiктерi туралы ойды қалыптастырып, экстрасенсорлық қабiлеттiң
әдiс жүйесiн ойлап тапты, яғни адамның тынысын, демiн, тамақтануын реттеу
ережесiн жасады. Йогамен шұғылданушылар екi түрге бөлiнедi: 1. өмiрден
безу; 2. этикалық қатаң тәртiпке жүгiнiп, өзiн қыспақта ұстау. Йоганың
этикалық қағидалары жоғарғы өнегелi тұлғаның қалыптасуымен байланысты
болды.
5.Вайшешика (саскр. вишеша - ерекшелiк). Негiзiн қалаушы Канада (б.з.б
VI-V ғ). Алғашқы кезде бұл жүйеде материалистiк сәттер көрiндi. әлемнiң
атомдық құрылымы туралы ойды дамытты. Барлық заттар әрдайым өзгередi, бiрақ
оларда тұрақты шар тәрiздi атомдар элементi бар. Атомдар мәңгi, оны ешкiм
жаратпаған және көп сапалы (атомның 17 сапасы бар). Олардан әртүрлi жанды
және жансыз заттар пайда болады. Әлем тек атомдардан тұрса да, оның
дамуындағы қозғаушы күш құдай, ол карма заңына сәйкес әрекет жасайды.
6.Ньяя (ереже, логика) - ойлаудың түрi туралы iлiм. Ақиқатты танудағы
шарт пен әдiс, босануға жетудiң құралы логика мен оның заңдарының көмегiмен
анықталуы мүмкiн дедi. Ньяя философиясы рационалды таным қағидаларын
қалыптастырады. Дәйектi таным көздерi, сезiмнен тыс қабылдау, сөйлемнiң
логикалық құрылымы туралы iлiмдi енгiздi. Бұл мектепте дамыған таным
теориясы болды. Формальдық логика заңдарына сүйенiп, танымдағы эмпирикалық
(түйсiк, қабылдау) пен рационалдықтың (айғақ, теңестiру, дәлелдеу) тепе-
теңдiгiн мойындады.
Жаңа көзқарасты жақтаушылар Веданың беделiне қарсы шықты. Олар: Чарвака
(материалистер), жайнизм, буддизм. Олар ортодокстік мектептерге қосылмайды.
Чарвака – бұл ежелгi Үндi iлiмi, кейiнгi философиялық концепцияның тектес
бiр түрi – Локаята. Сондықтан, бұл мектептi Чарвака-Локаята деп атайды.
Чарвака - брахман, атман, сансара және карма концепциясын жоққа шығарады.
Барлық тiршiлiктiң негiзi ретiнде материяның алғашқы төрт элементiн -
жердi, суды, отты және ауаны алады. Өмiр және сана да алғашқы элементтердiң
туындысы ретiнде қаралады. Оның негiзiн салушы - Брихаспати (б.з.д. ҮII-ҮI
ғғ.). Оның пiкiрiнше, жан дегенiмiз - саналы дене. Материя ойлай алады.
Ажал – сана мен жанның қирауы. Тек осы дүние бар, бұл дүние Лока,
ешқандай о жақтағы дүние жоқ. Құдай да, жан да және карма заңы да жоқ.
Танымның негiзi - сезiмдiк қабылдау. Ақиқат тек тiкелей қабылдау арқылы
танылады.
Дiн – орынсыз адасу. Адамның басқа өмiр сүру ортасы бар деуге ешбiр
негiз жоқ. Ешқандай басқа әлемнiң бар болуы мүмкiн емес. Құрбандық шалу,
ақылға сыймайтын әрекет. Бiздiң жақындарымыз үшiн ешқандай тамақтың қажетi
жоқ, өйткенi қайтыс болған соң, дене құрылымы шiридi. Құдайға және о
дүниеге сену, бұл мектеп өкiлдерiнiң пiкiрiнше, ақылдың кемдiгi, әлсiздiгi,
жүрексiздiгiнiң белгiсi деп санайды.
Чарвактардың этикалық концепциясының негiзi - гедонизм (hedone –
рахаттану).Тiршiлiктiң қызығын көрiп өмiр сүру қажет, ажал қадалып келiп
тұрғанда ешкiмнiң одан құтылу мүмкіндігі жоқ, ол бәрiбiр алып тынады. Олар
адамның мақсаты - байлық пен рахат өмiр сүру деп санады. Бұл теория,
осылайша, адамды эгоизмге баулып, тiршiлiктiң қызығын қалауыңша көр деп
насихаттайды.
Олардың iлiмiн бағалауда олардың дiн мен ескi философияны сынап, Веданың
ақиқатқа сыймайтын қайшылықты iлiмiнiң абыройын төгуде көп еңбек еттi деп
айта аламыз. Бұл философияда бiржақты көзқарас болды. Танымда интеллект пен
ақыл-ойдың рөлiн жоққа шығарды. Сондықтан, көзқарас тұрғысынан абстракты,
жалпы идеяларға сүйенiп, субъективизмдi тудырады. Сезiмдiк мүше әр адамға
тән болғандықтан, әр адамның өз ақиқаты болады деп санады. Бұл
бiржақтылықтың нәтижесiнде, олар жоғарғы әдептiлiк мақсаты мен құндылықты
жоққа шығарады. Кейбiр маңызды кемшiлiктерiне қарамай, бұл бағыт Үндi
философиясының ары қарай дамуына мүмкiндiк бердi.
Жайнизм – идеалистiк философия және этикалық iлiм, б.з.б. ҮI-Ү ғғ. пайда
болды. Оның негiзiн қалаушы Вардхамана, соңынан Махавира (Ұлы батыр) және
Джина (жеңiмпаз – қайту туу шеңберiн жеңген). Жайнизм буддизм сияқты жанның
ауысуы туралы iлiм, карма заңын, жанның мәңгiлiгiн мойындайды. Нирвана
болса болмыс емес, мәңгiлiк шаттық ретiнде көрiнедi. Карма заңынан
құтылудың негiзгi құралы - аскетизм. Әлем екi мәңгiлiк негiздiң өзара
әркетiнен пайда болды. Жайнизмнiң пiкiрiнше тұлғаның мәнi дуалистiк: рухани
(джива) және материалдық (аджива) болады. Джива мен адживаны
байланыстыратын Карма. Бiрақ, карманың өзi, упанишадтағыдан ерекше, жұқа
материя, ол жазалау заңы емес.
Тiршiлiктiң де, жердiң де жаны бар. Жалпы алғанда тiршiлiк мәңгi, бiрақ
ол материалдық көптеген денелi жандарға бөлiнiп кетедi де, бiр денеден
екiншi денеге ауысып отырады. Жанның жетiлген жағдайына өтуi үшiн өте қатаң
әдептiлiк қағиданы сақтау керек. Меншiктен, кей жағдайда киiмнен безу,
сонымен бiрге ахимсаны (жердегi - өмiрдiң барлық түрiнiң бiрлiгi), ұстану –
қоршаған ортаға залал жасамау принципi. Құрт-құмырсқаға зияндық жасамау
мақсатымен, тiптi жер өңдеуге де болмайды. Монахтар майда тiршiлiк иелерiн
өлтiрмеу үшiн жүрген жерлерiн сыпырып жүредi. Олардың апатқа ұшырауынан өз
өмiрiн қию артық деп санайды. Бұл аскетизмге, тiршiлiктен безуге алып
келедi.
Буддизм – (санскр.- жарықтану, жарық болу). Б.з.б. ҮI-Ү ғ дiни iлiм
ретiнде дүниеге келдi. Оның негiзiн салған - Сиддхартха Гаутама Будда
(б.з.д. 563-483 жж). Гималайдағы Үндi алқабындағы шакья (сак сөзiнен шыққан
деген болжам бар) тайпасының патша отбасында дүниеге келген. Буддизм
теориялық философиядан гөрi, дiни этикаға негiзделген. Буддизмде қаталдық
жоқ, сенгiң келсе сен, сенгiң келмесе сенбе. Буддизм – адам қандай
әлеуметтiк сатыда тұрса да аурудан, кәрiлiктен құтыла алмайды. Тiптi
құдайға арналған құрбандық та көмектесе алмайды дейдi. Азаптан құтылудың
жолы - сансарадан (жанның бiр денеден екiншi денеге ауысып отыруы) толық
азат болу. Будда үшiн философия – Нирванаға жету құралы. Бiрақ, нирванаға
жетпей тұрып, адам төрт игiлiктi ақиқаттың мәнiн ұғынуы керек:
Адам өмiрi туған күнiнен, аяғына дейiн азапқа толы.
Азаптың себебi бар. Ол – қанағатсыздық, ұдайы бола берсе - деген
құштарлық, тойымсыз әуестiк.
Азаптан босану, оның себептерiн тоқтату мүмкiндiгi бар.
Азаптан құтылудың жолыдары: өмiрдi сезiмдiк құмарлыққа арнау ретiнде
қабылдамау, нәпсiден, ынтазарлықтан бас тарту, және өз жанын өзi қинау.
Осымен байланысты буддизмнiң әдептiлiк концепциясы – төзiмдiлiк пен
салыстырмалылық болады. Әрине, бұл алдын ала қойылған әдептiлiктiң жалпы
мiндетi емес, соңғысы - қоршаған ортаға зияндық жасамау. Бұл адам мiнез-
құлқының басты принципi. Оның негiзiнде iзгiлiк сезiм қанағаттанушылыққа
жеткендiк жатыр. Құштарлықтан құтылудың соңғы сатысына, сегiз әдептiлiк
қағиданы бұлжытпай орындау арқылы жанды таза ұстауға тырысу қажет:
Дұрыс түсiнiк – төрт ақиқатты дұрыс түсiну;
Дұрыс сөз - өтiрiк айтпау, бiреудi басқа бiреуге жамандамау, балағат сөз
айтпау;
Дұрыс ойлау – төрт ақиқатқа, өз өмiрiн өзгертуге бағытталған ерiк-жiгер;
Дұрыс жүрiп-тұру – ешқандай тiршiлiк иесіне жамандық жасамау;
Дұрыс өмiр сүру тәртiбi - адал еңбек етудi әдетке айналдыру;
Дұрыс күш-жiгер – құмарлықпен, жаман оймен күресу;
Дұрыс ой бағыты – бұл дүниенiң жалған, алдамшы, уақытша екенiн түсiну;
Дұрыс жинақтала бiлу - өз денеңдi сезiнуден, ойлаудан, түйсiнуден арылу.
Осы жолдың ең соңғы сатысына жеткен адамды архат (қадiрлi, құрметтi,
сыйлы адам) деп атайды және ол нирванаға жетуi мүмкiн. Нирвана мокшаның
өзгерген түрi, оның мокшадан айырмашылығы - мокша жанды азаптан о дүниеде
азат етсе, нирвана – осы дүниеде азат етедi. Нирвана (санскр.- дәлме-дәл -
суыну, салқындау, сөну) буддизмдегi ең бiр негiзгi түсiнiк - сананың
жоғарғы күйiн бiлдiредi (сансараға қарама-қарсы). Тiршiлiк иелерiнен тек
адам ғана нирванаға жетiп “Будда” бола алады. Нирвана – құмарлықты басу,
сонымен бiрге азаптан құтылу, бұл қайта тууды тоқтату, сансарадан, карма
билiгiнен – себептiлiк шеңберiнен шығу. Нирвана – нақты өмiрдiң жоқтығы
емес, оның ерекше түрi және адамның өмiр сүру тәсiлi, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.