Пайдалы өсімдіктердің Оңтүстік Қазақстанда зерттелген аудандарда (сарыағаш, қазығұрт, арыс) таралуы
Кіріспе.
I.тарау: Әдебиеттерге шолу.
II.тарау: Эксперименттік.ғылыми жұмыс жүргізілген аудандарға физикалық.географиялық сипаттама.
2.1. Пайдалы өсімдіктердің Оңтүстік Қазақстанда зерттелген аудандарда (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) таралуы
2.2. Зерттелген аудандардың (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) дәрілік өсімдіктері
2.3. Оңтүстік Қазақстанның кейбір аудандарында (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) пайдалы өсімдіктер қорларының қазіргі жағдайы
2.4. Оңтүстік Қазақстанның кейбір зерттелген аудандарының (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) пайдалы өсімдіктерінің этноботаникалық зерттеулері
III.тарау: Эксперименттік бөлім
IV.тарау: Зерттелген обьектілер мен зерттеу әдістері
V.тарау: Зерттелген аудандардың кейбір кең таралған пайдалы өсімдіктерін тиімді пайдалану туралы ұсыныстар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
I.тарау: Әдебиеттерге шолу.
II.тарау: Эксперименттік.ғылыми жұмыс жүргізілген аудандарға физикалық.географиялық сипаттама.
2.1. Пайдалы өсімдіктердің Оңтүстік Қазақстанда зерттелген аудандарда (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) таралуы
2.2. Зерттелген аудандардың (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) дәрілік өсімдіктері
2.3. Оңтүстік Қазақстанның кейбір аудандарында (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) пайдалы өсімдіктер қорларының қазіргі жағдайы
2.4. Оңтүстік Қазақстанның кейбір зерттелген аудандарының (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) пайдалы өсімдіктерінің этноботаникалық зерттеулері
III.тарау: Эксперименттік бөлім
IV.тарау: Зерттелген обьектілер мен зерттеу әдістері
V.тарау: Зерттелген аудандардың кейбір кең таралған пайдалы өсімдіктерін тиімді пайдалану туралы ұсыныстар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан флорасы пайдалы өсімдіктерге, оның ішінде ерекше маңызды болып саналатын дәрілік өсімдіктерге бай [ 1].
Осы елімізде өсетін 6000-ға тарта өсімдік түрлерінің 2500-нің шипалық маңызы бар. Бұның ішінде 600-ге жуық түрін дәрі дайындауға шикізат ретінде пайдалануға болады. Осынау әр қилы географиялық аймақта қоныс тепкен емдік, шипалық қасиеттері алуан түрлі өсімдіктер жамылғысын қолдану қазіргі кездегі негізгі проблемалардың бірі болып табылады. Емдік шөптермен емдеу адам өмірінде бесіктен басталады. Ең бастысы, әр қилы географиялық аймақта қоныс тепкен жабайы өсімдіктерден жаңа емдік, профилактикалық препараттар алуда, медицина сондай-ақ, ветеренария практикасында әр түрлі аурумен күресу үшін қолданылады. Шаруашылықта бағалы түрлердің табиғи түрдегі қоспаларын сақтау және тиімді пайдалану үшін, олардың таралу, әсіресе, қоры туралы мәлімет ең маңызды болып саналады [ 2 ].
Сол сияқты, қазіргі кездегі ботаник-қортанушы ғалымдардың алдарына қойған талаптардың бірі-пайдалы өсімдіктердің шикізатының өнімділігін, қорын анықтау.
Осыған байланысты, біздің алдымызға мынандай мақсаттар қойылады: Оңтүстік Қазақстанның бұрын-соңды жан-жақты аудандарына жататын- Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс аудандарының дәрілік өсімдіктерінің түрлік құрамын анықтап, тізімін жасау.
Осы аталмыш аудандарда кездесетін дәрілік өсімдіктердің түрлерін анықтап, оларды жергілікті тұрғындардың қолданылуы туралы мәліметтер жинау.
Осы мақсатқа жету үшін біз алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
1. Зерттелетін аудандар бойынша халық медицинасында және ғылыми медицинасында тиімді пайдаланатын өсімдіктердің тізімін жасау.
2. Тіркелген дәрілік өсімдіктердің зерттелетін аудандары бойынша таралуын анықтау.
3. Анықталған өсімдіктердің этноботаникада яғни-халық медицинасында қолданылуы туралы мәліметтер жинау.
4. Әдеби деректер бойынша тіркелген дәрілік өсімдіктердің қазіргі жағдайы туралы мәліметтер жинау.
Тақырыптың өзектілігі: Әдеби деректер бойынша Оңтүстік Қазақстанның кейбір зерттелмеген аудандары-Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс, аудандарының халық медицинасында қолданылатын дәрілік өсімдіктері, ол өсімдіктерді жергілікті халықтың пайдалануы туралы мәліметтер жинаудың үлкен практикалық және теориялық маңызы бар.
Этноботаникалық зерттеулер нәтижесінде халық арасында қолданылатын жүзден аса дәрілік өсімдіктер туралы жиналған мәліметтерді пайдаланып ғылыми медицинада қолданыс табатын өсімдіктер санын жаңа өсімдіктермен толықтыру да аса маңызды өзекті мәселе болып табылады.
Осы елімізде өсетін 6000-ға тарта өсімдік түрлерінің 2500-нің шипалық маңызы бар. Бұның ішінде 600-ге жуық түрін дәрі дайындауға шикізат ретінде пайдалануға болады. Осынау әр қилы географиялық аймақта қоныс тепкен емдік, шипалық қасиеттері алуан түрлі өсімдіктер жамылғысын қолдану қазіргі кездегі негізгі проблемалардың бірі болып табылады. Емдік шөптермен емдеу адам өмірінде бесіктен басталады. Ең бастысы, әр қилы географиялық аймақта қоныс тепкен жабайы өсімдіктерден жаңа емдік, профилактикалық препараттар алуда, медицина сондай-ақ, ветеренария практикасында әр түрлі аурумен күресу үшін қолданылады. Шаруашылықта бағалы түрлердің табиғи түрдегі қоспаларын сақтау және тиімді пайдалану үшін, олардың таралу, әсіресе, қоры туралы мәлімет ең маңызды болып саналады [ 2 ].
Сол сияқты, қазіргі кездегі ботаник-қортанушы ғалымдардың алдарына қойған талаптардың бірі-пайдалы өсімдіктердің шикізатының өнімділігін, қорын анықтау.
Осыған байланысты, біздің алдымызға мынандай мақсаттар қойылады: Оңтүстік Қазақстанның бұрын-соңды жан-жақты аудандарына жататын- Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс аудандарының дәрілік өсімдіктерінің түрлік құрамын анықтап, тізімін жасау.
Осы аталмыш аудандарда кездесетін дәрілік өсімдіктердің түрлерін анықтап, оларды жергілікті тұрғындардың қолданылуы туралы мәліметтер жинау.
Осы мақсатқа жету үшін біз алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
1. Зерттелетін аудандар бойынша халық медицинасында және ғылыми медицинасында тиімді пайдаланатын өсімдіктердің тізімін жасау.
2. Тіркелген дәрілік өсімдіктердің зерттелетін аудандары бойынша таралуын анықтау.
3. Анықталған өсімдіктердің этноботаникада яғни-халық медицинасында қолданылуы туралы мәліметтер жинау.
4. Әдеби деректер бойынша тіркелген дәрілік өсімдіктердің қазіргі жағдайы туралы мәліметтер жинау.
Тақырыптың өзектілігі: Әдеби деректер бойынша Оңтүстік Қазақстанның кейбір зерттелмеген аудандары-Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс, аудандарының халық медицинасында қолданылатын дәрілік өсімдіктері, ол өсімдіктерді жергілікті халықтың пайдалануы туралы мәліметтер жинаудың үлкен практикалық және теориялық маңызы бар.
Этноботаникалық зерттеулер нәтижесінде халық арасында қолданылатын жүзден аса дәрілік өсімдіктер туралы жиналған мәліметтерді пайдаланып ғылыми медицинада қолданыс табатын өсімдіктер санын жаңа өсімдіктермен толықтыру да аса маңызды өзекті мәселе болып табылады.
1. Көкенов М.К. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және оның қолданылуы.- Алматы, 1998. - 3-189б.
2. Доброхотова К.Д., Чудинов В.В. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері.-Алматы, 1993. - 150б.
3. Краткий очерк изучения и применения лекарственных растений. Курс лекций – Саратов. Издательство Университета – 1990 – 43с.
4. Османова М., Лұқпанов Ж. Өсімдік жанға шипа, дертке дауа. – Алматы, 1992, 6-91б.
5. Павлов Н.В. Растительные ресурсы Южного Казахстана.-Москва, 1947. - С.81-90.
6. Н.В.Павлов Растительное сырье Казахстана. - Москва-Ленинград, 1947. -552с.
7. Чехов П.С. Витаминные и лекарственные растения. - Москва, 1976. - 73-123с.
8. Қожабеков М., Қожабекова. Дәрілік өсімдіктер. – Алматы, 1982, - 3-14б.
9. Цицина С.И. Лекарственные растения. – Алматы, 1981. – 143с.
10. Іскендіров Ә. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері. – Алматы: Қазақстан, 1982. – 188б.
11. Арыстанғалиев С.А. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері. – Алматы: Ғылым, 1977. 67б.
12. Айдарбаева Д.К. Жабайы өсетін пайдалы өсімдіктер және оларды тиімді қолдану // Бөкетов атындағы ҚарМу Хабаршысы. – 2010 – № 1 (57). – 32 – 37б.
13. Полымбетова Ф.Ә., Әбиев С.Ә., Сәрсенбаев Б.Ә. Пайдалы өсімдіктер әлеміне саяхат (шығуы, таралуы және биологиялық ерекшеліктері). – Алматы, 1999. – 112 б.
14. Қажымуратов М. Қазақстанда кездесетін пайдалы өсімдіктер. – Алматы, 1975. – 219 б.
15. Соколов С.Я., Замотаев И.П. Справочник по лекарственным растениям (фитотерапия). – Москва, 19917 – 416с.
16. Құрамысова И.И., Аксенова В.Ф., Татимова Н.Г. Лекарственные растения. – Алма-Ата, 1989. – 212с.
17. Әлімқұлова Р.Ә., Тәртенова М.А. Өсімдік табиғат қазынасы. – Алматы, 1984. – 152б.
18. Айдарбаева Д.К. Қазақстанның оңтүстігі мен шығысындағы өсімдік қорларының қазіргі жағдайы // Биология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Қазақстан Республикасы-Алматы, 2010. 8-10б., 16-20б., 34-36б.
19. Синицин Г.С. Новые лекарственные растения Казахстана. – Алма-Ата, 1982. – 127с.
20. Лекарственные и технические растения Южного Казахстана. – Алма-Ата, 1978. – 144с.
21. Қалиев Б. Өсімдік атаулары. Орысша-қазақша сөздік. – Алматы, 1993. – 102с.
22. Орысша-қазақша терминология сөздігі. Ботаника және топырақтану. Т.11. – Алматы, 1962. – 468б.
23. Байтенов М.С. В мире редких растений. Издательство «Кайнар» , 1985,- 144-167б.
2. Доброхотова К.Д., Чудинов В.В. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері.-Алматы, 1993. - 150б.
3. Краткий очерк изучения и применения лекарственных растений. Курс лекций – Саратов. Издательство Университета – 1990 – 43с.
4. Османова М., Лұқпанов Ж. Өсімдік жанға шипа, дертке дауа. – Алматы, 1992, 6-91б.
5. Павлов Н.В. Растительные ресурсы Южного Казахстана.-Москва, 1947. - С.81-90.
6. Н.В.Павлов Растительное сырье Казахстана. - Москва-Ленинград, 1947. -552с.
7. Чехов П.С. Витаминные и лекарственные растения. - Москва, 1976. - 73-123с.
8. Қожабеков М., Қожабекова. Дәрілік өсімдіктер. – Алматы, 1982, - 3-14б.
9. Цицина С.И. Лекарственные растения. – Алматы, 1981. – 143с.
10. Іскендіров Ә. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері. – Алматы: Қазақстан, 1982. – 188б.
11. Арыстанғалиев С.А. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері. – Алматы: Ғылым, 1977. 67б.
12. Айдарбаева Д.К. Жабайы өсетін пайдалы өсімдіктер және оларды тиімді қолдану // Бөкетов атындағы ҚарМу Хабаршысы. – 2010 – № 1 (57). – 32 – 37б.
13. Полымбетова Ф.Ә., Әбиев С.Ә., Сәрсенбаев Б.Ә. Пайдалы өсімдіктер әлеміне саяхат (шығуы, таралуы және биологиялық ерекшеліктері). – Алматы, 1999. – 112 б.
14. Қажымуратов М. Қазақстанда кездесетін пайдалы өсімдіктер. – Алматы, 1975. – 219 б.
15. Соколов С.Я., Замотаев И.П. Справочник по лекарственным растениям (фитотерапия). – Москва, 19917 – 416с.
16. Құрамысова И.И., Аксенова В.Ф., Татимова Н.Г. Лекарственные растения. – Алма-Ата, 1989. – 212с.
17. Әлімқұлова Р.Ә., Тәртенова М.А. Өсімдік табиғат қазынасы. – Алматы, 1984. – 152б.
18. Айдарбаева Д.К. Қазақстанның оңтүстігі мен шығысындағы өсімдік қорларының қазіргі жағдайы // Биология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Қазақстан Республикасы-Алматы, 2010. 8-10б., 16-20б., 34-36б.
19. Синицин Г.С. Новые лекарственные растения Казахстана. – Алма-Ата, 1982. – 127с.
20. Лекарственные и технические растения Южного Казахстана. – Алма-Ата, 1978. – 144с.
21. Қалиев Б. Өсімдік атаулары. Орысша-қазақша сөздік. – Алматы, 1993. – 102с.
22. Орысша-қазақша терминология сөздігі. Ботаника және топырақтану. Т.11. – Алматы, 1962. – 468б.
23. Байтенов М.С. В мире редких растений. Издательство «Кайнар» , 1985,- 144-167б.
Мазмұны
Кіріспе.
I-тарау: Әдебиеттерге шолу.
II-тарау: Эксперименттік-ғылыми жұмыс жүргізілген аудандарға физикалық-
географиялық сипаттама.
2.1. Пайдалы өсімдіктердің Оңтүстік Қазақстанда
зерттелген аудандарда (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс)
таралуы
2.2. Зерттелген аудандардың (Сарыағаш, Қазығұрт,
Арыс) дәрілік өсімдіктері
2.3. Оңтүстік Қазақстанның кейбір аудандарында
(Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) пайдалы өсімдіктер қорларының қазіргі жағдайы
2.4. Оңтүстік Қазақстанның кейбір зерттелген
аудандарының (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) пайдалы өсімдіктерінің
этноботаникалық зерттеулері
III-тарау: Эксперименттік бөлім
IV-тарау: Зерттелген обьектілер мен зерттеу әдістері
V-тарау: Зерттелген аудандардың кейбір кең таралған пайдалы
өсімдіктерін тиімді пайдалану туралы ұсыныстар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан флорасы пайдалы өсімдіктерге, оның ішінде ерекше маңызды
болып саналатын дәрілік өсімдіктерге бай [ 1].
Осы елімізде өсетін 6000-ға тарта өсімдік түрлерінің 2500-нің шипалық
маңызы бар. Бұның ішінде 600-ге жуық түрін дәрі дайындауға шикізат ретінде
пайдалануға болады. Осынау әр қилы географиялық аймақта қоныс тепкен емдік,
шипалық қасиеттері алуан түрлі өсімдіктер жамылғысын қолдану қазіргі
кездегі негізгі проблемалардың бірі болып табылады. Емдік шөптермен емдеу
адам өмірінде бесіктен басталады. Ең бастысы, әр қилы географиялық аймақта
қоныс тепкен жабайы өсімдіктерден жаңа емдік, профилактикалық препараттар
алуда, медицина сондай-ақ, ветеренария практикасында әр түрлі аурумен
күресу үшін қолданылады. Шаруашылықта бағалы түрлердің табиғи түрдегі
қоспаларын сақтау және тиімді пайдалану үшін, олардың таралу, әсіресе, қоры
туралы мәлімет ең маңызды болып саналады [ 2 ].
Сол сияқты, қазіргі кездегі ботаник-қортанушы ғалымдардың алдарына
қойған талаптардың бірі-пайдалы өсімдіктердің шикізатының өнімділігін,
қорын анықтау.
Осыған байланысты, біздің алдымызға мынандай мақсаттар қойылады:
Оңтүстік Қазақстанның бұрын-соңды жан-жақты аудандарына жататын- Сарыағаш,
Қазығұрт, Арыс аудандарының дәрілік өсімдіктерінің түрлік құрамын анықтап,
тізімін жасау.
Осы аталмыш аудандарда кездесетін дәрілік өсімдіктердің түрлерін
анықтап, оларды жергілікті тұрғындардың қолданылуы туралы мәліметтер жинау.
Осы мақсатқа жету үшін біз алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
1. Зерттелетін аудандар бойынша халық медицинасында және ғылыми
медицинасында тиімді пайдаланатын өсімдіктердің тізімін жасау.
2. Тіркелген дәрілік өсімдіктердің зерттелетін аудандары бойынша
таралуын анықтау.
3. Анықталған өсімдіктердің этноботаникада яғни-халық медицинасында
қолданылуы туралы мәліметтер жинау.
4. Әдеби деректер бойынша тіркелген дәрілік өсімдіктердің қазіргі
жағдайы туралы мәліметтер жинау.
Тақырыптың өзектілігі: Әдеби деректер бойынша Оңтүстік Қазақстанның
кейбір зерттелмеген аудандары-Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс, аудандарының халық
медицинасында қолданылатын дәрілік өсімдіктері, ол өсімдіктерді жергілікті
халықтың пайдалануы туралы мәліметтер жинаудың үлкен практикалық және
теориялық маңызы бар.
Этноботаникалық зерттеулер нәтижесінде халық арасында қолданылатын
жүзден аса дәрілік өсімдіктер туралы жиналған мәліметтерді пайдаланып
ғылыми медицинада қолданыс табатын өсімдіктер санын жаңа өсімдіктермен
толықтыру да аса маңызды өзекті мәселе болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстанда отандық фармацевтикалық өнеркәсіптің
өркендеуі кезеңіне Республиканың медицина мекемелерін және халқын отандық
дәрі-дәрмектік препараттармен қамтамасыз ету үшін фитопрепараттар әзірлеу
және өнеркәсіпке енгізу мақсатындағы бағдарлама барысында құнды
өсімдіктерді ресурстық, фитохимиялық тұрғыдан зерттеу өте өзекті мәселе
болып табылады. [ 17]
I-тарау. Әдебиеттерге шолу
Ата-бабаларымыз дәрі-дәрмектерді табиғаттан алғандықтан табиғаттың өзі
бірінші аптека болып саналады [ 3 ]. Адамзат тарихының дамуы кезеңінде,
ертеден-ақ өсімдіктерді тек тамаққа ғана емес, сонымен бірге емдік
мақсаттарда қолданылған [ 4 ].
Дәрілік өсімдіктер жайында тұңғыш рет біздің дәуірімізге дейінгі
ертедегі грек дәрігері Гиппократ (460-377) белгілі еңбек жазды. Ол
өсімдіктің қай бөлігі болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу мақсатында
кеңінен қолдануға болады деп есептеді. Сондай-ақ ол өз дәуірінде
қолданылған екі жүзден астам өсімдікке сипаттама жасады [ 8 ].
Ең ірі ғалым медик Әбу Әли Хүсейін ибн Абдаллах Ибн Синаның (980-1037)
(б.д.д. IX-XIғ.) еңбектеріндегі 811 дәрілік заттардың 612-сі өсімдіктер
тегінен шыққан.
Қазіргі кезге дейін халықтық және ғылыми медицинада өсімдіктерді
қолдану туралы үлкен мағлұматтар жиналған.
XVI ғасырда алғаш рет Парацельс атты атақты дәрігер шипалық қасиеті
бар өсімдіктерге химиялық анализ жасады. Ол да өсімдіктің емдік қасиеті
оның құрамындағы кейбір заттарға байланысты екендігіне баса назар аудара
отырып, сол заттарды таза күйінде алуға күш салды.
Дәрілік өсімдіктердің жер шары бойынша жалпы саны 12 мыңнан астам.
Біздің медицинамызда 300-ден астам түрі ғана қолданылады, ал мемлекеттік
фармакопияда 150-ден астам түрі қолданылады. Синтетикалық жолмен алынған
кешенді қосылыстардың емдік қасиеттерінің күшіне қарағанда өсімдіктерден
алынған емдік препараттардың адам ағзасына әсері әлдеқайда күштірек болады.
Осыған қарағанда денсаулық сақтау органдары медицинаны қамтамасыз етуі үшін
фармоцевтикалық өндірісте дәрілік өсімдіктерден жасалатын препараттардың
деңгейін жоғары көтерудің жолдарын іздестіруде.
Қазіргі кезде Қазақстанда 500 түрлі дәрілік өсімдіктер бар, 100-ге
жуығы рәсімделген, яғни, олар мемлекеттік фармокопияға енгізілген.
М.К.Көкеновтың Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және олардың
қолданылуы [1], Лекарственные растения Казахстана атты еңбектерінде
Қазақстан пайдалы өсімдіктерге, оның ішінде дәрілік өсімдіктерге бай
екендігіне, сонымен қатар, олардың қолданылуының маңызы зор екені айтылған.
М.Қожабеков пен Г.Қожабекованың Дәрілік өсімдіктер [8], К.В.Доброхотова,
В.В.Чудиновтың [2] және Ә.Іскендіровтың Қазақстанның дәрілік өсімдіктері
[10] атты еңбектерінде, дәрілік өсімдіктердің түрлері, өсу ортасы, олардың
халық медицинасында қолданылуы мен емдік қасиеті жайында мәлімденген.
Қазақстанның пайдалы өсімдіктерін зерттеуге үлкен үлес қосқан көрнекті
ғалым Н.В.Павлов болды. Н.В.Павловтың негізгі Растительные ресурсы Южного
Казахстана [5] және Растительное сырье Казахстана [6] атты
еңбектерінен көруге болады. П.С.Чеховтың Витаминные и лекарственные
растения [10] атындағы еңбегінде дәрілік өсімдіктер қорының әр түрлі
антропогендік факторларға байланысты кейбір өсімдік қауымының күннен-күнге
азайып бара жатқаны мен осыған орай, дәрілік өсімдіктерді қолдан өсіруі ,
олардың шикізатының өндірістік қорын жасау қазіргі ғалымдардың алдына
қойған негізгі мәселелердің бірі болып отыр.
Кейінгі кезде бірқатар ботаник, химик ғалымдар мысалы, С.И.Цицинаның
Лекарственные растения [9] еңбегінде фитохимиялық анализдер жасалынып,
зерттеу нәтижесінде дәрілік өсімдіктердің құрамында кездесетін әр түрлі
фармокологиялық активті заттар туралы еңбектер жазуда. Бұл жұмыстар дәрілік
өсімдіктерден алынған осы заттарды медицинада тәжірибе жүзінде тексеріп,
олардың адам ағзасына әсері туралы эксперименттер жасап, жан-жақты
зерттеулеріне мүмкіндік туғызады. Олардың құрамынан гликозидтер,
фенолкарбонды қышқылы, кумарин, витаминдер, алкалоидтар, гликозидтер, илік
заттар, фитонцидтер, ферменттер, эфир майлары, сапониндер, пигментті заттар
табылған.
Ал, бұл заттардың әрқайсысын адам ағзасының әр түрлі ауруларын емдеуге
пайдаланылатындығы белгілі. Медицина саласының қызметкерлері және биолог
ғалымдардың барлық күш-жігері ең алдымен, аурудың алдын алуы мен
асқындырмауы үшін жаңа емдік препараттар іздестіруге бағытталған. Соңғы
жылдары жүргізілген қарқынды фитохимиялық зерттеулер нәтижесінде табиғи
өсетін өсімдіктер шикізаты негізінде отандық фитопрепараттар
фармакологиялық сынақтан өтті, олар Арглабин тықыр жусан шөбінен,
Биалм, Пиносорб кәдімгі қарағай сағызынан, Салсоколлин қаңбақ сораң
шөбінен, Тополин бальзам терегінің бүршігінен, Дарминин - эфир майынан,
Лимоникум - Гмелин кермегінің тамырынан, Алхидин түйе жантағының
шөбінен жасалынған т.б. атап өтуге болады [9]. Сондай-ақ, дәрі-дәрмектік
өсімдіктер қатары Оңтүстік Қазақстанның кейбір, әлі де толық жан-жақты
зерттелмеген аудандарында (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) дәрілік өсімдіктер
кездеседі.
II-тарау: Эксперименттік-ғылыми жұмыс жүргізілген аудандарға физикалық-
географиялық сипаттама.
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының оңтүстігінде
орналасқан, солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км дейін созылып жатыр.
Жерінің көлемі 117,3 мың км2 болады (Қазақстан жерінің 4,3%-зы). Бұл
жер аумағында Иран-тұран шөлді облысының бойлық белдеуінде таралу
заңдылықтары айқын байқалады. Оңтүстік Қазақстан облысының жер бедері
жазық. Солтүстігінде сазды балшықты Бетпақ дала шөлі. Шу өзенінен
оңтүстікке қарай Мойынқұм шөлі. Оңтүстік - батысында Қызылқұм шөлі мен
Шардара даласы, оңтүстік қиыр шетінде Мырзашөл. Қаратау тауы солтүстік-
батыстан оңтүстік-шығысқа қарай облыстың тура ортасында созылып жатыр,
оңтүстік - шығысында Талас Алатауы, Қаржантау, Өгем тауы. Жер аумағы
"оңтүстік - батыс – Тянь-шань" физика-географиялық провинцияға кіреді
[23].
Оңтүстік Қазақстан облысы жер аумағында шөлден бастап биік
тауларға дейін, ландшафты-климаттық зоналар жағынан ерекшеленеді. Солтүстік
және оңтүстік - батыс бөлігінде Мойынқүм мен Қызылқүм үлкен шөлді массивтер
алып жатыр. Бүлар солтүстік құмды шөлдерге жатады.
Оңтүстік Қазақстан облысының климаты өте контитенталды әрі құрғақ.
Қысы жұмсақ, әрі қысқа және жиі жылылық болып тұрады. Жазы ұзақ, әрі
аптап болады. Солтүстігінде қаңтар айының орташа температурасы
-оңтүстігінде – 20 -40 С, шілдеде 26-290 С. Маусымдық және тәуліктік
температура ауытқулары едәуір біршама, ылғалға өте тапшы. Жаз айларында
облыс көлемінде жауын-шашын мөлшері төмен, жылдық жауын-шашын
мөлшерінің 5%-ы ғана түседі, оның таралуының өзі біркелкі емес, Қызылқұм
шөлінде жаздың үш айында 10-15 мм болса, Қаратауда бүл көрсеткіш 50-70 мм
жетеді. Қуаңшылық жылына 110 күнге дейін созылады, маусым – қыркүйек
айларында құрғақшылық кезеңдері болады. Жазы өте ыстық, әрі қүрғақ (шілдеде
30-450 дейін), қысы суық, аязды келеді. Жылдың (100 С - ден жоғары) тиімді
температура қосындысы 4000-50000 -ке тең болады [18].
Оңтүстік Қазақстан облысының өзендері: Сырдария өзені мен оның
салалары - Күркелес, Келес, Арыс, Бөген өзендері және Қаратаудың оңтүстік
беткейінен ағып келетін кішкентай көптеген өзендер. Шу өзенінің
төменгі ағысы. Көптеген түзды көлдер де бар, солардың ең үлкені Акжайқын,
Акжар,
Калдыкөл және басқалары.
Оңтүстік Қазақстан облысының жер бедері жазық. Топырағы шөлдік,
кескіні, әсіресе қарашірінділі жиегі жұқа (5-10 см), гумусі аз (1%),
көбіне сортаңды, сілтілі, түсі қоңыр, сүр-қоңыр, тақыр-тұрпатты жарандылар.
Өсімдіктер жамылғысы. Оңтүстік Қазақстан облысының өсімдіктер
жамылғысы ерекше, түрлік қүрамы жөнінен де айрықша екендігі зерттелген
Қазақстан мен Орталық Азияны ботаника-географиялық аудандастырудың
жаңа жобасы бойынша облыстың жер аумағын 4 провинция қүрамына кіргіземіз:
Жоңғар-Солтүстік түран, Оңтүстік-Тұран, Атабашы-Қырғыз (Қаратаудың
солтүстік беткейі), Батыс Тяньшань және Түркістан – Алтай (Қызылқүмның
оңтүстік бөлігі) дифференциялау облыс жер аумағындағы өсімдіктердің алуан
түрлілігін айқындайды. Жазық жерлер мен тауалды жерлерде өсімдіктер
жамылғысының табиғат белдеуі бойынша Дифференциялау анык байқалады. Біз
зерттеу жүмыстарын жүргізген аудандар жазық және тауалды бөліктеріндегі
өсімдіктер жамылғысының күйіне тоқталамыз. Оңтүстік Қазақстан облысы Жоңгар-
Солтүстік тұран, Оңтүстік-түран провинциясына кіреді [23]. Сондықтан
өсімдіктер жамылғысында эфемерлер мен эфемероидтар, астық тұқымдастар
басым. Өсімдіктер жабыны біртұтас. Кездесетін өсімдік түрлері: Carex
pachysty, Stipa caucasia, S. Sareptana, S. Richterana және әфемероид
туыстарының тобы - Тиlіра, Соиsіпіа, Лuпо, Еrеmurus, Рhlomis т.б.
кездеседі.
Арыс және Сырдария өзендерінің алқабында өсімдіктер жабынында
эфемероид ярусы жақсы ерекшеленетін жуашықты немесе баданалы қоңырбас (Роа
bulbosa), сырдарья көбенқұйрығы (Соиsіпіа syrdariensis), сасық сасыр
(Ғеrula foetida), итсигек (Апаbаsіs арhylla), түркістан жауылшасы(Аlyssит
tиrкеstапісит), ебелек (Sаlsоlа аиstralis), жабайы көкнәр (Рараver
раvопіпит), иісті көкемарал (Ziziphora tenuior), т.б.таралған [19].
Аласа шөпті эфемер - әфемероидты және жусанды - әфемер - әфемероидты,
саванноидты немесе жартылай саванноидты таулы жермен жазық жерлер арасында
кездесетін ксерофитті сұр және қоңыр топырақтарда
өсетін өсімдіктер қауымдастығы алып жатыр. Шөптесін өсімдіктер
қауларында эфемерлер мен эфемероидтар ярусы басым. Аласа шөпті жартылай
саванна үлкен алапты алып жатыр, сонау көршілес Өзбекістанның жерлеріне
дейін, Сырдария өзенінің оң қол салсы бойымен Батыс Тяньшань мен Қаратау
аралығын алып жатыр. Негізгі өсімдік жабындары жуашықты немесе баданалы
қоңырбас (Роа bulbosa), ранг (Саrех расhуstуlіs), жуашықты арпа (Ноrdеит
bulbosит), түкті бидайық (Еlytrigia hophora), бозшағыл (Воtriochloa
ischaemum), қарашағыл (Супоdоп dactylon) [10, 11].
Эфемерлі астықтардың алуан түрлері кездеседі: таспамұрт (Таепіаtherит
сrіпіtит), арпабастың түрлері (Апуsапthа tectoruт, Вrотиs jаропісаs т.б.),
қылтаншөптер (АеgіІорs суldrіса, А. triuncialis ), мортықтар (Erеторуrит
оrіепtаlіs, Е. triticeum, Е. bonaepartis) т.б. және түрақты кездесетін
түрлер: талжапырақты әрем (Рhlотіs sаlicifolia), шырмауық (Сопvolvulus
subhirsutus), шырыш (Еrетиrus sogdianus), жауылша (Аlyssит dasycarрит),
шөлмасақ (Еremostachys speciosa), кеуел немесе сортікен (Сарраrіs
herbacea), иісті көкемарал (Ziziphora tепиіоr) т.б. Тасты жыныстардың шығып
жатқан жерлерінде және қиыршық тасты беткейлерде ксерофильді бүталар өседі:
тікенді бадам (Amygdalus sріпоsіssіта), шиелер (Сеrаsиs tіапshапіса, С.
vеrrисоsa) өседі. Жайылымдарда сүйекті аққурай (Рsоrаlеа herbacеа),
гүлкекіре (Сепtаиrеа sgиаrrоsа), сыпыртқы бас жусан (Аrtетіsіа scораrіа)
және Қызыл кітапқа [кіретін сары лапыз (Соlсhісит Іиtеит), Корольков
запыраны (Сrосиs коrоlкоvіі) кездеседі. Мамыр айының екінші бөлігінде
өсімдіктер жамылғысының жақсы жетілген кезеңі болып саналады, өсімдіктер
жамылғысы біртегіс 100%-ға жетеді, жаз айының ортасына қарай түгелдей күйіп
кетеді [11].
Өзен бойларындағы өсімдіктер жамылғысы шалғынды және ағаш-бұта,
Шөптер қалың өскен тоғайлы болады, олар бір-бірін ылғалдылыққа немесе
топырақтың сорлылығына қарай, өзен бойынан алшақтауына қарай
алмастырып отырады. Сырдарья өзенінің бойындағы өсімдіктер жамылғысының
алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Өзенінің бойындағы тоғайлы орманның ішінде
кездесетін бұталар мен ағаштар: Sаlіх аlbа, S. Songorica, Elaeagnus
охусаrра, Рориlus prиіпоsа тағы басқалар. Тоғайдың араларында және
мүйістерінде астық тұқымдасты өсімдіктер мен миялар, кедір, жантақ т.б.
өседі. Келесі кезекте олар тамарикстер мен шеңгелдермен алмасады да, түзды
топырақтарда таралған ажырықты жайылымдармен аяқталады [18].
2.1. Пайдалы өсімдіктердің Оңтүстік Қазақстанда таралуы
Оңтүстік Қазақстан облысының жерінде шөл даладан бастап биік
тауларға дейінгі табиғи климаттық зоналардың болуы, өсімдіктер
жамылғысының алуан түрлілігімен ерекшеленеді, онда Қазақстанда өсетін
өсімдіктердің 50%, яғни өсімдіктердің 3000 - дай түрі кездеседі [16].
Оңтүстік Қазақстан флорасына сараптама жасау нәтижесінде пайдалы
өсімдіктердің 68 тұқымдасқа жататын 411 түрі кездесетіні, оның ішінде ең
көп таралғаны: Ғаbасеае lindl. (57 түр), Аsteraceae Dumort: (46), Lатіасеае
lindl.(37), Apiaceae Lindl. (16), т.б. анықталды.
Далалық зерттеу Оңтүстік Қазақстан облысындағы Сарыағаш, Қазығұрт,
Арыс, аудандарында жүргізілді. Зерттеу нәтижелері, пайдалы өсімдіктердің
анықталған түрлерінің біркелкі таралмағандығын және олардың
алуантүрлілігімен ерекшелінетін жерлері, жотаның бүталы, орманды алқаптары
мен субальпілік белдеулер екендігін көрсетті [18].
Зерттеулердің нәтижесінде дәрілік өсімдіктердің 50-дей түрі
кездесетінін анықтаған. Пайдалы өсімдіктердің алуан түрлілігімен
ерекшелінетін жерлер, өзен аңғарлары, шатқалдар, таулардың беткейлері
(солтүстік пен оңтүстік). Барлық зерттелген шатқалдарда кездесетін, жиі
бірлесіп қау түзетін түрлер: шілтержапырақ сарыбас шайқурай (Нурегісит
Perforatum L.) мен кәдімгі мыңжапырақ (Achillea millefolium L).
Таулардың т.д. 1200 - 1500 м биіктігінде қиыршық тасты беткейлерінде
қырықбуын қылшаның қаулары таралған. Шатқалдардың түбінде өзендердің
бойында өгейшөптің ірі қаулары анықталған. Северцов унгерниясы
Ungernia sewerzowii (Regel.) В.Ғеdtsch.) кейбір жерлерде таза біркелкі қау
түзеп таралған, Бунге киікоты (Ziziphora.) бұталы қаулардың арасында,
құрғақ беткейлерде таралған, жалаң мия (Glycyrrhiza glabra L.) жарлы
жерлерде, өзен бойларында таралған (4-сурет). Биік андыз (Jnula helenium
L.) ылғалды
жерлерде, өзен мен бұлақтардың маңында бірлі-жарым кездеседі. Бұдыр
киікоты (Ziziphora clinopodioides Lam.) жиі, көбіне алыстан сап-сары болып
таза қау кұрады. Сол сияқты кең таралған түрлердің қатарына солтүстік
тау
беткейлерінде түркістан доланасы (Grataegus turkestanica Pojark.),
жоңғар. доланасы (G. Songorica C.Koch.) және понтий доланасы (G. Pontika C.
Koch.)
таралған [16, 18].
Тау беткейлерінде, шатқалдарда, өзен аңғарларында кеңінен таралған
түрлер қатарын раушандардың түрлері: қотыр раушан (Rosa Laxa Retz.),
Федченко раушаны (R. Fedtschenkoana Rgl.), итмүрын раушан (R. Canina L.),
қалқан раушан (R. Corymbifera Borkh.) т.б.кездеседі.
Зерттеудің нәтижесінде, осы өңірде, негізінен жоғарыда аталған
аудандарда таралған, қазіргі кезде қарқынды пайдаланылатын өсімдіктердің 2
түрлерін алып отырмыз, олар: сасық сасыр немесе сасық қурай (Ferula
foetida(Bunge).
Аққаңбақ бозтікен (АІІochrusa gypsophiloides (Regel)
Schischk.), шашақбас аққаңбақ (Allochrusa paniculatum (Regel) Ovcz.&Czuk.)
және жалаң
мия (Glycyrrhiza glabra L.). Сасық сасыр өсімдігі - Сарыағаш,
Қазығұрт, Арыс аудандарында үлкен таулар құрап таралған.
Тау беткейлерінде, шатқалдарда, өзен аңғарларында кеңінен таралған
түрлер қатарын раушандардың түрлері: қотыр раушан (Rosa laxa retz.),
федченко раушаны (R. fedtschenkoana), итмұрын раушан (R. canina L.), қалқан
раушан (R. corymbifera Borkh.) т.б.кездеседі.
Биік андыз (Jnula helenium L.) ылғалды жерлерде, өзен мен бұлақтардын
маңында бірлі-жарым кездеседі. Бұдыр киікоты (Ziziphora clinopodiodes Lam.)
жиі, көбіне алыстан сап-сары болып таза қау кұрады. Сол сияқты кең таралған
түрлердің қатарына солтүстік тау беткейлерінде түркістан доланасы
(Grataegus turkestanica Pojark.), жоңғар доланасы (G.songorica С.Косһ.)
және понтий"" доланасы (С. ропtіса С.Косһ.) таралған.
Тау беткейлерінде, шатқалдарда, өзен аңғарларында кеңінен таралған
[18].
2.2. Зерттелген аудандардың (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) дәрілік
өсімдіктері
Валериана, аптекалық маун. Медицинада негізінен қолданылатыны
валериананың тамыры - Rhizoma Valerione. Олар арнайы егілген дәрілік
шөптерден немесе европа елдерінің батпақты аймақтарында өсетін
валерианалардан алынады, өсімдіктің бұл түрі Оңтүстік Қазақстанда атымен
жоқ, тек қана олардың орнына пайдаланатын Оңтүстікте, сондай-ақ Тянь-Шань
таулары маңында өсетін Эндемиялық формалары (V. Nianshanica kreyer - Тянь-
Шань валерианасы) немесе (V. Bicariaefolia Boiss-таза жапырақты) деген
түрлері пайдалынады. Алғашқы шалғындарда, шалғынды аумақтардағы топ-топ боп
өсетін өсімдіктер арасында негізінен алғанда субальнілік жазықтарда өсетін
тау өсімдігі екенің өз-өзінен білдіріп тұр. Өсімдіктердің бұл түрін
көбейту, бұл аумақта қаншалықты қоры бар екені әлі күнге таза зерттелмеген.
Тек қана біздің білетініміз мынау ғана: өсімдіктердің бұл түрін жекелей
санай шыққанда 100м² жерде 10-нан 76-ға дейін, жоғары салмақта
есейтегенде 300 граммға дейін тамыр алса болады, ол орташа есеппен есептер
болсақ 2,2 г. Өсімдіктердің бұл түрі аты айтып тұрғандай негізінен Тянь-
Шань тауының маңында, сондай-ақ Қаратау мен Талас Алатауының батыс
беткейлерінде, сондай-ақ орталық Тянь-Шань мен Алматы, Іле Алатауы
бөктерінде кездеседі.
Жоғарыда аты аталған жұмыста көрсетілгендей Тянь-Шань валерианасының
тамырлары мұхият зерттелген. Олардың құрамында 0,94% эфир майы мен 0,48%
валериана қышқылы бар, өзіне тән иісі де аса күшті.
Келесі түрі – валериана таза жапырақтының шығу тарихы тым қызық (V.
Ficariaefolia Boiss). Бұл өсімдіктің өзі оңтүстікте ғана кездесетін
өсімдіктерден саналады. Қазақстанға оңтүстік-батыстан, Ираннан келіп
мынандай бағытта өрбиді. Бұл өсімдіктің негізгі бөлігі Талас Алатауының
оңтүстік-батысында мол кездеседі, онан Піскент пен Өгем өзендерін бойлай
отырып, Бостандық, Қазығұрт және Қаратау тауларының бөктерін жайлай, Күйік
асуы мен Үлкен бурыл тауларына дейін жетеді. Әрі қарай Шу, Іле таулары мен
Қордай аймағын алып, Шығыстағы шөлейт далаға дейін ұласады. Осы Сюгет
шөлейт жазығында кездесетін Жерорта теңізі аумағындағы осы өсімдіктің
түрлері Қаратау аумағында кездесетін түрлерімен үндесіп жатқанын айта кету
керек.
Валеринаның осы түрінің биологиялық ерекшеліктерінің бар екенін бұл
өсімдіктің сирек кездесуімен де түсіндірсе болады. Бұл өсімдік мезофильді
эфемеройдтар қатарына кіріп, негізінен көктем кезінде өсіп-өніп, сулы
жерлер мен көлеңкелі қыраттарды мекендейді. Оларды таулы аудандардың биік
құзарлары мен жартастарында, таулы өзендердің бойларында, тіпті Шу-Іле
таулары маңында ежелгі су жүрген жыралардың түбінен кездестіруге болады.
Өте ерте ақшыл түсті гүл атқан мұндай өсімдіктер бір-біріне ұқсамайтын
ұрықтар салып, шілде айына дейін басынан төмен қарай қурай, мұндай
өсімдіктің өсіп-өнгені жайлы ештеңе қалмайтыны кейде қызықта көрінеді [5,
21].
Дермене немесе цитварлық шалғын. Фармакопияда бұл өсімдіктен цитварлық
ұрық (Florus немесе Semen Cinal) алынады. Цитварлық ұрық сондай-ақ онан
алынатын сантонин секілді адам ағзасындағы құрттарды (глисти – ішек
құрттары) құртуға әсіресе оның әсері балалардың ішегіндегі дөңгелек
құрттарды, аскароидтерді жоюда таптырмайтын емдік зат екенін бесенеден
белгілі.
Өсімдіктің біз сөз етіп отырған түрі көп емес, аз жерде ғана
өндіріледі. Бұл өсімдік негізінен Оңтүстік Қазақстан аумағының Жамбыл
(қазіргі Тараз) Шымкент, Түркістан қалаларының аралығында, бары-жоғы 10-12
мың км2 көлемде ғана өсіріледі.
Соңғы кездері Орта Азия және Қазақстан аумағында дәл осы цитварлық
шалғынға ұқсаған өсімдіктің 3-4 түрінің бар екені анықталды. Бұл тұжырымды
жасаған И.М. Крашенников. Ал Оңтүстік Қазақстан жерінде мұндай өсімдіктің 2-
ақ түрі өсетінін, құрамында сантонині мол түрі Талдықорған қаласының
оңтүстігінен дәлірек айтар болсақ Үштөбе қаласына жақын маңнан 1928 жылы
табылды. Ал екіншісі, соған ұқсас түрі, 1940 жылы Шу-Іле тауларының
баурайынан Айнархан разъезіне жақын маңнан табылған. Осы түрінен жиылған 5-
7 кг. Өнім Қазақ Мемлекеттік университетінде органикалық химия бөлімінің
сараптама бөліміне жіберіліп, онда небәрі 0,24 % мардымсыз сантонин бар
екенін анықтадық. Бұл тәжірибеге түскен өсімдіктің гүлдеген шағындағы түрі
емес, құрғақ жапырақтар болғанын ескерсек, алған сантониннің мөлшері аз
болмағанын сантонинді өндіретін бұл өсімдіктің гүлге енген жағы екені
белгілі болады.
Кітап авторы Н.В. Павлов деген ғалым мұнан әрі қарай осы өңірде,
Қазақстанның оңтүстігінде кездесетін дермене деген өсімдіктің емдік қасиеті
зор екенін айта келе осы өсімдікті өндіретін кәсіпорын құрылса, жер
қыртысын аударып, оның тамырының құрып кетуіне жол берілмесе деген өз
пікірін айтады. Себебі бұл еңбек мұнан 60 жыл бұрын жазылған еңбек қой!
Осы Павлов Н.В. армандаған нәрсе кешегі Ұлы Отан Соғысынан кейін ел
тойынып, соғыстың тауқыметі ұмыт болған кезде, кешегі советтік деп жүрген
Кеңес Үкіметі кезінде орындалды. Бөген, Арыс, Бадам өзендерінің бір
саласында болу керек, кешегі Бөген ауданында, бұл күндері аудан шекаралары
жылжып, бір-біріне қосылып, іріленіп, Ордабасы ауданы болып қалды, Арыс
өңіріне жақын жерде Дермене дәрілік шөп өндіретін арнайы совхоз ашылып,
осы совхоздың өнімі Шымкент фармацевтика заводынан дәріге айналып, ел
игілігіне жұмсалады дегенді өзіміз талай естідік. Бұл күнде совхоздар
жойылды, барлық өнеркәсіп жекешеленді, ал дәрілік шөп өндіретін Дермене
кәсіпорнының сақталған-сақталмағаны қазір беймәлім. Бірақ жер атауы
сақталған деп естиміз [5, 22].
Мия (солодка лакрица – glucyrrhiza uralensis Fisch) – лобия тұқымдас,
лобия тектес өсімдікке жатады. Radix liguiritiac uralensis деген тамыры бар
өсімдіктің бұл түрі Оңтүстік Қазақстанның шөлейтті аудандарында кеңінен
тараған. Біз бұл өсімдікті Шу өзенінің басынан аяғына дейін аралағанда өзен
саласынан кездестірдік, сондай-ақ Қаратаудың арғы бетіндегі шөлейт даланы
алып жатқан Мойынқұм қырларымен қыраттарында да ұшыраттық. Түркістан,
Шымкент, Жамбыл қалаларының маңындағы суармалы аудандарда мия мол өседі,
тіпті жуалы жазығына қарай бұл өсімдікті болмашы арамшөптер қатарына
қосатыны да бар.
Мияның тамырында глициризин, жүзім қанты, камедь, крахмал және
аспарагин секілді өте тәтті заттар кездеседі. Тамырдан алынған тәтті
шырынды қайнатып, қоюландырып онан лакриттік қант деп аталатын немесе
лакрица дейтін қойыртпақ алынады. Майдаланған құрғақ тамырдан алынған,
порошок өте үлкен дозода пайдаланып, тынышталдыратын дәрі ретінде
қолданылады, сондай-ақ жөтелге қарсы қолданатын, көкірек тұсы ауырғанда
пайдаланатын сироп жасауға қолданылады. Лакриттік қант болса жөтелге қарсы
пайдаланатын қоспа ретінде, әсіресе атаын насыбайдың ащысын кетіруге
қолдану үшін таптырмайтын зат болып есептеледі.
Насыбай ату темекі шегумен бірдей жүретін Америка Құрама Штаттарында
лакриттік қанты ататын насыбайға қосу өте ертеден келе жатқан тәсіл екенін
де қоса кеткеніміз артықтық етпейді. Сол себепті лакрицаны кондитерлік
заттар өндіруге, түрлі кремдер мен қоспалар жасауға, газды ішімдіктер жасау
кездерінде жиі пайдаланады. Лакриттік қанттың көпіргіш қасиетінің бар
екенін ескере отырып соңғы кезде бізде өрт сөндіргіш заттарды қоюландыру
үшін кең көлемде пайдаланылып жүргені рас.
Бірақ түрлі мақсатта пайдалану үшін: ішкі өндіріс пен экспортқа
шығарғанда мияны дайындау СССР-дің оңтүстік Европа жағы мен Солтүстік-батыс
Қазақстанның үлесіне тиіп отыр. Оңтүстік Қазақстан аумағында мияны
дайындау, пайдалану жөнінде есіткен де көрген де емеспіз. Егерде Қаратаудың
арғы беттеріндегі шөлейт жерлерде немесе Шу өзенінің сирек қоныстанған
жағалауларында дәл осындай өсімдікті өндіру, пайдалану іске асырылып жатса,
оған таңданудың қажеті жоқ. Жоғарыда айтқандарымызға мынаны қосып кетейік:
біз әңгімелеген мия өсімдігінің тамырымен қатар, қасиеті онан кем емес, дәл
осы тектес тегіс мия (g. glabra l.) қолданылады. Өзінің емдік және
өндірістік қасиеттеріне қарай мияның бұл түрі Орал тауының етегінде өсетін
миялардан ешқандай айырмасы жоқ және мемлекеттік фармакопея бұл
өсімдіктердің тамырын қабылдауда олардың айырмасына онша мән бере
берілмейтінін ескертеміз [5, 6].
Гармала, адыраспан (peganum harmala l.) қосжапырақтылар қатарына
жатады. Бұл өсімдік негізінен бояғыш зат есебінде қолданылып келгенімен
соңғы кезде адыраспанның емдік қасиеттері кең таралуда. Кейбір мәліметтерге
қарар болсақ адыраспанның шырынымен шел басқан көздің шелін кетіреді екен
(көз аурулары арасында бұл кеселді катаракта дейді). Адыраспанның ұрығында
ұйқысыздықты емдейтін құрамында 4% дейін кездесетін қосалколоид: гамин және
гармалин бар. Осы алколоидтардың қосындысын хинин орнына пайдаланса да
болады, деген болжам бар. Біз зерттеген аймақтың барлығында да адыраспан
өседі екен, тіпті сусыз шөлейт жерлерде де көп, Қаратаудың арғы және бергі
жағында да мол кездесті, әсіресе Түркістан қаласының маңы – адыраспанның
кені десе де болады. Біздің жобамыз бойынша адыраспанның дәнін 1 гектар
жерден 30-40 килограммға дейін өнім алуға болады [5].
Эфедра – кузьмичева трава, қызылша (Ephedra sp. varic) -
қылқанжапырақтылар қатарына жатады. Бұл өсімдік өте ертеден бастап
қолданылып келгенімен ұзақ уақыт медицинадағы өз орнын таба алмады.
Дегенмен бұл өсімдікте ерекше алкалоид – эфедриннің бар екені 1900-шы
жылдардың басында Германияда мына теңдеу бойынша жасалған түрінен белгілі
болды (E. Vulgaris Rich.z E. Distachya l.). Бума кеселін емдеуде терінің
астына жіберіп немесе ішкен кезде эфедриннің жақсы емдік қасиетінің
анықталғаны рас болды. Ес-түссіз қалған кеселдің мардымсыз жұмыс істеп
тұрған қан тамырларының тонусын көтеруде (жұмысын жақсартуда десек те
болады) тамыр арқылы жіберілген эфедриннің көмегінің көл-көсір екені анық.
Осыған байланысты, кейбір зертханаларда, сондай-ақ Шымкенттегі химия-
фармацевтикалық заводында бұл препаратты өндіре бастады. Дегенмен оған
сұраныс төмен және шикізат проблемасын шешу де тыңғылықты дайындықты талап
етеді.
1930 жылы академик А.П. Орехов Рихтердің үлкен ағаш тектес
солянкасының шикізатынан өзі сальсолин деп атаған жаңа алколоидты ашты. Бұл
препараттың клиникалық әсерін зерттеген кезде оның қан тамырларын кеңейтіп
қана қоймай қан қысымын төмендететін, әсіресе қарттық кезеңде белең ала
беретін артеросклероздың алдын алып, гипертонияны емдейтін қасиетінің бары
анықталған.
А.П. Орехов бұл препаратты басқа шикізаттан – азжапырақты солянкадан
алуға болатынын дәлелдеді (қазақшасы – шоған). Бұл өсімдіктің алдағы біз
әңгімелеген түрінен көп кіші боп келетінін, себебі оның өзі атына сай
ағаштың шоғырланып шыққан бұтақтарына ұқсағандықтан шоған деп аталғаны да
көп нәрсені білдірсе керек және өсімдіктің бұл түрі Қаратаудың арғы
бетіндегі тастақты жерлерде мол кездесіп, сонай Сырдария өзеніне дейінгі
аралықта, Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс аудандарында Түркістан мен Шиелі, Шиелі
мен Қызылорда аралығында мол өсіп, жылына 50-60 тоннаға дейін өнім алуға
сенім мол. Керісінше Рихтер солянкасының шикізаты өте кем мөлшерде
үстірттің оңтүстігі мен Қызылқұм аумағында ептеп кездесетіні анықталған
[6].
Войлочнолистник хлопковый (lachnophyllum qussypinum Bge.). Өсімдіктің
бұл түрі Оңтүстік Қазақстанның жазықтық жерлерінде, негізінен алғанда
Шымкент қаласының оңтүстігі мен Арыс станциясы аумағында өседі, эфир майына
өте бай, шығымы – 0,1-0,4 %. Әлі зерттелмеген, құрамы жағынан күрделі бұл
майдан Орта Азиядағы Ходжент заводында арнайы иісмайлар дайындалғаны мәлім.
Зерттелген облысымыз көлемінде бұл өсімдіктің өте сирек, аз және өнімнің де
мардымсыз екенін ескерсек, келешекте пайдаланудың қолға алынатынына көз
жеткізу өте қиын [6, 22].
Ежевика-құлпынай, бүлдірген.
Оңтүстіктің барлық жерінде (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс т.б. аудандарда)
өсетін бұл өсімдіктің әсіресе таулы аймақтарда, бұлақтар мен өзендердің
жағаларында, суға қанық, топ-топ болып өсетін биік өсімдіктердің арасында,
жартастар мен тау аңғарларының түптерінде жиі кездеседі. Қаратау тауларының
Берқара Алма сай және де басқа кішігірім шоқылары мен Машат тауының кейбір
аңғарларында өскен бүлдіргендер өнімді аса молынан төгеді. Бүлдіргендерді
жергілікті халық тамақ ретінде пайдаланғанымен базарда кездесе бермейтіні
өндіріске дайындау істері жүргізілмейтіні қызық.
Сонда да болса шілде айының екінші жартысынан бастап қара күзге дейін
сәудіреп көздің жауы алатын бұл өсімдіктің өнім төзімділігі өте зор, бірақ
не керек, бұл өнімдердің көптеген бөлігі семіп, табиғатта қалып жатады, бір
бөлігін құр, кекілік сияқты тау құстары жеп пайдаланады. Бүлдірген
көлеңкені жақсы көретін, көлеңкеде өсетін өсімдік болғандықтан, өнімнің,
бүлдірген дәндерінің күнгей жағы тезірек пісудің орнына қайтаға қою
көлеңкеде өскен, біткен өнім. Әрі таза піседі, әрі дәмді келеді.
Бүлдіргендерді тұрмыста да түрлі мақсаттарда пайдалануға болады: онан
шірне қайнатып, топсаға (банкаға консервілеп) жауып алуға, сироп, кисель
және желе жасауға, күшті ішімдік дайындауға болады. Бүлдіргендердің
қышқылтым дәм бар, олардың құрамында 5-6 % қант болғанымен оның тәттілігі
бүлдірген дәнінде молынан кездесетін лимон қышқылының әсерінен жойылып
кетеді. Бүлдірген дәндерінің үнемі қышқыл болып тұратыны да сондықтан болу
керек [5,6,21,22] .
Лож узколистный, қазақшасы – жиде. Бұл өсімдік Шу өзенінің бойында,
тоғайлы жерлердің, барлығында кездеседі. Әрі қарай жиде Қаратау тауының
солтүстігі мен оңтүстік жақтауларында жиі ұшырасады, бұл жерлерде қолдан
өсірген және жабайы жиделер қатар өседі, оларды бір-бірінен ажырату өте
қиын. Онан әрі жабайы жиделер Сырдария өзенінің маңындағы, Түркістан
қаласының Шиелі, Жаңақорған станцияларының аумағында, Сарыағаш, Қазығұрт
ауданында және де басқа жерлерде молынан өседі. Қолдан өсірген жиделердің
ірі боп келіп, жидектерінің ұзындығы 3 сантиметрге дейін барады, ал жабайы
жидектер көлемі жағынан анағұрлым кішірек боп келіп, алғашқысына қарағанда,
құрғақтау жерде өскендіктен, тықырлау боп келеді.
Қоңырқай күміс түсті қабықтары жидектердің ішіндегі жұмсақ нан секілді
бөлігі бар, жеуге ыңғайлы бұл жиделерді жергілікті халық жиі пайдаланады,
кейде бүлдіргеннен де жиі, қолданады десек жаңылыспаймыз. Кейбір жерлерде
қазақтар құрғақ жидені сүйегінен ажыратып ұнын алады да, оны қайнатып
компот тектес ішуге болатын сусын немесе ботқа жасайды. Осы жиделерден
тәтті әрі тұнық вино алатын кездер де сирек кездеседі.
Оңтүстік Қазақстанда өсетін түрлі дақылдар жиынтығын зерттеп келесі
мынандай қорытынды жасауға болады: оңтүстік өңірі тамақ ретінде
пайдаланатын дақылдарға өте бай әрі түр жағынан да өсімдіктердің аса мол
екенін аңғарамыз [5,6,21].
Ферула пажучая, сасыр. Бұл өсімдік Арыс станциясының аумағындағы
жазықтарда және Байқадам поселкесі мен Созақ аудандары аумағында (Қаратау
тауының маңындағы шөлейттерде) өте жиі кездеседі. Тамыры үлкен жемдік
брюква тектес, жолға пайдаланатын қара смоланың иісін береді. Тамырларды
майдалай турап, суға жібітіп қойса, одан тамақ өндірісінде жиі қолданылатын
крахмал шығады [5, 22].
Ивы (Salix) и тополи (Populus), Сәмбіл талдар және теректер.
Бұл өсімдіктердің түрлері көп болмағанымен біз зерттеген аумақта
көбінен тарағанын атап өту керек. Бүкіл оңтүстік бойлап жазықтықтардағы
өзендердің бойы мен ылғалды аңғарларда көп тараған Сәмбіл талдардың екі
түрін бөліп айтуға болады. Бұлар көгілдір Сәмбіл талдар (S. coerlea E.
Wolf) мен Блектің (S. BlaRii gorz) талдары. Сондай-ақ биік ағаштарға
ұқсаған Оңтүстіктің сәмбіл талы (S. australior Anderss.) солтүстікте сирек
кездесетін күл түстес сәмбіл тал мен туран сәмбіл талы өте аз мөлшерде
кездеседі. Бұл түрлердің барлығы, әсіресе алғашқы екі түрі Өгем, Пскент
өзендерінің етегі мен Талас Алатауындағы Ақсу-Жабағлы қорығы аумағында
Боралдайдан бастау алатын Бозторғай, Құлан су өзендеріндегі аңғарлардың
түбінде және Қаратау бағытындағы, Берқара, Алмалы-сай, Асу-сай аңғарларында
жиі ұшырасады.
Теректерге келетін болсақ олар Талас Алатауының жазықтарын бойлай
аққан өзендердің бойында көп кездеседі. Осында, біз ерекше жазып зерттеген
Талас терегі (P. talassica kom.) де бар. Қаратауда теректерді өте сирек
кездестірдік. Біз жүріп өткен маршруттар барысында Бозторғай аңғарының
жоғарғы жағында және Берқара саулауында ғана бірнеше топ боп өсіп тұрған
теректерді кездестірдік. Мұнда өсетін теректердің бір түрі европалық
осокарь түріне ұқсайды екен, бірақ бұл теректер басқаларына ұқсай суға
жақын жазықтықта емес керісінше шатқалды беткейлерде өседі екен. Теректің
біз айтып отырған түрі үлкен ұрықты терек деп аталуы да мүмкін еді, бірақ
біздің зерттеуімізде кейіннен бұл түр қалың терек деген атпен жарық
көрді. Берқарада 1946 жылы П.П. Поляков ашқан, жапырақтары клён ағашының
жапырақтарына ұқсас теректің жаңа бір түрі пайда болды.
Барлық сәмбіл талдар, өздерінің гүлдеген шағында өнімдіде, ұрықты да
мол беретін, ең жақсы көктемгі балтаратушылар боп есептеледі.
Осыған байланысты бұл өсімдіктерді түрлері де біркелкі гүлдемейді,
өнімді де ұзақ тарқатуға даяр. Сәмбіл талдар жинаған бал алтын түстес
сарғыш түсті өте таза және дәмді боп келеді.
Теректердің бұл талдарға қарағанда бағасы төменірек, олардан нектар
алынбайды, олар тек бал араларын қажетті сөктермен қамтамасыз етіп отырады,
ал будандап жапыраққа айналатын бүршіктерден клей мен пугополис алуға
болады.
Кәдімгі тастақты жерлерде өсетін пияз тектес арпа мен ландшафты, сусыз
жерде өсетін эфемероид – шашты пырейді біз мұнан бұрын да тілге тиек
еткенбіз, әлі де болса көңіл аударатын өсімдіктерден саналады. Алғашқысын
жеке дара қарамағанмен сусыз, тастақты, тау бөктерінде ерте көктемде өріс
алатын өсімдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
I-тарау: Әдебиеттерге шолу.
II-тарау: Эксперименттік-ғылыми жұмыс жүргізілген аудандарға физикалық-
географиялық сипаттама.
2.1. Пайдалы өсімдіктердің Оңтүстік Қазақстанда
зерттелген аудандарда (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс)
таралуы
2.2. Зерттелген аудандардың (Сарыағаш, Қазығұрт,
Арыс) дәрілік өсімдіктері
2.3. Оңтүстік Қазақстанның кейбір аудандарында
(Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) пайдалы өсімдіктер қорларының қазіргі жағдайы
2.4. Оңтүстік Қазақстанның кейбір зерттелген
аудандарының (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) пайдалы өсімдіктерінің
этноботаникалық зерттеулері
III-тарау: Эксперименттік бөлім
IV-тарау: Зерттелген обьектілер мен зерттеу әдістері
V-тарау: Зерттелген аудандардың кейбір кең таралған пайдалы
өсімдіктерін тиімді пайдалану туралы ұсыныстар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан флорасы пайдалы өсімдіктерге, оның ішінде ерекше маңызды
болып саналатын дәрілік өсімдіктерге бай [ 1].
Осы елімізде өсетін 6000-ға тарта өсімдік түрлерінің 2500-нің шипалық
маңызы бар. Бұның ішінде 600-ге жуық түрін дәрі дайындауға шикізат ретінде
пайдалануға болады. Осынау әр қилы географиялық аймақта қоныс тепкен емдік,
шипалық қасиеттері алуан түрлі өсімдіктер жамылғысын қолдану қазіргі
кездегі негізгі проблемалардың бірі болып табылады. Емдік шөптермен емдеу
адам өмірінде бесіктен басталады. Ең бастысы, әр қилы географиялық аймақта
қоныс тепкен жабайы өсімдіктерден жаңа емдік, профилактикалық препараттар
алуда, медицина сондай-ақ, ветеренария практикасында әр түрлі аурумен
күресу үшін қолданылады. Шаруашылықта бағалы түрлердің табиғи түрдегі
қоспаларын сақтау және тиімді пайдалану үшін, олардың таралу, әсіресе, қоры
туралы мәлімет ең маңызды болып саналады [ 2 ].
Сол сияқты, қазіргі кездегі ботаник-қортанушы ғалымдардың алдарына
қойған талаптардың бірі-пайдалы өсімдіктердің шикізатының өнімділігін,
қорын анықтау.
Осыған байланысты, біздің алдымызға мынандай мақсаттар қойылады:
Оңтүстік Қазақстанның бұрын-соңды жан-жақты аудандарына жататын- Сарыағаш,
Қазығұрт, Арыс аудандарының дәрілік өсімдіктерінің түрлік құрамын анықтап,
тізімін жасау.
Осы аталмыш аудандарда кездесетін дәрілік өсімдіктердің түрлерін
анықтап, оларды жергілікті тұрғындардың қолданылуы туралы мәліметтер жинау.
Осы мақсатқа жету үшін біз алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
1. Зерттелетін аудандар бойынша халық медицинасында және ғылыми
медицинасында тиімді пайдаланатын өсімдіктердің тізімін жасау.
2. Тіркелген дәрілік өсімдіктердің зерттелетін аудандары бойынша
таралуын анықтау.
3. Анықталған өсімдіктердің этноботаникада яғни-халық медицинасында
қолданылуы туралы мәліметтер жинау.
4. Әдеби деректер бойынша тіркелген дәрілік өсімдіктердің қазіргі
жағдайы туралы мәліметтер жинау.
Тақырыптың өзектілігі: Әдеби деректер бойынша Оңтүстік Қазақстанның
кейбір зерттелмеген аудандары-Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс, аудандарының халық
медицинасында қолданылатын дәрілік өсімдіктері, ол өсімдіктерді жергілікті
халықтың пайдалануы туралы мәліметтер жинаудың үлкен практикалық және
теориялық маңызы бар.
Этноботаникалық зерттеулер нәтижесінде халық арасында қолданылатын
жүзден аса дәрілік өсімдіктер туралы жиналған мәліметтерді пайдаланып
ғылыми медицинада қолданыс табатын өсімдіктер санын жаңа өсімдіктермен
толықтыру да аса маңызды өзекті мәселе болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстанда отандық фармацевтикалық өнеркәсіптің
өркендеуі кезеңіне Республиканың медицина мекемелерін және халқын отандық
дәрі-дәрмектік препараттармен қамтамасыз ету үшін фитопрепараттар әзірлеу
және өнеркәсіпке енгізу мақсатындағы бағдарлама барысында құнды
өсімдіктерді ресурстық, фитохимиялық тұрғыдан зерттеу өте өзекті мәселе
болып табылады. [ 17]
I-тарау. Әдебиеттерге шолу
Ата-бабаларымыз дәрі-дәрмектерді табиғаттан алғандықтан табиғаттың өзі
бірінші аптека болып саналады [ 3 ]. Адамзат тарихының дамуы кезеңінде,
ертеден-ақ өсімдіктерді тек тамаққа ғана емес, сонымен бірге емдік
мақсаттарда қолданылған [ 4 ].
Дәрілік өсімдіктер жайында тұңғыш рет біздің дәуірімізге дейінгі
ертедегі грек дәрігері Гиппократ (460-377) белгілі еңбек жазды. Ол
өсімдіктің қай бөлігі болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу мақсатында
кеңінен қолдануға болады деп есептеді. Сондай-ақ ол өз дәуірінде
қолданылған екі жүзден астам өсімдікке сипаттама жасады [ 8 ].
Ең ірі ғалым медик Әбу Әли Хүсейін ибн Абдаллах Ибн Синаның (980-1037)
(б.д.д. IX-XIғ.) еңбектеріндегі 811 дәрілік заттардың 612-сі өсімдіктер
тегінен шыққан.
Қазіргі кезге дейін халықтық және ғылыми медицинада өсімдіктерді
қолдану туралы үлкен мағлұматтар жиналған.
XVI ғасырда алғаш рет Парацельс атты атақты дәрігер шипалық қасиеті
бар өсімдіктерге химиялық анализ жасады. Ол да өсімдіктің емдік қасиеті
оның құрамындағы кейбір заттарға байланысты екендігіне баса назар аудара
отырып, сол заттарды таза күйінде алуға күш салды.
Дәрілік өсімдіктердің жер шары бойынша жалпы саны 12 мыңнан астам.
Біздің медицинамызда 300-ден астам түрі ғана қолданылады, ал мемлекеттік
фармакопияда 150-ден астам түрі қолданылады. Синтетикалық жолмен алынған
кешенді қосылыстардың емдік қасиеттерінің күшіне қарағанда өсімдіктерден
алынған емдік препараттардың адам ағзасына әсері әлдеқайда күштірек болады.
Осыған қарағанда денсаулық сақтау органдары медицинаны қамтамасыз етуі үшін
фармоцевтикалық өндірісте дәрілік өсімдіктерден жасалатын препараттардың
деңгейін жоғары көтерудің жолдарын іздестіруде.
Қазіргі кезде Қазақстанда 500 түрлі дәрілік өсімдіктер бар, 100-ге
жуығы рәсімделген, яғни, олар мемлекеттік фармокопияға енгізілген.
М.К.Көкеновтың Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және олардың
қолданылуы [1], Лекарственные растения Казахстана атты еңбектерінде
Қазақстан пайдалы өсімдіктерге, оның ішінде дәрілік өсімдіктерге бай
екендігіне, сонымен қатар, олардың қолданылуының маңызы зор екені айтылған.
М.Қожабеков пен Г.Қожабекованың Дәрілік өсімдіктер [8], К.В.Доброхотова,
В.В.Чудиновтың [2] және Ә.Іскендіровтың Қазақстанның дәрілік өсімдіктері
[10] атты еңбектерінде, дәрілік өсімдіктердің түрлері, өсу ортасы, олардың
халық медицинасында қолданылуы мен емдік қасиеті жайында мәлімденген.
Қазақстанның пайдалы өсімдіктерін зерттеуге үлкен үлес қосқан көрнекті
ғалым Н.В.Павлов болды. Н.В.Павловтың негізгі Растительные ресурсы Южного
Казахстана [5] және Растительное сырье Казахстана [6] атты
еңбектерінен көруге болады. П.С.Чеховтың Витаминные и лекарственные
растения [10] атындағы еңбегінде дәрілік өсімдіктер қорының әр түрлі
антропогендік факторларға байланысты кейбір өсімдік қауымының күннен-күнге
азайып бара жатқаны мен осыған орай, дәрілік өсімдіктерді қолдан өсіруі ,
олардың шикізатының өндірістік қорын жасау қазіргі ғалымдардың алдына
қойған негізгі мәселелердің бірі болып отыр.
Кейінгі кезде бірқатар ботаник, химик ғалымдар мысалы, С.И.Цицинаның
Лекарственные растения [9] еңбегінде фитохимиялық анализдер жасалынып,
зерттеу нәтижесінде дәрілік өсімдіктердің құрамында кездесетін әр түрлі
фармокологиялық активті заттар туралы еңбектер жазуда. Бұл жұмыстар дәрілік
өсімдіктерден алынған осы заттарды медицинада тәжірибе жүзінде тексеріп,
олардың адам ағзасына әсері туралы эксперименттер жасап, жан-жақты
зерттеулеріне мүмкіндік туғызады. Олардың құрамынан гликозидтер,
фенолкарбонды қышқылы, кумарин, витаминдер, алкалоидтар, гликозидтер, илік
заттар, фитонцидтер, ферменттер, эфир майлары, сапониндер, пигментті заттар
табылған.
Ал, бұл заттардың әрқайсысын адам ағзасының әр түрлі ауруларын емдеуге
пайдаланылатындығы белгілі. Медицина саласының қызметкерлері және биолог
ғалымдардың барлық күш-жігері ең алдымен, аурудың алдын алуы мен
асқындырмауы үшін жаңа емдік препараттар іздестіруге бағытталған. Соңғы
жылдары жүргізілген қарқынды фитохимиялық зерттеулер нәтижесінде табиғи
өсетін өсімдіктер шикізаты негізінде отандық фитопрепараттар
фармакологиялық сынақтан өтті, олар Арглабин тықыр жусан шөбінен,
Биалм, Пиносорб кәдімгі қарағай сағызынан, Салсоколлин қаңбақ сораң
шөбінен, Тополин бальзам терегінің бүршігінен, Дарминин - эфир майынан,
Лимоникум - Гмелин кермегінің тамырынан, Алхидин түйе жантағының
шөбінен жасалынған т.б. атап өтуге болады [9]. Сондай-ақ, дәрі-дәрмектік
өсімдіктер қатары Оңтүстік Қазақстанның кейбір, әлі де толық жан-жақты
зерттелмеген аудандарында (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) дәрілік өсімдіктер
кездеседі.
II-тарау: Эксперименттік-ғылыми жұмыс жүргізілген аудандарға физикалық-
географиялық сипаттама.
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының оңтүстігінде
орналасқан, солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км дейін созылып жатыр.
Жерінің көлемі 117,3 мың км2 болады (Қазақстан жерінің 4,3%-зы). Бұл
жер аумағында Иран-тұран шөлді облысының бойлық белдеуінде таралу
заңдылықтары айқын байқалады. Оңтүстік Қазақстан облысының жер бедері
жазық. Солтүстігінде сазды балшықты Бетпақ дала шөлі. Шу өзенінен
оңтүстікке қарай Мойынқұм шөлі. Оңтүстік - батысында Қызылқұм шөлі мен
Шардара даласы, оңтүстік қиыр шетінде Мырзашөл. Қаратау тауы солтүстік-
батыстан оңтүстік-шығысқа қарай облыстың тура ортасында созылып жатыр,
оңтүстік - шығысында Талас Алатауы, Қаржантау, Өгем тауы. Жер аумағы
"оңтүстік - батыс – Тянь-шань" физика-географиялық провинцияға кіреді
[23].
Оңтүстік Қазақстан облысы жер аумағында шөлден бастап биік
тауларға дейін, ландшафты-климаттық зоналар жағынан ерекшеленеді. Солтүстік
және оңтүстік - батыс бөлігінде Мойынқүм мен Қызылқүм үлкен шөлді массивтер
алып жатыр. Бүлар солтүстік құмды шөлдерге жатады.
Оңтүстік Қазақстан облысының климаты өте контитенталды әрі құрғақ.
Қысы жұмсақ, әрі қысқа және жиі жылылық болып тұрады. Жазы ұзақ, әрі
аптап болады. Солтүстігінде қаңтар айының орташа температурасы
-оңтүстігінде – 20 -40 С, шілдеде 26-290 С. Маусымдық және тәуліктік
температура ауытқулары едәуір біршама, ылғалға өте тапшы. Жаз айларында
облыс көлемінде жауын-шашын мөлшері төмен, жылдық жауын-шашын
мөлшерінің 5%-ы ғана түседі, оның таралуының өзі біркелкі емес, Қызылқұм
шөлінде жаздың үш айында 10-15 мм болса, Қаратауда бүл көрсеткіш 50-70 мм
жетеді. Қуаңшылық жылына 110 күнге дейін созылады, маусым – қыркүйек
айларында құрғақшылық кезеңдері болады. Жазы өте ыстық, әрі қүрғақ (шілдеде
30-450 дейін), қысы суық, аязды келеді. Жылдың (100 С - ден жоғары) тиімді
температура қосындысы 4000-50000 -ке тең болады [18].
Оңтүстік Қазақстан облысының өзендері: Сырдария өзені мен оның
салалары - Күркелес, Келес, Арыс, Бөген өзендері және Қаратаудың оңтүстік
беткейінен ағып келетін кішкентай көптеген өзендер. Шу өзенінің
төменгі ағысы. Көптеген түзды көлдер де бар, солардың ең үлкені Акжайқын,
Акжар,
Калдыкөл және басқалары.
Оңтүстік Қазақстан облысының жер бедері жазық. Топырағы шөлдік,
кескіні, әсіресе қарашірінділі жиегі жұқа (5-10 см), гумусі аз (1%),
көбіне сортаңды, сілтілі, түсі қоңыр, сүр-қоңыр, тақыр-тұрпатты жарандылар.
Өсімдіктер жамылғысы. Оңтүстік Қазақстан облысының өсімдіктер
жамылғысы ерекше, түрлік қүрамы жөнінен де айрықша екендігі зерттелген
Қазақстан мен Орталық Азияны ботаника-географиялық аудандастырудың
жаңа жобасы бойынша облыстың жер аумағын 4 провинция қүрамына кіргіземіз:
Жоңғар-Солтүстік түран, Оңтүстік-Тұран, Атабашы-Қырғыз (Қаратаудың
солтүстік беткейі), Батыс Тяньшань және Түркістан – Алтай (Қызылқүмның
оңтүстік бөлігі) дифференциялау облыс жер аумағындағы өсімдіктердің алуан
түрлілігін айқындайды. Жазық жерлер мен тауалды жерлерде өсімдіктер
жамылғысының табиғат белдеуі бойынша Дифференциялау анык байқалады. Біз
зерттеу жүмыстарын жүргізген аудандар жазық және тауалды бөліктеріндегі
өсімдіктер жамылғысының күйіне тоқталамыз. Оңтүстік Қазақстан облысы Жоңгар-
Солтүстік тұран, Оңтүстік-түран провинциясына кіреді [23]. Сондықтан
өсімдіктер жамылғысында эфемерлер мен эфемероидтар, астық тұқымдастар
басым. Өсімдіктер жабыны біртұтас. Кездесетін өсімдік түрлері: Carex
pachysty, Stipa caucasia, S. Sareptana, S. Richterana және әфемероид
туыстарының тобы - Тиlіра, Соиsіпіа, Лuпо, Еrеmurus, Рhlomis т.б.
кездеседі.
Арыс және Сырдария өзендерінің алқабында өсімдіктер жабынында
эфемероид ярусы жақсы ерекшеленетін жуашықты немесе баданалы қоңырбас (Роа
bulbosa), сырдарья көбенқұйрығы (Соиsіпіа syrdariensis), сасық сасыр
(Ғеrula foetida), итсигек (Апаbаsіs арhylla), түркістан жауылшасы(Аlyssит
tиrкеstапісит), ебелек (Sаlsоlа аиstralis), жабайы көкнәр (Рараver
раvопіпит), иісті көкемарал (Ziziphora tenuior), т.б.таралған [19].
Аласа шөпті эфемер - әфемероидты және жусанды - әфемер - әфемероидты,
саванноидты немесе жартылай саванноидты таулы жермен жазық жерлер арасында
кездесетін ксерофитті сұр және қоңыр топырақтарда
өсетін өсімдіктер қауымдастығы алып жатыр. Шөптесін өсімдіктер
қауларында эфемерлер мен эфемероидтар ярусы басым. Аласа шөпті жартылай
саванна үлкен алапты алып жатыр, сонау көршілес Өзбекістанның жерлеріне
дейін, Сырдария өзенінің оң қол салсы бойымен Батыс Тяньшань мен Қаратау
аралығын алып жатыр. Негізгі өсімдік жабындары жуашықты немесе баданалы
қоңырбас (Роа bulbosa), ранг (Саrех расhуstуlіs), жуашықты арпа (Ноrdеит
bulbosит), түкті бидайық (Еlytrigia hophora), бозшағыл (Воtriochloa
ischaemum), қарашағыл (Супоdоп dactylon) [10, 11].
Эфемерлі астықтардың алуан түрлері кездеседі: таспамұрт (Таепіаtherит
сrіпіtит), арпабастың түрлері (Апуsапthа tectoruт, Вrотиs jаропісаs т.б.),
қылтаншөптер (АеgіІорs суldrіса, А. triuncialis ), мортықтар (Erеторуrит
оrіепtаlіs, Е. triticeum, Е. bonaepartis) т.б. және түрақты кездесетін
түрлер: талжапырақты әрем (Рhlотіs sаlicifolia), шырмауық (Сопvolvulus
subhirsutus), шырыш (Еrетиrus sogdianus), жауылша (Аlyssит dasycarрит),
шөлмасақ (Еremostachys speciosa), кеуел немесе сортікен (Сарраrіs
herbacea), иісті көкемарал (Ziziphora tепиіоr) т.б. Тасты жыныстардың шығып
жатқан жерлерінде және қиыршық тасты беткейлерде ксерофильді бүталар өседі:
тікенді бадам (Amygdalus sріпоsіssіта), шиелер (Сеrаsиs tіапshапіса, С.
vеrrисоsa) өседі. Жайылымдарда сүйекті аққурай (Рsоrаlеа herbacеа),
гүлкекіре (Сепtаиrеа sgиаrrоsа), сыпыртқы бас жусан (Аrtетіsіа scораrіа)
және Қызыл кітапқа [кіретін сары лапыз (Соlсhісит Іиtеит), Корольков
запыраны (Сrосиs коrоlкоvіі) кездеседі. Мамыр айының екінші бөлігінде
өсімдіктер жамылғысының жақсы жетілген кезеңі болып саналады, өсімдіктер
жамылғысы біртегіс 100%-ға жетеді, жаз айының ортасына қарай түгелдей күйіп
кетеді [11].
Өзен бойларындағы өсімдіктер жамылғысы шалғынды және ағаш-бұта,
Шөптер қалың өскен тоғайлы болады, олар бір-бірін ылғалдылыққа немесе
топырақтың сорлылығына қарай, өзен бойынан алшақтауына қарай
алмастырып отырады. Сырдарья өзенінің бойындағы өсімдіктер жамылғысының
алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Өзенінің бойындағы тоғайлы орманның ішінде
кездесетін бұталар мен ағаштар: Sаlіх аlbа, S. Songorica, Elaeagnus
охусаrра, Рориlus prиіпоsа тағы басқалар. Тоғайдың араларында және
мүйістерінде астық тұқымдасты өсімдіктер мен миялар, кедір, жантақ т.б.
өседі. Келесі кезекте олар тамарикстер мен шеңгелдермен алмасады да, түзды
топырақтарда таралған ажырықты жайылымдармен аяқталады [18].
2.1. Пайдалы өсімдіктердің Оңтүстік Қазақстанда таралуы
Оңтүстік Қазақстан облысының жерінде шөл даладан бастап биік
тауларға дейінгі табиғи климаттық зоналардың болуы, өсімдіктер
жамылғысының алуан түрлілігімен ерекшеленеді, онда Қазақстанда өсетін
өсімдіктердің 50%, яғни өсімдіктердің 3000 - дай түрі кездеседі [16].
Оңтүстік Қазақстан флорасына сараптама жасау нәтижесінде пайдалы
өсімдіктердің 68 тұқымдасқа жататын 411 түрі кездесетіні, оның ішінде ең
көп таралғаны: Ғаbасеае lindl. (57 түр), Аsteraceae Dumort: (46), Lатіасеае
lindl.(37), Apiaceae Lindl. (16), т.б. анықталды.
Далалық зерттеу Оңтүстік Қазақстан облысындағы Сарыағаш, Қазығұрт,
Арыс, аудандарында жүргізілді. Зерттеу нәтижелері, пайдалы өсімдіктердің
анықталған түрлерінің біркелкі таралмағандығын және олардың
алуантүрлілігімен ерекшелінетін жерлері, жотаның бүталы, орманды алқаптары
мен субальпілік белдеулер екендігін көрсетті [18].
Зерттеулердің нәтижесінде дәрілік өсімдіктердің 50-дей түрі
кездесетінін анықтаған. Пайдалы өсімдіктердің алуан түрлілігімен
ерекшелінетін жерлер, өзен аңғарлары, шатқалдар, таулардың беткейлері
(солтүстік пен оңтүстік). Барлық зерттелген шатқалдарда кездесетін, жиі
бірлесіп қау түзетін түрлер: шілтержапырақ сарыбас шайқурай (Нурегісит
Perforatum L.) мен кәдімгі мыңжапырақ (Achillea millefolium L).
Таулардың т.д. 1200 - 1500 м биіктігінде қиыршық тасты беткейлерінде
қырықбуын қылшаның қаулары таралған. Шатқалдардың түбінде өзендердің
бойында өгейшөптің ірі қаулары анықталған. Северцов унгерниясы
Ungernia sewerzowii (Regel.) В.Ғеdtsch.) кейбір жерлерде таза біркелкі қау
түзеп таралған, Бунге киікоты (Ziziphora.) бұталы қаулардың арасында,
құрғақ беткейлерде таралған, жалаң мия (Glycyrrhiza glabra L.) жарлы
жерлерде, өзен бойларында таралған (4-сурет). Биік андыз (Jnula helenium
L.) ылғалды
жерлерде, өзен мен бұлақтардың маңында бірлі-жарым кездеседі. Бұдыр
киікоты (Ziziphora clinopodioides Lam.) жиі, көбіне алыстан сап-сары болып
таза қау кұрады. Сол сияқты кең таралған түрлердің қатарына солтүстік
тау
беткейлерінде түркістан доланасы (Grataegus turkestanica Pojark.),
жоңғар. доланасы (G. Songorica C.Koch.) және понтий доланасы (G. Pontika C.
Koch.)
таралған [16, 18].
Тау беткейлерінде, шатқалдарда, өзен аңғарларында кеңінен таралған
түрлер қатарын раушандардың түрлері: қотыр раушан (Rosa Laxa Retz.),
Федченко раушаны (R. Fedtschenkoana Rgl.), итмүрын раушан (R. Canina L.),
қалқан раушан (R. Corymbifera Borkh.) т.б.кездеседі.
Зерттеудің нәтижесінде, осы өңірде, негізінен жоғарыда аталған
аудандарда таралған, қазіргі кезде қарқынды пайдаланылатын өсімдіктердің 2
түрлерін алып отырмыз, олар: сасық сасыр немесе сасық қурай (Ferula
foetida(Bunge).
Аққаңбақ бозтікен (АІІochrusa gypsophiloides (Regel)
Schischk.), шашақбас аққаңбақ (Allochrusa paniculatum (Regel) Ovcz.&Czuk.)
және жалаң
мия (Glycyrrhiza glabra L.). Сасық сасыр өсімдігі - Сарыағаш,
Қазығұрт, Арыс аудандарында үлкен таулар құрап таралған.
Тау беткейлерінде, шатқалдарда, өзен аңғарларында кеңінен таралған
түрлер қатарын раушандардың түрлері: қотыр раушан (Rosa laxa retz.),
федченко раушаны (R. fedtschenkoana), итмұрын раушан (R. canina L.), қалқан
раушан (R. corymbifera Borkh.) т.б.кездеседі.
Биік андыз (Jnula helenium L.) ылғалды жерлерде, өзен мен бұлақтардын
маңында бірлі-жарым кездеседі. Бұдыр киікоты (Ziziphora clinopodiodes Lam.)
жиі, көбіне алыстан сап-сары болып таза қау кұрады. Сол сияқты кең таралған
түрлердің қатарына солтүстік тау беткейлерінде түркістан доланасы
(Grataegus turkestanica Pojark.), жоңғар доланасы (G.songorica С.Косһ.)
және понтий"" доланасы (С. ропtіса С.Косһ.) таралған.
Тау беткейлерінде, шатқалдарда, өзен аңғарларында кеңінен таралған
[18].
2.2. Зерттелген аудандардың (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс) дәрілік
өсімдіктері
Валериана, аптекалық маун. Медицинада негізінен қолданылатыны
валериананың тамыры - Rhizoma Valerione. Олар арнайы егілген дәрілік
шөптерден немесе европа елдерінің батпақты аймақтарында өсетін
валерианалардан алынады, өсімдіктің бұл түрі Оңтүстік Қазақстанда атымен
жоқ, тек қана олардың орнына пайдаланатын Оңтүстікте, сондай-ақ Тянь-Шань
таулары маңында өсетін Эндемиялық формалары (V. Nianshanica kreyer - Тянь-
Шань валерианасы) немесе (V. Bicariaefolia Boiss-таза жапырақты) деген
түрлері пайдалынады. Алғашқы шалғындарда, шалғынды аумақтардағы топ-топ боп
өсетін өсімдіктер арасында негізінен алғанда субальнілік жазықтарда өсетін
тау өсімдігі екенің өз-өзінен білдіріп тұр. Өсімдіктердің бұл түрін
көбейту, бұл аумақта қаншалықты қоры бар екені әлі күнге таза зерттелмеген.
Тек қана біздің білетініміз мынау ғана: өсімдіктердің бұл түрін жекелей
санай шыққанда 100м² жерде 10-нан 76-ға дейін, жоғары салмақта
есейтегенде 300 граммға дейін тамыр алса болады, ол орташа есеппен есептер
болсақ 2,2 г. Өсімдіктердің бұл түрі аты айтып тұрғандай негізінен Тянь-
Шань тауының маңында, сондай-ақ Қаратау мен Талас Алатауының батыс
беткейлерінде, сондай-ақ орталық Тянь-Шань мен Алматы, Іле Алатауы
бөктерінде кездеседі.
Жоғарыда аты аталған жұмыста көрсетілгендей Тянь-Шань валерианасының
тамырлары мұхият зерттелген. Олардың құрамында 0,94% эфир майы мен 0,48%
валериана қышқылы бар, өзіне тән иісі де аса күшті.
Келесі түрі – валериана таза жапырақтының шығу тарихы тым қызық (V.
Ficariaefolia Boiss). Бұл өсімдіктің өзі оңтүстікте ғана кездесетін
өсімдіктерден саналады. Қазақстанға оңтүстік-батыстан, Ираннан келіп
мынандай бағытта өрбиді. Бұл өсімдіктің негізгі бөлігі Талас Алатауының
оңтүстік-батысында мол кездеседі, онан Піскент пен Өгем өзендерін бойлай
отырып, Бостандық, Қазығұрт және Қаратау тауларының бөктерін жайлай, Күйік
асуы мен Үлкен бурыл тауларына дейін жетеді. Әрі қарай Шу, Іле таулары мен
Қордай аймағын алып, Шығыстағы шөлейт далаға дейін ұласады. Осы Сюгет
шөлейт жазығында кездесетін Жерорта теңізі аумағындағы осы өсімдіктің
түрлері Қаратау аумағында кездесетін түрлерімен үндесіп жатқанын айта кету
керек.
Валеринаның осы түрінің биологиялық ерекшеліктерінің бар екенін бұл
өсімдіктің сирек кездесуімен де түсіндірсе болады. Бұл өсімдік мезофильді
эфемеройдтар қатарына кіріп, негізінен көктем кезінде өсіп-өніп, сулы
жерлер мен көлеңкелі қыраттарды мекендейді. Оларды таулы аудандардың биік
құзарлары мен жартастарында, таулы өзендердің бойларында, тіпті Шу-Іле
таулары маңында ежелгі су жүрген жыралардың түбінен кездестіруге болады.
Өте ерте ақшыл түсті гүл атқан мұндай өсімдіктер бір-біріне ұқсамайтын
ұрықтар салып, шілде айына дейін басынан төмен қарай қурай, мұндай
өсімдіктің өсіп-өнгені жайлы ештеңе қалмайтыны кейде қызықта көрінеді [5,
21].
Дермене немесе цитварлық шалғын. Фармакопияда бұл өсімдіктен цитварлық
ұрық (Florus немесе Semen Cinal) алынады. Цитварлық ұрық сондай-ақ онан
алынатын сантонин секілді адам ағзасындағы құрттарды (глисти – ішек
құрттары) құртуға әсіресе оның әсері балалардың ішегіндегі дөңгелек
құрттарды, аскароидтерді жоюда таптырмайтын емдік зат екенін бесенеден
белгілі.
Өсімдіктің біз сөз етіп отырған түрі көп емес, аз жерде ғана
өндіріледі. Бұл өсімдік негізінен Оңтүстік Қазақстан аумағының Жамбыл
(қазіргі Тараз) Шымкент, Түркістан қалаларының аралығында, бары-жоғы 10-12
мың км2 көлемде ғана өсіріледі.
Соңғы кездері Орта Азия және Қазақстан аумағында дәл осы цитварлық
шалғынға ұқсаған өсімдіктің 3-4 түрінің бар екені анықталды. Бұл тұжырымды
жасаған И.М. Крашенников. Ал Оңтүстік Қазақстан жерінде мұндай өсімдіктің 2-
ақ түрі өсетінін, құрамында сантонині мол түрі Талдықорған қаласының
оңтүстігінен дәлірек айтар болсақ Үштөбе қаласына жақын маңнан 1928 жылы
табылды. Ал екіншісі, соған ұқсас түрі, 1940 жылы Шу-Іле тауларының
баурайынан Айнархан разъезіне жақын маңнан табылған. Осы түрінен жиылған 5-
7 кг. Өнім Қазақ Мемлекеттік университетінде органикалық химия бөлімінің
сараптама бөліміне жіберіліп, онда небәрі 0,24 % мардымсыз сантонин бар
екенін анықтадық. Бұл тәжірибеге түскен өсімдіктің гүлдеген шағындағы түрі
емес, құрғақ жапырақтар болғанын ескерсек, алған сантониннің мөлшері аз
болмағанын сантонинді өндіретін бұл өсімдіктің гүлге енген жағы екені
белгілі болады.
Кітап авторы Н.В. Павлов деген ғалым мұнан әрі қарай осы өңірде,
Қазақстанның оңтүстігінде кездесетін дермене деген өсімдіктің емдік қасиеті
зор екенін айта келе осы өсімдікті өндіретін кәсіпорын құрылса, жер
қыртысын аударып, оның тамырының құрып кетуіне жол берілмесе деген өз
пікірін айтады. Себебі бұл еңбек мұнан 60 жыл бұрын жазылған еңбек қой!
Осы Павлов Н.В. армандаған нәрсе кешегі Ұлы Отан Соғысынан кейін ел
тойынып, соғыстың тауқыметі ұмыт болған кезде, кешегі советтік деп жүрген
Кеңес Үкіметі кезінде орындалды. Бөген, Арыс, Бадам өзендерінің бір
саласында болу керек, кешегі Бөген ауданында, бұл күндері аудан шекаралары
жылжып, бір-біріне қосылып, іріленіп, Ордабасы ауданы болып қалды, Арыс
өңіріне жақын жерде Дермене дәрілік шөп өндіретін арнайы совхоз ашылып,
осы совхоздың өнімі Шымкент фармацевтика заводынан дәріге айналып, ел
игілігіне жұмсалады дегенді өзіміз талай естідік. Бұл күнде совхоздар
жойылды, барлық өнеркәсіп жекешеленді, ал дәрілік шөп өндіретін Дермене
кәсіпорнының сақталған-сақталмағаны қазір беймәлім. Бірақ жер атауы
сақталған деп естиміз [5, 22].
Мия (солодка лакрица – glucyrrhiza uralensis Fisch) – лобия тұқымдас,
лобия тектес өсімдікке жатады. Radix liguiritiac uralensis деген тамыры бар
өсімдіктің бұл түрі Оңтүстік Қазақстанның шөлейтті аудандарында кеңінен
тараған. Біз бұл өсімдікті Шу өзенінің басынан аяғына дейін аралағанда өзен
саласынан кездестірдік, сондай-ақ Қаратаудың арғы бетіндегі шөлейт даланы
алып жатқан Мойынқұм қырларымен қыраттарында да ұшыраттық. Түркістан,
Шымкент, Жамбыл қалаларының маңындағы суармалы аудандарда мия мол өседі,
тіпті жуалы жазығына қарай бұл өсімдікті болмашы арамшөптер қатарына
қосатыны да бар.
Мияның тамырында глициризин, жүзім қанты, камедь, крахмал және
аспарагин секілді өте тәтті заттар кездеседі. Тамырдан алынған тәтті
шырынды қайнатып, қоюландырып онан лакриттік қант деп аталатын немесе
лакрица дейтін қойыртпақ алынады. Майдаланған құрғақ тамырдан алынған,
порошок өте үлкен дозода пайдаланып, тынышталдыратын дәрі ретінде
қолданылады, сондай-ақ жөтелге қарсы қолданатын, көкірек тұсы ауырғанда
пайдаланатын сироп жасауға қолданылады. Лакриттік қант болса жөтелге қарсы
пайдаланатын қоспа ретінде, әсіресе атаын насыбайдың ащысын кетіруге
қолдану үшін таптырмайтын зат болып есептеледі.
Насыбай ату темекі шегумен бірдей жүретін Америка Құрама Штаттарында
лакриттік қанты ататын насыбайға қосу өте ертеден келе жатқан тәсіл екенін
де қоса кеткеніміз артықтық етпейді. Сол себепті лакрицаны кондитерлік
заттар өндіруге, түрлі кремдер мен қоспалар жасауға, газды ішімдіктер жасау
кездерінде жиі пайдаланады. Лакриттік қанттың көпіргіш қасиетінің бар
екенін ескере отырып соңғы кезде бізде өрт сөндіргіш заттарды қоюландыру
үшін кең көлемде пайдаланылып жүргені рас.
Бірақ түрлі мақсатта пайдалану үшін: ішкі өндіріс пен экспортқа
шығарғанда мияны дайындау СССР-дің оңтүстік Европа жағы мен Солтүстік-батыс
Қазақстанның үлесіне тиіп отыр. Оңтүстік Қазақстан аумағында мияны
дайындау, пайдалану жөнінде есіткен де көрген де емеспіз. Егерде Қаратаудың
арғы беттеріндегі шөлейт жерлерде немесе Шу өзенінің сирек қоныстанған
жағалауларында дәл осындай өсімдікті өндіру, пайдалану іске асырылып жатса,
оған таңданудың қажеті жоқ. Жоғарыда айтқандарымызға мынаны қосып кетейік:
біз әңгімелеген мия өсімдігінің тамырымен қатар, қасиеті онан кем емес, дәл
осы тектес тегіс мия (g. glabra l.) қолданылады. Өзінің емдік және
өндірістік қасиеттеріне қарай мияның бұл түрі Орал тауының етегінде өсетін
миялардан ешқандай айырмасы жоқ және мемлекеттік фармакопея бұл
өсімдіктердің тамырын қабылдауда олардың айырмасына онша мән бере
берілмейтінін ескертеміз [5, 6].
Гармала, адыраспан (peganum harmala l.) қосжапырақтылар қатарына
жатады. Бұл өсімдік негізінен бояғыш зат есебінде қолданылып келгенімен
соңғы кезде адыраспанның емдік қасиеттері кең таралуда. Кейбір мәліметтерге
қарар болсақ адыраспанның шырынымен шел басқан көздің шелін кетіреді екен
(көз аурулары арасында бұл кеселді катаракта дейді). Адыраспанның ұрығында
ұйқысыздықты емдейтін құрамында 4% дейін кездесетін қосалколоид: гамин және
гармалин бар. Осы алколоидтардың қосындысын хинин орнына пайдаланса да
болады, деген болжам бар. Біз зерттеген аймақтың барлығында да адыраспан
өседі екен, тіпті сусыз шөлейт жерлерде де көп, Қаратаудың арғы және бергі
жағында да мол кездесті, әсіресе Түркістан қаласының маңы – адыраспанның
кені десе де болады. Біздің жобамыз бойынша адыраспанның дәнін 1 гектар
жерден 30-40 килограммға дейін өнім алуға болады [5].
Эфедра – кузьмичева трава, қызылша (Ephedra sp. varic) -
қылқанжапырақтылар қатарына жатады. Бұл өсімдік өте ертеден бастап
қолданылып келгенімен ұзақ уақыт медицинадағы өз орнын таба алмады.
Дегенмен бұл өсімдікте ерекше алкалоид – эфедриннің бар екені 1900-шы
жылдардың басында Германияда мына теңдеу бойынша жасалған түрінен белгілі
болды (E. Vulgaris Rich.z E. Distachya l.). Бума кеселін емдеуде терінің
астына жіберіп немесе ішкен кезде эфедриннің жақсы емдік қасиетінің
анықталғаны рас болды. Ес-түссіз қалған кеселдің мардымсыз жұмыс істеп
тұрған қан тамырларының тонусын көтеруде (жұмысын жақсартуда десек те
болады) тамыр арқылы жіберілген эфедриннің көмегінің көл-көсір екені анық.
Осыған байланысты, кейбір зертханаларда, сондай-ақ Шымкенттегі химия-
фармацевтикалық заводында бұл препаратты өндіре бастады. Дегенмен оған
сұраныс төмен және шикізат проблемасын шешу де тыңғылықты дайындықты талап
етеді.
1930 жылы академик А.П. Орехов Рихтердің үлкен ағаш тектес
солянкасының шикізатынан өзі сальсолин деп атаған жаңа алколоидты ашты. Бұл
препараттың клиникалық әсерін зерттеген кезде оның қан тамырларын кеңейтіп
қана қоймай қан қысымын төмендететін, әсіресе қарттық кезеңде белең ала
беретін артеросклероздың алдын алып, гипертонияны емдейтін қасиетінің бары
анықталған.
А.П. Орехов бұл препаратты басқа шикізаттан – азжапырақты солянкадан
алуға болатынын дәлелдеді (қазақшасы – шоған). Бұл өсімдіктің алдағы біз
әңгімелеген түрінен көп кіші боп келетінін, себебі оның өзі атына сай
ағаштың шоғырланып шыққан бұтақтарына ұқсағандықтан шоған деп аталғаны да
көп нәрсені білдірсе керек және өсімдіктің бұл түрі Қаратаудың арғы
бетіндегі тастақты жерлерде мол кездесіп, сонай Сырдария өзеніне дейінгі
аралықта, Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс аудандарында Түркістан мен Шиелі, Шиелі
мен Қызылорда аралығында мол өсіп, жылына 50-60 тоннаға дейін өнім алуға
сенім мол. Керісінше Рихтер солянкасының шикізаты өте кем мөлшерде
үстірттің оңтүстігі мен Қызылқұм аумағында ептеп кездесетіні анықталған
[6].
Войлочнолистник хлопковый (lachnophyllum qussypinum Bge.). Өсімдіктің
бұл түрі Оңтүстік Қазақстанның жазықтық жерлерінде, негізінен алғанда
Шымкент қаласының оңтүстігі мен Арыс станциясы аумағында өседі, эфир майына
өте бай, шығымы – 0,1-0,4 %. Әлі зерттелмеген, құрамы жағынан күрделі бұл
майдан Орта Азиядағы Ходжент заводында арнайы иісмайлар дайындалғаны мәлім.
Зерттелген облысымыз көлемінде бұл өсімдіктің өте сирек, аз және өнімнің де
мардымсыз екенін ескерсек, келешекте пайдаланудың қолға алынатынына көз
жеткізу өте қиын [6, 22].
Ежевика-құлпынай, бүлдірген.
Оңтүстіктің барлық жерінде (Сарыағаш, Қазығұрт, Арыс т.б. аудандарда)
өсетін бұл өсімдіктің әсіресе таулы аймақтарда, бұлақтар мен өзендердің
жағаларында, суға қанық, топ-топ болып өсетін биік өсімдіктердің арасында,
жартастар мен тау аңғарларының түптерінде жиі кездеседі. Қаратау тауларының
Берқара Алма сай және де басқа кішігірім шоқылары мен Машат тауының кейбір
аңғарларында өскен бүлдіргендер өнімді аса молынан төгеді. Бүлдіргендерді
жергілікті халық тамақ ретінде пайдаланғанымен базарда кездесе бермейтіні
өндіріске дайындау істері жүргізілмейтіні қызық.
Сонда да болса шілде айының екінші жартысынан бастап қара күзге дейін
сәудіреп көздің жауы алатын бұл өсімдіктің өнім төзімділігі өте зор, бірақ
не керек, бұл өнімдердің көптеген бөлігі семіп, табиғатта қалып жатады, бір
бөлігін құр, кекілік сияқты тау құстары жеп пайдаланады. Бүлдірген
көлеңкені жақсы көретін, көлеңкеде өсетін өсімдік болғандықтан, өнімнің,
бүлдірген дәндерінің күнгей жағы тезірек пісудің орнына қайтаға қою
көлеңкеде өскен, біткен өнім. Әрі таза піседі, әрі дәмді келеді.
Бүлдіргендерді тұрмыста да түрлі мақсаттарда пайдалануға болады: онан
шірне қайнатып, топсаға (банкаға консервілеп) жауып алуға, сироп, кисель
және желе жасауға, күшті ішімдік дайындауға болады. Бүлдіргендердің
қышқылтым дәм бар, олардың құрамында 5-6 % қант болғанымен оның тәттілігі
бүлдірген дәнінде молынан кездесетін лимон қышқылының әсерінен жойылып
кетеді. Бүлдірген дәндерінің үнемі қышқыл болып тұратыны да сондықтан болу
керек [5,6,21,22] .
Лож узколистный, қазақшасы – жиде. Бұл өсімдік Шу өзенінің бойында,
тоғайлы жерлердің, барлығында кездеседі. Әрі қарай жиде Қаратау тауының
солтүстігі мен оңтүстік жақтауларында жиі ұшырасады, бұл жерлерде қолдан
өсірген және жабайы жиделер қатар өседі, оларды бір-бірінен ажырату өте
қиын. Онан әрі жабайы жиделер Сырдария өзенінің маңындағы, Түркістан
қаласының Шиелі, Жаңақорған станцияларының аумағында, Сарыағаш, Қазығұрт
ауданында және де басқа жерлерде молынан өседі. Қолдан өсірген жиделердің
ірі боп келіп, жидектерінің ұзындығы 3 сантиметрге дейін барады, ал жабайы
жидектер көлемі жағынан анағұрлым кішірек боп келіп, алғашқысына қарағанда,
құрғақтау жерде өскендіктен, тықырлау боп келеді.
Қоңырқай күміс түсті қабықтары жидектердің ішіндегі жұмсақ нан секілді
бөлігі бар, жеуге ыңғайлы бұл жиделерді жергілікті халық жиі пайдаланады,
кейде бүлдіргеннен де жиі, қолданады десек жаңылыспаймыз. Кейбір жерлерде
қазақтар құрғақ жидені сүйегінен ажыратып ұнын алады да, оны қайнатып
компот тектес ішуге болатын сусын немесе ботқа жасайды. Осы жиделерден
тәтті әрі тұнық вино алатын кездер де сирек кездеседі.
Оңтүстік Қазақстанда өсетін түрлі дақылдар жиынтығын зерттеп келесі
мынандай қорытынды жасауға болады: оңтүстік өңірі тамақ ретінде
пайдаланатын дақылдарға өте бай әрі түр жағынан да өсімдіктердің аса мол
екенін аңғарамыз [5,6,21].
Ферула пажучая, сасыр. Бұл өсімдік Арыс станциясының аумағындағы
жазықтарда және Байқадам поселкесі мен Созақ аудандары аумағында (Қаратау
тауының маңындағы шөлейттерде) өте жиі кездеседі. Тамыры үлкен жемдік
брюква тектес, жолға пайдаланатын қара смоланың иісін береді. Тамырларды
майдалай турап, суға жібітіп қойса, одан тамақ өндірісінде жиі қолданылатын
крахмал шығады [5, 22].
Ивы (Salix) и тополи (Populus), Сәмбіл талдар және теректер.
Бұл өсімдіктердің түрлері көп болмағанымен біз зерттеген аумақта
көбінен тарағанын атап өту керек. Бүкіл оңтүстік бойлап жазықтықтардағы
өзендердің бойы мен ылғалды аңғарларда көп тараған Сәмбіл талдардың екі
түрін бөліп айтуға болады. Бұлар көгілдір Сәмбіл талдар (S. coerlea E.
Wolf) мен Блектің (S. BlaRii gorz) талдары. Сондай-ақ биік ағаштарға
ұқсаған Оңтүстіктің сәмбіл талы (S. australior Anderss.) солтүстікте сирек
кездесетін күл түстес сәмбіл тал мен туран сәмбіл талы өте аз мөлшерде
кездеседі. Бұл түрлердің барлығы, әсіресе алғашқы екі түрі Өгем, Пскент
өзендерінің етегі мен Талас Алатауындағы Ақсу-Жабағлы қорығы аумағында
Боралдайдан бастау алатын Бозторғай, Құлан су өзендеріндегі аңғарлардың
түбінде және Қаратау бағытындағы, Берқара, Алмалы-сай, Асу-сай аңғарларында
жиі ұшырасады.
Теректерге келетін болсақ олар Талас Алатауының жазықтарын бойлай
аққан өзендердің бойында көп кездеседі. Осында, біз ерекше жазып зерттеген
Талас терегі (P. talassica kom.) де бар. Қаратауда теректерді өте сирек
кездестірдік. Біз жүріп өткен маршруттар барысында Бозторғай аңғарының
жоғарғы жағында және Берқара саулауында ғана бірнеше топ боп өсіп тұрған
теректерді кездестірдік. Мұнда өсетін теректердің бір түрі европалық
осокарь түріне ұқсайды екен, бірақ бұл теректер басқаларына ұқсай суға
жақын жазықтықта емес керісінше шатқалды беткейлерде өседі екен. Теректің
біз айтып отырған түрі үлкен ұрықты терек деп аталуы да мүмкін еді, бірақ
біздің зерттеуімізде кейіннен бұл түр қалың терек деген атпен жарық
көрді. Берқарада 1946 жылы П.П. Поляков ашқан, жапырақтары клён ағашының
жапырақтарына ұқсас теректің жаңа бір түрі пайда болды.
Барлық сәмбіл талдар, өздерінің гүлдеген шағында өнімдіде, ұрықты да
мол беретін, ең жақсы көктемгі балтаратушылар боп есептеледі.
Осыған байланысты бұл өсімдіктерді түрлері де біркелкі гүлдемейді,
өнімді де ұзақ тарқатуға даяр. Сәмбіл талдар жинаған бал алтын түстес
сарғыш түсті өте таза және дәмді боп келеді.
Теректердің бұл талдарға қарағанда бағасы төменірек, олардан нектар
алынбайды, олар тек бал араларын қажетті сөктермен қамтамасыз етіп отырады,
ал будандап жапыраққа айналатын бүршіктерден клей мен пугополис алуға
болады.
Кәдімгі тастақты жерлерде өсетін пияз тектес арпа мен ландшафты, сусыз
жерде өсетін эфемероид – шашты пырейді біз мұнан бұрын да тілге тиек
еткенбіз, әлі де болса көңіл аударатын өсімдіктерден саналады. Алғашқысын
жеке дара қарамағанмен сусыз, тастақты, тау бөктерінде ерте көктемде өріс
алатын өсімдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz