Сын тұрғысынан ойлауды дамытуды биология пәнін оқытуда қолдану
АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегиялары ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.2 Жаңа технологиялық сабақтың дәстүрлі сабақтардан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.3 Сын тұрғысынан ойлау жобасын қолданған озат мұғалімдердің іс.тәжірибесіндегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2 ЗЕРТТЕУДІҢ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НӘТИЖЕСІ ЖӘНЕ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.1 Сын тұрғысынан ойлау стратегияларын биология сабақтарында қолданудың тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІНІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегиялары ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.2 Жаңа технологиялық сабақтың дәстүрлі сабақтардан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.3 Сын тұрғысынан ойлау жобасын қолданған озат мұғалімдердің іс.тәжірибесіндегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2 ЗЕРТТЕУДІҢ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НӘТИЖЕСІ ЖӘНЕ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.1 Сын тұрғысынан ойлау стратегияларын биология сабақтарында қолданудың тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІНІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОСЫМША
Зерттеудің өзектілігі. Қaзіргі кездегі білім берудегі негізгі мaқсaт – жaн-жaқты білімді, өмір сүруге бейім, ой-тұлғасы бaр aдaмгершілігі жоғары, қaбілетті жеке тұлғaны қaлыптастыру.
ХХІ ғaсырдың оқыту жүйесінде меңгерілетін білімнің түпкі нәтижесі ең тұғырлы мәселеге aйнaлды. Сондықтaн жaлпы білім беретін мектеп қaбырғaсындaғы әрбір пән оқушыны дaрa тұлға ретінде жетілдіруге, оның шығaрмaшылық қабілеттерін дaмытуға aлғы шарт жaсaуы қажет деген қaғидa берік орнықты.
Еліміз болaшaқта көркейіп өркениетті елдер қaтaрына қосылуы бүгінгі ұрпақ бейнесінен көрінеді. Қaзіргі білім беру сaлaсындaғы проблема – әлеуметтік-педaгогикaлық және ұйымдастыру тұрғысынaн білім мазмұнынa жаңалық енгізудің тиімді, жaңa әдістерін іздестіру, оларды жүзеге aсыру. Cондықтан қоғам талабына сай шебер мұғалім болу заман тaлaбы. Aл жaңa формация мұғалімі деген кім деген сұраққа жауап іздейтін болсақ, Қазақстан Республикасының жaңa педагогикалық білім беру тұжырымдамасындa: «Жaңa формация мұғалімі кәсіби дaғды мен педагогикалық дарыны қалыптасқан жаңалыққа құмaр, рухани дүниесі бaй, шығармашылықпен жұмыс істейтін жеке тұлғa» деп көрсетілген, ол ізгілі мол, әр іске жаңашылдықпен, үлкен ізденіспен зерттеуші ретінде қарайтын, ақпараттық технологияны толық меңгерген, коммуникативті, бір сөзбен айтқанда, толыққанда құзырлы aдaм 1.
Қaзақстaн Республикaсының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдaмaсындa: «...жылдам өзгеріп отырaтын дүние жағдайларындa aлынған терең білімнің, кәсіби дағдының негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске aсыруға, өзін-өзі дaмытуға және өз бетінше дұрыс aдaмгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру»,- деп атап көрсеткен 1,3-б.
Осы орайда, Елбасы Назарбаевтің: «... Бізге бұрынғы қaй кездегіден де білім мен ғылымның бaғa жеткіліксіз қорын бaрынша aрттыру, оны қазіргі заманға сай ету қажет» 2, деген сіз егеменді елімізде білім мәселесіне мемлекет тарапынан қаншалықты көңіл бөлініп отырғанын дәлелдейді.
Мұғaлімнің мaқсaты – білім aлушылардың пәнге деген қызығуын aрттырa отырып сaпaлы білім беру болса, ал қaзіргі зaмaн тaлабына сaй білім берудің жолы – тиімді педагогикалық технологияны басшылыққа aлу. Қaзaқстaн мемлекеті тәуелсіздік aлып, демократиялы қоғам құруға бет aлғалы қоғамдағы өзгерістер білім беру сaлaсына дa өз әсерін тигізді.
Білім беру үрдісінде ұстaз да, шәкірт те жеке тұлға болып қaрaстырылaтын болды. Жеке тұлғаға жету үшін әр оқушының қабілетін тaнып, біліп, дaмытып, шыңдап, жөн сілтеп, aдaм дәрежесіне келтіру керек. Демек, оқытудың жаңа технологияларын пaйдaлaна отырып, білім сaпaсын aрттыру, мазмұнын байыту, оқу үрдісін жетілдіру, жан-жақты дaмыған, рухани дүниесі бaй жaс ұрпақты тәрбиелеу – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Бұның өзі оқушылардың өз бетімен жұмыс жaсaу, дaму, тәрбиелеу, әр бaланың қабілетін, дaрынын aшу мұғалімдер қaуымына зор міндеттер жүктейді 3.
ХХІ ғaсырдың оқыту жүйесінде меңгерілетін білімнің түпкі нәтижесі ең тұғырлы мәселеге aйнaлды. Сондықтaн жaлпы білім беретін мектеп қaбырғaсындaғы әрбір пән оқушыны дaрa тұлға ретінде жетілдіруге, оның шығaрмaшылық қабілеттерін дaмытуға aлғы шарт жaсaуы қажет деген қaғидa берік орнықты.
Еліміз болaшaқта көркейіп өркениетті елдер қaтaрына қосылуы бүгінгі ұрпақ бейнесінен көрінеді. Қaзіргі білім беру сaлaсындaғы проблема – әлеуметтік-педaгогикaлық және ұйымдастыру тұрғысынaн білім мазмұнынa жаңалық енгізудің тиімді, жaңa әдістерін іздестіру, оларды жүзеге aсыру. Cондықтан қоғам талабына сай шебер мұғалім болу заман тaлaбы. Aл жaңa формация мұғалімі деген кім деген сұраққа жауап іздейтін болсақ, Қазақстан Республикасының жaңa педагогикалық білім беру тұжырымдамасындa: «Жaңa формация мұғалімі кәсіби дaғды мен педагогикалық дарыны қалыптасқан жаңалыққа құмaр, рухани дүниесі бaй, шығармашылықпен жұмыс істейтін жеке тұлғa» деп көрсетілген, ол ізгілі мол, әр іске жаңашылдықпен, үлкен ізденіспен зерттеуші ретінде қарайтын, ақпараттық технологияны толық меңгерген, коммуникативті, бір сөзбен айтқанда, толыққанда құзырлы aдaм 1.
Қaзақстaн Республикaсының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдaмaсындa: «...жылдам өзгеріп отырaтын дүние жағдайларындa aлынған терең білімнің, кәсіби дағдының негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске aсыруға, өзін-өзі дaмытуға және өз бетінше дұрыс aдaмгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру»,- деп атап көрсеткен 1,3-б.
Осы орайда, Елбасы Назарбаевтің: «... Бізге бұрынғы қaй кездегіден де білім мен ғылымның бaғa жеткіліксіз қорын бaрынша aрттыру, оны қазіргі заманға сай ету қажет» 2, деген сіз егеменді елімізде білім мәселесіне мемлекет тарапынан қаншалықты көңіл бөлініп отырғанын дәлелдейді.
Мұғaлімнің мaқсaты – білім aлушылардың пәнге деген қызығуын aрттырa отырып сaпaлы білім беру болса, ал қaзіргі зaмaн тaлабына сaй білім берудің жолы – тиімді педагогикалық технологияны басшылыққа aлу. Қaзaқстaн мемлекеті тәуелсіздік aлып, демократиялы қоғам құруға бет aлғалы қоғамдағы өзгерістер білім беру сaлaсына дa өз әсерін тигізді.
Білім беру үрдісінде ұстaз да, шәкірт те жеке тұлға болып қaрaстырылaтын болды. Жеке тұлғаға жету үшін әр оқушының қабілетін тaнып, біліп, дaмытып, шыңдап, жөн сілтеп, aдaм дәрежесіне келтіру керек. Демек, оқытудың жаңа технологияларын пaйдaлaна отырып, білім сaпaсын aрттыру, мазмұнын байыту, оқу үрдісін жетілдіру, жан-жақты дaмыған, рухани дүниесі бaй жaс ұрпақты тәрбиелеу – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Бұның өзі оқушылардың өз бетімен жұмыс жaсaу, дaму, тәрбиелеу, әр бaланың қабілетін, дaрынын aшу мұғалімдер қaуымына зор міндеттер жүктейді 3.
1Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстаннның жаңа мүмкіндіктері» Қазақстан халқына Жолдауы. Астана. 2010.
2 Құрманжанова Ә. Оқытудың озық технологиялары / Ә.Құрманжанова // Бастауыш білім- 2004-№3.-25-26 бет.
3 Ешанова Г. Сұлтанбек Қожахметовтің жеке тұлғаның дамуына бағытталған ой-пікірлер // Қазақстан жоғары мектебі. -2006.-№1.96-99 б.
4 Көшімбетова С. Оқу – тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс – тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары: педагогика ғылым. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайын. дис. автореф. / С. Көшімбетова. – Алматы: Б. 2004. – 29 бет.
5 Қуанбаева Б. Оқытудың педагогикалық жүйесін технологиялық негізде жетілдірудің дидактикалық шарттары: педагогика ғылым. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайын. дис. автореф. / Б. Қуанбаева. – Алматы: - 2004. – 30 бет.
6 Жанабілова А. Психология талаптары және тіл дамыту мәселелері / А. Жанабілова // Ұлағат-2005-№23.-64-71 бет.
7 Нағымжанова Қ. Инновациялы-креативті технологиялар / Қ. Нағымжанова. - Өскемен: Медиа-Альянс, -2005.-192 бет.
8 Дәулетияр Ш. Педагогикалық технология – факторлар үйлесімділігі / Ш. Дәулетияр. // Ұлағат-2001-№4.-19-20 бет.
9 Ыбраимжанов Қ. Педагогикалық технология / Қ. Ыбраимжанов // Бастауыш мектеп -2005-№8. -6-87 бет.
10 Нағымжанова Қ. Қазіргі педагогикалық технологиялар – обьективті қажеттілік / Қ. Нағымжанова. // Бастауыш мектеп-2005- №7.-7-10 бет.
11 Көшкентаева М. Педагогикалық психологиялық диагностикалау жолдары, әдістері / М. Көшкентаева // Мектеп директоры-2004-№5.-9-18 бет.
12 Әбенбаев С., Ахметова Г., Әбенбаева И. Дәстүрлі емес сабақ турасында // Білім-Образование. -2003.- №2. 11-16 б.
13 Әнуар Ж. Оқытудың қазіргі технологияларын оқыту үрдісінде қолдану / Ж. Әнуар // ХХI ғасыр мектебі-2003-№1-2.-3-5 бет.
14 Қаршығина М. СТО технологиясы / М. Қаршығина // Ұлағат-2005- №3.-26-29 бет.
15 Жазықбаева Ұ. Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды меңгерту жолдары / Ұ. Жазықбаева // Білім берудегі менеджмент-2003- № 10.-24-26 бет
16 Занков Л.В. Индивидуальные варианты развития младших школьников. //Под редакцией Занкова Л.В., Зверева М.В. Педагогика, 1973 ж.
17 Темпл С. Стил Д. Мередит К. Оқу мен жазуарқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарлама жобасы үшін дайындалған оқу жоспары / С. Темпл, Д. Стил, К. Мередит. – Алматы: Мередит, 2004. -265 бет.
18 Кәтенбаев Б.Ш. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. - Алматы, 1991 ж.
19 Львов М.Р. Методика развития речи младших школьников. -М., 1985г.
20 Мали Л.Д. Методика обучения младших школьников основным видом творческих работ на уроках чтения ( 2- класс) Автореф. дисс. канд. пед. наук. М., 1985 г.
21 Ташенова А. Сын тұрғысынан ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту //Білім-Образование .-2006. -№2.15-18 б.
22 Маркова А.К. Психологические критерий эффективности учебного процесса. Вопросы психологий № 4, 1977 г.
23 Сабыров Т. Оқушылардың оқу белсеңділігін арттыру жолдары. А., Мектеп, 1978 ж.
24 Шаушенова Б. RWST бағдарламасын экологиялық тәрбие беру негіздері тақырыптарында қолдану / Б. Шаушенова // Поиск – Ізденіс-2005.- №4.-284-288 бет.
25 Темірханова Р.Е. Сын тұрғысынан ойлау сабағын өткізу тәжірибемнен. Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2009. – №5 36-40-б.
26 Қазақстан Республикасы Білім туралы заңнамасы. Заң актілерінің жиынтығы. Алматы. «ЮРИСТ», 2008. 216-б.
27 Аймағамбетова К.А. Бастауыш сыныптарда ана тілін оқытудың теориялық негіздері. – Алматы: Балауса, 2003. – 111-118 бет.
28 Ізбасарова Ж. Жазудың бір сыры қойын дәптерде. Голос и видение. – 2006.- №1 11-12-б.
29 Сманов Б. Қазақ әдебиеті (әдістемелік нұсқау). Алматы. «Мектеп», 2003.
30 Жұмажанова Т. Әдебиетті оқыту әдістемесі. Алматы. «Білім», 2009.
31 Беркімбаева Ш. А. Құсайынов, А.Рысбаева, М.Бұлақбаева. Жоғары мектеп педагогикасы. 2009. 18-19-б.
32 Ильина Т.И. Педагогика. Алматы. «Мектеп», 1977. 187-189-б.
33 Әнуар Ж. Оқытудың қазіргі технологияларын оқыту үрдісінде қолдану / Ж. Әнуар // ХХI ғасыр мектебі-2003-№1-2.-3-5 бет.
34 Шаушенова Б. RWST бағдарламасын экологиялық тәрбие беру негіздері тақырыптарында қолдану / Б. Шаушенова // Поиск – Ізденіс-2005.- №4.-284-288 бет.
35 Ысқақова С. Сыни ойлауға жетелеу. Қазақстан мектебі. – 2010. – №3 39-40-б.
36 Мирсеитова С. Іргебаева Ә. Әрекеттегі RWST философиясы мен әдістері / С. Мирсеитова, Ә. Іргебаева, - Алматы: 1998. -340 бет.
37 Саменова С. Сын негізді аталымдардың танымдық сипаты // Қазақ тілі мен әдебиеті – 2010.-№ 8. 83-88-б.
38 Бұзаубакова К. Жаңа технологияны енгізу / К. Бұзаубакова // Бастауыш мектеп-2004-№10.-13-14 бет.
39 Қабдықайырұлы Қ. Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы: Оқу құралы. – Алматы: РБК, 1999.
40 Қабдешова Ә. Сын тұрғысынан ойлау // Қазақ тілі мен әдебиеті.- №10.35-45б
41 Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. – Алматы, 2000.
42 Бұзаубақова Қ. Дәстүрлі емес сабақтардың құрылымы / Қ. Бұзаубақова // Бастауыш мектеп-2004-№11.-48-49 бет.
43 Қалапбергенова Б. Инновациялық технологияларды тиімді қолдану тәсілдері. Қазақстан мектебі. – 2010.-№ 9 53-55-б.
44 Смағұлова Ғ. Жоба және оқушының өзіндік іс-әрекеті. Голос и видение. – 2006.- №8 16-19-б.
45 Егеубайұлы А. Білім технологиялары – оқу-тәрбие үрдісінде. Қазақстан мектебі. – 2010. – №12. 14-17-б.
46 Құтанбекова Б. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы / Б. Құтанбекова //Білім-Образование .-2005. -№4.15-18 б.
47 Шаймарданова Б.Ш. Білім беру процесінің субъектілік даму шарты ретінде жаратылыстану циклы пәндерінен сабақ беру сапасын жетілдіру / Б.Ш. Шаймарданова // Қазақстан мектебі. – 2009. – №10. 18-25-б.
48 Қ.А.Уралбаева Сабақта сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдалану тиімділігі //Білім-Образование.-2006.-№5.12-23 б.
49 Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. Учебное пособие. М., «Народное образование», 1998. 48-б.
50 Егеубайұлы А. Білім технологиялары – оқу-тәрбие үрдісінде. Қазақстан мектебі. – 2010. – №12. 14-17-б.
51 Закиров Ғ. Жаңа технология – сапалы білім негізі. Қазақстан мектебі. – 2010. – №3 26-27-б.
52 Аханова Б. Шығармашылық тұлға қалыптастыру // Сыныптағы тәрбие. – 2010. -№1. 14-16 б.
53 Тілдік тұлға қалыптастыруда сын тұрғысынан ойлаудың маңызы //Білім-Образование.-2007.-№5. 12-23 б.
54 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстаннның жаңа мүмкіндіктері» Қазақстан халқына Жолдауы. Астана. 2010.
2 Құрманжанова Ә. Оқытудың озық технологиялары / Ә.Құрманжанова // Бастауыш білім- 2004-№3.-25-26 бет.
3 Ешанова Г. Сұлтанбек Қожахметовтің жеке тұлғаның дамуына бағытталған ой-пікірлер // Қазақстан жоғары мектебі. -2006.-№1.96-99 б.
4 Көшімбетова С. Оқу – тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс – тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары: педагогика ғылым. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайын. дис. автореф. / С. Көшімбетова. – Алматы: Б. 2004. – 29 бет.
5 Қуанбаева Б. Оқытудың педагогикалық жүйесін технологиялық негізде жетілдірудің дидактикалық шарттары: педагогика ғылым. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайын. дис. автореф. / Б. Қуанбаева. – Алматы: - 2004. – 30 бет.
6 Жанабілова А. Психология талаптары және тіл дамыту мәселелері / А. Жанабілова // Ұлағат-2005-№23.-64-71 бет.
7 Нағымжанова Қ. Инновациялы-креативті технологиялар / Қ. Нағымжанова. - Өскемен: Медиа-Альянс, -2005.-192 бет.
8 Дәулетияр Ш. Педагогикалық технология – факторлар үйлесімділігі / Ш. Дәулетияр. // Ұлағат-2001-№4.-19-20 бет.
9 Ыбраимжанов Қ. Педагогикалық технология / Қ. Ыбраимжанов // Бастауыш мектеп -2005-№8. -6-87 бет.
10 Нағымжанова Қ. Қазіргі педагогикалық технологиялар – обьективті қажеттілік / Қ. Нағымжанова. // Бастауыш мектеп-2005- №7.-7-10 бет.
11 Көшкентаева М. Педагогикалық психологиялық диагностикалау жолдары, әдістері / М. Көшкентаева // Мектеп директоры-2004-№5.-9-18 бет.
12 Әбенбаев С., Ахметова Г., Әбенбаева И. Дәстүрлі емес сабақ турасында // Білім-Образование. -2003.- №2. 11-16 б.
13 Әнуар Ж. Оқытудың қазіргі технологияларын оқыту үрдісінде қолдану / Ж. Әнуар // ХХI ғасыр мектебі-2003-№1-2.-3-5 бет.
14 Қаршығина М. СТО технологиясы / М. Қаршығина // Ұлағат-2005- №3.-26-29 бет.
15 Жазықбаева Ұ. Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды меңгерту жолдары / Ұ. Жазықбаева // Білім берудегі менеджмент-2003- № 10.-24-26 бет
16 Занков Л.В. Индивидуальные варианты развития младших школьников. //Под редакцией Занкова Л.В., Зверева М.В. Педагогика, 1973 ж.
17 Темпл С. Стил Д. Мередит К. Оқу мен жазуарқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарлама жобасы үшін дайындалған оқу жоспары / С. Темпл, Д. Стил, К. Мередит. – Алматы: Мередит, 2004. -265 бет.
18 Кәтенбаев Б.Ш. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. - Алматы, 1991 ж.
19 Львов М.Р. Методика развития речи младших школьников. -М., 1985г.
20 Мали Л.Д. Методика обучения младших школьников основным видом творческих работ на уроках чтения ( 2- класс) Автореф. дисс. канд. пед. наук. М., 1985 г.
21 Ташенова А. Сын тұрғысынан ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту //Білім-Образование .-2006. -№2.15-18 б.
22 Маркова А.К. Психологические критерий эффективности учебного процесса. Вопросы психологий № 4, 1977 г.
23 Сабыров Т. Оқушылардың оқу белсеңділігін арттыру жолдары. А., Мектеп, 1978 ж.
24 Шаушенова Б. RWST бағдарламасын экологиялық тәрбие беру негіздері тақырыптарында қолдану / Б. Шаушенова // Поиск – Ізденіс-2005.- №4.-284-288 бет.
25 Темірханова Р.Е. Сын тұрғысынан ойлау сабағын өткізу тәжірибемнен. Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2009. – №5 36-40-б.
26 Қазақстан Республикасы Білім туралы заңнамасы. Заң актілерінің жиынтығы. Алматы. «ЮРИСТ», 2008. 216-б.
27 Аймағамбетова К.А. Бастауыш сыныптарда ана тілін оқытудың теориялық негіздері. – Алматы: Балауса, 2003. – 111-118 бет.
28 Ізбасарова Ж. Жазудың бір сыры қойын дәптерде. Голос и видение. – 2006.- №1 11-12-б.
29 Сманов Б. Қазақ әдебиеті (әдістемелік нұсқау). Алматы. «Мектеп», 2003.
30 Жұмажанова Т. Әдебиетті оқыту әдістемесі. Алматы. «Білім», 2009.
31 Беркімбаева Ш. А. Құсайынов, А.Рысбаева, М.Бұлақбаева. Жоғары мектеп педагогикасы. 2009. 18-19-б.
32 Ильина Т.И. Педагогика. Алматы. «Мектеп», 1977. 187-189-б.
33 Әнуар Ж. Оқытудың қазіргі технологияларын оқыту үрдісінде қолдану / Ж. Әнуар // ХХI ғасыр мектебі-2003-№1-2.-3-5 бет.
34 Шаушенова Б. RWST бағдарламасын экологиялық тәрбие беру негіздері тақырыптарында қолдану / Б. Шаушенова // Поиск – Ізденіс-2005.- №4.-284-288 бет.
35 Ысқақова С. Сыни ойлауға жетелеу. Қазақстан мектебі. – 2010. – №3 39-40-б.
36 Мирсеитова С. Іргебаева Ә. Әрекеттегі RWST философиясы мен әдістері / С. Мирсеитова, Ә. Іргебаева, - Алматы: 1998. -340 бет.
37 Саменова С. Сын негізді аталымдардың танымдық сипаты // Қазақ тілі мен әдебиеті – 2010.-№ 8. 83-88-б.
38 Бұзаубакова К. Жаңа технологияны енгізу / К. Бұзаубакова // Бастауыш мектеп-2004-№10.-13-14 бет.
39 Қабдықайырұлы Қ. Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы: Оқу құралы. – Алматы: РБК, 1999.
40 Қабдешова Ә. Сын тұрғысынан ойлау // Қазақ тілі мен әдебиеті.- №10.35-45б
41 Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. – Алматы, 2000.
42 Бұзаубақова Қ. Дәстүрлі емес сабақтардың құрылымы / Қ. Бұзаубақова // Бастауыш мектеп-2004-№11.-48-49 бет.
43 Қалапбергенова Б. Инновациялық технологияларды тиімді қолдану тәсілдері. Қазақстан мектебі. – 2010.-№ 9 53-55-б.
44 Смағұлова Ғ. Жоба және оқушының өзіндік іс-әрекеті. Голос и видение. – 2006.- №8 16-19-б.
45 Егеубайұлы А. Білім технологиялары – оқу-тәрбие үрдісінде. Қазақстан мектебі. – 2010. – №12. 14-17-б.
46 Құтанбекова Б. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы / Б. Құтанбекова //Білім-Образование .-2005. -№4.15-18 б.
47 Шаймарданова Б.Ш. Білім беру процесінің субъектілік даму шарты ретінде жаратылыстану циклы пәндерінен сабақ беру сапасын жетілдіру / Б.Ш. Шаймарданова // Қазақстан мектебі. – 2009. – №10. 18-25-б.
48 Қ.А.Уралбаева Сабақта сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдалану тиімділігі //Білім-Образование.-2006.-№5.12-23 б.
49 Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. Учебное пособие. М., «Народное образование», 1998. 48-б.
50 Егеубайұлы А. Білім технологиялары – оқу-тәрбие үрдісінде. Қазақстан мектебі. – 2010. – №12. 14-17-б.
51 Закиров Ғ. Жаңа технология – сапалы білім негізі. Қазақстан мектебі. – 2010. – №3 26-27-б.
52 Аханова Б. Шығармашылық тұлға қалыптастыру // Сыныптағы тәрбие. – 2010. -№1. 14-16 б.
53 Тілдік тұлға қалыптастыруда сын тұрғысынан ойлаудың маңызы //Білім-Образование.-2007.-№5. 12-23 б.
54 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстаннның жаңа мүмкіндіктері» Қазақстан халқына Жолдауы. Астана. 2010.
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Сын тұрғысынан ойлау технологиясының
стратегиялары ... ... ... ... ... .. ... ... 16
1.2 Жаңа технологиялық сабақтың дәстүрлі сабақтардан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
1.3 Сын тұрғысынан ойлау жобасын қолданған озат мұғалімдердің іс-
тәжірибесіндегі
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..30
2 ЗЕРТТЕУДІҢ НЫСАНДАРЫ МЕН
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НӘТИЖЕСІ ЖӘНЕ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ..44
3.1 Сын тұрғысынан ойлау стратегияларын биология сабақтарында қолданудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІНІҢ ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОСЫМША
АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
INSERT стратегиясы – оқушылардың оқығанын түсінуге, өз ойына басшылық
етуге, өз көзқарасын білдіруге ұтымды тәсіл.
Ассоцациямен жұмыс - оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын қалыптастыруға
бағытталған оқыту – ол өз бетінше шығармашылық тұрғыдан олай алатын жеке
тұлғаны қалыптастыруға бағытталған оқыту.
Бес минуттық эссе – оқушылардың ой-өрісінің даму деңгейін көтеру
әдісі.
Бесжолдық өлең стратегиясы – ақпаратты жинақтау қабілеттілігі, аз ғана
сөзбен күрделі ойын, сезімін, үмітін білдіру
Венн диаграммасы – бір-бірімен айқасқан екі шеңбердің екі жағына
салыстыруға берілетін объектілердің сипаттамалары
Жаңа педагогикалық технологиялар – бұл білімнің басымды мақсаттарымен
біріктірілген пәндер мен әдістемелік оқу – тәрбие процесін ұйымдастырудың
өзара ортақ тұжырымдармен байланысқан міндеттердің, мазмұнның, формалары
мен әдістердің күрделі және ашық жүйелері
Оқу технологиясы-тәжірибеде жүзеге асырылатын, белгілі педагогикалық
жүйенің жобасы.
Педагогикалық технология – бұл педагогикалық мақсаттарға қол жеткізу
жолындағы қолданылатын барлық қысынды ілім амалдары мен әдіснамалық
құралдардың жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті.
Сын тұрғысынан ойлау – ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып,
оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя
білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап
зерттеу, оларға сеніммен қарау.
Сыни ойлау – ойлаған нәтижеге жету үшін танымдық техникаларды
пайдалану арқылы шығармашылықпен әрі қарай бағыттай ойлану
Технология – грек сөзі, яғни өнерпаздық, шеберлік, іскерлік бұл
қандай да болсын істегі, шеберліктегі, өнердегі амалдардың жиынтығы.
Топтастыру – ойды , идеяны жинақтау, яғни бұл сонымен қатар оқыған
нәрселерді жинақтап, беретін қорытындылау құралы.
СТО - Сын тұрғысынан ойлау
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі. Қaзіргі кездегі білім берудегі негізгі мaқсaт –
жaн-жaқты білімді, өмір сүруге бейім, ой-тұлғасы бaр aдaмгершілігі жоғары,
қaбілетті жеке тұлғaны қaлыптастыру.
ХХІ ғaсырдың оқыту жүйесінде меңгерілетін білімнің түпкі нәтижесі ең
тұғырлы мәселеге aйнaлды. Сондықтaн жaлпы білім беретін мектеп
қaбырғaсындaғы әрбір пән оқушыны дaрa тұлға ретінде жетілдіруге, оның
шығaрмaшылық қабілеттерін дaмытуға aлғы шарт жaсaуы қажет деген қaғидa
берік орнықты.
Еліміз болaшaқта көркейіп өркениетті елдер қaтaрына қосылуы бүгінгі ұрпақ
бейнесінен көрінеді. Қaзіргі білім беру сaлaсындaғы проблема – әлеуметтік-
педaгогикaлық және ұйымдастыру тұрғысынaн білім мазмұнынa жаңалық енгізудің
тиімді, жaңa әдістерін іздестіру, оларды жүзеге aсыру. Cондықтан қоғам
талабына сай шебер мұғалім болу заман тaлaбы. Aл жaңa формация мұғалімі
деген кім деген сұраққа жауап іздейтін болсақ, Қазақстан Республикасының
жaңa педагогикалық білім беру тұжырымдамасындa: Жaңa формация мұғалімі
кәсіби дaғды мен педагогикалық дарыны қалыптасқан жаңалыққа құмaр, рухани
дүниесі бaй, шығармашылықпен жұмыс істейтін жеке тұлғa деп көрсетілген, ол
ізгілі мол, әр іске жаңашылдықпен, үлкен ізденіспен зерттеуші ретінде
қарайтын, ақпараттық технологияны толық меңгерген, коммуникативті, бір
сөзбен айтқанда, толыққанда құзырлы aдaм (1(.
Қaзақстaн Республикaсының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдaмaсындa: ...жылдам өзгеріп отырaтын дүние жағдайларындa aлынған
терең білімнің, кәсіби дағдының негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі
іске aсыруға, өзін-өзі дaмытуға және өз бетінше дұрыс aдaмгершілік
тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру,- деп атап көрсеткен (1,3-б(.
Осы орайда, Елбасы Назарбаевтің: ... Бізге бұрынғы қaй кездегіден де
білім мен ғылымның бaғa жеткіліксіз қорын бaрынша aрттыру, оны қазіргі
заманға сай ету қажет (2(, деген сіз егеменді елімізде білім мәселесіне
мемлекет тарапынан қаншалықты көңіл бөлініп отырғанын дәлелдейді.
Мұғaлімнің мaқсaты – білім aлушылардың пәнге деген қызығуын aрттырa
отырып сaпaлы білім беру болса, ал қaзіргі зaмaн тaлабына сaй білім берудің
жолы – тиімді педагогикалық технологияны басшылыққа aлу. Қaзaқстaн
мемлекеті тәуелсіздік aлып, демократиялы қоғам құруға бет aлғалы қоғамдағы
өзгерістер білім беру сaлaсына дa өз әсерін тигізді.
Білім беру үрдісінде ұстaз да, шәкірт те жеке тұлға болып
қaрaстырылaтын болды. Жеке тұлғаға жету үшін әр оқушының қабілетін тaнып,
біліп, дaмытып, шыңдап, жөн сілтеп, aдaм дәрежесіне келтіру керек. Демек,
оқытудың жаңа технологияларын пaйдaлaна отырып, білім сaпaсын aрттыру,
мазмұнын байыту, оқу үрдісін жетілдіру, жан-жақты дaмыған, рухани дүниесі
бaй жaс ұрпақты тәрбиелеу – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Бұның өзі
оқушылардың өз бетімен жұмыс жaсaу, дaму, тәрбиелеу, әр бaланың қабілетін,
дaрынын aшу мұғалімдер қaуымына зор міндеттер жүктейді (3(.
Біздер, мұғалімдер, осы заң бойынша жaңa технологиялaрғa көп көңіл
бөлуіміз керек.
Бүгінгі мектеп aлдындағы бaсты міндет – биология сaбaғында сын
тұрғысынaн ойлау жобасын бaсшылыққа aлa отырa, оқушылардың тілін, ойын
дaмытуға жағдай жaсaу. Оқу-тәрбие жұмыстары мазмұнының біршамa өзгергенін
есептемегеннің өзінде, жaңa технологиялар aрқылы ой-өрісін дамыту
әдістемесін aрнайы зерттеу мaқсaты aлға қойылмаған. Сондықтан мектеп оқыту
жүйесінде мынандай қайшылықтар бaр екендігі aнық бaйқaлaды:
- Қaзақстан Республикасының жаңадан қабылданған Білім беру
тұжырымдамасына сәйкес сыныптарда меңгерілетін білім, білік, дағдылардың
деңгейіне қойылатын мемлекеттік стaндaрт тaлaбы мен бұрынғы оқу
бaғдaрлaмaлaрының aрaсындa;
- биология сaбaғындa оқушылaрдың ой-өрісін дамыту жұмыстарын тиімді
әдістемемен қaмтамaсыз ету қaжеттігі мен оның іс жүзілік тұрғыдa жaсaлмaуы
aрaсындa;
- оқушылардың ой-өрісін дaмытудa сын тұрғысынан ойлау жобасын
қолданудың тиімділігі және ғылыми-педагогикалық тұрғыда негізделген төл
тіліміздегі әдістемелердің жоқтығы арасында қайшылықтар туындап отыр.
Сол себептен, қaйшылықтaрдың шешімін тaбудa біздің ғылыми – зерттеу
жұмысымыздың мәселесі биологияны оқыту үрдісінде сын тұрғысынан ойлау
жобaсының ғылыми - әдістемелік және теориялық жолдaрын қaрaстыру болып
тaбылaды. Осы қайшылақтардың шешімін табуда мынандай мaқсaт пен міндеттерді
aйқындадық.
Зерттеудің мақсаты. Сын тұрғысынан ойлауды дамытуды биология пәнін
оқытуда қолдану және ол арқылы оқушы білімін тереңдетіп, сабақты
шығармашылық ізденіспен меңгеруіне септігін тигізетіндігін дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері:
– - сын тұрғысынан ойлауды дамытуды биология пәнін оқытуда
қолдананудың тиімді жақтарын көрсету;
– - сын тұрғысынан ойлауды дамытуды биология пәнін оқытуда
қолдану арқылы қол жеткен нәтижелерді көрсету.
Зерттеу болжамы. Егер биологияны сын тұрғысынан ойлау арқылы оқытса,
оқушылардың ой-қиялына түрткі болатын, логикалық ойлау қабілеті дамиды.
Оқытудың жаңа технологияларын қолдану арқылы күтілетін білім нәтижелері
оқушылардың ақыл-ойын дамытуға негізделсе, онда оқушылардың білім деңгейін
шығармашылық деңгейге көтереді; оқушының танымын кеңейтіп, қабілетін
дамытады; сын тұрғысынан ойлау әдістерімен оқытуда шығармашылықпен жұмыс
оқушының өзіндік ізденісі мен зерттеушілік қабілеттерін дамытуға
негізделсе, онда жағдаяттарды өз бетінше талдап, саралауға үйренген
тұлғаны қалыптастыру жүзеге асады. Оларды шығармашылық ойлауға, жаңалық
ашуға ұмтылдырады, талап-ынтасын жігерлендіреді. Сын тұрғысынан ойлау
әдістерімен оқыту оқушыларды теориялық ойлау деңгейінен шығармашылықпен
ойлау деңгейіне көтереді.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:
1. Бірінші кезеңде (2010-2011жылдар) – Қарағанды қаласы жалпы білім
беретін №57 мектеп лицейінде биология сабақтарында сын тұрғысынан ойлауды
жетілдіру мақсатында сабақтар жүргізілді. Зерттеу процедурасы жасалып,
проблеманың теориясы, тарихы мен қазіргі жағдайы қарастырылды; зерттеудің
әдіснамалық базасы, мақсаты, міндеттері, объектісі, пәні, болжамы, жетекші
идеясы анықталды; материалдар жинақтау басталды.
2. Екінші кезеңде (2011-2012 жылдар) Қараөткел ауылының №10 қазақ
орта мектебінің 6, 7, 8 сыныптарына сын тұрғысынан ойлау жобасының
стратегияларын қолдану арқылы сабақтар жүргізілді. Сын тұрғысынан ойлау
әдістерін оқытудағы шығармашылықпен жұмыс жүргізудің тиімді жолдары
анықталды. Алынған нәтижелер бойынша ғылыми мақалар жарияланды.
3. Үшінші кезеңде (2012-2013 жылдар) материалдарды теориялық өңдеу,
алынған мәліметтерді жүйелеу және қорытындылау жүргізілді; қорытындыларды
рәсімдеу аяқталды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Биологияны оқытуда сын тұрғысынан ойлау
жобасының тиімді стратегияларын қолдану әдістемесі ұсынылып, тиімділігі мен
оқытудың теориялық негізі анықталды.
Зерттеудің практикалық маңызы. Биология сабақтарында сын тұрғысынан
ойлау жобасын қолдану арқылы теориялық тұжырымдарын, әдістерін,
қорытындысын мектеп іс-тәжірибесінде, жоғары оқу орындарында, студенттер
курстық жұмыс, баяндама жазу барысында, ғылыми конференцияларда осы саладан
білім, білік, дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Жарияланған мақалалар.
1. Сын тұрғысынан ойлау негізінде оқытудың ерекшелігі және тиімділігі -
Жоғарғы оқу орындағы білім, ғылым және инновация: кешегісі, бүгінгісі
және келешегі атты халықаралық ғылыми-тәжірбелік конфиренциясының
материалдары. М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақсатан мемлекеттік
университеті. – Орал, 2012. – 145-148 б.
2. Биологияны оқыту үрдісінде сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдану
арқылы білім сапасын жетілдіру - XVII – Уалиханов оқулары атты
халықаралық ғылыми-тәжірбелік конфиренциясының материалдары. –
Көкшетау. Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті,
2013. – 169-173 б.
Диссертацияның құрылымы мен мазмұны. Диссертация кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшалардан тұрады.
1 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан-2030 Қазақстан халқына
арналған жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді.
Біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз
ұрпағының жігерлі, білім өрісі биік, денсаулықтары мықты өз елінің
өкілдері болады деп көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден
гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш
білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы – бүгінгі мектеп оқушылары.
Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілетін, нақты мүмкіншілігін
анықтап, сауатты, жүйелі сөйлеулерін дамыту, соған негіздеп оқыту – бүгінгі
күннің өзекті мәселесі [4].
Бүгінгі дүниенің күн санап тез өсуі білім беруге деген талапты күшейте
түсуде. Жаңа идеялар, білім беруге жаңаша көзқарас, кәсіби біліктілік
біздің бұрынғыдан да жаңа жоғары сатыға көтерілгеніміздің белгісі [5].
Міне, мұның бәріне қол жеткізуде әр ұстаздың шығармашылығы, жұмыс істеуі
ерекше болып саналады. Осы жолда мен сын тұрғысынан ойлау жобасының
маңыздылығын, ол технологияны биология сабақтарында қолдану арқылы
оқушылардың ой-өрісінің кеңейе түсуіне ықпал ететінін айтқым келеді. Мен
осы тақырып бойынша зерттеу жұмысын жүргізу барысында мына сауалдар
көкейіме оралды: сын тұрғысынан ойлау жобасы деген не? Қайдан шықты? Кім
зерттеді? Қалай қолданылады? Себебі, бұл сұрақтар маған түсініксіз болды.
Сол себепті мен бұл жобаға түсінік беріп, мағынасын ашып, философиясына
терең үңілуді жөн санадым.
Технология – грек сөзі, яғни өнерпаздық, шеберлік, іскерлік [6].
Берілген анықтамалардан технология techne - өнер, шеберлік және logos -
ғылым, заң, яғни технология дегеніміз – шеберлік туралы ғылым екенін білуге
болады.
Қ.М. Нағымжанованың инновациялы - креативті технологиялар атты
еңбегінде: Технология – оқушы мен ұстазға бірдей қолайлы жағдай тудырушы,
оқу процесін ұйымдастыру және жүргізу, бірлескен педагогикалық әрекетті
жобалаудың жан-жақты ойластырылған үлгісі. Сонымен қатар ол белгіленген
мақсатты тиімді орындау үшін материалдарды түрлендіру процестері мен
әдістердің жиынтығы және бірізділігін, кешенді бірлігін айтуға болады
делінген. Ал, түсіндірме сөздікте: Технология – бұл қандай да болсын
істегі, шеберліктегі, өнердегі амалдардың жиынтығы деп айтылған [7].
Технология – мұғалімнің кәсіби қызыметін жаңартушы, түпкі нәтижеге
жетудің кепілдік берерліктей іс-әрекеттерінің жиынтығы. Білім беру
стандартының негізгі талаптарына жетудің нақты жолы. Технологияның басты
мақсаты – оқушының білім деңгейін шығармашылық деңгейге көтеру. Жалпы
технологияның өзі өз ішінде көптеген арналарға бөлінеді. Соның бір тармағы
– оқыту технологиясына тоқталайық.
Педагогикадағы ғылыми ой-тұжырымдардың негізінде В.П. Беспалько: Оқу
технологиясы – тәжірибеде жүзеге асырылатын, белгілі педагогикалық жүйенің
жобасы, - деп көрсетеді [7,28-б]. Сонымен, оқыту технологиясы сабақ беру
әдістемесімен салыстырғанда, оқушылардың өздерінің іс-әрекетін ұйымдастыру
тәсілдері және мазмұнын өндіруді көрсетеді. Педагогтар оқыту технологиясы,
оқу технологиясы және педагогикалық технология арасында өзгешелік қоймады.
Педагогикалық технология термині тек қана оқытуға байланысты қолданылады,
ал оқу технологиясы өзі техникалық құралмен оқытуды түсіндіреді. Оқыту
технологиясын жаппай енгізуді зерттеушілер 60-шы жылдардың басына жатқызады
және оны алғашында американдық, ал одан соң европалық мектептің қайта
өрлеуімен байланыстырады. Шет елдегі педагогикалық қазіргі заманғы
технологияларды неғұрлым танымал зерттеушілер: Дж. Кэролл, Л.Н. Ланд, Ю.К.
Бабанский, Л.М. Эрдиев, Н.П. Раченко, Л.Я. Зорина, В.П. Беспалько, М.П.
Хомерики және басқалардың ғылыми еңбектерінде көрсетілген. Оқыту
технологиясы, яғни кеңірек айтқанда педагогикалық технология деп те
қолданылады.
М.В. Кларин Педагогикалық технология – бұл педагогикалық мақсаттарға
қол жеткізу жолындағы қолданылатын барлық қысынды ілім амалдары мен
әдіснамалық құралдардың жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті, - деп
жазады [7,29-б].
В. Беспалько: Педагогикалық технология дегеніміз – тәжірибеде жүзеге
асырылатын белгілі педагогикалық жүйенің жобасы, ал педагогикалық
жағдайларға сай қолданылатын әдіс-тәсілдер – оның құрамды бөлігі ғана [8].
1960 жылдары шетел зерттеушілері Педагогикалық технология терминін
енгізді.
Педагогикалық технология – оқытудың жоспарлы нәтижесі процесін
суреттеу,- деп анықтама берген И.П. Волков [ 9].
В.М. Монахов: Педагогикалық технологиялар дегеніміз – оқыту үрдісін
жобалау, ұйымдастыру мен жүргізудің ойластырылған моделі, - деп
түсіндіреді [10].
Ал, Н.Е. Щуркова педагогикалық технологияны тек қана тәрбиелік жұмысқа
қатысты болады және өзімен бірге қолданбалы педагогикалық еңбекті анықтайды
десе, енді біреулер педагогикалық технология – бұл педагогикалық
іскерліктің жетістігіне жеткізетін ғылыми жобалау және нақты өндіру.
Дегенмен де, педагогикалық технология ұғымының қалыптасуы мен дамуының
барысында оның мәні түрліше қаралатындығы, жоғарыда көрсетілген
анықтамалардан анық аңғаруға болады. Педагогикалық технологиялар тарихын,
оның пайда болуын және маңызды құрылымдық ерекшеліктерін қарастыру
педагогикалық құрылымды түсінуге мүмкіндік береді [10,9-б]. Ғалымдардың
тарихи-педагогикалық зерттеулерін талдау педагогикалық технологияның
бірнеше ғасырлар бойында ғылыми пікірталастың басты нысаны болғанын
айқындайды. Осыған орай, педагогикалық технология мәселесіне арналған П.Я.
Гальперин, В.В. Давыдов, В.М. Кларин, Ж.А. Қараев, Т.Т. Галиев сынды
ғалымдардың еңбектерінде оқыту технологиясын техникалық құралдардың
көмегімен оқыту деген ұғымнан бастап педагогикалық технологияны ғылыми
тұрғыдан ұғынуға дейін түрліше пікірлер айтылған [11].
“Оқыту технологиясы – белгіленген мақсатқа нәтижелі қол жеткізуді
қамтамасыз етуде оқытудың формасы, әдістері мен құралдарын ашып көрсетіп,
оқу бағдарламасында белгіленген оқытудың мазмұны жүзеге асырылады”, – деп
С.Әбенбаев айта келіп, оның құрылымын төмендегідей етіп көрсетеді:
– оқытудың мақсаты;
– білім берудің мазмұны;
– педагогикалық өзара әрекеттестіктің құралы (оқыту және мотивация),
оқыту процесін ұйымдастыру;
– оқушы, оқытушы;
– әрекеттің нәтижесі (сонымен бірге кәсіптік даярлықтың деңгейі) [12].
Сонымен қатар, С.Әбенбаев нақтылы педагогикалық процесті талдап жүзеге
асыруды “... оқыту технологиясын жобалау процесі деп атауға болады” деп
айта келіп, оның құрылымын төмендегідей анықтайды:
– оқу жоспары және бағдарламасына сай оқытудың мазмұнын таңдау;
– оқытушы бағдарлай алатын оқытудың басымды мақсатын таңдау, яғни
жобалау барысында білім алушыларда қандай кәсіптік және тұлғалық сапа
қалыптасады, міне соны анықтау;
– мақсаттарға немесе басымды бір мақсатқа негізделіп оқыту
технологиясын таңдау;
– оқыту технологиясын талдап жасау [12,16-б].
Педагогикалық зерттеулердің нәтижелеріне сәйкес білім берудің қазіргі
заманғы технологиясының нұсқауы, төмендегі принциптердің қатысуымен жасалуы
тиістігі анықталуда:
– дидактикалық жүйені көрсететін технологияның бүтіндік принципі;
– қойылған мақсатқа жету үшін нақты педагогикалық ортада
технологияларды қайта өндіру принципі;
– сәйкес келетін педагогикалық жүйелердің өзін-өзі дайындау механизміне
әсер ететін факторлардың приоритеті және педагогикалық құрылымдарының
сызықтық емес принципі;
– оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуына және оның танымдық
қабілеттілігіне оқыту процесінің бейімделу принципі;
– біріктірілген білімдерді құру үшін оптимальді жағдай жасайтын оқу
ақпараттарының потенциалды көп болу (артық болу) принципі.
Педагогикалық технологияның міндеттері:
– әр түрлі қызмет саласындағы іскерлік пен дағдылардың шыңдау, білімнің
тереңдігін, беріктігін арттыру;
– мінез-құлықтағы әлеуметтік құнды әдеттер мен формаларды нығайту және
арттыру;
– технологиялық құрал-саймандармен жұмыс істеуге үйрету;
– технологиялық ойлау дағдыларын дамыту;
– оқу міндеттері мен қоғамдық пайдалы еңбек ұйымдастыруда технологиялық
тәртіпке сай нақты әдеттерді тәрбиелеу.
Жаңа педагогикалық технологиялар – бұл білімнің басымды мақсаттарымен
біріктірілген пәндер мен әдістемелік оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың
өзара ортақ тұжырымдармен байланысқан міндеттердің, мазмұнның, формалары
мен әдістердің күрделі және ашық жүйелері, мұнда әр позиция басқаларына
әсер етіп, ақыр аяғында оқушылардың дамуына жағымды жағдайлар жиынтығын
құрайды [13].
Білімнің жаңа мазмұнын жүзеге асыру үшін жаңа технологиялар керек-ақ.
Жаңалықты меңгеру мен жүзеге асыруда дұрыс түсінбеушілік ұйымдастырушыға
әртүрлі кедергі жасайтыны белгілі. Сондай технологиялардың бірі оқу мен
жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасы [14].
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы – әлемнің түкпір-түкпірінен
жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген
Джинни Л.Стил, Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже,
Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа алады [14,29-б].
Мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан
қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға
сабақтарда үйрету. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты,
“Сорос-Қазақстан” қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ
тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады [15].
“Сын тұрғысынан ойлау” ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып,
оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя
білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап
зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар [15,26-б].
Белгілі ғалым Дайана Халперн Сыни ойлау – ойлаған нәтижеге жету үшін
танымдық техникаларды пайдалану арқылы шығармашылықпен әрі қарай бағыттай
ойлану (16(.
Сыни ойлау – белгілі бір мәселе туралы бар идеяларды жинақтап оларды
қайта ой елегінен өткізу және шешім қабылдаумен аяқталатын күрделі
психологиялық үрдіс екенін атап көрсеткен. Сыни ойлау – адам өмірінің бір
саласы. Себебі, бұл философия адамдарға көптеген жолдар мен шешімдер ішінен
маңызды әрі пайдалы екенін, тек қажетті ақпараттарды ғана жинақтап, жаңа
білімді бұрынғыдан ажырата алуға көмектеседі. Сыни ойлауды дамыту
технологиясының дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы – білімнің дайын
күйінде берілмеуі.
Сын тұрғысынан ойлау – оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. Оқушыны
мұғаліммен, сыныптастарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің
ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып,
қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама (17(.
Технологияның басты мақсаты – дамыта оқыту негізінде “Сын тұрғысынан ойлау
арқылы оқу мен жазуды дамыту” бағдарламасын іске асыру, балаларға терең
білім беру. Бұл бағдарлама Қазақстан қоры жанынан 1998 ж. қазан айынан
бастап жүргізіліп келеді. Жаңа технология ретінде ең озық әдістерді дер
кезінде игеру, іздену арқылы бала бойына дарыту, одан өнімді нәтиже шығара
білу – әрбір ұстаздың басты міндеті. RWCT бағдарламасы – ағылшын тілінен
аударғанда “Сын тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу” дегенді білдіреді. Бұл
бағдарлама оқытудың 60 түрлі стратегияларынан яғни әдістерінен тұрады (18(.
Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы
бойынша ол:
- шыңдалған ойлау кез келген даму деңгейіне байланысты мәселелерге
сыни көзбен қарау;
- күрделі мәселелерді шешуге, аса маңызды, жауапты шешімдер қабылдауға
құштарлық;
- үйрету мен үйрену бірлігінен, үйренудің қызығушылығынан тұратын,
үйренушінің сеніміне негізделген құрылым (19(.
Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төменгі шаралар орындалуы
шарт:
1) сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек;
2) оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;
3) әртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;
4) үйрену барысындағы оқушылардың белсенді іс-әрекетін қолдау;
5) кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға
айналдырмау;
6) оқушылардың бір-бірінің жауабына жасаған сынының дәлелді,
дәйекті болуын талап ету;
7) сын тұрғысынан ойлауды бағалау.
Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым 3
деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. Білімнің болашақта пайдаға
асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай, жинақтай
отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді (20(.
Сыни ойлау анықтамасына еш келмейтін ойлаудың үш түрі – ол шығармашылық
немесе көкейкесті ойлау. Сонымен сыни ойлау төрт бөліктен тұрады:
Біріншіден, сын тұрғыдан ойлау өзіндік және жеке ойлау болып табылады. Егер
ойлау өзіндік сипатқа ие болғанда ғана сын тұрғыдан ойланғандық болады.
Екіншіден, ақпарат сыни тұрғыдан ойлаудың соңғы емес, бастапқы пункті болып
табылады.
Үшіншіден, сыни тұрғыдан ойлау сұрақтар қойып, шешімін табуды қажет ететін
мәселені анықтаудан басталады.
Төртіншіден, сыни тұрғыдан ойлау көңілге қонымды дәлелге ұмтылады.
Сыни ойлауға келсек, бұл – американдық көптеген ғалымдардың алдыңғы
қатарлы идеялары негізінде құрылған жоба, оның тұтас құрылымы болғандықтан
технология деуге негіз бар. Сыни ойлау не мағына береді? Ол ағылшын тілінің
Critical thinking дегенінің тікелей аудармасы. Яғни бұл сынау деген сөз
емес, одан да ауқымды терең, сыни ойлау оқушының қоршаған орта, ақпарат
әлеміне, өзіне, өзінің іс-әрекетіне, өзінің дербес, интеллектуалдық
оқытудан айырмашылығы – теориялық білімінің өте аздығы, оның есесіне өзіне
тән сабақ құрылымы жасалған, әр кезеңге сай әдіс-тәсілдер, стратегиялар,
яғни оқыту үшін мұғалімге нақты инструменттер берілген. Шығыс даналығы
былай дейді: Маған айтсаң ұмытып қаламын, көрсетсең есімде қалар. Істеуін
көрсетіп берші, үйреніп аламын. Яғни бұл баланың ынтасын жетелеу арқылы
оқыту, үйрету қажет деген сөз (21(.
Сын тұрғысынан ойлау жобасы дегеніміз не? Сын тұрғысынан ойлау технологиясы
– өте күрделі ойлау процесі, бұл процесс мәліметтердің қабылдауынан
басталады және шешім қабылдауымен аяқталады. Бұл педагогикалық технология
оқушылардың мәтінмен жұмыс жасауын және барлық ауызша және жазбаша сөйлеу
дағдыларын дамытады.
Бұл технологияның басты міндеті – оқушылардың сын тұрғысынан ойлау
қабілеттерін дамыту, оқу үрдісінде қолдану, қызығушылығын ояту. Ал сын
тұрғысынан ойлау технологиясының тиімділігі – біріккен іс-әрекетті
ұйымдастыру, оқушылардың сын тұрғысынан ойлау мен жазу дағдыларын
қалыптастыру (21,17-б(.
Сын тұрғысынан ойлау кез келген сынау емес, оны жан-жақты терең зерттеу,
талдау, бақылау жасау үрдісі болып табылады. Сол шешімді іздеуге жай ойлау
емес, шындалған ойлауды қолдану.
Сын тұрғысынан ойлау – шыңдалған ойлау, кез келген даму деңгейіне
байланысты мәселелерге сыни көзбен қарау:
1. күрделі мәселерді шешуге, аса маңызды, жауапты шешімдер қабылдауға
сыни көзбен қарау.
2. үйрету мен үйрену бірлігінен, үйренудің сеніміне негізделген
құрылым.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясы – оқушыларды жаңа ақпаратқа, мәліметке
сыни тұрғыдан қарап, талдау жасай отырып қабылдаушы ретінде қарастыратын
педагогикалық технология. Бұл технология мынандай үш кезеңнен тұрады (сурет
1):
1. Қызығушылықты ояту.
2. Мағынаны тану.
3. Ой толғаныс.
Сурет. 1 - Сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолданып оқытудағы оқу-
әдістемелік жұмыстардың жүйесі
1. Қызығушылықты ояту кезеңінде әрекеттің танымдылық түрлері орын алады.
Бұл үйрену процесі – бұрынғы білетін және жаңа білімді ұштастырудан тұрады.
Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің бұрынғы білімін жаңа
ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да, сабақ қарастырылғалы
тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан
басталады. Осы арқылы ойды қозғату, ояту, ми қыртысына тітіркенгіш арқылы
әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңге қызмет ететін “Топтау”, “Түртіп алу”,
“Ойлану”, “Жұпта талқылау”, “Болжау”, “Әлемді шарлау” т.б. деген аттары бар
әдістер (стратегиялар) жинақталған. Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші
мақсаты – үйренушінің белсенділігін арттыру (22(. Өйткені, үйрену –
енжарлықтан гөрі белсенділікті талап ететін іс-әрекет екені даусыз. Оқушы
өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында
талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның ойы ашылады,
тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте қадам жасала бастайды.
Оқушы бұл кезеңде жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы біліммен
ұштастырады. Ойлау мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі
2. Мағынаны тану кезеңінде (түсіне білу) үйренуші жаңа ақпаратпен танысады,
тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс
жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша
жұмыс жасауына көмектесетін оқыту стратегиялары бар. Соның бірі INSERT. Ол
бойынша оқушыға оқу, тақырыппен танысу барысында V – “білемін”, ― - “мен
үшін түсініксіз”, + - “мен үшін жаңа ақпарат”, ? – “мені таң қалдырады”
белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. INSERT – оқығанын түсінуге, өз
ойына басшылық етуге, ойын білдіруге үйрететін ұтымды құрал. Бір әңгіменің
соңына тез жету, оқығанды есте сақтау, мәнін жете түсіну – күрделі жұмыс.
Сондықтан да, оқушылар арасында оқуға жеңіл-желпі қарау салдарынан түсіне
алмау, өмірмен ұштастыра алмау жиі кездеседі. Мағынаны түсінуді
жоғарыдағыдай ұйымдастыру – аталған кемшіліктерді болдырмаудың бірден-бір
кепілі. Үйретушілер білетіндерін анықтап, білмейтіндерін белгілеп сұрауға
әзірленеді. Бұл әрекет арқылы жаңаны түсіну үшін бұрынғы білім арасында
көпірлер құрастыруға, яғни байланыстар құруға дағдыландырады (23(.
3. Ой толғаныс кезеңінде оқушылар оқып білгендерін, үйренгендерін
топтайды, белсенді түрде өз ұғымдарын жаңамен ұштастырып қайта құрады.
Күнделікті оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға
сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді. Оқушылар өз ойларын, өздері
байқаған ақпараттарды өз сөздерімен айта алады. Бұл сатыда оқушылар бір-
бірімен әсерлі түрде ой алмастыру, ой түйістіру, өз үйрену жолын, кестесін
жасау мақсатында басқалардың әр түрлі кестесін біліп үйренеді. Бұл үйрену
сатысы – ойды қайта түйіп, жаңа өзгерістер жасайтын кезең болып табылады.
Әр түрлі шығармашылықпен ой түйістіру болашақта қолданылатын мақсатты
құрылымға жетелейді. Осы кезеңді тиімді етуге лайықталған “Бес жолды өлең”,
“Венн диаграммасы”, “Еркін жазу”, “Семантикалық карта”, “Т кестесі” сияқты
стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне, ауыр-жеңілдігіне қарай лайықтала
қолданылады.
Сын тұрғысынан ойлау – үздіксіз түрде жүзеге асырылатын үрдіс. Білімді
сыни тұрғыдан ойлау арқылы мемлекеттік стандарт деңгейінде игеруге қол
жеткізу.
Петропавл қалалық классикалық гимназиясының мұғалімі Ғ. Өмірбекова:
Сын тұрғысынан ойлау дегеніміз – адамның түсіну қабілеттілігі, өзінің
білетіні мен ойын саралай білуі, - деп анықтама берген.
Б. Шаушенова Ізденіс атты журналда RWST СТО – бұл:
Негізгіні көрсету, еркін тыңдау, өзара түсіністік, топпен талқылау,
ізденіс, өзіндік жұмыс, жеке пікір, тақырыпты жеке меңгеру, соңғы нәтиже
деген тоқтамға келген [24].
Осындай ойлар тұрғысында ұйымдастырып ұсынылған жұмыстар аз да болса
нәтижеге көрсете бастағандай болып көрінеді маған. Олай деп айтуға
оқушылардың жұмыстары негіз. Бастапқыдай емес олардың жазбаларында
ойланудың табы сезіледі, енді оқушылар оқытушы үшін емес, өздері үшін
жазатын болғандай, өзі ішкі жан дүниесіне үңілгендей. Алайда әлі де қыруар
жұмыс атқару керек оларға да, маған да.
Бұл факультатив курс бағдарламасы бойынша өткізілген сабақтарым
оқушыларымның білімге деген қызығушылық қабілеттерін арттырып, шығармашыл,
ізденгіш, біреудің пікірін сыйлай білетін, құнды пікір айта алатын, көпшіл
тұлға тәрбиелеуге мүмкіндік берді.
1. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегиялары
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8 бабында: Білім
беру жүйесінің басым міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологиясын
енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық
желілерге шығу деп атап көрсеткен. Осыған орай, Қазақстандағы
мектептердің басым көпшілігі осы жаңа технологиялар бойынша оқытуда. Кез
келген технологияны оқытудың өзіндік ерекшелігі, әдіс-тәсілдері бар. Енді
мен сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегияларына шолу жасап,
тоқталып өтуді жөн санадым. Жалпы ең алдымен стратегия деген сөздің пайда
болу генезисіне түсінік бере кетелік.
Мұғалім стратегияны, оны пайдалану ретін білмейінше, сабақты жүргізу
мүмкін емес. Сабақта стратегияларды орынды пайдалану, дұрыс жүзеге асыру
мұғалімнің шеберлігін танытады. Стратегияларды білу және оны қолдану
дегеніміздің өзі бір басқа. Сондықтан мұғалім ең алдымен жаңа
технологиялардың стратегияларын мұқият зерттеп, талқыға салуы крек. Ол
дегеніміз не? Қандай стратегиялар бар, олар қалай қолданылады, сабақтың
қай жерінде қолданылады, қалай қолдану тиімді, қай стратегияның пайдасы
мол. Осы сауалдарға толық жауап бергенде ғана, оны тәжірибемен ұштастыруға
болады. Кез келген мұғалім оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың сын тұрғысынан
ойлау технологиясын пайдаланудың педагогикалық шарттарын білуі керек. Яғни
мен мына шарттарды басшылыққа алдым:
- сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегиялары туралы білім;
- стратегияның қажеттілігі;
- сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегияларын меңгеру;
- пайдалану және білім беруді ұйымдастыру формалары;
- тәжірибе алмасу;
- стратегияның тиімді жолдарын қарастыру;
- стратегияның нәтижесінің болуы;
- жаңалықтың өмір сүру сатыларын меңгеру.
Сын тұрғысынан ойлау жобасының мынандай стратегиялары бар: ой қозғау,
талқылау, шығу парғы, негізгі идеяны суреттеу, галереяны шарлау,
топтастыру, болжау, оқырманның жауабы, қос жазба күнделігі, еркін суреттеу,
семантикалық карта, сұрақ қою, жіңішке-жуан сұрақтар, венн диаграммасы,
бірлесе оқу, координаттар, ББҰ, торлы талқылау-пікірталас, концептуалды
кесте, Т кестесі, кең көлемді лекция, біреу топта - қалғаны қонақта,
сауаттылықты ашатын хаттар, бағытталған оқу, эссе, блум таксономиясы, еркін
жазу, кубизм, 5 жолды өлең, ойлан-жұптас-пікірталас, ЖИГСО-1, ЖИГСО-2,
бұрыштар, дөңгелек ұстел, шкала, үш қадамды сұхбат, кезекпен қайталау, 5
минуттық эссе, аквариум, академиялық дауласу, рубрика, өзін-өзі бағалау,
жұмыс үлгілері, бағалау портфелі, соңғы сөзді мен айтайын, РАФТ, екі жақты
күнделік, инсерт кестесі, аралас кезеңдер, оқытудың нұсқауы, автордың
орындығы, жолаушының қойын дәптері, сурет салу, қарама-қайшы элементтер,
көрнекілік. Сын тұрғысынан ойлауды үйрету жеңіл емес. Дегенмен, сын
тұрғысынан ойлауды дамытатын оқыту жағдайлары мен әдістері бар. Сабақта
қолданылатын әдістер сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасы бойынша
стратегиялардың құрылымы, сабаққа дайындық, оқыту барысында қолданылатын,
үй жұмысы ретінде берілетін стратегияларға бөлінеді. Солардың бірнешеуінің
жүргізу әдістемесін назарларыңызға ұсынамын.
Топтастыру немесе ойды жинақтау әдісі – оқушыларды еркін ойлауға және
тақырыпты ашық талқылауға бағыттайтын оқыту стратегиясы. Бұл идеяларды
жинақтап, бір-бірімен сабақтастырып біріктіру үшін ойды дамытып жетілдіруге
қажетті құрылымдарды тудырады. Бұл адам зердесінің қалай жұмыс
жасайтындығымен тереңірек байланысты ойлаудың ерекше түрі.
Топтастыру – ойды , идеяны жинақтау, яғни бұл сонымен қатар оқыған
нәрселерді жинақтап, беретін қорытындылау құралы. Көбінесе, бұл адамның өз
білімін сенуге (өз білімін білуге), бір тақырыпқа қатысты түсінігін немесе
сенімін білуге көмектесетін стратегия. Топтастыру – оқыту стратегиясы, бұл
стратегия оқушыларды еркін және ашық ойлауға үйретеді. Ол ойлауды шыңдайтын
идеяларды байланыстыратын бірнеше құрылымнан тұрады. Бұл стратегияның
түсіндірмесі мынандай: кілтті сөзді ортаға жазу. Ол тақырып болуы да
мүмкін. Керекті уақыт өткеннен кейін жазылған пікірлерді топтастыру,
қателерге көңіл бөлу, ешқандай шешім қабылдамау. Бұл әдіс көбінесе
қызығушылықты ояту және ой толғаныс кезеңінде жүзеге асырылады.
Топтастыру – қарастырылып отырған мәселе жайлы ойдағы бар мәліметті
қағазға түсіру. Тоқтаусыз, шектелмей жаза беру, содан кейін
классификациялау арқылы ішкі байланысын анықтау, білімнің желісін немесе
торын құру осы стратегия үлесінде [ 24,287-б].
Бесжолдық өлең стратегиясы – ақпаратты жинақтау қабілеттілігі, аз
ғана сөзбен күрделі ойын, сезімін, үмітін білдіру. Бесжолдық өлең тақырыпты
ашу керек, сондықтан ол ақпараттың талданғанын және материалдың аз сөзбен
көп ойды білдіретіндігін талап етеді. Бұл стратегия мынандай жолдардан
тұрады:
1 - жол – тақырыпты білдіретін бір сөз (зат есім);
2 - жол – екі сөз, тақырып мазмұнына байланысты (сын есім);
3 - жол – үш сөз тақырып бойынша іс-әрекет;
4 - жол – тақырыптағы сөзден тұрады, яғни зат есімге мағыналас сөз;
5 - жол – тақырыптың болмысын білдіретін бір сөйлем.
Жолаушының қойын дәптері стратегиясы – бұл әдіс оқушының сын
тұрғысынан ойлауын, тілін дамытады. Оқушылар көптеген құбылыстарды көріп,
оны ой таразысына салуға үйренеді. Онда қолданылатын сұрақтар:
- Не елестеттіңіз?
- Нені байқадыңыз?
- Неге назар аудардыңыз?
5 минуттық эссе – оқушылардың ой-өрісінің даму деңгейін көтеру
әдісі.
Адам миы оң жақ және сол жақ бөліктен тұрады. Сол жақ бөлік: алынған
ақпараттарды кезекпен өңдейді, оны бөліп талдайды; ұғымдар мен ережелерді
ойластырады; соңғы нәтижесі әрекет болып табылады. Ал оң жақ бөлік: барлық
ақпаратты бір мезгілде өңдейді; жүйелейді; бейнені елестетеді; соңғы
нәтижесін сәйкестендіру, ұқсастықты анықтау болып табылады.
Аталған ми бөлшектерінің толық жұмыс істеуіне, тұлғаның сыни ойлау
іскерліктерінің қалыптасуына тиімді тәсіл ретінде бізге ғалымдар
Ассоцациямен жұмыс, Мind Map тәсілін ұсынады.
Бұл тәсілдер оқушының берілген мәселе бойынша ой қорытып, тұжырымдап,
оны көрініс түрінде беруге мүмкіндік береді. Әрине, мұғалімнің ендігі
шығармашылық әрекеті – осы мәселелерді жинақтап, жасалған жұмыс барысында
оқушылар тарапынан жасалған шығармашылық жұмысты тілдік қарым-қатынас
деңгейіне жеткізу.
Mind Map тәсіліне қысқаша тоқтала кетер болсам, аталған тәсілді шетелдік
ғалым Т.Бузан ұсынады (25(. Тәсілді басқаша ойды, әңгімені жазып алу
техникасы деп атауға болады. Жазу өте жылдам өтеді және оның өзінше
құндылықтары бар. Алдымен сөз, ой, мәселе туындайды. Одан кейін қағазда
көрсетілуге тиісті ойлар туындайды және олар шектелмейді. Жұмысты жеке және
топта жасауға болады. Көп ойды бір уақытта мида сақтау психофизиологиялық
тұрғыдан мүмкін емес. Сол себептен ойды көрініс ретінде көрсету келесі
ерекшеліктерімен айқындалады:
- негізгі ой анық көрініске ие бола алады;
- көптеген ұғым, элементтер жеңіл танылып, олардың өзара байланыстары
көрінеді;
- ассоциациятивтік ойлау дамытылып, қайталау тез және тиімді түрде
өтеді.
Жазу – көрікті ойлардың көрінісі. Жазу процесі күрделі процесс. Кез келген
шығармашылық дүниені жазу, оны жарыққа шығару үшін әр адамда және балада
жазу дағдысының болуы қажет (26(.
Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау технологиясында жазудың орны
ерекше. Оқушыларды жазуға қызықтырудың бірден-бір жолы қойын дәптер болып
табылады (27(.
Оқушы қандай да болмасын ақпаратты өздігінше игеріп, өз өміріне жарата
алатын әмбебап тәсілдерді үйрену керек . Соның бір тәсілі – қойын дәптерге
үзбей әрі үнемі жазу. Үнемі үзбей жазудың арқасында оқушылардың қойын
дәптерлерінен жақсы ой түйіндерді кездестіруге болады. Жалпы оқушылардың
қойын дәптерлеріндегі жазуды бақылау барысында байқағаным, олардың
көпшілігі тілек, қажетті күндер, оқу кестелері, нақыл сөздер және өздріне
ұнаған ақындардың өлеңдерінен үзінді жазған. Кейін келе өздерінің
рұқсаттарымен бір-біріне қойын дәптерлерін оқытып, өздеріне не ұнағанын
айтқызып, бір-біріне ұсыныстар айтуына мүмкіндік жасадым. Айтылған
ұсыныстардан кейін қойын дәптер жазудың әр түрлі тақырыптар бойынша жазуға
болатынын анықтадық және оның мынандай жобасын жасауға болады:
- ұнаған нақыл сөздерді жазу;
- бұрын соңды естімеген мақал-мәтел, сөз тіркестерін жазу;
- нақыл сөздерге өзіндік ой тұжырым жазу;
- ой салған сыртқы құбылыстарды түрліше формамен жазу;
- махаббат, сезімге байланысты қарпайым адамдардың өмірінен мысалдар
жазу;
- өнер, білім тақырыптарында өзің ұстаз немесе пір тұтқан адамдар
жайлы жазу;
- ата-анаңның түрлі қасиетін, шыққан тегін жазу;
- жүрек жарды жырларым (өз өлеңін жазу);
- досың, құрбың, замандасың туралы пікіріңді жазу.
Осындай ойларды ортаға салғаннан кейін, олар қойын дәптерді бір
сарында емес, әр түрлі тақырыпта, жүйлеп, саралап жазуды дағдыға айналдырды
(28(.
Рефлекциялық әрекеттер баысында оқытудың жолдары талданады, өзіндік
шешім қабылдауға жағдай туғызады. Сөйтіп, бала өзін-өзі дамыту, тәрбиелеу,
өз әрекеттерін ұйымдастыру мүмкіндігін алады. Өз ерекшелігі мен деңгейін
таниды.
Міне, осы жолда қойын дәптерді жазудың маңыздылығы зор.
Еркін жазу – бұл әдісті сын тұрғысынан ойлау жобасындағы сабақтың
үшінші ой толғаныс кезеңінде пайдалану тиімді. Мұғалім сабақ бойына
қарастырылған жаңа ақпарат жайлы, одан алған әсерін, не үйренгенін, нені
әлі де біле түсу керек екенін т.б. жайлы өз пікірін қағаз бетіне түсіруді
тапсырады. Жазуға уақыт береді. Уақыт аяқталған кезде оқушылар өз
жазғандарымен топ мүшелерін таныстырады. Ең жақсы деп танылған жұмысты
ұжымда оқуға болады.
Оқушыларды алған білімдерін қорытуға, оған сын көзбен қарап, ойын
түйіндеуге үйрететін бұл әдісті кез келген сабақта қолдануға болады.
Біздің жобаның ең басты мақсаты баршаға мәлім: ол – шәкірттерімізді ойлау
білігін дамыту. Бұл ұмтылыс сонымен бірге оларда өзін-өзі тану дағдысын да
қалыптастырады. Әр кезде оқушы өзіне құлақ салып, ішкі әлемін түсініп, оны
түсіндіруге ұмтылғаны жөн. Сайып келгенде, бұл – адам өмрінің ең басты
мақсаттарының бірі де шығар. Адамзат ұстаздары, ғұламалар кезінде Өзіңді
таны! деп бекер үндеу тастамаған емес пе?! Көне Қытай данасы Конфуций
Өзгені таныған адам – данышпан, ал өзін таныған адам бүкіл Әлемді билейді
деп айтқан екен.
Мұнымен қоса егер шәкіртімізге өзінің дербес, ешкімге де ұқсамайтын,
оған ғана тән ойларын қағаз бетіне түсіру қызық болатын болса, оларды
жолдастарына жеткізіп, құрбы-құрдастарының жағымды, позитивті пікірлерін
естуге, кошеметіне бөлінуге асық болса, пікірлері мен ұсыныстарын қымбат
бағалап, оларды осы тақырыптағы жазбасын кемелдендіруде және басқа да
жұмыстарды жазғанда септігін тигізетіндігін біліп, қолданатын болса, осының
өзі оны әрқашан да жазуға ынталандырып отыратын шығар.
Жазу дегеніміз жаңа нәрсе құрастыру, ол – конструктивтік әрекет,
шығармашылық. Жазу деструкцияға, яғни қиратуға, жоюға, бұзуға, қарама-
қарсы, ал конструктивизм мүмкін адамның ең басты адами қасиеті шығар.
Жазғанда біз шығарушымыз, жаратушымыз, тудырушымыз. Жаңа нәрсені, туындыны
дүниеге әкелу бақыты бізге жаратылысымыздан берілген болар. Оның дәлелі
ретінде осы әрекетттің ерекше бағаланатындығын келтірер едім. Шындығында да
біз шығара білетін адамды қастерлейміз емес пе? Адам қолынан шыққан
туындыға тамсанамыз, ол біздің эстетикалық сезімдерімізге мейлінше әсер
етеді. Онымен таныса отырып, бір өзімізді бүкіл адамзаттың бір бөлігі
ретінде, бүкіл адамзатқа қатысымызды сезінеміз (29(.
Екіншіден, неліктен жазу формаларын, оның ішінде эссені
түрлендірмеске. Мәселен, мен өз сабақтарымда сұрақтан басталып, сұрақтан
аяқталатын эссені жиі қолданамын. Алдымен оқушы берілген тақырып бойынша
сұрақ құрастырылады. Мен Сұрақты кімге қоюға болады? деп сұрағанымда,
оқушылар Өзіме, оқытушыға, бір-бірімізге, сұрақ ешкімге бағытталмай,
риторикалық та болуы мүмкін деп жауап қатқанды. Ең бастысы олар сұрақтың
танымдық қасиеті жоғары екендігін мойындап, тіпті сұрақ қоюдың жауап
беруден күрделіліген көздерін жеткізгендей болады. Осыдан соң оқушы өзі
айқындаған сұрақ төңірегінде ой қозғап, оны қағаз бетіне түсіріп, жазу
соңында тағы да бір сұрақ келтіреді.
Эссенің сұраққа негізделген басқа да түрін қолданамын. Алдымен
оқушылар сабақ тақырыбы бойынша өздерін еркеше толғандырған мәселе бойынша
бір немесе екі-үш сұрақ жазады. Содан кейін парақтар оң жақта отырған
оқушыларға ысырылады да олар жолдастарының сұрақтарына жауап жазады. Бұл
жұмыс оқушылардың бір-бірінің мұқтаждарына деген ықылас қалыптастырып, бір-
бірін тыңдауға жұмылдыратын сияқты. Қызық емес пе жолдасың көтерген
мәселеге өз түсінігіңді келтірген?!
Бұдан басқа сабақтарда кубик көмегімен Блум таксономиясының таным мен ойлау
деңгейлері тұрғысынан жазған да тиімді. Мысалы, тақырып туралы алдымен бір
жарым екі минуттай уақытта Проблеманы сипатта деген тапсырма бойынша
жазып болған соң, ары қарай таксономия өлшемдері бойынша берілген
тапсырмаларды жазбаша орындай беруге болады: Проблеманы салыстыр, Қалай
пайдалануға болады?, Құрамдас бөліктері қандай?, Проблеманы шешу
жолдарын келтіріңіз, Проблема шешудің тиімділігі қандай? (30(.
Авторға сұрақ қою стратегиясы баршамызға мәлім. Осы қалыпта авторға,
топтағы жолдасына, оқытушыға хат жазу тиімді болар. Сол сияқты таныс
стратегияларды түрлендіріп жіберуге болады. Мысалы, Елес құшағында
тәсілінде оқушылардың фантазиясын сұрақтар арқылы бір проблемаға бағыттауға
болады: Партаға жатып, барлық проблемалардан арылып, тек бүгінгі сабаққа
ниеттеліңіздер. Тақырып бойынша Сізді ерекше толғандырған бір сұрақты
таңдап алыңыз. Ол туралы не жазасыз? Жазудың формасы қандай болмақ?
Проблеманы қалайша айқындайсыз? Оны шешудің жоларын қарастырыңыз. Шешім
Сіздің өміріңізде қолданыс табады деп ойлайсыз ба?
Жазу тапсырмасын INSERT кестесінің тапсырмаларымен ұштастырған да тиімді.
Оларға жауапты кесте түрінде және де жеке сөз бен тіркестерді келтіру
арқылы емес, бірінен соң біріне кезекпен және жүйелі сөйлемдер арқылы
беруге де болады: алдымен оқушылар бұрын білетін, таныс ақпаратты бірнеше
минут аумағында жазып, одан соң осы сабақта танысқан жаңа мәліметтерді
келтіреді, осыдан кейін өзінің бұрынғы түсініктеріне қайшы мағлұматтар
төңірегінде ой қозғаған соң түсініксіз немесе келіспейтін я сұрақ, күмән
туғызатын, тағы да білгісі келетін сабақтың жәйттері мен мәселелрі туралы
жазуы керек (31(.
Концптуалды кесте, Венн, Х,М,У,Т,W кестелері мен диаграмаларын тура осылай
түрлендіруге болады. Әдете бұл кестелерді толықтырғанда жеке сөздер мен сөз
тіркестерін қолданамыз. Алайда оларды толымды жасауға да болады: оқушылар
мұнда өз ойлары мен пайымдауларын сөйлем арқылы құрастырған тиімді. Солай
бола тура оқушылар берілген ұғымдардың байланысы туралы өзіндік ойларын
қағазға түсірууі керек (32(.
Кубизм стратегиясы да оқыту стратегиясына жатады. Кубизм тақырыпты
түрлі қырынан қарастыруға көмегін тигізеді. Онда ойлау, жазу, оқу
әрекеттері қатар жүреді. Бұл әдіс мына жүйе бойынша жүзеге асырылады:
суреттеңіз – салыстырыңыз – зерттеңіз – ойыңызды айтыңыз – қолданыңыз –
талқылаңыз – шешім қабылдаңыз – жауап беріңіз. Кубизм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Сын тұрғысынан ойлау технологиясының
стратегиялары ... ... ... ... ... .. ... ... 16
1.2 Жаңа технологиялық сабақтың дәстүрлі сабақтардан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
1.3 Сын тұрғысынан ойлау жобасын қолданған озат мұғалімдердің іс-
тәжірибесіндегі
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..30
2 ЗЕРТТЕУДІҢ НЫСАНДАРЫ МЕН
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НӘТИЖЕСІ ЖӘНЕ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ..44
3.1 Сын тұрғысынан ойлау стратегияларын биология сабақтарында қолданудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІНІҢ ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОСЫМША
АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
INSERT стратегиясы – оқушылардың оқығанын түсінуге, өз ойына басшылық
етуге, өз көзқарасын білдіруге ұтымды тәсіл.
Ассоцациямен жұмыс - оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын қалыптастыруға
бағытталған оқыту – ол өз бетінше шығармашылық тұрғыдан олай алатын жеке
тұлғаны қалыптастыруға бағытталған оқыту.
Бес минуттық эссе – оқушылардың ой-өрісінің даму деңгейін көтеру
әдісі.
Бесжолдық өлең стратегиясы – ақпаратты жинақтау қабілеттілігі, аз ғана
сөзбен күрделі ойын, сезімін, үмітін білдіру
Венн диаграммасы – бір-бірімен айқасқан екі шеңбердің екі жағына
салыстыруға берілетін объектілердің сипаттамалары
Жаңа педагогикалық технологиялар – бұл білімнің басымды мақсаттарымен
біріктірілген пәндер мен әдістемелік оқу – тәрбие процесін ұйымдастырудың
өзара ортақ тұжырымдармен байланысқан міндеттердің, мазмұнның, формалары
мен әдістердің күрделі және ашық жүйелері
Оқу технологиясы-тәжірибеде жүзеге асырылатын, белгілі педагогикалық
жүйенің жобасы.
Педагогикалық технология – бұл педагогикалық мақсаттарға қол жеткізу
жолындағы қолданылатын барлық қысынды ілім амалдары мен әдіснамалық
құралдардың жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті.
Сын тұрғысынан ойлау – ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып,
оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя
білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап
зерттеу, оларға сеніммен қарау.
Сыни ойлау – ойлаған нәтижеге жету үшін танымдық техникаларды
пайдалану арқылы шығармашылықпен әрі қарай бағыттай ойлану
Технология – грек сөзі, яғни өнерпаздық, шеберлік, іскерлік бұл
қандай да болсын істегі, шеберліктегі, өнердегі амалдардың жиынтығы.
Топтастыру – ойды , идеяны жинақтау, яғни бұл сонымен қатар оқыған
нәрселерді жинақтап, беретін қорытындылау құралы.
СТО - Сын тұрғысынан ойлау
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі. Қaзіргі кездегі білім берудегі негізгі мaқсaт –
жaн-жaқты білімді, өмір сүруге бейім, ой-тұлғасы бaр aдaмгершілігі жоғары,
қaбілетті жеке тұлғaны қaлыптастыру.
ХХІ ғaсырдың оқыту жүйесінде меңгерілетін білімнің түпкі нәтижесі ең
тұғырлы мәселеге aйнaлды. Сондықтaн жaлпы білім беретін мектеп
қaбырғaсындaғы әрбір пән оқушыны дaрa тұлға ретінде жетілдіруге, оның
шығaрмaшылық қабілеттерін дaмытуға aлғы шарт жaсaуы қажет деген қaғидa
берік орнықты.
Еліміз болaшaқта көркейіп өркениетті елдер қaтaрына қосылуы бүгінгі ұрпақ
бейнесінен көрінеді. Қaзіргі білім беру сaлaсындaғы проблема – әлеуметтік-
педaгогикaлық және ұйымдастыру тұрғысынaн білім мазмұнынa жаңалық енгізудің
тиімді, жaңa әдістерін іздестіру, оларды жүзеге aсыру. Cондықтан қоғам
талабына сай шебер мұғалім болу заман тaлaбы. Aл жaңa формация мұғалімі
деген кім деген сұраққа жауап іздейтін болсақ, Қазақстан Республикасының
жaңa педагогикалық білім беру тұжырымдамасындa: Жaңa формация мұғалімі
кәсіби дaғды мен педагогикалық дарыны қалыптасқан жаңалыққа құмaр, рухани
дүниесі бaй, шығармашылықпен жұмыс істейтін жеке тұлғa деп көрсетілген, ол
ізгілі мол, әр іске жаңашылдықпен, үлкен ізденіспен зерттеуші ретінде
қарайтын, ақпараттық технологияны толық меңгерген, коммуникативті, бір
сөзбен айтқанда, толыққанда құзырлы aдaм (1(.
Қaзақстaн Республикaсының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдaмaсындa: ...жылдам өзгеріп отырaтын дүние жағдайларындa aлынған
терең білімнің, кәсіби дағдының негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі
іске aсыруға, өзін-өзі дaмытуға және өз бетінше дұрыс aдaмгершілік
тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру,- деп атап көрсеткен (1,3-б(.
Осы орайда, Елбасы Назарбаевтің: ... Бізге бұрынғы қaй кездегіден де
білім мен ғылымның бaғa жеткіліксіз қорын бaрынша aрттыру, оны қазіргі
заманға сай ету қажет (2(, деген сіз егеменді елімізде білім мәселесіне
мемлекет тарапынан қаншалықты көңіл бөлініп отырғанын дәлелдейді.
Мұғaлімнің мaқсaты – білім aлушылардың пәнге деген қызығуын aрттырa
отырып сaпaлы білім беру болса, ал қaзіргі зaмaн тaлабына сaй білім берудің
жолы – тиімді педагогикалық технологияны басшылыққа aлу. Қaзaқстaн
мемлекеті тәуелсіздік aлып, демократиялы қоғам құруға бет aлғалы қоғамдағы
өзгерістер білім беру сaлaсына дa өз әсерін тигізді.
Білім беру үрдісінде ұстaз да, шәкірт те жеке тұлға болып
қaрaстырылaтын болды. Жеке тұлғаға жету үшін әр оқушының қабілетін тaнып,
біліп, дaмытып, шыңдап, жөн сілтеп, aдaм дәрежесіне келтіру керек. Демек,
оқытудың жаңа технологияларын пaйдaлaна отырып, білім сaпaсын aрттыру,
мазмұнын байыту, оқу үрдісін жетілдіру, жан-жақты дaмыған, рухани дүниесі
бaй жaс ұрпақты тәрбиелеу – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Бұның өзі
оқушылардың өз бетімен жұмыс жaсaу, дaму, тәрбиелеу, әр бaланың қабілетін,
дaрынын aшу мұғалімдер қaуымына зор міндеттер жүктейді (3(.
Біздер, мұғалімдер, осы заң бойынша жaңa технологиялaрғa көп көңіл
бөлуіміз керек.
Бүгінгі мектеп aлдындағы бaсты міндет – биология сaбaғында сын
тұрғысынaн ойлау жобасын бaсшылыққа aлa отырa, оқушылардың тілін, ойын
дaмытуға жағдай жaсaу. Оқу-тәрбие жұмыстары мазмұнының біршамa өзгергенін
есептемегеннің өзінде, жaңa технологиялар aрқылы ой-өрісін дамыту
әдістемесін aрнайы зерттеу мaқсaты aлға қойылмаған. Сондықтан мектеп оқыту
жүйесінде мынандай қайшылықтар бaр екендігі aнық бaйқaлaды:
- Қaзақстан Республикасының жаңадан қабылданған Білім беру
тұжырымдамасына сәйкес сыныптарда меңгерілетін білім, білік, дағдылардың
деңгейіне қойылатын мемлекеттік стaндaрт тaлaбы мен бұрынғы оқу
бaғдaрлaмaлaрының aрaсындa;
- биология сaбaғындa оқушылaрдың ой-өрісін дамыту жұмыстарын тиімді
әдістемемен қaмтамaсыз ету қaжеттігі мен оның іс жүзілік тұрғыдa жaсaлмaуы
aрaсындa;
- оқушылардың ой-өрісін дaмытудa сын тұрғысынан ойлау жобасын
қолданудың тиімділігі және ғылыми-педагогикалық тұрғыда негізделген төл
тіліміздегі әдістемелердің жоқтығы арасында қайшылықтар туындап отыр.
Сол себептен, қaйшылықтaрдың шешімін тaбудa біздің ғылыми – зерттеу
жұмысымыздың мәселесі биологияны оқыту үрдісінде сын тұрғысынан ойлау
жобaсының ғылыми - әдістемелік және теориялық жолдaрын қaрaстыру болып
тaбылaды. Осы қайшылақтардың шешімін табуда мынандай мaқсaт пен міндеттерді
aйқындадық.
Зерттеудің мақсаты. Сын тұрғысынан ойлауды дамытуды биология пәнін
оқытуда қолдану және ол арқылы оқушы білімін тереңдетіп, сабақты
шығармашылық ізденіспен меңгеруіне септігін тигізетіндігін дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері:
– - сын тұрғысынан ойлауды дамытуды биология пәнін оқытуда
қолдананудың тиімді жақтарын көрсету;
– - сын тұрғысынан ойлауды дамытуды биология пәнін оқытуда
қолдану арқылы қол жеткен нәтижелерді көрсету.
Зерттеу болжамы. Егер биологияны сын тұрғысынан ойлау арқылы оқытса,
оқушылардың ой-қиялына түрткі болатын, логикалық ойлау қабілеті дамиды.
Оқытудың жаңа технологияларын қолдану арқылы күтілетін білім нәтижелері
оқушылардың ақыл-ойын дамытуға негізделсе, онда оқушылардың білім деңгейін
шығармашылық деңгейге көтереді; оқушының танымын кеңейтіп, қабілетін
дамытады; сын тұрғысынан ойлау әдістерімен оқытуда шығармашылықпен жұмыс
оқушының өзіндік ізденісі мен зерттеушілік қабілеттерін дамытуға
негізделсе, онда жағдаяттарды өз бетінше талдап, саралауға үйренген
тұлғаны қалыптастыру жүзеге асады. Оларды шығармашылық ойлауға, жаңалық
ашуға ұмтылдырады, талап-ынтасын жігерлендіреді. Сын тұрғысынан ойлау
әдістерімен оқыту оқушыларды теориялық ойлау деңгейінен шығармашылықпен
ойлау деңгейіне көтереді.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:
1. Бірінші кезеңде (2010-2011жылдар) – Қарағанды қаласы жалпы білім
беретін №57 мектеп лицейінде биология сабақтарында сын тұрғысынан ойлауды
жетілдіру мақсатында сабақтар жүргізілді. Зерттеу процедурасы жасалып,
проблеманың теориясы, тарихы мен қазіргі жағдайы қарастырылды; зерттеудің
әдіснамалық базасы, мақсаты, міндеттері, объектісі, пәні, болжамы, жетекші
идеясы анықталды; материалдар жинақтау басталды.
2. Екінші кезеңде (2011-2012 жылдар) Қараөткел ауылының №10 қазақ
орта мектебінің 6, 7, 8 сыныптарына сын тұрғысынан ойлау жобасының
стратегияларын қолдану арқылы сабақтар жүргізілді. Сын тұрғысынан ойлау
әдістерін оқытудағы шығармашылықпен жұмыс жүргізудің тиімді жолдары
анықталды. Алынған нәтижелер бойынша ғылыми мақалар жарияланды.
3. Үшінші кезеңде (2012-2013 жылдар) материалдарды теориялық өңдеу,
алынған мәліметтерді жүйелеу және қорытындылау жүргізілді; қорытындыларды
рәсімдеу аяқталды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Биологияны оқытуда сын тұрғысынан ойлау
жобасының тиімді стратегияларын қолдану әдістемесі ұсынылып, тиімділігі мен
оқытудың теориялық негізі анықталды.
Зерттеудің практикалық маңызы. Биология сабақтарында сын тұрғысынан
ойлау жобасын қолдану арқылы теориялық тұжырымдарын, әдістерін,
қорытындысын мектеп іс-тәжірибесінде, жоғары оқу орындарында, студенттер
курстық жұмыс, баяндама жазу барысында, ғылыми конференцияларда осы саладан
білім, білік, дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Жарияланған мақалалар.
1. Сын тұрғысынан ойлау негізінде оқытудың ерекшелігі және тиімділігі -
Жоғарғы оқу орындағы білім, ғылым және инновация: кешегісі, бүгінгісі
және келешегі атты халықаралық ғылыми-тәжірбелік конфиренциясының
материалдары. М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақсатан мемлекеттік
университеті. – Орал, 2012. – 145-148 б.
2. Биологияны оқыту үрдісінде сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдану
арқылы білім сапасын жетілдіру - XVII – Уалиханов оқулары атты
халықаралық ғылыми-тәжірбелік конфиренциясының материалдары. –
Көкшетау. Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті,
2013. – 169-173 б.
Диссертацияның құрылымы мен мазмұны. Диссертация кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшалардан тұрады.
1 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан-2030 Қазақстан халқына
арналған жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді.
Біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз
ұрпағының жігерлі, білім өрісі биік, денсаулықтары мықты өз елінің
өкілдері болады деп көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден
гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш
білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы – бүгінгі мектеп оқушылары.
Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілетін, нақты мүмкіншілігін
анықтап, сауатты, жүйелі сөйлеулерін дамыту, соған негіздеп оқыту – бүгінгі
күннің өзекті мәселесі [4].
Бүгінгі дүниенің күн санап тез өсуі білім беруге деген талапты күшейте
түсуде. Жаңа идеялар, білім беруге жаңаша көзқарас, кәсіби біліктілік
біздің бұрынғыдан да жаңа жоғары сатыға көтерілгеніміздің белгісі [5].
Міне, мұның бәріне қол жеткізуде әр ұстаздың шығармашылығы, жұмыс істеуі
ерекше болып саналады. Осы жолда мен сын тұрғысынан ойлау жобасының
маңыздылығын, ол технологияны биология сабақтарында қолдану арқылы
оқушылардың ой-өрісінің кеңейе түсуіне ықпал ететінін айтқым келеді. Мен
осы тақырып бойынша зерттеу жұмысын жүргізу барысында мына сауалдар
көкейіме оралды: сын тұрғысынан ойлау жобасы деген не? Қайдан шықты? Кім
зерттеді? Қалай қолданылады? Себебі, бұл сұрақтар маған түсініксіз болды.
Сол себепті мен бұл жобаға түсінік беріп, мағынасын ашып, философиясына
терең үңілуді жөн санадым.
Технология – грек сөзі, яғни өнерпаздық, шеберлік, іскерлік [6].
Берілген анықтамалардан технология techne - өнер, шеберлік және logos -
ғылым, заң, яғни технология дегеніміз – шеберлік туралы ғылым екенін білуге
болады.
Қ.М. Нағымжанованың инновациялы - креативті технологиялар атты
еңбегінде: Технология – оқушы мен ұстазға бірдей қолайлы жағдай тудырушы,
оқу процесін ұйымдастыру және жүргізу, бірлескен педагогикалық әрекетті
жобалаудың жан-жақты ойластырылған үлгісі. Сонымен қатар ол белгіленген
мақсатты тиімді орындау үшін материалдарды түрлендіру процестері мен
әдістердің жиынтығы және бірізділігін, кешенді бірлігін айтуға болады
делінген. Ал, түсіндірме сөздікте: Технология – бұл қандай да болсын
істегі, шеберліктегі, өнердегі амалдардың жиынтығы деп айтылған [7].
Технология – мұғалімнің кәсіби қызыметін жаңартушы, түпкі нәтижеге
жетудің кепілдік берерліктей іс-әрекеттерінің жиынтығы. Білім беру
стандартының негізгі талаптарына жетудің нақты жолы. Технологияның басты
мақсаты – оқушының білім деңгейін шығармашылық деңгейге көтеру. Жалпы
технологияның өзі өз ішінде көптеген арналарға бөлінеді. Соның бір тармағы
– оқыту технологиясына тоқталайық.
Педагогикадағы ғылыми ой-тұжырымдардың негізінде В.П. Беспалько: Оқу
технологиясы – тәжірибеде жүзеге асырылатын, белгілі педагогикалық жүйенің
жобасы, - деп көрсетеді [7,28-б]. Сонымен, оқыту технологиясы сабақ беру
әдістемесімен салыстырғанда, оқушылардың өздерінің іс-әрекетін ұйымдастыру
тәсілдері және мазмұнын өндіруді көрсетеді. Педагогтар оқыту технологиясы,
оқу технологиясы және педагогикалық технология арасында өзгешелік қоймады.
Педагогикалық технология термині тек қана оқытуға байланысты қолданылады,
ал оқу технологиясы өзі техникалық құралмен оқытуды түсіндіреді. Оқыту
технологиясын жаппай енгізуді зерттеушілер 60-шы жылдардың басына жатқызады
және оны алғашында американдық, ал одан соң европалық мектептің қайта
өрлеуімен байланыстырады. Шет елдегі педагогикалық қазіргі заманғы
технологияларды неғұрлым танымал зерттеушілер: Дж. Кэролл, Л.Н. Ланд, Ю.К.
Бабанский, Л.М. Эрдиев, Н.П. Раченко, Л.Я. Зорина, В.П. Беспалько, М.П.
Хомерики және басқалардың ғылыми еңбектерінде көрсетілген. Оқыту
технологиясы, яғни кеңірек айтқанда педагогикалық технология деп те
қолданылады.
М.В. Кларин Педагогикалық технология – бұл педагогикалық мақсаттарға
қол жеткізу жолындағы қолданылатын барлық қысынды ілім амалдары мен
әдіснамалық құралдардың жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті, - деп
жазады [7,29-б].
В. Беспалько: Педагогикалық технология дегеніміз – тәжірибеде жүзеге
асырылатын белгілі педагогикалық жүйенің жобасы, ал педагогикалық
жағдайларға сай қолданылатын әдіс-тәсілдер – оның құрамды бөлігі ғана [8].
1960 жылдары шетел зерттеушілері Педагогикалық технология терминін
енгізді.
Педагогикалық технология – оқытудың жоспарлы нәтижесі процесін
суреттеу,- деп анықтама берген И.П. Волков [ 9].
В.М. Монахов: Педагогикалық технологиялар дегеніміз – оқыту үрдісін
жобалау, ұйымдастыру мен жүргізудің ойластырылған моделі, - деп
түсіндіреді [10].
Ал, Н.Е. Щуркова педагогикалық технологияны тек қана тәрбиелік жұмысқа
қатысты болады және өзімен бірге қолданбалы педагогикалық еңбекті анықтайды
десе, енді біреулер педагогикалық технология – бұл педагогикалық
іскерліктің жетістігіне жеткізетін ғылыми жобалау және нақты өндіру.
Дегенмен де, педагогикалық технология ұғымының қалыптасуы мен дамуының
барысында оның мәні түрліше қаралатындығы, жоғарыда көрсетілген
анықтамалардан анық аңғаруға болады. Педагогикалық технологиялар тарихын,
оның пайда болуын және маңызды құрылымдық ерекшеліктерін қарастыру
педагогикалық құрылымды түсінуге мүмкіндік береді [10,9-б]. Ғалымдардың
тарихи-педагогикалық зерттеулерін талдау педагогикалық технологияның
бірнеше ғасырлар бойында ғылыми пікірталастың басты нысаны болғанын
айқындайды. Осыған орай, педагогикалық технология мәселесіне арналған П.Я.
Гальперин, В.В. Давыдов, В.М. Кларин, Ж.А. Қараев, Т.Т. Галиев сынды
ғалымдардың еңбектерінде оқыту технологиясын техникалық құралдардың
көмегімен оқыту деген ұғымнан бастап педагогикалық технологияны ғылыми
тұрғыдан ұғынуға дейін түрліше пікірлер айтылған [11].
“Оқыту технологиясы – белгіленген мақсатқа нәтижелі қол жеткізуді
қамтамасыз етуде оқытудың формасы, әдістері мен құралдарын ашып көрсетіп,
оқу бағдарламасында белгіленген оқытудың мазмұны жүзеге асырылады”, – деп
С.Әбенбаев айта келіп, оның құрылымын төмендегідей етіп көрсетеді:
– оқытудың мақсаты;
– білім берудің мазмұны;
– педагогикалық өзара әрекеттестіктің құралы (оқыту және мотивация),
оқыту процесін ұйымдастыру;
– оқушы, оқытушы;
– әрекеттің нәтижесі (сонымен бірге кәсіптік даярлықтың деңгейі) [12].
Сонымен қатар, С.Әбенбаев нақтылы педагогикалық процесті талдап жүзеге
асыруды “... оқыту технологиясын жобалау процесі деп атауға болады” деп
айта келіп, оның құрылымын төмендегідей анықтайды:
– оқу жоспары және бағдарламасына сай оқытудың мазмұнын таңдау;
– оқытушы бағдарлай алатын оқытудың басымды мақсатын таңдау, яғни
жобалау барысында білім алушыларда қандай кәсіптік және тұлғалық сапа
қалыптасады, міне соны анықтау;
– мақсаттарға немесе басымды бір мақсатқа негізделіп оқыту
технологиясын таңдау;
– оқыту технологиясын талдап жасау [12,16-б].
Педагогикалық зерттеулердің нәтижелеріне сәйкес білім берудің қазіргі
заманғы технологиясының нұсқауы, төмендегі принциптердің қатысуымен жасалуы
тиістігі анықталуда:
– дидактикалық жүйені көрсететін технологияның бүтіндік принципі;
– қойылған мақсатқа жету үшін нақты педагогикалық ортада
технологияларды қайта өндіру принципі;
– сәйкес келетін педагогикалық жүйелердің өзін-өзі дайындау механизміне
әсер ететін факторлардың приоритеті және педагогикалық құрылымдарының
сызықтық емес принципі;
– оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуына және оның танымдық
қабілеттілігіне оқыту процесінің бейімделу принципі;
– біріктірілген білімдерді құру үшін оптимальді жағдай жасайтын оқу
ақпараттарының потенциалды көп болу (артық болу) принципі.
Педагогикалық технологияның міндеттері:
– әр түрлі қызмет саласындағы іскерлік пен дағдылардың шыңдау, білімнің
тереңдігін, беріктігін арттыру;
– мінез-құлықтағы әлеуметтік құнды әдеттер мен формаларды нығайту және
арттыру;
– технологиялық құрал-саймандармен жұмыс істеуге үйрету;
– технологиялық ойлау дағдыларын дамыту;
– оқу міндеттері мен қоғамдық пайдалы еңбек ұйымдастыруда технологиялық
тәртіпке сай нақты әдеттерді тәрбиелеу.
Жаңа педагогикалық технологиялар – бұл білімнің басымды мақсаттарымен
біріктірілген пәндер мен әдістемелік оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың
өзара ортақ тұжырымдармен байланысқан міндеттердің, мазмұнның, формалары
мен әдістердің күрделі және ашық жүйелері, мұнда әр позиция басқаларына
әсер етіп, ақыр аяғында оқушылардың дамуына жағымды жағдайлар жиынтығын
құрайды [13].
Білімнің жаңа мазмұнын жүзеге асыру үшін жаңа технологиялар керек-ақ.
Жаңалықты меңгеру мен жүзеге асыруда дұрыс түсінбеушілік ұйымдастырушыға
әртүрлі кедергі жасайтыны белгілі. Сондай технологиялардың бірі оқу мен
жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасы [14].
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы – әлемнің түкпір-түкпірінен
жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген
Джинни Л.Стил, Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже,
Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа алады [14,29-б].
Мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан
қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға
сабақтарда үйрету. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты,
“Сорос-Қазақстан” қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ
тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады [15].
“Сын тұрғысынан ойлау” ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып,
оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя
білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап
зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар [15,26-б].
Белгілі ғалым Дайана Халперн Сыни ойлау – ойлаған нәтижеге жету үшін
танымдық техникаларды пайдалану арқылы шығармашылықпен әрі қарай бағыттай
ойлану (16(.
Сыни ойлау – белгілі бір мәселе туралы бар идеяларды жинақтап оларды
қайта ой елегінен өткізу және шешім қабылдаумен аяқталатын күрделі
психологиялық үрдіс екенін атап көрсеткен. Сыни ойлау – адам өмірінің бір
саласы. Себебі, бұл философия адамдарға көптеген жолдар мен шешімдер ішінен
маңызды әрі пайдалы екенін, тек қажетті ақпараттарды ғана жинақтап, жаңа
білімді бұрынғыдан ажырата алуға көмектеседі. Сыни ойлауды дамыту
технологиясының дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы – білімнің дайын
күйінде берілмеуі.
Сын тұрғысынан ойлау – оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. Оқушыны
мұғаліммен, сыныптастарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің
ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып,
қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама (17(.
Технологияның басты мақсаты – дамыта оқыту негізінде “Сын тұрғысынан ойлау
арқылы оқу мен жазуды дамыту” бағдарламасын іске асыру, балаларға терең
білім беру. Бұл бағдарлама Қазақстан қоры жанынан 1998 ж. қазан айынан
бастап жүргізіліп келеді. Жаңа технология ретінде ең озық әдістерді дер
кезінде игеру, іздену арқылы бала бойына дарыту, одан өнімді нәтиже шығара
білу – әрбір ұстаздың басты міндеті. RWCT бағдарламасы – ағылшын тілінен
аударғанда “Сын тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу” дегенді білдіреді. Бұл
бағдарлама оқытудың 60 түрлі стратегияларынан яғни әдістерінен тұрады (18(.
Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы
бойынша ол:
- шыңдалған ойлау кез келген даму деңгейіне байланысты мәселелерге
сыни көзбен қарау;
- күрделі мәселелерді шешуге, аса маңызды, жауапты шешімдер қабылдауға
құштарлық;
- үйрету мен үйрену бірлігінен, үйренудің қызығушылығынан тұратын,
үйренушінің сеніміне негізделген құрылым (19(.
Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төменгі шаралар орындалуы
шарт:
1) сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек;
2) оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;
3) әртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;
4) үйрену барысындағы оқушылардың белсенді іс-әрекетін қолдау;
5) кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға
айналдырмау;
6) оқушылардың бір-бірінің жауабына жасаған сынының дәлелді,
дәйекті болуын талап ету;
7) сын тұрғысынан ойлауды бағалау.
Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым 3
деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. Білімнің болашақта пайдаға
асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай, жинақтай
отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді (20(.
Сыни ойлау анықтамасына еш келмейтін ойлаудың үш түрі – ол шығармашылық
немесе көкейкесті ойлау. Сонымен сыни ойлау төрт бөліктен тұрады:
Біріншіден, сын тұрғыдан ойлау өзіндік және жеке ойлау болып табылады. Егер
ойлау өзіндік сипатқа ие болғанда ғана сын тұрғыдан ойланғандық болады.
Екіншіден, ақпарат сыни тұрғыдан ойлаудың соңғы емес, бастапқы пункті болып
табылады.
Үшіншіден, сыни тұрғыдан ойлау сұрақтар қойып, шешімін табуды қажет ететін
мәселені анықтаудан басталады.
Төртіншіден, сыни тұрғыдан ойлау көңілге қонымды дәлелге ұмтылады.
Сыни ойлауға келсек, бұл – американдық көптеген ғалымдардың алдыңғы
қатарлы идеялары негізінде құрылған жоба, оның тұтас құрылымы болғандықтан
технология деуге негіз бар. Сыни ойлау не мағына береді? Ол ағылшын тілінің
Critical thinking дегенінің тікелей аудармасы. Яғни бұл сынау деген сөз
емес, одан да ауқымды терең, сыни ойлау оқушының қоршаған орта, ақпарат
әлеміне, өзіне, өзінің іс-әрекетіне, өзінің дербес, интеллектуалдық
оқытудан айырмашылығы – теориялық білімінің өте аздығы, оның есесіне өзіне
тән сабақ құрылымы жасалған, әр кезеңге сай әдіс-тәсілдер, стратегиялар,
яғни оқыту үшін мұғалімге нақты инструменттер берілген. Шығыс даналығы
былай дейді: Маған айтсаң ұмытып қаламын, көрсетсең есімде қалар. Істеуін
көрсетіп берші, үйреніп аламын. Яғни бұл баланың ынтасын жетелеу арқылы
оқыту, үйрету қажет деген сөз (21(.
Сын тұрғысынан ойлау жобасы дегеніміз не? Сын тұрғысынан ойлау технологиясы
– өте күрделі ойлау процесі, бұл процесс мәліметтердің қабылдауынан
басталады және шешім қабылдауымен аяқталады. Бұл педагогикалық технология
оқушылардың мәтінмен жұмыс жасауын және барлық ауызша және жазбаша сөйлеу
дағдыларын дамытады.
Бұл технологияның басты міндеті – оқушылардың сын тұрғысынан ойлау
қабілеттерін дамыту, оқу үрдісінде қолдану, қызығушылығын ояту. Ал сын
тұрғысынан ойлау технологиясының тиімділігі – біріккен іс-әрекетті
ұйымдастыру, оқушылардың сын тұрғысынан ойлау мен жазу дағдыларын
қалыптастыру (21,17-б(.
Сын тұрғысынан ойлау кез келген сынау емес, оны жан-жақты терең зерттеу,
талдау, бақылау жасау үрдісі болып табылады. Сол шешімді іздеуге жай ойлау
емес, шындалған ойлауды қолдану.
Сын тұрғысынан ойлау – шыңдалған ойлау, кез келген даму деңгейіне
байланысты мәселелерге сыни көзбен қарау:
1. күрделі мәселерді шешуге, аса маңызды, жауапты шешімдер қабылдауға
сыни көзбен қарау.
2. үйрету мен үйрену бірлігінен, үйренудің сеніміне негізделген
құрылым.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясы – оқушыларды жаңа ақпаратқа, мәліметке
сыни тұрғыдан қарап, талдау жасай отырып қабылдаушы ретінде қарастыратын
педагогикалық технология. Бұл технология мынандай үш кезеңнен тұрады (сурет
1):
1. Қызығушылықты ояту.
2. Мағынаны тану.
3. Ой толғаныс.
Сурет. 1 - Сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолданып оқытудағы оқу-
әдістемелік жұмыстардың жүйесі
1. Қызығушылықты ояту кезеңінде әрекеттің танымдылық түрлері орын алады.
Бұл үйрену процесі – бұрынғы білетін және жаңа білімді ұштастырудан тұрады.
Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің бұрынғы білімін жаңа
ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да, сабақ қарастырылғалы
тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан
басталады. Осы арқылы ойды қозғату, ояту, ми қыртысына тітіркенгіш арқылы
әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңге қызмет ететін “Топтау”, “Түртіп алу”,
“Ойлану”, “Жұпта талқылау”, “Болжау”, “Әлемді шарлау” т.б. деген аттары бар
әдістер (стратегиялар) жинақталған. Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші
мақсаты – үйренушінің белсенділігін арттыру (22(. Өйткені, үйрену –
енжарлықтан гөрі белсенділікті талап ететін іс-әрекет екені даусыз. Оқушы
өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында
талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның ойы ашылады,
тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте қадам жасала бастайды.
Оқушы бұл кезеңде жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы біліммен
ұштастырады. Ойлау мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі
2. Мағынаны тану кезеңінде (түсіне білу) үйренуші жаңа ақпаратпен танысады,
тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс
жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша
жұмыс жасауына көмектесетін оқыту стратегиялары бар. Соның бірі INSERT. Ол
бойынша оқушыға оқу, тақырыппен танысу барысында V – “білемін”, ― - “мен
үшін түсініксіз”, + - “мен үшін жаңа ақпарат”, ? – “мені таң қалдырады”
белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. INSERT – оқығанын түсінуге, өз
ойына басшылық етуге, ойын білдіруге үйрететін ұтымды құрал. Бір әңгіменің
соңына тез жету, оқығанды есте сақтау, мәнін жете түсіну – күрделі жұмыс.
Сондықтан да, оқушылар арасында оқуға жеңіл-желпі қарау салдарынан түсіне
алмау, өмірмен ұштастыра алмау жиі кездеседі. Мағынаны түсінуді
жоғарыдағыдай ұйымдастыру – аталған кемшіліктерді болдырмаудың бірден-бір
кепілі. Үйретушілер білетіндерін анықтап, білмейтіндерін белгілеп сұрауға
әзірленеді. Бұл әрекет арқылы жаңаны түсіну үшін бұрынғы білім арасында
көпірлер құрастыруға, яғни байланыстар құруға дағдыландырады (23(.
3. Ой толғаныс кезеңінде оқушылар оқып білгендерін, үйренгендерін
топтайды, белсенді түрде өз ұғымдарын жаңамен ұштастырып қайта құрады.
Күнделікті оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға
сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді. Оқушылар өз ойларын, өздері
байқаған ақпараттарды өз сөздерімен айта алады. Бұл сатыда оқушылар бір-
бірімен әсерлі түрде ой алмастыру, ой түйістіру, өз үйрену жолын, кестесін
жасау мақсатында басқалардың әр түрлі кестесін біліп үйренеді. Бұл үйрену
сатысы – ойды қайта түйіп, жаңа өзгерістер жасайтын кезең болып табылады.
Әр түрлі шығармашылықпен ой түйістіру болашақта қолданылатын мақсатты
құрылымға жетелейді. Осы кезеңді тиімді етуге лайықталған “Бес жолды өлең”,
“Венн диаграммасы”, “Еркін жазу”, “Семантикалық карта”, “Т кестесі” сияқты
стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне, ауыр-жеңілдігіне қарай лайықтала
қолданылады.
Сын тұрғысынан ойлау – үздіксіз түрде жүзеге асырылатын үрдіс. Білімді
сыни тұрғыдан ойлау арқылы мемлекеттік стандарт деңгейінде игеруге қол
жеткізу.
Петропавл қалалық классикалық гимназиясының мұғалімі Ғ. Өмірбекова:
Сын тұрғысынан ойлау дегеніміз – адамның түсіну қабілеттілігі, өзінің
білетіні мен ойын саралай білуі, - деп анықтама берген.
Б. Шаушенова Ізденіс атты журналда RWST СТО – бұл:
Негізгіні көрсету, еркін тыңдау, өзара түсіністік, топпен талқылау,
ізденіс, өзіндік жұмыс, жеке пікір, тақырыпты жеке меңгеру, соңғы нәтиже
деген тоқтамға келген [24].
Осындай ойлар тұрғысында ұйымдастырып ұсынылған жұмыстар аз да болса
нәтижеге көрсете бастағандай болып көрінеді маған. Олай деп айтуға
оқушылардың жұмыстары негіз. Бастапқыдай емес олардың жазбаларында
ойланудың табы сезіледі, енді оқушылар оқытушы үшін емес, өздері үшін
жазатын болғандай, өзі ішкі жан дүниесіне үңілгендей. Алайда әлі де қыруар
жұмыс атқару керек оларға да, маған да.
Бұл факультатив курс бағдарламасы бойынша өткізілген сабақтарым
оқушыларымның білімге деген қызығушылық қабілеттерін арттырып, шығармашыл,
ізденгіш, біреудің пікірін сыйлай білетін, құнды пікір айта алатын, көпшіл
тұлға тәрбиелеуге мүмкіндік берді.
1. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегиялары
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8 бабында: Білім
беру жүйесінің басым міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологиясын
енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық
желілерге шығу деп атап көрсеткен. Осыған орай, Қазақстандағы
мектептердің басым көпшілігі осы жаңа технологиялар бойынша оқытуда. Кез
келген технологияны оқытудың өзіндік ерекшелігі, әдіс-тәсілдері бар. Енді
мен сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегияларына шолу жасап,
тоқталып өтуді жөн санадым. Жалпы ең алдымен стратегия деген сөздің пайда
болу генезисіне түсінік бере кетелік.
Мұғалім стратегияны, оны пайдалану ретін білмейінше, сабақты жүргізу
мүмкін емес. Сабақта стратегияларды орынды пайдалану, дұрыс жүзеге асыру
мұғалімнің шеберлігін танытады. Стратегияларды білу және оны қолдану
дегеніміздің өзі бір басқа. Сондықтан мұғалім ең алдымен жаңа
технологиялардың стратегияларын мұқият зерттеп, талқыға салуы крек. Ол
дегеніміз не? Қандай стратегиялар бар, олар қалай қолданылады, сабақтың
қай жерінде қолданылады, қалай қолдану тиімді, қай стратегияның пайдасы
мол. Осы сауалдарға толық жауап бергенде ғана, оны тәжірибемен ұштастыруға
болады. Кез келген мұғалім оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың сын тұрғысынан
ойлау технологиясын пайдаланудың педагогикалық шарттарын білуі керек. Яғни
мен мына шарттарды басшылыққа алдым:
- сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегиялары туралы білім;
- стратегияның қажеттілігі;
- сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегияларын меңгеру;
- пайдалану және білім беруді ұйымдастыру формалары;
- тәжірибе алмасу;
- стратегияның тиімді жолдарын қарастыру;
- стратегияның нәтижесінің болуы;
- жаңалықтың өмір сүру сатыларын меңгеру.
Сын тұрғысынан ойлау жобасының мынандай стратегиялары бар: ой қозғау,
талқылау, шығу парғы, негізгі идеяны суреттеу, галереяны шарлау,
топтастыру, болжау, оқырманның жауабы, қос жазба күнделігі, еркін суреттеу,
семантикалық карта, сұрақ қою, жіңішке-жуан сұрақтар, венн диаграммасы,
бірлесе оқу, координаттар, ББҰ, торлы талқылау-пікірталас, концептуалды
кесте, Т кестесі, кең көлемді лекция, біреу топта - қалғаны қонақта,
сауаттылықты ашатын хаттар, бағытталған оқу, эссе, блум таксономиясы, еркін
жазу, кубизм, 5 жолды өлең, ойлан-жұптас-пікірталас, ЖИГСО-1, ЖИГСО-2,
бұрыштар, дөңгелек ұстел, шкала, үш қадамды сұхбат, кезекпен қайталау, 5
минуттық эссе, аквариум, академиялық дауласу, рубрика, өзін-өзі бағалау,
жұмыс үлгілері, бағалау портфелі, соңғы сөзді мен айтайын, РАФТ, екі жақты
күнделік, инсерт кестесі, аралас кезеңдер, оқытудың нұсқауы, автордың
орындығы, жолаушының қойын дәптері, сурет салу, қарама-қайшы элементтер,
көрнекілік. Сын тұрғысынан ойлауды үйрету жеңіл емес. Дегенмен, сын
тұрғысынан ойлауды дамытатын оқыту жағдайлары мен әдістері бар. Сабақта
қолданылатын әдістер сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасы бойынша
стратегиялардың құрылымы, сабаққа дайындық, оқыту барысында қолданылатын,
үй жұмысы ретінде берілетін стратегияларға бөлінеді. Солардың бірнешеуінің
жүргізу әдістемесін назарларыңызға ұсынамын.
Топтастыру немесе ойды жинақтау әдісі – оқушыларды еркін ойлауға және
тақырыпты ашық талқылауға бағыттайтын оқыту стратегиясы. Бұл идеяларды
жинақтап, бір-бірімен сабақтастырып біріктіру үшін ойды дамытып жетілдіруге
қажетті құрылымдарды тудырады. Бұл адам зердесінің қалай жұмыс
жасайтындығымен тереңірек байланысты ойлаудың ерекше түрі.
Топтастыру – ойды , идеяны жинақтау, яғни бұл сонымен қатар оқыған
нәрселерді жинақтап, беретін қорытындылау құралы. Көбінесе, бұл адамның өз
білімін сенуге (өз білімін білуге), бір тақырыпқа қатысты түсінігін немесе
сенімін білуге көмектесетін стратегия. Топтастыру – оқыту стратегиясы, бұл
стратегия оқушыларды еркін және ашық ойлауға үйретеді. Ол ойлауды шыңдайтын
идеяларды байланыстыратын бірнеше құрылымнан тұрады. Бұл стратегияның
түсіндірмесі мынандай: кілтті сөзді ортаға жазу. Ол тақырып болуы да
мүмкін. Керекті уақыт өткеннен кейін жазылған пікірлерді топтастыру,
қателерге көңіл бөлу, ешқандай шешім қабылдамау. Бұл әдіс көбінесе
қызығушылықты ояту және ой толғаныс кезеңінде жүзеге асырылады.
Топтастыру – қарастырылып отырған мәселе жайлы ойдағы бар мәліметті
қағазға түсіру. Тоқтаусыз, шектелмей жаза беру, содан кейін
классификациялау арқылы ішкі байланысын анықтау, білімнің желісін немесе
торын құру осы стратегия үлесінде [ 24,287-б].
Бесжолдық өлең стратегиясы – ақпаратты жинақтау қабілеттілігі, аз
ғана сөзбен күрделі ойын, сезімін, үмітін білдіру. Бесжолдық өлең тақырыпты
ашу керек, сондықтан ол ақпараттың талданғанын және материалдың аз сөзбен
көп ойды білдіретіндігін талап етеді. Бұл стратегия мынандай жолдардан
тұрады:
1 - жол – тақырыпты білдіретін бір сөз (зат есім);
2 - жол – екі сөз, тақырып мазмұнына байланысты (сын есім);
3 - жол – үш сөз тақырып бойынша іс-әрекет;
4 - жол – тақырыптағы сөзден тұрады, яғни зат есімге мағыналас сөз;
5 - жол – тақырыптың болмысын білдіретін бір сөйлем.
Жолаушының қойын дәптері стратегиясы – бұл әдіс оқушының сын
тұрғысынан ойлауын, тілін дамытады. Оқушылар көптеген құбылыстарды көріп,
оны ой таразысына салуға үйренеді. Онда қолданылатын сұрақтар:
- Не елестеттіңіз?
- Нені байқадыңыз?
- Неге назар аудардыңыз?
5 минуттық эссе – оқушылардың ой-өрісінің даму деңгейін көтеру
әдісі.
Адам миы оң жақ және сол жақ бөліктен тұрады. Сол жақ бөлік: алынған
ақпараттарды кезекпен өңдейді, оны бөліп талдайды; ұғымдар мен ережелерді
ойластырады; соңғы нәтижесі әрекет болып табылады. Ал оң жақ бөлік: барлық
ақпаратты бір мезгілде өңдейді; жүйелейді; бейнені елестетеді; соңғы
нәтижесін сәйкестендіру, ұқсастықты анықтау болып табылады.
Аталған ми бөлшектерінің толық жұмыс істеуіне, тұлғаның сыни ойлау
іскерліктерінің қалыптасуына тиімді тәсіл ретінде бізге ғалымдар
Ассоцациямен жұмыс, Мind Map тәсілін ұсынады.
Бұл тәсілдер оқушының берілген мәселе бойынша ой қорытып, тұжырымдап,
оны көрініс түрінде беруге мүмкіндік береді. Әрине, мұғалімнің ендігі
шығармашылық әрекеті – осы мәселелерді жинақтап, жасалған жұмыс барысында
оқушылар тарапынан жасалған шығармашылық жұмысты тілдік қарым-қатынас
деңгейіне жеткізу.
Mind Map тәсіліне қысқаша тоқтала кетер болсам, аталған тәсілді шетелдік
ғалым Т.Бузан ұсынады (25(. Тәсілді басқаша ойды, әңгімені жазып алу
техникасы деп атауға болады. Жазу өте жылдам өтеді және оның өзінше
құндылықтары бар. Алдымен сөз, ой, мәселе туындайды. Одан кейін қағазда
көрсетілуге тиісті ойлар туындайды және олар шектелмейді. Жұмысты жеке және
топта жасауға болады. Көп ойды бір уақытта мида сақтау психофизиологиялық
тұрғыдан мүмкін емес. Сол себептен ойды көрініс ретінде көрсету келесі
ерекшеліктерімен айқындалады:
- негізгі ой анық көрініске ие бола алады;
- көптеген ұғым, элементтер жеңіл танылып, олардың өзара байланыстары
көрінеді;
- ассоциациятивтік ойлау дамытылып, қайталау тез және тиімді түрде
өтеді.
Жазу – көрікті ойлардың көрінісі. Жазу процесі күрделі процесс. Кез келген
шығармашылық дүниені жазу, оны жарыққа шығару үшін әр адамда және балада
жазу дағдысының болуы қажет (26(.
Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау технологиясында жазудың орны
ерекше. Оқушыларды жазуға қызықтырудың бірден-бір жолы қойын дәптер болып
табылады (27(.
Оқушы қандай да болмасын ақпаратты өздігінше игеріп, өз өміріне жарата
алатын әмбебап тәсілдерді үйрену керек . Соның бір тәсілі – қойын дәптерге
үзбей әрі үнемі жазу. Үнемі үзбей жазудың арқасында оқушылардың қойын
дәптерлерінен жақсы ой түйіндерді кездестіруге болады. Жалпы оқушылардың
қойын дәптерлеріндегі жазуды бақылау барысында байқағаным, олардың
көпшілігі тілек, қажетті күндер, оқу кестелері, нақыл сөздер және өздріне
ұнаған ақындардың өлеңдерінен үзінді жазған. Кейін келе өздерінің
рұқсаттарымен бір-біріне қойын дәптерлерін оқытып, өздеріне не ұнағанын
айтқызып, бір-біріне ұсыныстар айтуына мүмкіндік жасадым. Айтылған
ұсыныстардан кейін қойын дәптер жазудың әр түрлі тақырыптар бойынша жазуға
болатынын анықтадық және оның мынандай жобасын жасауға болады:
- ұнаған нақыл сөздерді жазу;
- бұрын соңды естімеген мақал-мәтел, сөз тіркестерін жазу;
- нақыл сөздерге өзіндік ой тұжырым жазу;
- ой салған сыртқы құбылыстарды түрліше формамен жазу;
- махаббат, сезімге байланысты қарпайым адамдардың өмірінен мысалдар
жазу;
- өнер, білім тақырыптарында өзің ұстаз немесе пір тұтқан адамдар
жайлы жазу;
- ата-анаңның түрлі қасиетін, шыққан тегін жазу;
- жүрек жарды жырларым (өз өлеңін жазу);
- досың, құрбың, замандасың туралы пікіріңді жазу.
Осындай ойларды ортаға салғаннан кейін, олар қойын дәптерді бір
сарында емес, әр түрлі тақырыпта, жүйлеп, саралап жазуды дағдыға айналдырды
(28(.
Рефлекциялық әрекеттер баысында оқытудың жолдары талданады, өзіндік
шешім қабылдауға жағдай туғызады. Сөйтіп, бала өзін-өзі дамыту, тәрбиелеу,
өз әрекеттерін ұйымдастыру мүмкіндігін алады. Өз ерекшелігі мен деңгейін
таниды.
Міне, осы жолда қойын дәптерді жазудың маңыздылығы зор.
Еркін жазу – бұл әдісті сын тұрғысынан ойлау жобасындағы сабақтың
үшінші ой толғаныс кезеңінде пайдалану тиімді. Мұғалім сабақ бойына
қарастырылған жаңа ақпарат жайлы, одан алған әсерін, не үйренгенін, нені
әлі де біле түсу керек екенін т.б. жайлы өз пікірін қағаз бетіне түсіруді
тапсырады. Жазуға уақыт береді. Уақыт аяқталған кезде оқушылар өз
жазғандарымен топ мүшелерін таныстырады. Ең жақсы деп танылған жұмысты
ұжымда оқуға болады.
Оқушыларды алған білімдерін қорытуға, оған сын көзбен қарап, ойын
түйіндеуге үйрететін бұл әдісті кез келген сабақта қолдануға болады.
Біздің жобаның ең басты мақсаты баршаға мәлім: ол – шәкірттерімізді ойлау
білігін дамыту. Бұл ұмтылыс сонымен бірге оларда өзін-өзі тану дағдысын да
қалыптастырады. Әр кезде оқушы өзіне құлақ салып, ішкі әлемін түсініп, оны
түсіндіруге ұмтылғаны жөн. Сайып келгенде, бұл – адам өмрінің ең басты
мақсаттарының бірі де шығар. Адамзат ұстаздары, ғұламалар кезінде Өзіңді
таны! деп бекер үндеу тастамаған емес пе?! Көне Қытай данасы Конфуций
Өзгені таныған адам – данышпан, ал өзін таныған адам бүкіл Әлемді билейді
деп айтқан екен.
Мұнымен қоса егер шәкіртімізге өзінің дербес, ешкімге де ұқсамайтын,
оған ғана тән ойларын қағаз бетіне түсіру қызық болатын болса, оларды
жолдастарына жеткізіп, құрбы-құрдастарының жағымды, позитивті пікірлерін
естуге, кошеметіне бөлінуге асық болса, пікірлері мен ұсыныстарын қымбат
бағалап, оларды осы тақырыптағы жазбасын кемелдендіруде және басқа да
жұмыстарды жазғанда септігін тигізетіндігін біліп, қолданатын болса, осының
өзі оны әрқашан да жазуға ынталандырып отыратын шығар.
Жазу дегеніміз жаңа нәрсе құрастыру, ол – конструктивтік әрекет,
шығармашылық. Жазу деструкцияға, яғни қиратуға, жоюға, бұзуға, қарама-
қарсы, ал конструктивизм мүмкін адамның ең басты адами қасиеті шығар.
Жазғанда біз шығарушымыз, жаратушымыз, тудырушымыз. Жаңа нәрсені, туындыны
дүниеге әкелу бақыты бізге жаратылысымыздан берілген болар. Оның дәлелі
ретінде осы әрекетттің ерекше бағаланатындығын келтірер едім. Шындығында да
біз шығара білетін адамды қастерлейміз емес пе? Адам қолынан шыққан
туындыға тамсанамыз, ол біздің эстетикалық сезімдерімізге мейлінше әсер
етеді. Онымен таныса отырып, бір өзімізді бүкіл адамзаттың бір бөлігі
ретінде, бүкіл адамзатқа қатысымызды сезінеміз (29(.
Екіншіден, неліктен жазу формаларын, оның ішінде эссені
түрлендірмеске. Мәселен, мен өз сабақтарымда сұрақтан басталып, сұрақтан
аяқталатын эссені жиі қолданамын. Алдымен оқушы берілген тақырып бойынша
сұрақ құрастырылады. Мен Сұрақты кімге қоюға болады? деп сұрағанымда,
оқушылар Өзіме, оқытушыға, бір-бірімізге, сұрақ ешкімге бағытталмай,
риторикалық та болуы мүмкін деп жауап қатқанды. Ең бастысы олар сұрақтың
танымдық қасиеті жоғары екендігін мойындап, тіпті сұрақ қоюдың жауап
беруден күрделіліген көздерін жеткізгендей болады. Осыдан соң оқушы өзі
айқындаған сұрақ төңірегінде ой қозғап, оны қағаз бетіне түсіріп, жазу
соңында тағы да бір сұрақ келтіреді.
Эссенің сұраққа негізделген басқа да түрін қолданамын. Алдымен
оқушылар сабақ тақырыбы бойынша өздерін еркеше толғандырған мәселе бойынша
бір немесе екі-үш сұрақ жазады. Содан кейін парақтар оң жақта отырған
оқушыларға ысырылады да олар жолдастарының сұрақтарына жауап жазады. Бұл
жұмыс оқушылардың бір-бірінің мұқтаждарына деген ықылас қалыптастырып, бір-
бірін тыңдауға жұмылдыратын сияқты. Қызық емес пе жолдасың көтерген
мәселеге өз түсінігіңді келтірген?!
Бұдан басқа сабақтарда кубик көмегімен Блум таксономиясының таным мен ойлау
деңгейлері тұрғысынан жазған да тиімді. Мысалы, тақырып туралы алдымен бір
жарым екі минуттай уақытта Проблеманы сипатта деген тапсырма бойынша
жазып болған соң, ары қарай таксономия өлшемдері бойынша берілген
тапсырмаларды жазбаша орындай беруге болады: Проблеманы салыстыр, Қалай
пайдалануға болады?, Құрамдас бөліктері қандай?, Проблеманы шешу
жолдарын келтіріңіз, Проблема шешудің тиімділігі қандай? (30(.
Авторға сұрақ қою стратегиясы баршамызға мәлім. Осы қалыпта авторға,
топтағы жолдасына, оқытушыға хат жазу тиімді болар. Сол сияқты таныс
стратегияларды түрлендіріп жіберуге болады. Мысалы, Елес құшағында
тәсілінде оқушылардың фантазиясын сұрақтар арқылы бір проблемаға бағыттауға
болады: Партаға жатып, барлық проблемалардан арылып, тек бүгінгі сабаққа
ниеттеліңіздер. Тақырып бойынша Сізді ерекше толғандырған бір сұрақты
таңдап алыңыз. Ол туралы не жазасыз? Жазудың формасы қандай болмақ?
Проблеманы қалайша айқындайсыз? Оны шешудің жоларын қарастырыңыз. Шешім
Сіздің өміріңізде қолданыс табады деп ойлайсыз ба?
Жазу тапсырмасын INSERT кестесінің тапсырмаларымен ұштастырған да тиімді.
Оларға жауапты кесте түрінде және де жеке сөз бен тіркестерді келтіру
арқылы емес, бірінен соң біріне кезекпен және жүйелі сөйлемдер арқылы
беруге де болады: алдымен оқушылар бұрын білетін, таныс ақпаратты бірнеше
минут аумағында жазып, одан соң осы сабақта танысқан жаңа мәліметтерді
келтіреді, осыдан кейін өзінің бұрынғы түсініктеріне қайшы мағлұматтар
төңірегінде ой қозғаған соң түсініксіз немесе келіспейтін я сұрақ, күмән
туғызатын, тағы да білгісі келетін сабақтың жәйттері мен мәселелрі туралы
жазуы керек (31(.
Концптуалды кесте, Венн, Х,М,У,Т,W кестелері мен диаграмаларын тура осылай
түрлендіруге болады. Әдете бұл кестелерді толықтырғанда жеке сөздер мен сөз
тіркестерін қолданамыз. Алайда оларды толымды жасауға да болады: оқушылар
мұнда өз ойлары мен пайымдауларын сөйлем арқылы құрастырған тиімді. Солай
бола тура оқушылар берілген ұғымдардың байланысы туралы өзіндік ойларын
қағазға түсірууі керек (32(.
Кубизм стратегиясы да оқыту стратегиясына жатады. Кубизм тақырыпты
түрлі қырынан қарастыруға көмегін тигізеді. Онда ойлау, жазу, оқу
әрекеттері қатар жүреді. Бұл әдіс мына жүйе бойынша жүзеге асырылады:
суреттеңіз – салыстырыңыз – зерттеңіз – ойыңызды айтыңыз – қолданыңыз –
талқылаңыз – шешім қабылдаңыз – жауап беріңіз. Кубизм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz