Бейімделушіліктің пайда болу жайы
І.Кіріспе.
ІІ.Негізгі бөлім:
1.1. Бейімделушіліктің пайда болу жайы
1.2. Бейімделушіліктің түрлері
1.3. Адам организмінің тіршілік ортасына бейімделуі.
1.4. Организмнің қоршаған орта жағдайларына бейімделу ерекшеліктері.
ІІІ.Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
ІІ.Негізгі бөлім:
1.1. Бейімделушіліктің пайда болу жайы
1.2. Бейімделушіліктің түрлері
1.3. Адам организмінің тіршілік ортасына бейімделуі.
1.4. Организмнің қоршаған орта жағдайларына бейімделу ерекшеліктері.
ІІІ.Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Бейімделушілік деп ағзалардың (популяция мен түрдің) нактылы орта жағдайларында тіршілік етіп ұрпак калдыруын камтамасыз ететін арнайы касиетгердің пайда болуын айтады. Бейімделушіліктің калыптасуы түкым куалайтын өзгергіштік пен сүрыптауға тікелей байланысты. Өйткені, түкым куалайтын өзгергіштік бейімделушілікке элементарлык эволюциялык материал болса, сүрыпталу —эволюциялыкжағдай болыгі табылады. Кез келген популяциядағы немесе биогеоценоздағы кандай да бір жағымды фенотиптік өзгерісті бейімделушілік деп карауға болмайды. Популяция дараларында сол ортаға сәйкес арнайы белгі калыптасканда ғана бейімделушілік жөнінде айтуға болады. Құстардын ұшуға, балыктардың жүзуге ыңғайлы келуі, ал топырак астында тіршілік ететін жануарлардың сезім мүшелерінің нашар жетілуі, күрек тістерінің және алдыңғы аяктарының куатты болуы — бейімделушіліктің мысалдары. Өсімдіктердің куаңшылыкка немесе ылғалы мол жерлерге бейімделуі, сол сиякты айкас тозанданатын өсімдіктердің жел немесе бунакденелілер аркылы тозандануға бейімделуі. Ағзалардың көбею каркындылығыныңтүрліше болуы сол түрдің немесе популяцияның өзін-өзі сақтап калуға бейімділігі деп түсіну кажет. Оны мына мысалдан байқаймыз. Көбейіп, даму барысында үрпактарының кырылып калу мүмкіндігі жоғары даралар уылдырығы мен жүмырткаларын, түкымдарға көп салады. Адам ішегінде паразиттік тіршілік ететін цепеньдердің жетілген әр бөлігінде 175 мың жүмыртка болса, аскариданың аналығы үшкіркүрт тәулігіне 240 мың жүмыртка салады, ал треска балығы 4 млн- ға жуык уылдырык шашып, бір көкнәр өсімдігінде 32 мындай тұкым түзіледі. Керісінше, үрпағына камкорлыкжасау инстингі баромырткалы жануарларда саны айтарлыктай аз болады. Кейбір күстар аз жұмыртка салып, оны аталығы мен аналығы кезек-кезек басып шығарады.
1) «Экология» ;И.Н.Пономарева; «Вентана граф»; 2001жыл
2) «Адам физиологиясы»; Х.К.Сәтбаева; Ж.Б.Нілдібаева; Ө .А.Өтепбергенов, Алматы; «Білім»; 1995 жыл
3) «Адаптация человека и животных к экстримальным условиям внешней среды»; Ред:Агаджанян Н.А.; Москва 1985 год
4) «Биологические ритмы растущего организма» ; Доскин В.А.
2) «Адам физиологиясы»; Х.К.Сәтбаева; Ж.Б.Нілдібаева; Ө .А.Өтепбергенов, Алматы; «Білім»; 1995 жыл
3) «Адаптация человека и животных к экстримальным условиям внешней среды»; Ред:Агаджанян Н.А.; Москва 1985 год
4) «Биологические ритмы растущего организма» ; Доскин В.А.
Мазмұны
І.Кіріспе.
ІІ.Негізгі бөлім:
1. Бейімделушіліктің пайда болу жайы
2. Бейімделушіліктің түрлері
3. Адам организмінің тіршілік ортасына бейімделуі.
4. Организмнің қоршаған орта жағдайларына бейімделу ерекшеліктері.
ІІІ.Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
1.1.Бейімдеушіліктің пайда болу жайы
Бейімделушілік деп ағзалардың (популяция мен түрдің) нактылы орта
жағдайларында тіршілік етіп ұрпак калдыруын камтамасыз ететін арнайы
касиетгердің пайда болуын айтады. Бейімделушіліктің калыптасуы түкым
куалайтын өзгергіштік пен сүрыптауға тікелей байланысты. Өйткені, түкым
куалайтын өзгергіштік бейімделушілікке элементарлык эволюциялык материал
болса, сүрыпталу —эволюциялыкжағдай болыгі табылады. Кез келген
популяциядағы немесе биогеоценоздағы кандай да бір жағымды фенотиптік
өзгерісті бейімделушілік деп карауға болмайды. Популяция дараларында сол
ортаға сәйкес арнайы белгі калыптасканда ғана бейімделушілік жөнінде айтуға
болады. Құстардын ұшуға, балыктардың жүзуге ыңғайлы келуі, ал топырак
астында тіршілік ететін жануарлардың сезім мүшелерінің нашар жетілуі, күрек
тістерінің және алдыңғы аяктарының куатты болуы — бейімделушіліктің
мысалдары. Өсімдіктердің куаңшылыкка немесе ылғалы мол жерлерге бейімделуі,
сол сиякты айкас тозанданатын өсімдіктердің жел немесе бунакденелілер
аркылы тозандануға бейімделуі. Ағзалардың көбею каркындылығыныңтүрліше
болуы сол түрдің немесе популяцияның өзін-өзі сақтап калуға бейімділігі деп
түсіну кажет. Оны мына мысалдан байқаймыз. Көбейіп, даму барысында
үрпактарының кырылып калу мүмкіндігі жоғары даралар уылдырығы мен
жүмырткаларын, түкымдарға көп салады. Адам ішегінде паразиттік тіршілік
ететін цепеньдердің жетілген әр бөлігінде 175 мың жүмыртка болса,
аскариданың аналығы үшкіркүрт тәулігіне 240 мың жүмыртка салады, ал треска
балығы 4 млн- ға жуык уылдырык шашып, бір көкнәр өсімдігінде 32 мындай
тұкым түзіледі. Керісінше, үрпағына камкорлыкжасау инстингі баромырткалы
жануарларда саны айтарлыктай аз болады. Кейбір күстар аз жұмыртка салып,
оны аталығы мен аналығы кезек-кезек басып шығарады.
Сүткоректілердің барлығы дерлік баласына камкорлык жасайды.
1.2.Бейімдеушіліктің түрлері
Бейімделудін бұл түрі ашык жерлерде тіршілік ететін ағзалардың жауынан
корғану белгісі. Көптеген көбелектер мен баска да бунакденелілерді
канатгарының, денесініңтүрлі- түсті болуына сәйкес өсімдіктер арасынан
ажырату киын. Кейбір коңыздар, шегіртке және жүлдызкұрттар жасыл ренді
болады. ұясын ашық жерлерге салатын құр, шіл сияқты құстардың ұясында
отырған аналығын бірден анғару мүмкін емес. Киыр солтүстіктегі жануарлардың
кәпшілігінің реңі акболып келеді — акаю, аккүр, т. б. Орманды, далалы
жерлерде тіршілік ететін жануарлар әр түрлі жолакты, теңбілді белгілерімен
ерекшеленеді. Мысалы, зебр, жираф, жолбарыс, жыланның түстері мекен
ортасындағы жарык пен көлеңке дақтарыныңтезалмасып отыруына сәйкес келеді.
Мұндай бүркеніш реңнің қалыптасуы — эволюциялық элементарлық жағдайлар
әрекетінің нәтижесі деп карау керек. Оған мысал ретінде кәдімгі дәуітті
алайық. Оның алғашқы ата тегі кепкен жапыракка ұксамаған және корегі де
басқа болуы мүмкін. Кандай да бір жағдайдың әсерінен олардың тіршілік
ортасы езгереді делік. Табиғатга үнемі болып тұратын
мутациялықезгергіштіктің нәтижесінде бір дараның денесінде коңыр дак немесе
канаттарында жапырак жүйкелеріне ұксас иректелген сызыктар пайда
болды.Бунакденелілермен коректенетін кұстардың дәуітті кепкен жапырак
арасынан байкауы киынға түсті. Олай болса, популяңиядағы көптеген
даралардың ішінен тіршілік күрес пен табиғи сұрыпталудын нәтижесінде кұрғак
жапыракка көбірек ұксағандары тірі калады, калғандарын жаулары жеп кояды.
Бұл пайдалы белгі ұзак уакыт ұрпактан-ұрпакка беріле отырып ен сонында
айналадағы ортанын реңіне толык ұксаған даралар түзіледі.
Жасырушы рең жануар- лардын дене пішіні мен реңі тұрғысынан айналадағы
заттарға сәйкес келуі 83. Мысалы, тропиктік орманда тіршілік ететін
жыландарды ондағы лианалардан ажырату мүмкін емес. Судағы калын балдырлар
арасынан теңіз атбасы мен инебалыкты ажырату да онайға сокпайды Ағаш
дінінде кездесетін коныздар, өрмекшілер, кебелектер кыналарға өте ұксас
болғандыктан, байкалмайды.
Мүр көбелегінін жүлдызкұрты бүтакка ұксайды. Бразилияда тіршілік ететін
жапырак-балық өлі жапыракка үксас, тек айырмасы ол реңін өзгерте алады.
Каллиматуысынажататын көбелектің канаттарынын пішіні мен жүйкеленуі
жапыракка өте ұксас болады.
Жасырушы рен. Кейбір омырт- калыларда көзін жасыратын кара жолактын болуы.
А — балык, Ә — жылан, Б — бака, В — сүткоректі.
Сақтандырушы рең — көбінесе улы және шағатын жәндіктерге тән белгі. Улы
жылан, сона мен аралар әр түрлі жолакты ашык реңіне байланысты бірден
ерекшеленіп көзге түседі. Бұлардың канында улы немесе жағымсыз иісті
затболатындыктан, жаулары жемейді 85. Мысалы, бүзаубастың үстінгі канаты
жасырушы реңді, астынғы канаттары сактандырушы ренді болады. Кауіп төнген
кезде алдынғы канаттарын көтеріп жіберіп, оның астындағы ашык түсті
сактандырушы реңі бар канаттарын жайып, жауын үркітіп жібереді.
Қорғаныш рең (мимикрия) — кауіпсіз, жәндіктердің пішіні, реңі, мінез-
кылығы тұрғысынан улы, шағатын кауіпті жәндіктерге ұксастығы. Мысалы,
кейбір шыбындардын (шағатын сона) араға ұксауы, улы емес жыланнын улы
жыландарға ұксауы. Бейімділіктін бұл түрі корғана алмайтын әр түрге жататын
дараларда біркелкі мутациялар олардың тірі
калауына мүмкіндік беретін белгі деп түсіндіріледі 86. Өсімдіктердің де дәл
осындай алуан түрлі бейімделушілік белгілерін атауға болады.
Сона
Реңі және пішіні сонаға уксас
Соналарга еліктеген шыбындар мимикриясы.
шыккан үшкыш балыкты ауада альбатрос кағып алып жеп кояды. Кірпінін инелері
Бейімделушіліктің салыетырмалы сипаты. Табиғатта тіршілік жағдайларына
абсолютті бейімделген формалар жок. Ағзаның тірі калуына кез келген
бейімделу тек арнайы орта жағдайларына ғана жәрдемдесе алады. Бірак сонын
өзінде де ол салыстырмалы сипатта болады. Егер тіршілік жағдайлары өзгерсе,
бейімділік белгілері пайдасыз болып калады. Тасбаканың сауыты оны
жауларынан жаксы корғай алады. Бірак жырткыш күстар тасбаканы оте биікке
котеріп, жерге тастап жібереді де, быт-шыт болып сынған сауыт ішінен
босаған денені алып жейді. Ак күр кыстың ашык күндері кар бетіне түскен өз
көлеңкесімен корініп калады. Жырткыш балыктардан кашып, су бетіне шоршып
Әр түрлі жануарлардын айбарлану калпы.
оны жауларынан жаксы корғағанымен, үкі кірпі денесін бірнешеге бөліп, әр
бөлікті инесімен коса жеп кояды.
Бейімділіктін салыстырмалы сипатга болуына, жануарлардағы көгітеген
рудиментгер мен атавизм белгілері дәлел бола алады. Мысалы, кейбір
күстардын канаты рудимент түрінде сакталып, үшу кызметін аткармайды,
жылкынын коламса сүйегінін болуы, күрлыкка бейімделген тау казынын
саусактарынын арасында жарғактын болуы, маймылдар мен адамда үшінші
кабактын сакталуы, т. б. Бейімделушіліктін салыстырмалы сипатын,
органикалык дүниенін жойылып біткен формалары да айкын дәлелдейді.
1.3.Адам организмінің тіршілік ортасына бейімделуі.
Адамдардың ортамен өзара әрекеттесуі басқа тірі тіршіліктері сияқты
организмді жауапты реакцияларға шақырады және мекен ортасының шартты
белгілерінің комплекстерін әр түрлі тіршілік мумкіншіліктерімен қамтамасыз
етеді. Бұл жауапты реакциялардың барлығы басқа тірі тіршіліктеріндегідей
анатомиялық, морфологиялық, физиологиялық, мінез-құлықтық, өмір ырғағының
қасиеттерінен туады. Бірақ ақыл- парасатымен және әлеуметтенуімен Ното
sapiens бұл қасиеттерді әрекеттік қабылдауымен жауып жібереді. Адам мен
қоршаған орта арасында биологиялық, әлеуметтік қасиеттер, яғни, өмір
бейнесі, денсаулық жағдайы, еңбекке қабілеттілігі, мәдениеті, тұратын
жерінің географиясы деген сияқты әр түрлі байланыстар мен қарым қатынастар
тұрады .
Адам мен қоршаған орта арасындағы өзара әрекеттесуді антропоген
позициясынан, медицинадан және социологиядан қараған. қорытындысында үлкен
факторлық жиектеу жүйесіндегі материал құрылды: "Адам-табиғатқоғам". Соңғы
60-шы жылдардан бастап адам биологиясына, әсіресе адаптацияның пайда
болуына байланысты әр түрлі қызығушылықтар туды. қорытындысына, бұл
қызығушылықтан екі ғылым бағыты құрылды: адам экологиясы және әлеуметпк
экология .
Адам экологиясы бұл, яғни адамдар экологиясы, ал әлеуметтік экология бұл
ұғыну, мәнін түсіну, яғни адамдардың табиғатта, қоғамда не істейтіні.
Д.Маркович жазғандай, әлеуметтік экология қоғамның табиғатпен және қоғам
ортасымен қарым қатынасын қарастырады.
Қазіргі жағдайда адам экологиясы қоршаған ортамен өзара қарымқатынасын
оның қорғаныс функцияларын, бейімделуін, механизмін, адам организмінің әр
түрлі жағдайдағы функцияларын зерттейді. қысқаша айтқанда, клеткалық,
организмдік және бейімделу механизмінің түрлік популяциясын, бейімделудің
қалыпты өзгеруін, реадаптация процесі және экстрементальды фактордың
әсерінің организмге қорғаныс реакцияларына келуін оқытады.
Адаптация ( латынша, бейімделу) термині бұрыннан қолданыста. Бұл
жайлы әр түрлі түсінік бар. Мысалы, бейімделгіштік бұл эволюция барысында
қалыптастыру деген. Олар тек өзгеше морфологиялық скелеттерінің
құрылысымен, бұлшықеттерімен, аяқ қолдарымен, миларымен және Т.б. бітпейді,
сонымен қоса адамның өзіне тән физиологиялық иілімді түрде болады. Басқаша
айтқанда, бейімделгіштік бұл қоршаған ортаға адамның популяциялық турлік
жағдайдағы бейімделудің әсер ету көрсеткіші. Сондықтан бейімделгіштікті
кейде эволюциялық бейімделу деп те атайды.
Ал бейімделгіштік үнемі қоршаған жағдайында өзгермелі және жеке адам
немесе нақты адамның тіршілік мумкіндігін қамтамасыз ету, белгілі бір
генотипті өзгеше сиюминутты реакциялары мен белгілерін бейнелейді. Онда
бейімделгіштік бұл қоршаған орта жағдайына организмнің бейімделу қасиеті.
Тарихи эволюциялық адамның қасиетін қалыптасыру процесінде ғылыми
биологиялық зерттеулерде адамның пайда болуы антропология.
Антропология адамның сол уақыттағы кеңістіктегі вариациясын, тұратын
жерінің географиялық адамға тәуелділігінің ерекшеліктері, лайықты
ландшафтқа, табиғи факторлардың комплексіне бейімдеу. Байтақ нақты
материалдарда қазіргі уақытта ара қатынас тәуелділігі географиялық
аймақтан, климаттан, геохимиялық және геофизикалық жағдайлар данекендігі
дәлелденді .
Байқауға болады, биологияда, әсіресе зоологияда нәсіл деген сөз кейде
түршенің тобын көрсету үшін қолданылады (мысалы: тұқым, сорт, ұрпақ). Бұл
терминді адам затына қолданғанда кейде дұрыс қолданбайды, бұданшығатыны
реакциялық, нәсілшілдік доктриналық тазалыққа және анықталған топтың
артықшылдығына басқа топтың алдында бір топтың басым болуы және оларды
қанау. Сондықтан әйгілі адам экологиясының облысын зерттеушілер бұл нәсіл
терминін көп қолданбайды, орнына популяция терминін қолданады. Популяция
(латынша халық, тұрғындар) көбіне билогиялық ішкі түр топтарының барлық
тірі организмнің және адамның да ерекшеліктерін бейнелейді.
Адам организм сияқты басқа тірі тіршіліктерге ұқсас, климатқа,
геохимиялық ортаға және жер планетасының қасиеттеріне, әр түрлі
популяциялардың өзгешелік құрылысына және физиологиялық процестерге
бейімделе алады. Мысалы, арктика тұрғындары денесінің үстіңгі жағының
үлкендігімен, аяқ жағының қысқартылғандығымен, дене бітімінің көбірек
тығыздылығымен және заттарды жақсы алмастыруымен көрінеді. Бұл қасиеттер
нәсілдік тиесілі болуына қарамастан адамдарда да бақыланады. Мұрынның
көлденең вариациясының тәуелділігі температураның жылдық қарқындылығына,
күн сәулесінің радиациясына және жергіліктің кеңдгпне, яғни мұрынның
көлденең максималы ылғалды тропикалық аймақтарға аборигендерде, ал минималы
салқын регионда тұратындарда, яғни Скандинавияда, Аляскада, Гренландияда
тұратындарда бақыланатыны анықталды.
Адамның дене құрылысының геохимиялық орта жағдайларына тәуелділігі
анықталды. Мысалы, макро және микроэлементтердің жерге скелеттің
минерализация деңгейінде ғана әсер етпейді, сонымен қоса оның мөлшеріне,
кейбір бөлімдердің формаларына да әсер етеді. Т.И.Алексеев (1968 ) қаңқаның
вариациясының мөлшерін қарай отырып, солтүстік-батыс Еуропа бөлімінде
орналасқан Ресейдің 6 геохимиялық позициясында фосфор, алюминий, темірдің
ынталандыру процестерінің, басының, бетінің, кең көлемдерінің және
тұлғасының ұзындығы және басының диаметрінің позитивті байланыс арасында
кемшіліктердің тіршілік ететінін айқындаған. Химиялық стимуляторлар көп
мөлшерде болатын аудандарда адамдардың басының және бойының үлкендігімен
ерекшеленеді. Ал кремний минералдары аз мөлшерде, ауыр тиетін процестерде,
керісінше, тұлғаның ұзындығы қысқа, бет өлшемі майда, бас сүйектері кең
және қысқа болады. Бұл мысалдар кейбір адам популяциясының тұлға құрылысы
геохимиялық ситуациямен және тағамдармен ерекшеленеді. Бүны экологиялық
аймақ нақтылайды.
Тағы да адам тұлғасының салмағы мен климат арасындағы тәуелділікте
қолданылады. Құрылғы сияқты климатқа, әсірісе әр түрлі популяциядағы
адамдардың дене бітімдерінің айырмашылықтары байқалады. Бұл айырмашылықтар
барлық сызықта Бергман (1847) мен Алленаның (1877) ережелеріне бағынады.
Бергманның ережесінде бір политипикалық түрдің соңында жылы қанды
жануарлардың тұлғасының көлемінің ұлғаюы көбіне қоршаған ортаның
температурасының төмендеуінен болады. Ал Алленаның ережесінде жылы қанды
жануарлардың түрлеріндеп тенденция ұлғаюы қоршаған орта температурасының
жоғарылануынан тұлға бейімдерінің (құйрық, құлақтар ) қойылатыны
бақыланады. қатарда көрсетілгендей, адам тұлғасының формалары мен өлшемдері
де осы ережелерге бағынады. Барлық континенттердің ыстық популяциялық
елдерінде адам тұлғасының орта шасалмағы салқын климат популяциясында
тұратындардан төмен. Мысалы, экваторлық аймақтағы адамдардың тұлға
популяциясының салмағы арктикалық аймақтарда тұратындарға қарағанда төмен.
Тропикалық африкадағы қара нәсілділердің қара терілерінің құрамында меланин
бар, олардың бұйра шаштар, кең мұрындары, қалың еріндері күн сәулесінен
қорғайды. Тропикалық тұрғылықты тұрғындарынан жерсінген еуропалықтарға
қарағанда тер аз бөлінеді. Монголоидты адамдардың популяциясының басқа
сызба нұсқалары: тік, қатты шаштары, еркектерінде аз жайылған сақалдары,
жалпақ беттері, кішкентай мұрындары, қабақ үсті иіні, қысқа және шұқырлы
қастары, жалпақ көздері қатты жел жағдайынан және Азиядағы климаттаң тез
өзгеруінен, тегіс, сүйір үсті үсуге ұшыраған сияқтылардан сақтайды. Кейбір
ерекшеліктер арасында популяция мен генотиптер анықталады. Дегенмен,
нәсілдікке тәуелсіз дене бітімінің байланысы климаттық жағдайларда тіршілік
ете береді.
Бір ыстық климатты ортада Азия мен Еуропа тұрғындарының биологиялық
парметрлерін салыстыру
Параметр Азиялық топтар Еуропалық топтар
Орташа салмақ (кг) 55 80
Калория шығыны (1 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Кіріспе.
ІІ.Негізгі бөлім:
1. Бейімделушіліктің пайда болу жайы
2. Бейімделушіліктің түрлері
3. Адам организмінің тіршілік ортасына бейімделуі.
4. Организмнің қоршаған орта жағдайларына бейімделу ерекшеліктері.
ІІІ.Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
1.1.Бейімдеушіліктің пайда болу жайы
Бейімделушілік деп ағзалардың (популяция мен түрдің) нактылы орта
жағдайларында тіршілік етіп ұрпак калдыруын камтамасыз ететін арнайы
касиетгердің пайда болуын айтады. Бейімделушіліктің калыптасуы түкым
куалайтын өзгергіштік пен сүрыптауға тікелей байланысты. Өйткені, түкым
куалайтын өзгергіштік бейімделушілікке элементарлык эволюциялык материал
болса, сүрыпталу —эволюциялыкжағдай болыгі табылады. Кез келген
популяциядағы немесе биогеоценоздағы кандай да бір жағымды фенотиптік
өзгерісті бейімделушілік деп карауға болмайды. Популяция дараларында сол
ортаға сәйкес арнайы белгі калыптасканда ғана бейімделушілік жөнінде айтуға
болады. Құстардын ұшуға, балыктардың жүзуге ыңғайлы келуі, ал топырак
астында тіршілік ететін жануарлардың сезім мүшелерінің нашар жетілуі, күрек
тістерінің және алдыңғы аяктарының куатты болуы — бейімделушіліктің
мысалдары. Өсімдіктердің куаңшылыкка немесе ылғалы мол жерлерге бейімделуі,
сол сиякты айкас тозанданатын өсімдіктердің жел немесе бунакденелілер
аркылы тозандануға бейімделуі. Ағзалардың көбею каркындылығыныңтүрліше
болуы сол түрдің немесе популяцияның өзін-өзі сақтап калуға бейімділігі деп
түсіну кажет. Оны мына мысалдан байқаймыз. Көбейіп, даму барысында
үрпактарының кырылып калу мүмкіндігі жоғары даралар уылдырығы мен
жүмырткаларын, түкымдарға көп салады. Адам ішегінде паразиттік тіршілік
ететін цепеньдердің жетілген әр бөлігінде 175 мың жүмыртка болса,
аскариданың аналығы үшкіркүрт тәулігіне 240 мың жүмыртка салады, ал треска
балығы 4 млн- ға жуык уылдырык шашып, бір көкнәр өсімдігінде 32 мындай
тұкым түзіледі. Керісінше, үрпағына камкорлыкжасау инстингі баромырткалы
жануарларда саны айтарлыктай аз болады. Кейбір күстар аз жұмыртка салып,
оны аталығы мен аналығы кезек-кезек басып шығарады.
Сүткоректілердің барлығы дерлік баласына камкорлык жасайды.
1.2.Бейімдеушіліктің түрлері
Бейімделудін бұл түрі ашык жерлерде тіршілік ететін ағзалардың жауынан
корғану белгісі. Көптеген көбелектер мен баска да бунакденелілерді
канатгарының, денесініңтүрлі- түсті болуына сәйкес өсімдіктер арасынан
ажырату киын. Кейбір коңыздар, шегіртке және жүлдызкұрттар жасыл ренді
болады. ұясын ашық жерлерге салатын құр, шіл сияқты құстардың ұясында
отырған аналығын бірден анғару мүмкін емес. Киыр солтүстіктегі жануарлардың
кәпшілігінің реңі акболып келеді — акаю, аккүр, т. б. Орманды, далалы
жерлерде тіршілік ететін жануарлар әр түрлі жолакты, теңбілді белгілерімен
ерекшеленеді. Мысалы, зебр, жираф, жолбарыс, жыланның түстері мекен
ортасындағы жарык пен көлеңке дақтарыныңтезалмасып отыруына сәйкес келеді.
Мұндай бүркеніш реңнің қалыптасуы — эволюциялық элементарлық жағдайлар
әрекетінің нәтижесі деп карау керек. Оған мысал ретінде кәдімгі дәуітті
алайық. Оның алғашқы ата тегі кепкен жапыракка ұксамаған және корегі де
басқа болуы мүмкін. Кандай да бір жағдайдың әсерінен олардың тіршілік
ортасы езгереді делік. Табиғатга үнемі болып тұратын
мутациялықезгергіштіктің нәтижесінде бір дараның денесінде коңыр дак немесе
канаттарында жапырак жүйкелеріне ұксас иректелген сызыктар пайда
болды.Бунакденелілермен коректенетін кұстардың дәуітті кепкен жапырак
арасынан байкауы киынға түсті. Олай болса, популяңиядағы көптеген
даралардың ішінен тіршілік күрес пен табиғи сұрыпталудын нәтижесінде кұрғак
жапыракка көбірек ұксағандары тірі калады, калғандарын жаулары жеп кояды.
Бұл пайдалы белгі ұзак уакыт ұрпактан-ұрпакка беріле отырып ен сонында
айналадағы ортанын реңіне толык ұксаған даралар түзіледі.
Жасырушы рең жануар- лардын дене пішіні мен реңі тұрғысынан айналадағы
заттарға сәйкес келуі 83. Мысалы, тропиктік орманда тіршілік ететін
жыландарды ондағы лианалардан ажырату мүмкін емес. Судағы калын балдырлар
арасынан теңіз атбасы мен инебалыкты ажырату да онайға сокпайды Ағаш
дінінде кездесетін коныздар, өрмекшілер, кебелектер кыналарға өте ұксас
болғандыктан, байкалмайды.
Мүр көбелегінін жүлдызкұрты бүтакка ұксайды. Бразилияда тіршілік ететін
жапырак-балық өлі жапыракка үксас, тек айырмасы ол реңін өзгерте алады.
Каллиматуысынажататын көбелектің канаттарынын пішіні мен жүйкеленуі
жапыракка өте ұксас болады.
Жасырушы рен. Кейбір омырт- калыларда көзін жасыратын кара жолактын болуы.
А — балык, Ә — жылан, Б — бака, В — сүткоректі.
Сақтандырушы рең — көбінесе улы және шағатын жәндіктерге тән белгі. Улы
жылан, сона мен аралар әр түрлі жолакты ашык реңіне байланысты бірден
ерекшеленіп көзге түседі. Бұлардың канында улы немесе жағымсыз иісті
затболатындыктан, жаулары жемейді 85. Мысалы, бүзаубастың үстінгі канаты
жасырушы реңді, астынғы канаттары сактандырушы ренді болады. Кауіп төнген
кезде алдынғы канаттарын көтеріп жіберіп, оның астындағы ашык түсті
сактандырушы реңі бар канаттарын жайып, жауын үркітіп жібереді.
Қорғаныш рең (мимикрия) — кауіпсіз, жәндіктердің пішіні, реңі, мінез-
кылығы тұрғысынан улы, шағатын кауіпті жәндіктерге ұксастығы. Мысалы,
кейбір шыбындардын (шағатын сона) араға ұксауы, улы емес жыланнын улы
жыландарға ұксауы. Бейімділіктін бұл түрі корғана алмайтын әр түрге жататын
дараларда біркелкі мутациялар олардың тірі
калауына мүмкіндік беретін белгі деп түсіндіріледі 86. Өсімдіктердің де дәл
осындай алуан түрлі бейімделушілік белгілерін атауға болады.
Сона
Реңі және пішіні сонаға уксас
Соналарга еліктеген шыбындар мимикриясы.
шыккан үшкыш балыкты ауада альбатрос кағып алып жеп кояды. Кірпінін инелері
Бейімделушіліктің салыетырмалы сипаты. Табиғатта тіршілік жағдайларына
абсолютті бейімделген формалар жок. Ағзаның тірі калуына кез келген
бейімделу тек арнайы орта жағдайларына ғана жәрдемдесе алады. Бірак сонын
өзінде де ол салыстырмалы сипатта болады. Егер тіршілік жағдайлары өзгерсе,
бейімділік белгілері пайдасыз болып калады. Тасбаканың сауыты оны
жауларынан жаксы корғай алады. Бірак жырткыш күстар тасбаканы оте биікке
котеріп, жерге тастап жібереді де, быт-шыт болып сынған сауыт ішінен
босаған денені алып жейді. Ак күр кыстың ашык күндері кар бетіне түскен өз
көлеңкесімен корініп калады. Жырткыш балыктардан кашып, су бетіне шоршып
Әр түрлі жануарлардын айбарлану калпы.
оны жауларынан жаксы корғағанымен, үкі кірпі денесін бірнешеге бөліп, әр
бөлікті инесімен коса жеп кояды.
Бейімділіктін салыстырмалы сипатга болуына, жануарлардағы көгітеген
рудиментгер мен атавизм белгілері дәлел бола алады. Мысалы, кейбір
күстардын канаты рудимент түрінде сакталып, үшу кызметін аткармайды,
жылкынын коламса сүйегінін болуы, күрлыкка бейімделген тау казынын
саусактарынын арасында жарғактын болуы, маймылдар мен адамда үшінші
кабактын сакталуы, т. б. Бейімделушіліктін салыстырмалы сипатын,
органикалык дүниенін жойылып біткен формалары да айкын дәлелдейді.
1.3.Адам организмінің тіршілік ортасына бейімделуі.
Адамдардың ортамен өзара әрекеттесуі басқа тірі тіршіліктері сияқты
организмді жауапты реакцияларға шақырады және мекен ортасының шартты
белгілерінің комплекстерін әр түрлі тіршілік мумкіншіліктерімен қамтамасыз
етеді. Бұл жауапты реакциялардың барлығы басқа тірі тіршіліктеріндегідей
анатомиялық, морфологиялық, физиологиялық, мінез-құлықтық, өмір ырғағының
қасиеттерінен туады. Бірақ ақыл- парасатымен және әлеуметтенуімен Ното
sapiens бұл қасиеттерді әрекеттік қабылдауымен жауып жібереді. Адам мен
қоршаған орта арасында биологиялық, әлеуметтік қасиеттер, яғни, өмір
бейнесі, денсаулық жағдайы, еңбекке қабілеттілігі, мәдениеті, тұратын
жерінің географиясы деген сияқты әр түрлі байланыстар мен қарым қатынастар
тұрады .
Адам мен қоршаған орта арасындағы өзара әрекеттесуді антропоген
позициясынан, медицинадан және социологиядан қараған. қорытындысында үлкен
факторлық жиектеу жүйесіндегі материал құрылды: "Адам-табиғатқоғам". Соңғы
60-шы жылдардан бастап адам биологиясына, әсіресе адаптацияның пайда
болуына байланысты әр түрлі қызығушылықтар туды. қорытындысына, бұл
қызығушылықтан екі ғылым бағыты құрылды: адам экологиясы және әлеуметпк
экология .
Адам экологиясы бұл, яғни адамдар экологиясы, ал әлеуметтік экология бұл
ұғыну, мәнін түсіну, яғни адамдардың табиғатта, қоғамда не істейтіні.
Д.Маркович жазғандай, әлеуметтік экология қоғамның табиғатпен және қоғам
ортасымен қарым қатынасын қарастырады.
Қазіргі жағдайда адам экологиясы қоршаған ортамен өзара қарымқатынасын
оның қорғаныс функцияларын, бейімделуін, механизмін, адам организмінің әр
түрлі жағдайдағы функцияларын зерттейді. қысқаша айтқанда, клеткалық,
организмдік және бейімделу механизмінің түрлік популяциясын, бейімделудің
қалыпты өзгеруін, реадаптация процесі және экстрементальды фактордың
әсерінің организмге қорғаныс реакцияларына келуін оқытады.
Адаптация ( латынша, бейімделу) термині бұрыннан қолданыста. Бұл
жайлы әр түрлі түсінік бар. Мысалы, бейімделгіштік бұл эволюция барысында
қалыптастыру деген. Олар тек өзгеше морфологиялық скелеттерінің
құрылысымен, бұлшықеттерімен, аяқ қолдарымен, миларымен және Т.б. бітпейді,
сонымен қоса адамның өзіне тән физиологиялық иілімді түрде болады. Басқаша
айтқанда, бейімделгіштік бұл қоршаған ортаға адамның популяциялық турлік
жағдайдағы бейімделудің әсер ету көрсеткіші. Сондықтан бейімделгіштікті
кейде эволюциялық бейімделу деп те атайды.
Ал бейімделгіштік үнемі қоршаған жағдайында өзгермелі және жеке адам
немесе нақты адамның тіршілік мумкіндігін қамтамасыз ету, белгілі бір
генотипті өзгеше сиюминутты реакциялары мен белгілерін бейнелейді. Онда
бейімделгіштік бұл қоршаған орта жағдайына организмнің бейімделу қасиеті.
Тарихи эволюциялық адамның қасиетін қалыптасыру процесінде ғылыми
биологиялық зерттеулерде адамның пайда болуы антропология.
Антропология адамның сол уақыттағы кеңістіктегі вариациясын, тұратын
жерінің географиялық адамға тәуелділігінің ерекшеліктері, лайықты
ландшафтқа, табиғи факторлардың комплексіне бейімдеу. Байтақ нақты
материалдарда қазіргі уақытта ара қатынас тәуелділігі географиялық
аймақтан, климаттан, геохимиялық және геофизикалық жағдайлар данекендігі
дәлелденді .
Байқауға болады, биологияда, әсіресе зоологияда нәсіл деген сөз кейде
түршенің тобын көрсету үшін қолданылады (мысалы: тұқым, сорт, ұрпақ). Бұл
терминді адам затына қолданғанда кейде дұрыс қолданбайды, бұданшығатыны
реакциялық, нәсілшілдік доктриналық тазалыққа және анықталған топтың
артықшылдығына басқа топтың алдында бір топтың басым болуы және оларды
қанау. Сондықтан әйгілі адам экологиясының облысын зерттеушілер бұл нәсіл
терминін көп қолданбайды, орнына популяция терминін қолданады. Популяция
(латынша халық, тұрғындар) көбіне билогиялық ішкі түр топтарының барлық
тірі организмнің және адамның да ерекшеліктерін бейнелейді.
Адам организм сияқты басқа тірі тіршіліктерге ұқсас, климатқа,
геохимиялық ортаға және жер планетасының қасиеттеріне, әр түрлі
популяциялардың өзгешелік құрылысына және физиологиялық процестерге
бейімделе алады. Мысалы, арктика тұрғындары денесінің үстіңгі жағының
үлкендігімен, аяқ жағының қысқартылғандығымен, дене бітімінің көбірек
тығыздылығымен және заттарды жақсы алмастыруымен көрінеді. Бұл қасиеттер
нәсілдік тиесілі болуына қарамастан адамдарда да бақыланады. Мұрынның
көлденең вариациясының тәуелділігі температураның жылдық қарқындылығына,
күн сәулесінің радиациясына және жергіліктің кеңдгпне, яғни мұрынның
көлденең максималы ылғалды тропикалық аймақтарға аборигендерде, ал минималы
салқын регионда тұратындарда, яғни Скандинавияда, Аляскада, Гренландияда
тұратындарда бақыланатыны анықталды.
Адамның дене құрылысының геохимиялық орта жағдайларына тәуелділігі
анықталды. Мысалы, макро және микроэлементтердің жерге скелеттің
минерализация деңгейінде ғана әсер етпейді, сонымен қоса оның мөлшеріне,
кейбір бөлімдердің формаларына да әсер етеді. Т.И.Алексеев (1968 ) қаңқаның
вариациясының мөлшерін қарай отырып, солтүстік-батыс Еуропа бөлімінде
орналасқан Ресейдің 6 геохимиялық позициясында фосфор, алюминий, темірдің
ынталандыру процестерінің, басының, бетінің, кең көлемдерінің және
тұлғасының ұзындығы және басының диаметрінің позитивті байланыс арасында
кемшіліктердің тіршілік ететінін айқындаған. Химиялық стимуляторлар көп
мөлшерде болатын аудандарда адамдардың басының және бойының үлкендігімен
ерекшеленеді. Ал кремний минералдары аз мөлшерде, ауыр тиетін процестерде,
керісінше, тұлғаның ұзындығы қысқа, бет өлшемі майда, бас сүйектері кең
және қысқа болады. Бұл мысалдар кейбір адам популяциясының тұлға құрылысы
геохимиялық ситуациямен және тағамдармен ерекшеленеді. Бүны экологиялық
аймақ нақтылайды.
Тағы да адам тұлғасының салмағы мен климат арасындағы тәуелділікте
қолданылады. Құрылғы сияқты климатқа, әсірісе әр түрлі популяциядағы
адамдардың дене бітімдерінің айырмашылықтары байқалады. Бұл айырмашылықтар
барлық сызықта Бергман (1847) мен Алленаның (1877) ережелеріне бағынады.
Бергманның ережесінде бір политипикалық түрдің соңында жылы қанды
жануарлардың тұлғасының көлемінің ұлғаюы көбіне қоршаған ортаның
температурасының төмендеуінен болады. Ал Алленаның ережесінде жылы қанды
жануарлардың түрлеріндеп тенденция ұлғаюы қоршаған орта температурасының
жоғарылануынан тұлға бейімдерінің (құйрық, құлақтар ) қойылатыны
бақыланады. қатарда көрсетілгендей, адам тұлғасының формалары мен өлшемдері
де осы ережелерге бағынады. Барлық континенттердің ыстық популяциялық
елдерінде адам тұлғасының орта шасалмағы салқын климат популяциясында
тұратындардан төмен. Мысалы, экваторлық аймақтағы адамдардың тұлға
популяциясының салмағы арктикалық аймақтарда тұратындарға қарағанда төмен.
Тропикалық африкадағы қара нәсілділердің қара терілерінің құрамында меланин
бар, олардың бұйра шаштар, кең мұрындары, қалың еріндері күн сәулесінен
қорғайды. Тропикалық тұрғылықты тұрғындарынан жерсінген еуропалықтарға
қарағанда тер аз бөлінеді. Монголоидты адамдардың популяциясының басқа
сызба нұсқалары: тік, қатты шаштары, еркектерінде аз жайылған сақалдары,
жалпақ беттері, кішкентай мұрындары, қабақ үсті иіні, қысқа және шұқырлы
қастары, жалпақ көздері қатты жел жағдайынан және Азиядағы климаттаң тез
өзгеруінен, тегіс, сүйір үсті үсуге ұшыраған сияқтылардан сақтайды. Кейбір
ерекшеліктер арасында популяция мен генотиптер анықталады. Дегенмен,
нәсілдікке тәуелсіз дене бітімінің байланысы климаттық жағдайларда тіршілік
ете береді.
Бір ыстық климатты ортада Азия мен Еуропа тұрғындарының биологиялық
парметрлерін салыстыру
Параметр Азиялық топтар Еуропалық топтар
Орташа салмақ (кг) 55 80
Калория шығыны (1 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz