Эволциялық процестерді зерттеудің негізгі әдістері
Кіріспе
1. Эволциялық процестерді зерттеудің негізгі әдістері
1.1. Полентологиялық дәлел
1.2. Биогеографиялық әдістер
1.3. Морфологиялық әдістер
1.4. Эмбриологиялық дәлел
1.5. Анотомиялық дәлелдер
1.6. Биохимиялық дәлелдер
1.7. Генетикалық дәлелдер
1.8. Экологиялық әдістер
2. Химиямен молекулярлық биологияның әдістері:
2.2. Иммуналогиялық әдістер
2.3. Биохимиялық полиморфизм
2.3.Эволюцияны модельдеу әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Эволциялық процестерді зерттеудің негізгі әдістері
1.1. Полентологиялық дәлел
1.2. Биогеографиялық әдістер
1.3. Морфологиялық әдістер
1.4. Эмбриологиялық дәлел
1.5. Анотомиялық дәлелдер
1.6. Биохимиялық дәлелдер
1.7. Генетикалық дәлелдер
1.8. Экологиялық әдістер
2. Химиямен молекулярлық биологияның әдістері:
2.2. Иммуналогиялық әдістер
2.3. Биохимиялық полиморфизм
2.3.Эволюцияны модельдеу әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Барлық тірі заттардың құрылу негізі ақуыз түрдегі күрделі жоғары молекулалық заттар болшып табылады. ДНҚ молекулалары – тұқымдық ақпараттар қорларын тасушы болып табылады, брлық тірі формалар нуклеопротеидтер молекулаларын тудыра отырып ақуыздар мен тығыз байланыста болады. Жануарлар мен өсімдіктердің химиялық құрамының бірлігі хлорофиль (өсімдік), гемоглабин (омыртқалы) және гемоциан (омыртқасыз) құрылымдарының сәйкестігімен тұжырымдалады. Барлық тірі организмдерде және негізгі биохимимялық процестер сәйкес келеді: тотығу, гликолиз, майлы қышқылдардың азаюы, арнайы заттардың клеткалық мембраналар арқылы өтуі. Осы процесстердегі әртүрлі топтар организмдердің құрамының құрлымы бойынша өте жақын ферменттер болады. Жалпы химиялық құрамы мен заттардың алмасу ерекшеліктерін зерттеу өмірдің пайда болу бірлігін дәлелдейтіндердің бірі болып табылатын Жер бетіндегі өмірдің (в.И. Вернадский) биохимиялық жан жақтылығы жөніндегі қорытындыға әкелді.
Әрбір биологияның аймақтардың жануарлар мен өсімдіктердің жинағының өзгешелігі. Жер қабығының физикалық географиялық қалыптасуымен, көлдердің геологиялық тарихымен және ,,,,,,,,, геологиялық тарихымен түсіндіріледі. 6.1 – суретте Жердің дамуының негізгі периодының материктерінің жалпы суреті мен олардың өзара байланыстары көрсетілген. Нәруыздың бір массивтерінің ұзақ және терең изоляциясы ерекше көрші фауна және флора территориясын тудыруды жүзеге асырды. Содан кейінгі материалдар арасындағы пайда болған байланыс көрші фауналық және флоралық элементтердің өзара құрымын анықтады. Мысалға, бір бағытты сүтқоректілердің ішкі класстарының көрсеткіштері мен казулар отряды Австралия фаунасын сипаттайды. Неотропика флорасына кактусты және т.б өсімдіктер отбасы жатады. Жердің негізгі фауналық және флоралық аймақтарға бөлінуі көрсетілген.
Жалпы морфологиялық ерекшеліктер- мұндай топтың пайда болуының бірлігі фактісін мойындаған кезде ғана түсінікті болады. Қазір өмір сүріп жатқан түрлер өткенді дінгегі мен бұтақтары өлген өмір ағашының тек қана жапырақтары болып табылады. Сонымен, жақын түрлердің группалары түрді құрайды, жақын түрлердің группалары тұқымдасты құрайды., тұқымдастың группалары жануарларда отрядтарды өсімдіктерде қатарларды құрайды және тағы сол сияқты. Осы таксондардың (тұқымдасы ,тусыс т.б) арасында табиғатта үзілістер бар, олар біртіндеп өтулердің жоқ болуымен сипатталады. Комплексті берілгендердің көмегімен систематиктер таксондардың әртүрлі категориялар арасындағы бір – біріне тәуелділігін (түр түрге кіреді, түр тұқымдасқа кіреді және т.с.с) жоғарғы нақтылығымен табатын фактіні жүйелі түрде бөлек группалардың арасындағы эволюциялық қатынасы бар болуымен – бір түрдің басқа түрден пайда болған ертегілерден қазіргілердің шығуымен түсіндіруге болады. Топтың жүйелік рангі құрамымен және бөлінуі санымен анықталады. Түрлерді тұқымдастарды, қатарларды, класстарды болу “ыңғайлық” үшін емес, бұл обьективті қажеттілік. Селекция мен генетика эволюциялық процесстің өтіп жатқандығын растайды. Бүкіл үйде ұстайтын иттердің породалары әдейі сараптау арқылы пайда болуымен тектері ортақ жабайы “предкилар”. Бұл ірі және ұсақ мүйізді малдарға, құстарға да тиісті т.б. Генетикамен селекция арқылы өсімдіктердің жаңа түрлері алынғаны әркімге мәлім: экспериментті түрде тек қана жақ түрлер мен сорттар алынып қоймай, сонымен қатар жаңа бөлек түрлер мен түрлер алынған.
Эволюциялық зерттеулерде үлкен орынды популяциялық генетиканың дамуын алады, ол популяциялардағы гендердегі әр түрлі қайтымсыз өзгерістерге әкелетін процестерді табуға көмектеседі.
Ал оның үстіне күннен күнге көп болып бара жатқан эволюцияның процестердің бар болуының түзу полентологиялық дәлелдемелерді алатын болсақ, онда біз эволюциялық процестің бар болуын емес, тірі материалдардың әртүрлі ұйымдардың эволюциялық өтуінінң ерекшеліктерін, өту процестерін заңдарын қарастыруымыз керек екендігі шығады.
Әрбір биологияның аймақтардың жануарлар мен өсімдіктердің жинағының өзгешелігі. Жер қабығының физикалық географиялық қалыптасуымен, көлдердің геологиялық тарихымен және ,,,,,,,,, геологиялық тарихымен түсіндіріледі. 6.1 – суретте Жердің дамуының негізгі периодының материктерінің жалпы суреті мен олардың өзара байланыстары көрсетілген. Нәруыздың бір массивтерінің ұзақ және терең изоляциясы ерекше көрші фауна және флора территориясын тудыруды жүзеге асырды. Содан кейінгі материалдар арасындағы пайда болған байланыс көрші фауналық және флоралық элементтердің өзара құрымын анықтады. Мысалға, бір бағытты сүтқоректілердің ішкі класстарының көрсеткіштері мен казулар отряды Австралия фаунасын сипаттайды. Неотропика флорасына кактусты және т.б өсімдіктер отбасы жатады. Жердің негізгі фауналық және флоралық аймақтарға бөлінуі көрсетілген.
Жалпы морфологиялық ерекшеліктер- мұндай топтың пайда болуының бірлігі фактісін мойындаған кезде ғана түсінікті болады. Қазір өмір сүріп жатқан түрлер өткенді дінгегі мен бұтақтары өлген өмір ағашының тек қана жапырақтары болып табылады. Сонымен, жақын түрлердің группалары түрді құрайды, жақын түрлердің группалары тұқымдасты құрайды., тұқымдастың группалары жануарларда отрядтарды өсімдіктерде қатарларды құрайды және тағы сол сияқты. Осы таксондардың (тұқымдасы ,тусыс т.б) арасында табиғатта үзілістер бар, олар біртіндеп өтулердің жоқ болуымен сипатталады. Комплексті берілгендердің көмегімен систематиктер таксондардың әртүрлі категориялар арасындағы бір – біріне тәуелділігін (түр түрге кіреді, түр тұқымдасқа кіреді және т.с.с) жоғарғы нақтылығымен табатын фактіні жүйелі түрде бөлек группалардың арасындағы эволюциялық қатынасы бар болуымен – бір түрдің басқа түрден пайда болған ертегілерден қазіргілердің шығуымен түсіндіруге болады. Топтың жүйелік рангі құрамымен және бөлінуі санымен анықталады. Түрлерді тұқымдастарды, қатарларды, класстарды болу “ыңғайлық” үшін емес, бұл обьективті қажеттілік. Селекция мен генетика эволюциялық процесстің өтіп жатқандығын растайды. Бүкіл үйде ұстайтын иттердің породалары әдейі сараптау арқылы пайда болуымен тектері ортақ жабайы “предкилар”. Бұл ірі және ұсақ мүйізді малдарға, құстарға да тиісті т.б. Генетикамен селекция арқылы өсімдіктердің жаңа түрлері алынғаны әркімге мәлім: экспериментті түрде тек қана жақ түрлер мен сорттар алынып қоймай, сонымен қатар жаңа бөлек түрлер мен түрлер алынған.
Эволюциялық зерттеулерде үлкен орынды популяциялық генетиканың дамуын алады, ол популяциялардағы гендердегі әр түрлі қайтымсыз өзгерістерге әкелетін процестерді табуға көмектеседі.
Ал оның үстіне күннен күнге көп болып бара жатқан эволюцияның процестердің бар болуының түзу полентологиялық дәлелдемелерді алатын болсақ, онда біз эволюциялық процестің бар болуын емес, тірі материалдардың әртүрлі ұйымдардың эволюциялық өтуінінң ерекшеліктерін, өту процестерін заңдарын қарастыруымыз керек екендігі шығады.
1. А.В.Яблоков, А.Г.Юсуфов. Эволюционное учение. М; «ВШ» 1989г.
2. Дарвин Ч. Путешествие натуралиста вокруг света. Соч. т. 1, М-Л.,
3. Тимирязев К.А. Исторический метод в биологии. Избр. Соч., 1949г.
4. Тимирязов К.А. Чарлз дарвин және оның ілімі. Қазақ мемлекеттік баспасы., Алматы 1959ж.
5. Лункевич В.В. От героклита до Дарвина, Изд. СССР. 1940г.
6. Энгельс Ф. Диалектика природы. М. 1964г.
7. Правдин Ф.Н. Дарвинизм. «Мектеп баспасы». Алматы – 1973 ж.
2. Дарвин Ч. Путешествие натуралиста вокруг света. Соч. т. 1, М-Л.,
3. Тимирязев К.А. Исторический метод в биологии. Избр. Соч., 1949г.
4. Тимирязов К.А. Чарлз дарвин және оның ілімі. Қазақ мемлекеттік баспасы., Алматы 1959ж.
5. Лункевич В.В. От героклита до Дарвина, Изд. СССР. 1940г.
6. Энгельс Ф. Диалектика природы. М. 1964г.
7. Правдин Ф.Н. Дарвинизм. «Мектеп баспасы». Алматы – 1973 ж.
Мазмұны
Кіріспе
1. Эволциялық процестерді зерттеудің негізгі әдістері
1.1. Полентологиялық дәлел
1.2. Биогеографиялық әдістер
1.3. Морфологиялық әдістер
1.4. Эмбриологиялық дәлел
1.5. Анотомиялық дәлелдер
1.6. Биохимиялық дәлелдер
1.7. Генетикалық дәлелдер
1.8. Экологиялық әдістер
2. Химиямен молекулярлық биологияның әдістері:
2.2. Иммуналогиялық әдістер
2.3. Биохимиялық полиморфизм
2.3.Эволюцияны модельдеу әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Эволюцияны зерттеу әдістері.
ХІХ ғ. ортасында қазіргі уақытта эволюционизмнің дамуының бірінші
кезеңдерінде эволюцияны дәлелдеу үшін қолданылатын табиғи – тарихи
фактілер бір уақытта өткендегі эволюциялық процестің даму ерекшелігін терең
түсінуге мүмкіндік берген. Эволюцияны дәлелдеу эволюциялық процесті игеру
әдісімен тығыз алдын ала анықталған.
Әртүрлі ғылымдар берілгендерімен эволюцияның принципін құру.
Барлық тірі заттардың құрылу негізі ақуыз түрдегі күрделі жоғары
молекулалық заттар болшып табылады. ДНҚ молекулалары – тұқымдық ақпараттар
қорларын тасушы болып табылады, брлық тірі формалар нуклеопротеидтер
молекулаларын тудыра отырып ақуыздар мен тығыз байланыста болады. Жануарлар
мен өсімдіктердің химиялық құрамының бірлігі хлорофиль (өсімдік),
гемоглабин (омыртқалы) және гемоциан (омыртқасыз) құрылымдарының
сәйкестігімен тұжырымдалады. Барлық тірі организмдерде және негізгі
биохимимялық процестер сәйкес келеді: тотығу, гликолиз, майлы қышқылдардың
азаюы, арнайы заттардың клеткалық мембраналар арқылы өтуі. Осы
процесстердегі әртүрлі топтар организмдердің құрамының құрлымы бойынша өте
жақын ферменттер болады. Жалпы химиялық құрамы мен заттардың алмасу
ерекшеліктерін зерттеу өмірдің пайда болу бірлігін дәлелдейтіндердің бірі
болып табылатын Жер бетіндегі өмірдің (в.И. Вернадский) биохимиялық жан
жақтылығы жөніндегі қорытындыға әкелді.
Әрбір биологияның аймақтардың жануарлар мен өсімдіктердің жинағының
өзгешелігі. Жер қабығының физикалық географиялық қалыптасуымен, көлдердің
геологиялық тарихымен және ,,,,,,,,, геологиялық тарихымен түсіндіріледі.
6.1 – суретте Жердің дамуының негізгі периодының материктерінің жалпы
суреті мен олардың өзара байланыстары көрсетілген. Нәруыздың бір
массивтерінің ұзақ және терең изоляциясы ерекше көрші фауна және флора
территориясын тудыруды жүзеге асырды. Содан кейінгі материалдар арасындағы
пайда болған байланыс көрші фауналық және флоралық элементтердің өзара
құрымын анықтады. Мысалға, бір бағытты сүтқоректілердің ішкі класстарының
көрсеткіштері мен казулар отряды Австралия фаунасын сипаттайды.
Неотропика флорасына кактусты және т.б өсімдіктер отбасы жатады. Жердің
негізгі фауналық және флоралық аймақтарға бөлінуі көрсетілген.
Жалпы морфологиялық ерекшеліктер- мұндай топтың пайда болуының
бірлігі фактісін мойындаған кезде ғана түсінікті болады. Қазір өмір сүріп
жатқан түрлер өткенді дінгегі мен бұтақтары өлген өмір ағашының тек қана
жапырақтары болып табылады. Сонымен, жақын түрлердің группалары түрді
құрайды, жақын түрлердің группалары тұқымдасты құрайды., тұқымдастың
группалары жануарларда отрядтарды өсімдіктерде қатарларды құрайды және тағы
сол сияқты. Осы таксондардың (тұқымдасы ,тусыс т.б) арасында табиғатта
үзілістер бар, олар біртіндеп өтулердің жоқ болуымен сипатталады.
Комплексті берілгендердің көмегімен систематиктер таксондардың әртүрлі
категориялар арасындағы бір – біріне тәуелділігін (түр түрге кіреді, түр
тұқымдасқа кіреді және т.с.с) жоғарғы нақтылығымен табатын фактіні жүйелі
түрде бөлек группалардың арасындағы эволюциялық қатынасы бар болуымен –
бір түрдің басқа түрден пайда болған ертегілерден қазіргілердің шығуымен
түсіндіруге болады. Топтың жүйелік рангі құрамымен және бөлінуі санымен
анықталады. Түрлерді тұқымдастарды, қатарларды, класстарды болу “ыңғайлық”
үшін емес, бұл обьективті қажеттілік. Селекция мен генетика эволюциялық
процесстің өтіп жатқандығын растайды. Бүкіл үйде ұстайтын иттердің
породалары әдейі сараптау арқылы пайда болуымен тектері ортақ жабайы
“предкилар”. Бұл ірі және ұсақ мүйізді малдарға, құстарға да тиісті т.б.
Генетикамен селекция арқылы өсімдіктердің жаңа түрлері алынғаны әркімге
мәлім: экспериментті түрде тек қана жақ түрлер мен сорттар алынып қоймай,
сонымен қатар жаңа бөлек түрлер мен түрлер алынған.
Эволюциялық зерттеулерде үлкен орынды популяциялық генетиканың дамуын
алады, ол популяциялардағы гендердегі әр түрлі қайтымсыз өзгерістерге
әкелетін процестерді табуға көмектеседі.
Ал оның үстіне күннен күнге көп болып бара жатқан эволюцияның
процестердің бар болуының түзу полентологиялық дәлелдемелерді алатын
болсақ, онда біз эволюциялық процестің бар болуын емес, тірі материалдардың
әртүрлі ұйымдардың эволюциялық өтуінінң ерекшеліктерін, өту процестерін
заңдарын қарастыруымыз керек екендігі шығады.
Эволциялық процестерді зерттеудің негізгі әдістері
Эволюциялық процестердің зерттеуінің ең басты әдістерін осы оқуларға
енген идеялардың кіруі реті бойынша қарастырайық: Биологялық оқулығымен
ұсынылған ең алғашқы полентологиялық, биогеографиялық, морфологиялық,
эмбриологиялық, анатомиялық, генетиканың биохимияның, молекулярлы
биологияның мәліметтері.
А) Полентологиялық дәлел өліп біткен тірі ағзалардың қазынды
қалдықтарына негізделген. Бұл салада дәлелді мынадай екі топқа бөлуге
болады: өтпелі формалар және филогенездік қатар.
Өтпелі формалар деп – бір мерзімде екі рет ірі жүйелік топтың
белгілерін үйлестіретін ағзаларды айтады. Оған тек өліп біткендер ғана
емес, содай – ақ қазірде тірі ағзалар мысал бола алады. Мәселен, бір
жасушалы эвгленаларға жататын балдырлар фотосинтезді іске асыру мүмкіндігі
болған кезде ( жасыл эвглена) гетеротрофты жолмен қоректенуге көшеді, яғни
олар өсімдіктермен жасушалардың арасындағы өтпелі форма. Клоакалы
(жұмырқалаушы) үйрек тұмсық пен түрпі (эхидна) – жорғалаушылар мен
сүтқоректілер арасындағы жануарлардың өтпелі формасы. Ал тірі қазынды
латимерия ( саусақ қанатты балық) – балықтар мен қосмекенділер арасындағы
өтпелі форма. Қазындылардан ең мәлім өтпелі формалар – көнеқұс (
археоптрикс) және иностранцевий.
Көнеқұс (археоптрикс) – жартылай құс, жартылай кесірке ( ящер). Бұл –
мөлшері қазіргі кептердей немесе сауысқандай, шағын денелі тіршілік иесі.
Ол ағашта немесе жер бетінде өмір сүрді. Сірә, бір бұтақтан екіншісіне ұшып
– қонып, едәуір қашықтықта ұша алған болса керек. Кесірттерден көнеқұс
қанатындағы тырнағы бар сауысқандарды алған. Қабырғалары төс бөлімінде ғана
емес, бүкіл омыртқа жотасы бойлай орналасқан. 20 омыртқасы бар нағыз
сүйектен тұратын құйрығы болған. Көнеқұтың құстармен туыстастығы
қауырсынды жабынының және қанатының боуы. Тұмсығы да бар, бірақ жақ
сүйектің түр өзгеру үдерісі аяқталмағандықтан, тұмсығында мүйізді қаптамасы
болмайды. Қазіргі заманғы құстардың барлығы көнеқұс ұрпағы бір жақты
тұжырыцм жасауға болмайды. Алайда зерттеушілердің көпшілігі көнеқұс осы
заманғы қанаттылардың неізін қалаушысы деген пікірді қолдайды. Көнеқұстан
басқа ( әзірге 5 данасы табылған) геологиялық тұрғыда сақталмаған немесе
қазіргі құстар түріне бастама болған, әзірге полентологтар таба алмаған
өзге де өтпелі формалар өмір сүруі мүмкін. Алайда біз көнеқұс мысалында
жорғалаушылардың құстарға жеткізген эволюциялық өзгелердің бақылай аламыз.
Иностранцевий- екі түрден тұратын өліп біткен кесірттер туысы. Бұл
тұрқы 3-3,5 м, басы үлкен (0,5м) ірі жыртқыш жануар болған. Жиі – жиі
оларды аңтісті кесірттер деп те атайды. Олардың тіске тән белгілері айқын
көрінеді. Үстіңгі жақ сүйекте ірі күрек тістері бар. Аузынан өте үлкен
тістері сорайып шығып тұрады. Иттістер екі жағынан қысыңқы, имек және ішкі
жағы ара тісті болып шектеледі. Азу тістері де бар. Тістердің күрек ит
тіске және тіске бөлінуі сүтқоректілерге тән маңызды белгі
Филогенездік қатарлар. Қазып табылған және эволюциялар жүйелілікте
орналастыру арқасында бұрынғы қалпына келтіру мүмкіндігі болған. Осы
заманғы жануарлардың (сирек те болса өсімдіктердің) барлық ата тектері
осылай аталады. Полентология саласында ашылатын жаңалықтар әліде жалғасуда,
сондықтан бұл “қатар” үнемі толықтырыла түседі. Осы заманғы, мысалы, жылқы
және адам үшін “Филогенездік қатарлар” жақсы орналасқан.
Палеонтологияльқ дэлелдер.
Б) Биогеографиялық әдістер. Биогеография зерттеушілердің қолдарына әр
алуан масштабтарда эволюциялық процесстің жалпы кодын анализдеуге
мүмкіндік жасайтын әдісті береді.
Фауна мен флораны салыстыру. Флорамен фауна эволюциялық масштабтары
туралы қазіргі заманғы жер континенттерінің даму ерекшеліктері
зерттеулердің негізінде сүйеніп айтуға болады. Жүздеген жылдар бойы
флорамен фаунаның жүріп жатқан.
Триасты периодының соңында гангея екі жоғарғы континенттерге бөліне
бастады: Солтүстік – Лавразия мен Оңтүстік – Гондоваға. Гондовананың өзі
Оңтүстік американдық – африкалық континентке, Австралиямен Антрактидаға
және алып аралға, ол осы арал кейін Азияға жақындап Индостанды құрайды.
Юрский периодтың соңында Лавразия Солтүдстік Америка мен Евразияға
бөліне бастады. Бірақ Оңтүстік Америка, Африка мен Мадагаскар әлі де
монолитті құрайды. Бұл бұрынғы бірліктің ізі фаунада қалды. Модогаскар мен
Оңтүстік Американың игуана кесірткелері, Оңтүстік Америка көптеген
Африкадағы сомдық хорацин түрдегі балықтар бірдей.
Xehopus шпроцтік бақаның ( бұл нақты айтылуда бақа емес) ең жақын
туысы ұрықталған уылдырықты арқасында таситын суринамдық құрбақа ріра болып
табылады. Ал Отүстік Америкалық ғажайып құрбақалардың кішкене бақалары
табан үлкен Ресейдегі чесночнизаға ұқсайды. Бұл түсінікті Антрактида
Австралия мен бөлінді, бірақ Австралияға қазіргі опосумдарға ұқсайтын
Австралиялық сымкерлерге еніп үлгерген.
Мелдің соңында полеогеннеогеннің басында материктердің орналасуы қазіргі
орындарына ұқсай бастайды. Атлантикалық мұхит пайда бола бастайды. Ол
арқылы жүзетін ағштар арқылы прилиттивті маймылдар мен ағашты жайралар
Африкадан америкаға өтеді. Австралия мен антрактиданың бөлінуі басталады.
Модогаскар Африкадан бөлініп бұрынғы заман түрлерінің қорығы болып кетеді.
Индустан Соттүстіктен жылжып соңында Азия мен соқтығысып гетис теңізін жоқ
қылып Гемолай тауларын түзеді. Бірақ Лавразия әліде толығымен бөлінбеді,
және ескі жаңа дүниенің организмдердің ауысуы жалғасуда.
Бөлек территориядағы флорамен фаунаның ұқсастықтарымен айырмашылықтарын
қарастырады. Шығыс Азияға тән сүтқоректілер фаунасы Оралдан кейін де
Солтүстік Азияда да сақтала береді. Бұл бұкіл Солтүстік Евразия бойынша ірі
ұсақ орташа шамасындағы сүтқоректілердің жайылып көбеюіне аса бөгеттер жоқ
дегенді білдіреді. Солтүстік Африканың фаунасы Солтүстік Азиянікіндей,
тіпті аса айырмашылығы жоқ депте айтуға болады, яғни түрлік рангтен
аспайды. Солтүстік Американың фаунасы Солтүстік Евразиядағыдай келесі
сүтқоректілерге тән сусарылар, қара күзендер, кунулар, ақ аюлар,
шақылдақтар, ала тышқандар, суырлар, саршұнақтар және т.б жақын түрлер.
Бұл жақынды Евразия мен Солтүстік Американың арасындағы “көпір” Берингияның
бар болуымен анықталады.
Бірақ млн жыл бұрын бұл континенттер полеогеографиялық мәліметтер
бойынша бір – бірімен байланысып тұрғанын көрсетеді.
Солтүстік Оңтүстік америкадағы сүтқоректілерді салытырады. Осы
континенттердің территория жақын орналасқанмен фауналарының айырмашылықтары
өте үлкен болып шықты: Өйткені салыстырған кезде Солтүстік Америкамен
Солтүстік Евразия арасында біз тек үш эндемикалық түр тұқымдастар табамыз.
Ал Оңтүстік Америкада 10 –нан астам, ал эндемикалық түрлердің саны 80℅-ке
жетеді. Тек мұнда минивистер ( Bradypodidae), құмырсқа
қоректілер(Myrmecophadidae) броненосецтар (Dasypodidae)- толық түстері жоқ
сүтқоректілердің өкілдері бар. Оңтүстік Америкадан аздан орнитофауналар мен
айырмашылықтары бар. Осындай фауна ерекше болуының себебі Оңтүстік Америка
басқа континенттерден өте ұзақ уақыт бойы толығымен жекеленген болуы.
Бірнеше пайда болуы өте тар. Панамалық көпір фаунамен аса алмасуды
қамтамасыз ете алады.
Ұқсас жағдайда болды, ол 120 млн жыл бойы басқа континенттермен
қосылады. Бұл уақытта материкте өз бетін, сыртқы әсерінсіз қалталы және
қатпаршақтар сүтқоректілер болады. Қазір Австралияда шамамен 4 орналастыру
этаптардың бөлігі болады:
1 Этапта оған ( әлі де сақталып па?) Қалталылар (Marsupialia) және
біртектілер (Monotremata) енді, олар көптеген түрлерді тұқымдастарды берді.
Екінші этапта, дүние жүзілік мұхиттың деңгейі түскенде аралдардың
қатарлары арқылы мұндай кейбір кеміргіштер келеді. Қазіргі уақытта олар
тышқандардың 26 түрі, сонымен қатар алты эндемикті түрлер ретінде белгілі,
бұлар құндыз тышқандары, тықыр құйрықты, егеуқұйрықтар қосаяқты
егеуқұйрықтар және т.б.
Қоныстаудың үшінші этапта жабайы ит динго адаммен бірге бірнеше
мың жыл бұрын келеген. Соңында, біздің уақытымызда Австралияға келіп және
өте жақсы орналасып кеткен қояндар, бұғылар және т.б. сүтқоректілер.
Жоғарыда біз жоғарғы сатыдағы сүтқоректілердің жер болыстарының
зоогеографиялық орналасуында. Дәл осындай анализ өсімдіктерге де тән.
Мұның бәрі бөлек райондардағы түрдің ерекшеліктерін осы территориялардың
тарихымен байланысты екендігін көрсетеді.
Жақын түрдердің таралуының ерекшеліктері.
Англия мен Ирландияның кейбір суларында Coregonus текті типтердің үш
түрі кездеседі. Олардың қазіргі орналасуы картада домалақтап көрсетілген.
Жақында бүкіл Солтүстік Батыс Европа мұхит деңгейінен сәл көтеріліп тұрған
еді (қазіргімен салыстырғанда). Ирландық теңіздің бірнеше өзен құятын тұщы
сулы құбырлары бар үлкен жазық болуы керек. Бұл су құбырында типтің протксі
болды. Көп судың енуінен оған құятын бөлек өзендер жабылып қалды. Келесі өз
бетінше өткен эволюция әсерінен типтер үш түрге бөлініп кетті . Бұл
мәліметттер зоогеографиялық мәліметтер бойынша тек қана мүмкін эволюциялық
дамуын ғана емес. Биогеографиялыұ анализ кейде топтың пайда болуының
центрін анықтай алады. Евразияның картасында корявектордың ареалдары
көрсетілген. Кіші Азиядағы түрлердің концентрациясына қарап, мұнда тек
алуандылықтың центрі емес, сонымен қатар бүкіл тектің пайда болуы деп
айтуға болады.
Негізгі түрлер. Аралдардың флора мен фаунасы континенттен неғұрлым алыс
болса , соғұрлым ерекше болады. Мысалы метерикпен байланыс жоғалтқан
британдық аралдарда автохтондырлардың (олар осы жер пайда болған) азырақ
саны бар фаунаға ие. Бұларға (Logopus scotipus) Құрлар, сұр тышқанның екі
түрі, тұщы суда жүретін біраз түрлі сигтер, ұлулардың біраз түрі мен ұсақ
жәндіктердің кейбір түрлері жатады. Екінші жағынан баяғыда өзімен қалған
10-нан млн жыл бұрын модогаскардың фаунасы бір басқа, ол ерекше
зоогеографиялық облысшаға бөлінуі: Сүтқоректілердің 36 түрінен 32 түрі
эндемикалық, құстардың 127 түрінен жартысындыа эндемикалық.
Аралдық фаунаны деталды анализдегенде жақын түрлердің группалардың
эволюцтялық жолдарын келтіруге болады. Ч. Дарвин заманынан бастап мұндай
тектің класикалық мысалы, галанпогсты вьюркалар ( Fringillidae) пайда
болған. Қазіргі кезде вьюркалардың 13 түрі галанпогсты аралдарда және
Солтүстікке қарай бірнеше киломерде орналасқан Кокос аралында Галанпогсты
аралдардың жасы бірнеше млн жылдан көп емес. Қазіргі вьюркалардың бір ата
– бабасы осы жерге қатынасып континенттік құстардан бөлек өмір сүрген, яғни
ол басқа торғай тәрізділерден бұрын келген. Бұл бұрынғы түр бүкіл
адаптвті зоналар мен 6.12 сурет)
Галапогсты вьюркалардың бір түрі Кокос аралына қоныстанғаннан
бері жаңа түрлерді түзген жоқ, өйткені олардың мекендейтін зоналардың әр
алуан болғанымен аралдарында еш қандай бөгет жоқ, сондықтан олар кең
түрде сәйкес келеді.
Аралдық түрлер ұғымына терең үңгірлердің , су құбырларының
жекелеген таулардың тұрғындары да қосылуы тиіс. Үңгірлік фаунада
үңірлердің жанында тұратын тұрғындардан эволюцияланған түрлер кездеседі.
Мысалы, Кентукку штаттындағы ( Солтүстік Америка) әйгілі Момонтты үңгір
тұрғыны соқыр балықтың ( Amliopsis spelaea) ата – тектері осы үңгір
жанында жүретін кәдімгі тұрғындары болып табылады. Екінші жағынан үңгір
тұрғындарының ата тектері –те алыс болуы мүмкін, бұл үңгірлік түрінің
үңгірде өте көп уақыт бұрын қоныстанғанын білдіреді. Осылай мысалы,
Югославияның жер асты суларында жүзетін европалық протеяның ең қиын
(pvoteus anguinus) тегі Солтүстік Америкадағы Necturus текті амфибия
болып табылады.
Ұсақ жағдай изоляцияланған таулық аудандарда мекендейтін
организмдерде кездеседі. Үш жүз – ақ жазық таулар мен бөлінген
Килиманджаро мен Кенияның таулар бөктерлерінде ұқсас тұрғындарға ие.
Кенияның тау бөктерінде тұратын 18 тау – тоғайлы сүтқоректілерге (
майтылдар, тиіндер, дамандар) т.б. Килиманджаро тау бөктеріндегі 18
сүтқоректілер ( бірақ олар бәрі бір басқа болып келеді) сәйкес келеді.
Аралдық Фауна мен флораның бүкіл даму жағдайларында кеңістіктік
изоляция эволюциялық фактор ретінде көрсетіледі. Қазіргі заманымызда да
арал тұрғындары эволюциясының бастапқы сатыларының анализінің көптеген
мысалдарын табуға болады. Биосфераны адам өзгерткен жағдайда бұрын тұтас
болған жерлерді бөлетін жаңа су бассейндері, әртүрлі материктерден
әртүрлі қашықтықта орналасқан аралдары бар жаңа жасанды теңіздер пайда
болды. Бүкіл осы және осыған ұқсас жағдайлар эволюцияның бастапқы
сатыларын зерттеу кезінде нағыз табиғи лаборотория бола алады. Қазіргі
кезде аралдағы флота мен фауна эволюциясының заңдылықтарын зерттейтін
бтогеография – аралдық бтогеография деп аталады. Жаңа бағыты пайда болған.
Қазіргі кезде дамуда. Ұзақ уақыт бойы өмір сүрген аралдың әр бір
тұрғындары – аралдың тар болуынан немесе басқа бір себептерден
колиононцацияны түзген, не өз тұрғындары өліп тепе – теңдікті құрайтыны
мәлім.
Үзілісті тарау. Ағзалардың үзілісті тарауының фактілері эволюцияның
нақтылайтиын құжаттары болып табылады. Қоршаған ортаның өзгеру қарқынына
дағдылана алмай , кең территорияларда көбінесе жойылып кеткен ағзалар
туралы мәліметтер біздің плата тарихындағы қалыпты жай. Осындай түрлер
тек қана бұрынғы ортаға жақын аймағында сақталған. Осындай жағдайының
мысалы болып, Альпілік фауна болып табылады,- түрлер комплексі мұзды
периодта кең таралған еді, ал қазір оларды тек периней мен Альпілердің
жоғарғы тау бөктерлерінде және Солтүстік Европаның төменгі аудандарында
кездестіруге болады.
Басқа мысал –м амыр ландышф ( Convallaria majalis) Европа зоналарында
кең таралған. Кавказ тоғайларында ұқсас түрі бар. S transcaucasia, ал
дальний Вастокта С. Keiskei. Мүмкін бір уақытта ландыш Солтүстік Еуразияның
бүкіл бір қалыпты райондарда кең таралып, бірақ мұз басуынан кейін олар тек
жылырақ жерлерде қалған, яғни бірыңғай ареал үзілді. Қазір ландышты
Маньчжурия, Закавказьеде, Жер орта теңізде кездестіруге болады.
Жерорта теңізінде, кавказда және Дальний Восток территорияларында
соңғы мұзды уақыттарынан жылу сүйгіш көптеген өсімдіктер қалды, олар
мұзға дейін Евразияның үлкен территориясында жайылған еді. Осындай
биогеографиялық жағдайларды зерттеу үлкен және кіші кеіңстіктегі
органикалық дүниенің даму ерекшеліктерін білуге көмектеседі.
Реликттер. Бұрынғы заманғы флора мен фауна туралы реликттер
куәландырады. Реликттер – бұл бұрын жойылып кеткен топтарына ұқсас бірнеше
белгілеріне ие бөлек түрлер мен үлкен емес топтар. Мысалы, гаттаерия (
Sphenodon puntatus) рептилия класының жалғыз түрі. Онда жерже ондаған млн
жыл бұрын – мезозой эрасында болған (бауырмен жорғалаушылар кескіндері
қалған ( 6.13 сурет) Гаттерия Пленти шығанағындағы
аралдардың терең үңгірлерінде жаңа Зеландия) мекендейді. Басқа танымал
реликт - кистеперая латимерия балығы (Latimeria chalumnae), девон
заманынан бері Шығыс Африкадағы жағалау жанындағы тереңдіктерде мекендеп
өзгеріске ұшырамай сол беті қалған.
Өсімдіктер арасында реликт ретінде Қытай мен Жапонияда таралған
қазір сәндік үшін қолданылатын гинкто ( Ginlego Biloba) бола алады. Бұл
өсімдіктің сырт бейнесі Юрлік периодта жойылған ағаштар түрлерін
көрсетеді.
Лавразия мен Гандвана эпохасы бірге ажыратылған ареалыменен көптеген
реликтті түрлерді қалдырды. Мұндай бекірелік болып табылады, бірінші
қатарда веслоностар ( оның бір түрі Қытайда, екінші түрі Миссисипиде, енді
оларды мұхиттар бөледі) мен бір қатар амфибиялар жатады. Гиганттік
саламандра қазір Қытайда (ал Жапонияға адам әкелген секілді), ал оның ең
жақын туысы скрытожаберник – Солтүстік Америкада мекендейді. Бірақ
бұрында олар бүкіл Лавразияда болды, олардың көптеген қалдықтары
Швейцарияда табылды.
Реликтті түрлерді зерттеу бұрында жойылған топтардың өмір сүру
харекеті сол кездегі қоныс жағдайлары туралы болжауларды құруға
көмектеседі.
Осылай, биогеографиялық әдістер микроэволюциялық процесстерді және
процестердің микроэволюцияларын зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл әдістердің
ХХ ғ маңыздылығы өскені сонша жаңа бағыттардың пайда болуы себеп болды.
Мысалы, динамикалық биогеография (М. Удварди) және ген – (фено)- география
(А.С Сереброский).
В) Морфологиялық әдістер. Морфологиялық зерттеу әдістері
(анатомиялық, гистологиялық және т.б салыстыру) қарапайым принципке
негізделеді: организмдердің терең ішкі ұқсастық салыстырылып отырған түрлер
арасындағы бір тектілікті (родсво) көрсете алады.
Мүшелердің гомологиясы. Бірдей ата текті жалпы түрдегі мүшелердің өз
функциялары әртүрлі сүтқоректілердің аяқ – қолдары бастапқы ұқсас
элементтерден: жауырындар, иықтың сүйектер, иық асты, білек, алақан саусақ
сүйектері. Бүкіл жағдайда ортақ құрылымы басқа мүшелерге қарағанда
сақталады.
Мүшелердің гомологиясы орнату зерттелінетін организмдердің бір текті
екендігі туралы нәтиже береді. Мысалы, ХІХ ғасырда салыстыру анатомиясының
ең үлкен жетістігі сүтқоректілердің есту сүйекшенің бар болуы орнату болып
табылады.
Жоғарғы және төменгі омыртқалрдың бассүйектерін салыстыру акулалық
балықтарда сүйектердің бірі будущье наковальнье бас сүйекте өте маңызды
структуралық орынды алатыны, бас сүйектің ең қуатты сүйек екендігін
көрсетеді. Сүйекті балықтарда оның өлшемдері азаяды бірақ маңыздылығы
қалады. Рептилияларларда ол тым өзгертілген және жақ сүйегін ұстап тұруда
рычаг функциясын атқарады, ал сүтқоректілерде есту мүшелерінің бір орнын
алады.
Гомология құбылысын немесе гомологиялық ұқсастықты аналогия немесе
аналогиялық ұқсастықтан ажырата білуі керек. Аналогиялық органдар ұқсас
функцияны атқаратындықтан бірдей көрінеді, Бұл ортақ шығу тегі бар деп
айтуға болмайды. Бұл органдар шығу тектерін немесе эволюциялық даму
жолдарын анықтау үшін жарамсыз. Бүкіл осы мүшелер ұқсас, бұл ұқсастықтар
эволюция процесінде таиғи сұрыпталу кезінде пайда болған ( өсімдік
қоректілер омыртқалылар жемеген өсімдіктер түрлері көбейіп, сақталып
отырад).
Кейде мүшелердің ұқсастығы соншама, олардың сипаттамаларын білу
үшін арнайы анатомиялық – салыстыру мен эмбриологиялық зерттеу өткізуге
тура келеді. Жер үстік мекендейтін омыртқалылар мен головногий
малюскалардың көздері өте бірдей болғанымен анатомиялық болып табылады.
Кальмардың көзі мен омырқалының көзі әртүрлі көз ұрықтарынан дамиды, ал
ұқсастығы физикалық түспен анықталады. Кез келген фотографиялық аппараттық
құрылымы көздің құрылымындай болғаны жай емес; хрусталигі – обьектив,
радужина – диафрагма, көз торы - сезімтал пленка, аккомодайия механизмі –
ашықтылықты орнату.
Ұқсастықтың сипаттамасын білу (гомология немесе аналогия) эволюциялық
дамудың жолдарын, тектердің, топтардың табиғи сұрыпталу бағытын
көрсетеді.
Рудиментарлы мүшелер мен атавизмдер. Гомологияның мәліметтері
белгілі бір топтың даму жолдарын қалпына келтіру үшін жеткілікті емес,
мысалы, олардың қайсысы ата текті (ертерек пайда болған) екендігін орнату
қиын. Кез келген организмнің құрылымында жойылып бара жатқан мүшелерді
табуға болады, олар рудиментарлы деп аталады.
Бірнеше классикалық рудиментарлы мысалдарды қарастырамыз. Кит
тәрізділерде қол – аяқтың артыңғы белдеуінің орнында дененің қалың бұлшық
еттер астында бір, екі немесе үш үлкен емес сүйектер қалған, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Эволциялық процестерді зерттеудің негізгі әдістері
1.1. Полентологиялық дәлел
1.2. Биогеографиялық әдістер
1.3. Морфологиялық әдістер
1.4. Эмбриологиялық дәлел
1.5. Анотомиялық дәлелдер
1.6. Биохимиялық дәлелдер
1.7. Генетикалық дәлелдер
1.8. Экологиялық әдістер
2. Химиямен молекулярлық биологияның әдістері:
2.2. Иммуналогиялық әдістер
2.3. Биохимиялық полиморфизм
2.3.Эволюцияны модельдеу әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Эволюцияны зерттеу әдістері.
ХІХ ғ. ортасында қазіргі уақытта эволюционизмнің дамуының бірінші
кезеңдерінде эволюцияны дәлелдеу үшін қолданылатын табиғи – тарихи
фактілер бір уақытта өткендегі эволюциялық процестің даму ерекшелігін терең
түсінуге мүмкіндік берген. Эволюцияны дәлелдеу эволюциялық процесті игеру
әдісімен тығыз алдын ала анықталған.
Әртүрлі ғылымдар берілгендерімен эволюцияның принципін құру.
Барлық тірі заттардың құрылу негізі ақуыз түрдегі күрделі жоғары
молекулалық заттар болшып табылады. ДНҚ молекулалары – тұқымдық ақпараттар
қорларын тасушы болып табылады, брлық тірі формалар нуклеопротеидтер
молекулаларын тудыра отырып ақуыздар мен тығыз байланыста болады. Жануарлар
мен өсімдіктердің химиялық құрамының бірлігі хлорофиль (өсімдік),
гемоглабин (омыртқалы) және гемоциан (омыртқасыз) құрылымдарының
сәйкестігімен тұжырымдалады. Барлық тірі организмдерде және негізгі
биохимимялық процестер сәйкес келеді: тотығу, гликолиз, майлы қышқылдардың
азаюы, арнайы заттардың клеткалық мембраналар арқылы өтуі. Осы
процесстердегі әртүрлі топтар организмдердің құрамының құрлымы бойынша өте
жақын ферменттер болады. Жалпы химиялық құрамы мен заттардың алмасу
ерекшеліктерін зерттеу өмірдің пайда болу бірлігін дәлелдейтіндердің бірі
болып табылатын Жер бетіндегі өмірдің (в.И. Вернадский) биохимиялық жан
жақтылығы жөніндегі қорытындыға әкелді.
Әрбір биологияның аймақтардың жануарлар мен өсімдіктердің жинағының
өзгешелігі. Жер қабығының физикалық географиялық қалыптасуымен, көлдердің
геологиялық тарихымен және ,,,,,,,,, геологиялық тарихымен түсіндіріледі.
6.1 – суретте Жердің дамуының негізгі периодының материктерінің жалпы
суреті мен олардың өзара байланыстары көрсетілген. Нәруыздың бір
массивтерінің ұзақ және терең изоляциясы ерекше көрші фауна және флора
территориясын тудыруды жүзеге асырды. Содан кейінгі материалдар арасындағы
пайда болған байланыс көрші фауналық және флоралық элементтердің өзара
құрымын анықтады. Мысалға, бір бағытты сүтқоректілердің ішкі класстарының
көрсеткіштері мен казулар отряды Австралия фаунасын сипаттайды.
Неотропика флорасына кактусты және т.б өсімдіктер отбасы жатады. Жердің
негізгі фауналық және флоралық аймақтарға бөлінуі көрсетілген.
Жалпы морфологиялық ерекшеліктер- мұндай топтың пайда болуының
бірлігі фактісін мойындаған кезде ғана түсінікті болады. Қазір өмір сүріп
жатқан түрлер өткенді дінгегі мен бұтақтары өлген өмір ағашының тек қана
жапырақтары болып табылады. Сонымен, жақын түрлердің группалары түрді
құрайды, жақын түрлердің группалары тұқымдасты құрайды., тұқымдастың
группалары жануарларда отрядтарды өсімдіктерде қатарларды құрайды және тағы
сол сияқты. Осы таксондардың (тұқымдасы ,тусыс т.б) арасында табиғатта
үзілістер бар, олар біртіндеп өтулердің жоқ болуымен сипатталады.
Комплексті берілгендердің көмегімен систематиктер таксондардың әртүрлі
категориялар арасындағы бір – біріне тәуелділігін (түр түрге кіреді, түр
тұқымдасқа кіреді және т.с.с) жоғарғы нақтылығымен табатын фактіні жүйелі
түрде бөлек группалардың арасындағы эволюциялық қатынасы бар болуымен –
бір түрдің басқа түрден пайда болған ертегілерден қазіргілердің шығуымен
түсіндіруге болады. Топтың жүйелік рангі құрамымен және бөлінуі санымен
анықталады. Түрлерді тұқымдастарды, қатарларды, класстарды болу “ыңғайлық”
үшін емес, бұл обьективті қажеттілік. Селекция мен генетика эволюциялық
процесстің өтіп жатқандығын растайды. Бүкіл үйде ұстайтын иттердің
породалары әдейі сараптау арқылы пайда болуымен тектері ортақ жабайы
“предкилар”. Бұл ірі және ұсақ мүйізді малдарға, құстарға да тиісті т.б.
Генетикамен селекция арқылы өсімдіктердің жаңа түрлері алынғаны әркімге
мәлім: экспериментті түрде тек қана жақ түрлер мен сорттар алынып қоймай,
сонымен қатар жаңа бөлек түрлер мен түрлер алынған.
Эволюциялық зерттеулерде үлкен орынды популяциялық генетиканың дамуын
алады, ол популяциялардағы гендердегі әр түрлі қайтымсыз өзгерістерге
әкелетін процестерді табуға көмектеседі.
Ал оның үстіне күннен күнге көп болып бара жатқан эволюцияның
процестердің бар болуының түзу полентологиялық дәлелдемелерді алатын
болсақ, онда біз эволюциялық процестің бар болуын емес, тірі материалдардың
әртүрлі ұйымдардың эволюциялық өтуінінң ерекшеліктерін, өту процестерін
заңдарын қарастыруымыз керек екендігі шығады.
Эволциялық процестерді зерттеудің негізгі әдістері
Эволюциялық процестердің зерттеуінің ең басты әдістерін осы оқуларға
енген идеялардың кіруі реті бойынша қарастырайық: Биологялық оқулығымен
ұсынылған ең алғашқы полентологиялық, биогеографиялық, морфологиялық,
эмбриологиялық, анатомиялық, генетиканың биохимияның, молекулярлы
биологияның мәліметтері.
А) Полентологиялық дәлел өліп біткен тірі ағзалардың қазынды
қалдықтарына негізделген. Бұл салада дәлелді мынадай екі топқа бөлуге
болады: өтпелі формалар және филогенездік қатар.
Өтпелі формалар деп – бір мерзімде екі рет ірі жүйелік топтың
белгілерін үйлестіретін ағзаларды айтады. Оған тек өліп біткендер ғана
емес, содай – ақ қазірде тірі ағзалар мысал бола алады. Мәселен, бір
жасушалы эвгленаларға жататын балдырлар фотосинтезді іске асыру мүмкіндігі
болған кезде ( жасыл эвглена) гетеротрофты жолмен қоректенуге көшеді, яғни
олар өсімдіктермен жасушалардың арасындағы өтпелі форма. Клоакалы
(жұмырқалаушы) үйрек тұмсық пен түрпі (эхидна) – жорғалаушылар мен
сүтқоректілер арасындағы жануарлардың өтпелі формасы. Ал тірі қазынды
латимерия ( саусақ қанатты балық) – балықтар мен қосмекенділер арасындағы
өтпелі форма. Қазындылардан ең мәлім өтпелі формалар – көнеқұс (
археоптрикс) және иностранцевий.
Көнеқұс (археоптрикс) – жартылай құс, жартылай кесірке ( ящер). Бұл –
мөлшері қазіргі кептердей немесе сауысқандай, шағын денелі тіршілік иесі.
Ол ағашта немесе жер бетінде өмір сүрді. Сірә, бір бұтақтан екіншісіне ұшып
– қонып, едәуір қашықтықта ұша алған болса керек. Кесірттерден көнеқұс
қанатындағы тырнағы бар сауысқандарды алған. Қабырғалары төс бөлімінде ғана
емес, бүкіл омыртқа жотасы бойлай орналасқан. 20 омыртқасы бар нағыз
сүйектен тұратын құйрығы болған. Көнеқұтың құстармен туыстастығы
қауырсынды жабынының және қанатының боуы. Тұмсығы да бар, бірақ жақ
сүйектің түр өзгеру үдерісі аяқталмағандықтан, тұмсығында мүйізді қаптамасы
болмайды. Қазіргі заманғы құстардың барлығы көнеқұс ұрпағы бір жақты
тұжырыцм жасауға болмайды. Алайда зерттеушілердің көпшілігі көнеқұс осы
заманғы қанаттылардың неізін қалаушысы деген пікірді қолдайды. Көнеқұстан
басқа ( әзірге 5 данасы табылған) геологиялық тұрғыда сақталмаған немесе
қазіргі құстар түріне бастама болған, әзірге полентологтар таба алмаған
өзге де өтпелі формалар өмір сүруі мүмкін. Алайда біз көнеқұс мысалында
жорғалаушылардың құстарға жеткізген эволюциялық өзгелердің бақылай аламыз.
Иностранцевий- екі түрден тұратын өліп біткен кесірттер туысы. Бұл
тұрқы 3-3,5 м, басы үлкен (0,5м) ірі жыртқыш жануар болған. Жиі – жиі
оларды аңтісті кесірттер деп те атайды. Олардың тіске тән белгілері айқын
көрінеді. Үстіңгі жақ сүйекте ірі күрек тістері бар. Аузынан өте үлкен
тістері сорайып шығып тұрады. Иттістер екі жағынан қысыңқы, имек және ішкі
жағы ара тісті болып шектеледі. Азу тістері де бар. Тістердің күрек ит
тіске және тіске бөлінуі сүтқоректілерге тән маңызды белгі
Филогенездік қатарлар. Қазып табылған және эволюциялар жүйелілікте
орналастыру арқасында бұрынғы қалпына келтіру мүмкіндігі болған. Осы
заманғы жануарлардың (сирек те болса өсімдіктердің) барлық ата тектері
осылай аталады. Полентология саласында ашылатын жаңалықтар әліде жалғасуда,
сондықтан бұл “қатар” үнемі толықтырыла түседі. Осы заманғы, мысалы, жылқы
және адам үшін “Филогенездік қатарлар” жақсы орналасқан.
Палеонтологияльқ дэлелдер.
Б) Биогеографиялық әдістер. Биогеография зерттеушілердің қолдарына әр
алуан масштабтарда эволюциялық процесстің жалпы кодын анализдеуге
мүмкіндік жасайтын әдісті береді.
Фауна мен флораны салыстыру. Флорамен фауна эволюциялық масштабтары
туралы қазіргі заманғы жер континенттерінің даму ерекшеліктері
зерттеулердің негізінде сүйеніп айтуға болады. Жүздеген жылдар бойы
флорамен фаунаның жүріп жатқан.
Триасты периодының соңында гангея екі жоғарғы континенттерге бөліне
бастады: Солтүстік – Лавразия мен Оңтүстік – Гондоваға. Гондовананың өзі
Оңтүстік американдық – африкалық континентке, Австралиямен Антрактидаға
және алып аралға, ол осы арал кейін Азияға жақындап Индостанды құрайды.
Юрский периодтың соңында Лавразия Солтүдстік Америка мен Евразияға
бөліне бастады. Бірақ Оңтүстік Америка, Африка мен Мадагаскар әлі де
монолитті құрайды. Бұл бұрынғы бірліктің ізі фаунада қалды. Модогаскар мен
Оңтүстік Американың игуана кесірткелері, Оңтүстік Америка көптеген
Африкадағы сомдық хорацин түрдегі балықтар бірдей.
Xehopus шпроцтік бақаның ( бұл нақты айтылуда бақа емес) ең жақын
туысы ұрықталған уылдырықты арқасында таситын суринамдық құрбақа ріра болып
табылады. Ал Отүстік Америкалық ғажайып құрбақалардың кішкене бақалары
табан үлкен Ресейдегі чесночнизаға ұқсайды. Бұл түсінікті Антрактида
Австралия мен бөлінді, бірақ Австралияға қазіргі опосумдарға ұқсайтын
Австралиялық сымкерлерге еніп үлгерген.
Мелдің соңында полеогеннеогеннің басында материктердің орналасуы қазіргі
орындарына ұқсай бастайды. Атлантикалық мұхит пайда бола бастайды. Ол
арқылы жүзетін ағштар арқылы прилиттивті маймылдар мен ағашты жайралар
Африкадан америкаға өтеді. Австралия мен антрактиданың бөлінуі басталады.
Модогаскар Африкадан бөлініп бұрынғы заман түрлерінің қорығы болып кетеді.
Индустан Соттүстіктен жылжып соңында Азия мен соқтығысып гетис теңізін жоқ
қылып Гемолай тауларын түзеді. Бірақ Лавразия әліде толығымен бөлінбеді,
және ескі жаңа дүниенің организмдердің ауысуы жалғасуда.
Бөлек территориядағы флорамен фаунаның ұқсастықтарымен айырмашылықтарын
қарастырады. Шығыс Азияға тән сүтқоректілер фаунасы Оралдан кейін де
Солтүстік Азияда да сақтала береді. Бұл бұкіл Солтүстік Евразия бойынша ірі
ұсақ орташа шамасындағы сүтқоректілердің жайылып көбеюіне аса бөгеттер жоқ
дегенді білдіреді. Солтүстік Африканың фаунасы Солтүстік Азиянікіндей,
тіпті аса айырмашылығы жоқ депте айтуға болады, яғни түрлік рангтен
аспайды. Солтүстік Американың фаунасы Солтүстік Евразиядағыдай келесі
сүтқоректілерге тән сусарылар, қара күзендер, кунулар, ақ аюлар,
шақылдақтар, ала тышқандар, суырлар, саршұнақтар және т.б жақын түрлер.
Бұл жақынды Евразия мен Солтүстік Американың арасындағы “көпір” Берингияның
бар болуымен анықталады.
Бірақ млн жыл бұрын бұл континенттер полеогеографиялық мәліметтер
бойынша бір – бірімен байланысып тұрғанын көрсетеді.
Солтүстік Оңтүстік америкадағы сүтқоректілерді салытырады. Осы
континенттердің территория жақын орналасқанмен фауналарының айырмашылықтары
өте үлкен болып шықты: Өйткені салыстырған кезде Солтүстік Америкамен
Солтүстік Евразия арасында біз тек үш эндемикалық түр тұқымдастар табамыз.
Ал Оңтүстік Америкада 10 –нан астам, ал эндемикалық түрлердің саны 80℅-ке
жетеді. Тек мұнда минивистер ( Bradypodidae), құмырсқа
қоректілер(Myrmecophadidae) броненосецтар (Dasypodidae)- толық түстері жоқ
сүтқоректілердің өкілдері бар. Оңтүстік Америкадан аздан орнитофауналар мен
айырмашылықтары бар. Осындай фауна ерекше болуының себебі Оңтүстік Америка
басқа континенттерден өте ұзақ уақыт бойы толығымен жекеленген болуы.
Бірнеше пайда болуы өте тар. Панамалық көпір фаунамен аса алмасуды
қамтамасыз ете алады.
Ұқсас жағдайда болды, ол 120 млн жыл бойы басқа континенттермен
қосылады. Бұл уақытта материкте өз бетін, сыртқы әсерінсіз қалталы және
қатпаршақтар сүтқоректілер болады. Қазір Австралияда шамамен 4 орналастыру
этаптардың бөлігі болады:
1 Этапта оған ( әлі де сақталып па?) Қалталылар (Marsupialia) және
біртектілер (Monotremata) енді, олар көптеген түрлерді тұқымдастарды берді.
Екінші этапта, дүние жүзілік мұхиттың деңгейі түскенде аралдардың
қатарлары арқылы мұндай кейбір кеміргіштер келеді. Қазіргі уақытта олар
тышқандардың 26 түрі, сонымен қатар алты эндемикті түрлер ретінде белгілі,
бұлар құндыз тышқандары, тықыр құйрықты, егеуқұйрықтар қосаяқты
егеуқұйрықтар және т.б.
Қоныстаудың үшінші этапта жабайы ит динго адаммен бірге бірнеше
мың жыл бұрын келеген. Соңында, біздің уақытымызда Австралияға келіп және
өте жақсы орналасып кеткен қояндар, бұғылар және т.б. сүтқоректілер.
Жоғарыда біз жоғарғы сатыдағы сүтқоректілердің жер болыстарының
зоогеографиялық орналасуында. Дәл осындай анализ өсімдіктерге де тән.
Мұның бәрі бөлек райондардағы түрдің ерекшеліктерін осы территориялардың
тарихымен байланысты екендігін көрсетеді.
Жақын түрдердің таралуының ерекшеліктері.
Англия мен Ирландияның кейбір суларында Coregonus текті типтердің үш
түрі кездеседі. Олардың қазіргі орналасуы картада домалақтап көрсетілген.
Жақында бүкіл Солтүстік Батыс Европа мұхит деңгейінен сәл көтеріліп тұрған
еді (қазіргімен салыстырғанда). Ирландық теңіздің бірнеше өзен құятын тұщы
сулы құбырлары бар үлкен жазық болуы керек. Бұл су құбырында типтің протксі
болды. Көп судың енуінен оған құятын бөлек өзендер жабылып қалды. Келесі өз
бетінше өткен эволюция әсерінен типтер үш түрге бөлініп кетті . Бұл
мәліметттер зоогеографиялық мәліметтер бойынша тек қана мүмкін эволюциялық
дамуын ғана емес. Биогеографиялыұ анализ кейде топтың пайда болуының
центрін анықтай алады. Евразияның картасында корявектордың ареалдары
көрсетілген. Кіші Азиядағы түрлердің концентрациясына қарап, мұнда тек
алуандылықтың центрі емес, сонымен қатар бүкіл тектің пайда болуы деп
айтуға болады.
Негізгі түрлер. Аралдардың флора мен фаунасы континенттен неғұрлым алыс
болса , соғұрлым ерекше болады. Мысалы метерикпен байланыс жоғалтқан
британдық аралдарда автохтондырлардың (олар осы жер пайда болған) азырақ
саны бар фаунаға ие. Бұларға (Logopus scotipus) Құрлар, сұр тышқанның екі
түрі, тұщы суда жүретін біраз түрлі сигтер, ұлулардың біраз түрі мен ұсақ
жәндіктердің кейбір түрлері жатады. Екінші жағынан баяғыда өзімен қалған
10-нан млн жыл бұрын модогаскардың фаунасы бір басқа, ол ерекше
зоогеографиялық облысшаға бөлінуі: Сүтқоректілердің 36 түрінен 32 түрі
эндемикалық, құстардың 127 түрінен жартысындыа эндемикалық.
Аралдық фаунаны деталды анализдегенде жақын түрлердің группалардың
эволюцтялық жолдарын келтіруге болады. Ч. Дарвин заманынан бастап мұндай
тектің класикалық мысалы, галанпогсты вьюркалар ( Fringillidae) пайда
болған. Қазіргі кезде вьюркалардың 13 түрі галанпогсты аралдарда және
Солтүстікке қарай бірнеше киломерде орналасқан Кокос аралында Галанпогсты
аралдардың жасы бірнеше млн жылдан көп емес. Қазіргі вьюркалардың бір ата
– бабасы осы жерге қатынасып континенттік құстардан бөлек өмір сүрген, яғни
ол басқа торғай тәрізділерден бұрын келген. Бұл бұрынғы түр бүкіл
адаптвті зоналар мен 6.12 сурет)
Галапогсты вьюркалардың бір түрі Кокос аралына қоныстанғаннан
бері жаңа түрлерді түзген жоқ, өйткені олардың мекендейтін зоналардың әр
алуан болғанымен аралдарында еш қандай бөгет жоқ, сондықтан олар кең
түрде сәйкес келеді.
Аралдық түрлер ұғымына терең үңгірлердің , су құбырларының
жекелеген таулардың тұрғындары да қосылуы тиіс. Үңгірлік фаунада
үңірлердің жанында тұратын тұрғындардан эволюцияланған түрлер кездеседі.
Мысалы, Кентукку штаттындағы ( Солтүстік Америка) әйгілі Момонтты үңгір
тұрғыны соқыр балықтың ( Amliopsis spelaea) ата – тектері осы үңгір
жанында жүретін кәдімгі тұрғындары болып табылады. Екінші жағынан үңгір
тұрғындарының ата тектері –те алыс болуы мүмкін, бұл үңгірлік түрінің
үңгірде өте көп уақыт бұрын қоныстанғанын білдіреді. Осылай мысалы,
Югославияның жер асты суларында жүзетін европалық протеяның ең қиын
(pvoteus anguinus) тегі Солтүстік Америкадағы Necturus текті амфибия
болып табылады.
Ұсақ жағдай изоляцияланған таулық аудандарда мекендейтін
организмдерде кездеседі. Үш жүз – ақ жазық таулар мен бөлінген
Килиманджаро мен Кенияның таулар бөктерлерінде ұқсас тұрғындарға ие.
Кенияның тау бөктерінде тұратын 18 тау – тоғайлы сүтқоректілерге (
майтылдар, тиіндер, дамандар) т.б. Килиманджаро тау бөктеріндегі 18
сүтқоректілер ( бірақ олар бәрі бір басқа болып келеді) сәйкес келеді.
Аралдық Фауна мен флораның бүкіл даму жағдайларында кеңістіктік
изоляция эволюциялық фактор ретінде көрсетіледі. Қазіргі заманымызда да
арал тұрғындары эволюциясының бастапқы сатыларының анализінің көптеген
мысалдарын табуға болады. Биосфераны адам өзгерткен жағдайда бұрын тұтас
болған жерлерді бөлетін жаңа су бассейндері, әртүрлі материктерден
әртүрлі қашықтықта орналасқан аралдары бар жаңа жасанды теңіздер пайда
болды. Бүкіл осы және осыған ұқсас жағдайлар эволюцияның бастапқы
сатыларын зерттеу кезінде нағыз табиғи лаборотория бола алады. Қазіргі
кезде аралдағы флота мен фауна эволюциясының заңдылықтарын зерттейтін
бтогеография – аралдық бтогеография деп аталады. Жаңа бағыты пайда болған.
Қазіргі кезде дамуда. Ұзақ уақыт бойы өмір сүрген аралдың әр бір
тұрғындары – аралдың тар болуынан немесе басқа бір себептерден
колиононцацияны түзген, не өз тұрғындары өліп тепе – теңдікті құрайтыны
мәлім.
Үзілісті тарау. Ағзалардың үзілісті тарауының фактілері эволюцияның
нақтылайтиын құжаттары болып табылады. Қоршаған ортаның өзгеру қарқынына
дағдылана алмай , кең территорияларда көбінесе жойылып кеткен ағзалар
туралы мәліметтер біздің плата тарихындағы қалыпты жай. Осындай түрлер
тек қана бұрынғы ортаға жақын аймағында сақталған. Осындай жағдайының
мысалы болып, Альпілік фауна болып табылады,- түрлер комплексі мұзды
периодта кең таралған еді, ал қазір оларды тек периней мен Альпілердің
жоғарғы тау бөктерлерінде және Солтүстік Европаның төменгі аудандарында
кездестіруге болады.
Басқа мысал –м амыр ландышф ( Convallaria majalis) Европа зоналарында
кең таралған. Кавказ тоғайларында ұқсас түрі бар. S transcaucasia, ал
дальний Вастокта С. Keiskei. Мүмкін бір уақытта ландыш Солтүстік Еуразияның
бүкіл бір қалыпты райондарда кең таралып, бірақ мұз басуынан кейін олар тек
жылырақ жерлерде қалған, яғни бірыңғай ареал үзілді. Қазір ландышты
Маньчжурия, Закавказьеде, Жер орта теңізде кездестіруге болады.
Жерорта теңізінде, кавказда және Дальний Восток территорияларында
соңғы мұзды уақыттарынан жылу сүйгіш көптеген өсімдіктер қалды, олар
мұзға дейін Евразияның үлкен территориясында жайылған еді. Осындай
биогеографиялық жағдайларды зерттеу үлкен және кіші кеіңстіктегі
органикалық дүниенің даму ерекшеліктерін білуге көмектеседі.
Реликттер. Бұрынғы заманғы флора мен фауна туралы реликттер
куәландырады. Реликттер – бұл бұрын жойылып кеткен топтарына ұқсас бірнеше
белгілеріне ие бөлек түрлер мен үлкен емес топтар. Мысалы, гаттаерия (
Sphenodon puntatus) рептилия класының жалғыз түрі. Онда жерже ондаған млн
жыл бұрын – мезозой эрасында болған (бауырмен жорғалаушылар кескіндері
қалған ( 6.13 сурет) Гаттерия Пленти шығанағындағы
аралдардың терең үңгірлерінде жаңа Зеландия) мекендейді. Басқа танымал
реликт - кистеперая латимерия балығы (Latimeria chalumnae), девон
заманынан бері Шығыс Африкадағы жағалау жанындағы тереңдіктерде мекендеп
өзгеріске ұшырамай сол беті қалған.
Өсімдіктер арасында реликт ретінде Қытай мен Жапонияда таралған
қазір сәндік үшін қолданылатын гинкто ( Ginlego Biloba) бола алады. Бұл
өсімдіктің сырт бейнесі Юрлік периодта жойылған ағаштар түрлерін
көрсетеді.
Лавразия мен Гандвана эпохасы бірге ажыратылған ареалыменен көптеген
реликтті түрлерді қалдырды. Мұндай бекірелік болып табылады, бірінші
қатарда веслоностар ( оның бір түрі Қытайда, екінші түрі Миссисипиде, енді
оларды мұхиттар бөледі) мен бір қатар амфибиялар жатады. Гиганттік
саламандра қазір Қытайда (ал Жапонияға адам әкелген секілді), ал оның ең
жақын туысы скрытожаберник – Солтүстік Америкада мекендейді. Бірақ
бұрында олар бүкіл Лавразияда болды, олардың көптеген қалдықтары
Швейцарияда табылды.
Реликтті түрлерді зерттеу бұрында жойылған топтардың өмір сүру
харекеті сол кездегі қоныс жағдайлары туралы болжауларды құруға
көмектеседі.
Осылай, биогеографиялық әдістер микроэволюциялық процесстерді және
процестердің микроэволюцияларын зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл әдістердің
ХХ ғ маңыздылығы өскені сонша жаңа бағыттардың пайда болуы себеп болды.
Мысалы, динамикалық биогеография (М. Удварди) және ген – (фено)- география
(А.С Сереброский).
В) Морфологиялық әдістер. Морфологиялық зерттеу әдістері
(анатомиялық, гистологиялық және т.б салыстыру) қарапайым принципке
негізделеді: организмдердің терең ішкі ұқсастық салыстырылып отырған түрлер
арасындағы бір тектілікті (родсво) көрсете алады.
Мүшелердің гомологиясы. Бірдей ата текті жалпы түрдегі мүшелердің өз
функциялары әртүрлі сүтқоректілердің аяқ – қолдары бастапқы ұқсас
элементтерден: жауырындар, иықтың сүйектер, иық асты, білек, алақан саусақ
сүйектері. Бүкіл жағдайда ортақ құрылымы басқа мүшелерге қарағанда
сақталады.
Мүшелердің гомологиясы орнату зерттелінетін организмдердің бір текті
екендігі туралы нәтиже береді. Мысалы, ХІХ ғасырда салыстыру анатомиясының
ең үлкен жетістігі сүтқоректілердің есту сүйекшенің бар болуы орнату болып
табылады.
Жоғарғы және төменгі омыртқалрдың бассүйектерін салыстыру акулалық
балықтарда сүйектердің бірі будущье наковальнье бас сүйекте өте маңызды
структуралық орынды алатыны, бас сүйектің ең қуатты сүйек екендігін
көрсетеді. Сүйекті балықтарда оның өлшемдері азаяды бірақ маңыздылығы
қалады. Рептилияларларда ол тым өзгертілген және жақ сүйегін ұстап тұруда
рычаг функциясын атқарады, ал сүтқоректілерде есту мүшелерінің бір орнын
алады.
Гомология құбылысын немесе гомологиялық ұқсастықты аналогия немесе
аналогиялық ұқсастықтан ажырата білуі керек. Аналогиялық органдар ұқсас
функцияны атқаратындықтан бірдей көрінеді, Бұл ортақ шығу тегі бар деп
айтуға болмайды. Бұл органдар шығу тектерін немесе эволюциялық даму
жолдарын анықтау үшін жарамсыз. Бүкіл осы мүшелер ұқсас, бұл ұқсастықтар
эволюция процесінде таиғи сұрыпталу кезінде пайда болған ( өсімдік
қоректілер омыртқалылар жемеген өсімдіктер түрлері көбейіп, сақталып
отырад).
Кейде мүшелердің ұқсастығы соншама, олардың сипаттамаларын білу
үшін арнайы анатомиялық – салыстыру мен эмбриологиялық зерттеу өткізуге
тура келеді. Жер үстік мекендейтін омыртқалылар мен головногий
малюскалардың көздері өте бірдей болғанымен анатомиялық болып табылады.
Кальмардың көзі мен омырқалының көзі әртүрлі көз ұрықтарынан дамиды, ал
ұқсастығы физикалық түспен анықталады. Кез келген фотографиялық аппараттық
құрылымы көздің құрылымындай болғаны жай емес; хрусталигі – обьектив,
радужина – диафрагма, көз торы - сезімтал пленка, аккомодайия механизмі –
ашықтылықты орнату.
Ұқсастықтың сипаттамасын білу (гомология немесе аналогия) эволюциялық
дамудың жолдарын, тектердің, топтардың табиғи сұрыпталу бағытын
көрсетеді.
Рудиментарлы мүшелер мен атавизмдер. Гомологияның мәліметтері
белгілі бір топтың даму жолдарын қалпына келтіру үшін жеткілікті емес,
мысалы, олардың қайсысы ата текті (ертерек пайда болған) екендігін орнату
қиын. Кез келген организмнің құрылымында жойылып бара жатқан мүшелерді
табуға болады, олар рудиментарлы деп аталады.
Бірнеше классикалық рудиментарлы мысалдарды қарастырамыз. Кит
тәрізділерде қол – аяқтың артыңғы белдеуінің орнында дененің қалың бұлшық
еттер астында бір, екі немесе үш үлкен емес сүйектер қалған, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz