Туризмнің мәні әлеуметтік- экономикалық категория ретінде
Кіріспе
1. Туризмнің мәні әлеуметтік. экономикалық категория ретінде.
1.1 Туризм экономиканың саласы ретінде
1.1.1 Қазақстандағы туризм саласындағы мемлекеттік саясат
1.2 Туризм индустриясы және оны дамытудың теориялық тәсілдері
1.3 Маркетинг пен менджметті туризм индустриясында қолдану
1.4 Туризмнің дамуының негізгі бағыттары
2 Туристік.рекреациялық ресурстарға жалпы сипаттама.
2.1 Павлодар облысының туристік . рекрециялық ресурстары
2.1.1 Баянауыл ұлттық паркі
2.1.2 Мойылды шипажай
2.1.3 Маралды шипажай
2.1.4 Қаратұз шипажай
2.2 Павлодар облысында туризмнің дамуының қазіргі жағдайы
2.3 Туристік рекреациялық потенциалдың биоресурстік бағасы
2.4 Туризм және рекреацияны дамыту үшін аймақтың климаттық ерекшеліктерін бағалау.
2.5 Павлодар облысының су объектілері
2.6 Павлодар облысында туризмді дамыту бағдарламасы 2007.2011ж.ж
Қортытынды
Әдебиеттер тізімі
1. Туризмнің мәні әлеуметтік. экономикалық категория ретінде.
1.1 Туризм экономиканың саласы ретінде
1.1.1 Қазақстандағы туризм саласындағы мемлекеттік саясат
1.2 Туризм индустриясы және оны дамытудың теориялық тәсілдері
1.3 Маркетинг пен менджметті туризм индустриясында қолдану
1.4 Туризмнің дамуының негізгі бағыттары
2 Туристік.рекреациялық ресурстарға жалпы сипаттама.
2.1 Павлодар облысының туристік . рекрециялық ресурстары
2.1.1 Баянауыл ұлттық паркі
2.1.2 Мойылды шипажай
2.1.3 Маралды шипажай
2.1.4 Қаратұз шипажай
2.2 Павлодар облысында туризмнің дамуының қазіргі жағдайы
2.3 Туристік рекреациялық потенциалдың биоресурстік бағасы
2.4 Туризм және рекреацияны дамыту үшін аймақтың климаттық ерекшеліктерін бағалау.
2.5 Павлодар облысының су объектілері
2.6 Павлодар облысында туризмді дамыту бағдарламасы 2007.2011ж.ж
Қортытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Туризм қаражаттың мемлекеттік бюджетке түсетін түсімі бойынша мұнай мен автокөлік экспортынан кейінгі 3-ші орында, ал жұмыс бастылар саны жөнінен бұл саладағы жұмысшылардың жұмылдыру көрсеткіші бойынша туризм көшбасшы орынға ие. Туризм индустриясы қызмет көрсетудің халықаралық саудасында айтарлықтай жылдам дамып жатқан салаларының бірі.
Халықаралық туризм үш ірі экспортты салалар қатарына еніп, әлемдік экспорттағы үлес салмағы 11% және 8,6% құрайтын мұнай алу өндірісі мен автокөлік жасау салаларына ғана жол береді. 2001 жылы әлем елдерінің халықаралық туризмнен түсетін қосынды кірісі әлемдік экспорттың жалпы көлемінен 7%, қызымет көрсетудің әлемдік экспортының 3% құрады.
Дүние жүзіндегі туризмнің даму қозғалысын бақылау барысында, біздің еліміздің туристік әлеуетін ескере отырып, Мемлекет Басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2005 жылдың 19 ақпандағы өзінің халыққа Жолдауында туризмді Қазақстан экономикасының болашақтағы саласы ретінде анықтап, ең алдымен дамитын негізгі жеті кластерді ерекшеледі. Болашақ кластерлердің бірі туризм болып табылады, бұл кластер осы заманға сай инфрақұрылымды қалыптастырып, аумақтың тұтастай дамуын ілестіреді.
Туризмнің дүние жүзіндегі орыны үздіксіз өсуде, бұл жеке ел экономикасына туризм әсерінің ұлғайтылуымен байланысты. Жеке елдің экономикасында халықаралық туризм маңызды қызыметтер қатарын атқарады, олар:
- ел үшін ақшалық түсімдердің көзі және жұмыс бастылықпен қамсыздандыру;
- төлем балансы мен елдің ЖІӨ кірістерді кеңейтеді;
- туризм саласына қызымет көрсетуші салаларды жасау арқылы экономиканың диверсикациясын қалыптастырады.
Жұмыс бастылықтың өсуімен туризм саласындағы халық саны өсіп, ұлттың аухаттылық деңгейі жоғарылайды. Дегенмен халықаралық туризм дүние жүзінде біркелкі таралмаған, бұл ең алдымен елдердің және аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының түрлі деңгейімен сипатталады. Халықаралық туризм Батыс Еуропа елдерінде кеңінен дамыған. Бұл аймақтың үлесіне әлемдік туристік нарықтың 70% астамы, ал қаржылық түсімнің 60% тиесілі. Оның шамамен 20% Американың, 10%-нан азы Азияның, Африканың және Австралияның үлесінде.
Халықаралық туристік байланыстың осындай дамуы халықаралық сауда саласындағы бұл жұмысты жақсартуды қамтитын көптеген халықаралық ұйымдарды ілестірді. Швейцария, Австрия, Франция, Түркия сынды Батыстың көтеген экономикасы жоғары дамыған елдері өзінің жақсы тұрмыстық жағдайына туризмнен түскен кірістері арқылы қол жеткізді. Соғыстан кейінгі жылдары қуатты зерттеу базасы мен туризм саласындағы мамандық дайындық жүйесі жасалды.
Туристік сала қосалқы құнның өтімді өлшемін береін экономикалық көшбасшылар санатына жатады.
Өкінішке орай, Қазақстанда халықаралық туризм көшбасшы орында емес. Бұрын КСРО дағы туристік әрекеттердің негізгі аймақтары Қырым, Кавказ, Балтық жағалауы және Ресейдің, Ортта Азияның тарихи орталықтары болған. Сол уақытта Қазақстандағы көптеген архитектуралық, археологиялық, мәдени және табиғи ескерткіштер дерлік жарияланбай талап етілмеген күйінде қала берді.
Қазақстанның тәуелсіздік алуынан кейін туризм индустриясының нақты дамуына мүмкіндік пайда болғанымен, оны бірден пайдалануға қадам жасалмады.
Қазақстан бірегей табиғи, мәдени-тарихи рекреациялық ресурстарға бай мемлекет. Ол биологиялық ауантүрлілігі және табиғи ресурстардың байлықтары бойынша бірегей. Бірақ бұл қуатты әлеуеке деген туристік бизнестің сұранысы өте төмен.
Зерттеудің өзектілігі. Өлкедегі туристік-рекреациялық ресурстарды талдай отырып экономикаының дамуы осыған байланысты, туристік саланың тәжірибелік ұсыныстарын теория түрінде қабылдау мен өңдеу мәселесі ерекшеленеді. Қазіргі уақытта туристік саланың берілген секторының болашағы бар, ерекшелігі мен даму биіктігін анықтауға қажетті туристік – рекреациялық ресурстарды дамыта отырып ішкі және сыртқы туризмнің қалыптасып, дамуының әлеуметтік және экономикалық негіздері мәселелерін зерттеу қажеттілігі туады.
Жалпы алғанда осы тақырыпқа қатысты еңбектің көптігне қарамастан, толық мөшерде өңделмеген және қосалқы зерттеулерді талап ететін мәселелер қатары баршылық. Оған елдің туристік саласындағы туризмнің қалыптасуының теориялық және әдістемелік негіздерін жатқызуға болады. Қарастырылушы мәселелердің жеткіліксіз өңделуі оны зерттеу тақырыбы ретінде таңдауға әкелді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өлкенің туристік-рекреациялық ресурстарына баға бере отырып сырттан келушілер туризмі және ішкі туризм көлемін арттыру есебінен халықты жұмыспен қамтуды, мемлекет пен халық кірісінің тұрақты өсуін қамтамасыз ету үшін бәсекеге қабілетті туристік орталық құру.Дипломдық жұмыстағы зерттеудегі міндеттер төмендегідей:
- өлкенің туристік-рекреациялық ресурстарын қалпына келітру және дамыту;
- туризм инфрақұрылымын дамыту;
- туризмді мемлекеттік реттеу мен қолдаудың тиімді тетігін құру;
- облыстың тартымды туристік имиджін қалыптастыру;
- туристік әлеуетті арттыру;
- рекреациялық шаруашылықты қалыптастыру
Туризм қаражаттың мемлекеттік бюджетке түсетін түсімі бойынша мұнай мен автокөлік экспортынан кейінгі 3-ші орында, ал жұмыс бастылар саны жөнінен бұл саладағы жұмысшылардың жұмылдыру көрсеткіші бойынша туризм көшбасшы орынға ие. Туризм индустриясы қызмет көрсетудің халықаралық саудасында айтарлықтай жылдам дамып жатқан салаларының бірі.
Халықаралық туризм үш ірі экспортты салалар қатарына еніп, әлемдік экспорттағы үлес салмағы 11% және 8,6% құрайтын мұнай алу өндірісі мен автокөлік жасау салаларына ғана жол береді. 2001 жылы әлем елдерінің халықаралық туризмнен түсетін қосынды кірісі әлемдік экспорттың жалпы көлемінен 7%, қызымет көрсетудің әлемдік экспортының 3% құрады.
Дүние жүзіндегі туризмнің даму қозғалысын бақылау барысында, біздің еліміздің туристік әлеуетін ескере отырып, Мемлекет Басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2005 жылдың 19 ақпандағы өзінің халыққа Жолдауында туризмді Қазақстан экономикасының болашақтағы саласы ретінде анықтап, ең алдымен дамитын негізгі жеті кластерді ерекшеледі. Болашақ кластерлердің бірі туризм болып табылады, бұл кластер осы заманға сай инфрақұрылымды қалыптастырып, аумақтың тұтастай дамуын ілестіреді.
Туризмнің дүние жүзіндегі орыны үздіксіз өсуде, бұл жеке ел экономикасына туризм әсерінің ұлғайтылуымен байланысты. Жеке елдің экономикасында халықаралық туризм маңызды қызыметтер қатарын атқарады, олар:
- ел үшін ақшалық түсімдердің көзі және жұмыс бастылықпен қамсыздандыру;
- төлем балансы мен елдің ЖІӨ кірістерді кеңейтеді;
- туризм саласына қызымет көрсетуші салаларды жасау арқылы экономиканың диверсикациясын қалыптастырады.
Жұмыс бастылықтың өсуімен туризм саласындағы халық саны өсіп, ұлттың аухаттылық деңгейі жоғарылайды. Дегенмен халықаралық туризм дүние жүзінде біркелкі таралмаған, бұл ең алдымен елдердің және аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының түрлі деңгейімен сипатталады. Халықаралық туризм Батыс Еуропа елдерінде кеңінен дамыған. Бұл аймақтың үлесіне әлемдік туристік нарықтың 70% астамы, ал қаржылық түсімнің 60% тиесілі. Оның шамамен 20% Американың, 10%-нан азы Азияның, Африканың және Австралияның үлесінде.
Халықаралық туристік байланыстың осындай дамуы халықаралық сауда саласындағы бұл жұмысты жақсартуды қамтитын көптеген халықаралық ұйымдарды ілестірді. Швейцария, Австрия, Франция, Түркия сынды Батыстың көтеген экономикасы жоғары дамыған елдері өзінің жақсы тұрмыстық жағдайына туризмнен түскен кірістері арқылы қол жеткізді. Соғыстан кейінгі жылдары қуатты зерттеу базасы мен туризм саласындағы мамандық дайындық жүйесі жасалды.
Туристік сала қосалқы құнның өтімді өлшемін береін экономикалық көшбасшылар санатына жатады.
Өкінішке орай, Қазақстанда халықаралық туризм көшбасшы орында емес. Бұрын КСРО дағы туристік әрекеттердің негізгі аймақтары Қырым, Кавказ, Балтық жағалауы және Ресейдің, Ортта Азияның тарихи орталықтары болған. Сол уақытта Қазақстандағы көптеген архитектуралық, археологиялық, мәдени және табиғи ескерткіштер дерлік жарияланбай талап етілмеген күйінде қала берді.
Қазақстанның тәуелсіздік алуынан кейін туризм индустриясының нақты дамуына мүмкіндік пайда болғанымен, оны бірден пайдалануға қадам жасалмады.
Қазақстан бірегей табиғи, мәдени-тарихи рекреациялық ресурстарға бай мемлекет. Ол биологиялық ауантүрлілігі және табиғи ресурстардың байлықтары бойынша бірегей. Бірақ бұл қуатты әлеуеке деген туристік бизнестің сұранысы өте төмен.
Зерттеудің өзектілігі. Өлкедегі туристік-рекреациялық ресурстарды талдай отырып экономикаының дамуы осыған байланысты, туристік саланың тәжірибелік ұсыныстарын теория түрінде қабылдау мен өңдеу мәселесі ерекшеленеді. Қазіргі уақытта туристік саланың берілген секторының болашағы бар, ерекшелігі мен даму биіктігін анықтауға қажетті туристік – рекреациялық ресурстарды дамыта отырып ішкі және сыртқы туризмнің қалыптасып, дамуының әлеуметтік және экономикалық негіздері мәселелерін зерттеу қажеттілігі туады.
Жалпы алғанда осы тақырыпқа қатысты еңбектің көптігне қарамастан, толық мөшерде өңделмеген және қосалқы зерттеулерді талап ететін мәселелер қатары баршылық. Оған елдің туристік саласындағы туризмнің қалыптасуының теориялық және әдістемелік негіздерін жатқызуға болады. Қарастырылушы мәселелердің жеткіліксіз өңделуі оны зерттеу тақырыбы ретінде таңдауға әкелді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өлкенің туристік-рекреациялық ресурстарына баға бере отырып сырттан келушілер туризмі және ішкі туризм көлемін арттыру есебінен халықты жұмыспен қамтуды, мемлекет пен халық кірісінің тұрақты өсуін қамтамасыз ету үшін бәсекеге қабілетті туристік орталық құру.Дипломдық жұмыстағы зерттеудегі міндеттер төмендегідей:
- өлкенің туристік-рекреациялық ресурстарын қалпына келітру және дамыту;
- туризм инфрақұрылымын дамыту;
- туризмді мемлекеттік реттеу мен қолдаудың тиімді тетігін құру;
- облыстың тартымды туристік имиджін қалыптастыру;
- туристік әлеуетті арттыру;
- рекреациялық шаруашылықты қалыптастыру
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Қонаев Э.А. Қазақстан туризмі 2005 жылғы статистикалық жинақ, Алматы, 2006.-144б.
2 Папирян Г. А. Международные экономические отношения. Маркетинг в туризме. М.: Финансы и статистика, 2000, С. 214-217
3 Гуляев В. Г. Организация туристской деятельности. Учебное пособие, М.: Нолидж, 1996, 12с.
4 Әбдіраман Ө. Қазақстан шипажайлары мен шипалы бұлақ көздері. Алматы, 2007.-500б.
5 Сенин В. С. Организация международного туризма. М.: Финансы и статистика, 2000, 25с.
6 Арефьев В. Е. Введение в туризм: Учебное пособие. Изд-во АГУ, 2002, 282 с.
7 Маринин М. М. Туристские формальности и безопасность в туризме. М.: М., 2002.
8 Барчукова Н.С. Международное сотрудничество государств в области туризма. – М.: Международные отношения, 1986, 7с.
9 Глобальный этический кодекс туризма. Принят резолюцией генеральной ассамблеи ВТО на 13 сессии. г.Сантьяго (Чили), 27 сентября, 1 октября 1999.
10 Ким А.Г. Рекреационная оценка территорий и развитие Туристско-рекреционного хозяйства в Казахстане Алматы, Рауан 1997.-174б.
11 Иващинко А.А Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары. Алматы, 2006.-284б.
12 Артыкбаев Ж.О., Ерманов А.Ж., Жанисов А.Т. История и культура Павлодарского Прииртышья (иллюстрированный альбом), Астана, «Фолиант», 2002, 109с.
13 Ярмухамедов М. Ш. География экономических районов Казахстана. Караганда, 1972, С. 15-20
14 Кузнецова З. В. Павлодарская область. Алматы, 1985, 5с.
15 Браймер Р.А Основы управления в индустрии гостеприимства. Пер. с англ. М.: Аспект Пресс, 1995.
16 Моисеева Н.К. Международный маркетинг. Учебное пособие. М.: Центр экономики и маркетинга, 1998, 45с.
17 Зорин И.В., Квартальнов В.Б. Туристический терминологический словарь. М.: Сов. Спорт, 1998, С. 20-25.
18 Нефедова В.Б Методы рекреационного районирования. М.: Вопросы географии, 1985, 12с.
19 Ердавлетов С.Р. География туризма: История, теория, методы, практика. Алматы, 2000, 333с.
20 Ананьев М.А Основы международного туризма М., Новосибирск, 1978, С. 71-81.
21 Вукулов В.Н. Активным видам туризма - зеленую улицу» Вестник Москвы, 2000, № 1
22 Вукулов В.Н. Советская практика коммерческого туризма в республике Казахстан. Алматы, 2005, 15с.
23 Тлеубердива Ф.А., Лаврова В.В., Гайдученко Л.Л. Памятники природы Павлодарского Прииртышья. Павлодар, 1998.
24 Франк Д.А Раскопки поселения Мичурино. Вестник Павлодарского университета 2000, №2
25 Бугаев В. Ямышевский метеорит, Звезда Прииртышья, 2009.
26 Бондаревич А.А Рекреационные ресурсы Казахстана, Астана, 2003, 65с.
27 Биржанов М.Б Введение в туризм, М., 2001, 15с.
28 Түйетаев Б. Туризм табыс көзі Түркістан 2006-4 мамыр, 6 б.
29 Международное право./Отв. Ред. Колосов Ю.М, Кривчикова Э.С. М.: Международные отношения, 2005, 778с.
30 Вельяминов Г.М. Международное экономическое право и процесс (Академический курс). М.: Волтерс Клувер, 2004, 211с.
31 Вспомогательный счет туризма (рекомендуемая методологическая основа). Евростат, 2002, 39с.
32 Проект Федерального закона "О социальном туризме" Актуальные проблемы туризма 98. М.: РМАТ, 1998.
33 Туризм: нормативные правовые акты: Сборник актов. Сост. Н. И. Волошин. М.: Финансы и статистика, 1998, С. 72-74.
1 Қонаев Э.А. Қазақстан туризмі 2005 жылғы статистикалық жинақ, Алматы, 2006.-144б.
2 Папирян Г. А. Международные экономические отношения. Маркетинг в туризме. М.: Финансы и статистика, 2000, С. 214-217
3 Гуляев В. Г. Организация туристской деятельности. Учебное пособие, М.: Нолидж, 1996, 12с.
4 Әбдіраман Ө. Қазақстан шипажайлары мен шипалы бұлақ көздері. Алматы, 2007.-500б.
5 Сенин В. С. Организация международного туризма. М.: Финансы и статистика, 2000, 25с.
6 Арефьев В. Е. Введение в туризм: Учебное пособие. Изд-во АГУ, 2002, 282 с.
7 Маринин М. М. Туристские формальности и безопасность в туризме. М.: М., 2002.
8 Барчукова Н.С. Международное сотрудничество государств в области туризма. – М.: Международные отношения, 1986, 7с.
9 Глобальный этический кодекс туризма. Принят резолюцией генеральной ассамблеи ВТО на 13 сессии. г.Сантьяго (Чили), 27 сентября, 1 октября 1999.
10 Ким А.Г. Рекреационная оценка территорий и развитие Туристско-рекреционного хозяйства в Казахстане Алматы, Рауан 1997.-174б.
11 Иващинко А.А Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары. Алматы, 2006.-284б.
12 Артыкбаев Ж.О., Ерманов А.Ж., Жанисов А.Т. История и культура Павлодарского Прииртышья (иллюстрированный альбом), Астана, «Фолиант», 2002, 109с.
13 Ярмухамедов М. Ш. География экономических районов Казахстана. Караганда, 1972, С. 15-20
14 Кузнецова З. В. Павлодарская область. Алматы, 1985, 5с.
15 Браймер Р.А Основы управления в индустрии гостеприимства. Пер. с англ. М.: Аспект Пресс, 1995.
16 Моисеева Н.К. Международный маркетинг. Учебное пособие. М.: Центр экономики и маркетинга, 1998, 45с.
17 Зорин И.В., Квартальнов В.Б. Туристический терминологический словарь. М.: Сов. Спорт, 1998, С. 20-25.
18 Нефедова В.Б Методы рекреационного районирования. М.: Вопросы географии, 1985, 12с.
19 Ердавлетов С.Р. География туризма: История, теория, методы, практика. Алматы, 2000, 333с.
20 Ананьев М.А Основы международного туризма М., Новосибирск, 1978, С. 71-81.
21 Вукулов В.Н. Активным видам туризма - зеленую улицу» Вестник Москвы, 2000, № 1
22 Вукулов В.Н. Советская практика коммерческого туризма в республике Казахстан. Алматы, 2005, 15с.
23 Тлеубердива Ф.А., Лаврова В.В., Гайдученко Л.Л. Памятники природы Павлодарского Прииртышья. Павлодар, 1998.
24 Франк Д.А Раскопки поселения Мичурино. Вестник Павлодарского университета 2000, №2
25 Бугаев В. Ямышевский метеорит, Звезда Прииртышья, 2009.
26 Бондаревич А.А Рекреационные ресурсы Казахстана, Астана, 2003, 65с.
27 Биржанов М.Б Введение в туризм, М., 2001, 15с.
28 Түйетаев Б. Туризм табыс көзі Түркістан 2006-4 мамыр, 6 б.
29 Международное право./Отв. Ред. Колосов Ю.М, Кривчикова Э.С. М.: Международные отношения, 2005, 778с.
30 Вельяминов Г.М. Международное экономическое право и процесс (Академический курс). М.: Волтерс Клувер, 2004, 211с.
31 Вспомогательный счет туризма (рекомендуемая методологическая основа). Евростат, 2002, 39с.
32 Проект Федерального закона "О социальном туризме" Актуальные проблемы туризма 98. М.: РМАТ, 1998.
33 Туризм: нормативные правовые акты: Сборник актов. Сост. Н. И. Волошин. М.: Финансы и статистика, 1998, С. 72-74.
Кіріспе
1. Туризмнің мәні әлеуметтік- экономикалық категория ретінде.
1.1 Туризм экономиканың саласы ретінде
1.1.1 Қазақстандағы туризм саласындағы мемлекеттік саясат
1.2 Туризм индустриясы және оны дамытудың теориялық тәсілдері
1.3 Маркетинг пен менджметті туризм индустриясында қолдану
1.4 Туризмнің дамуының негізгі бағыттары
2 Туристік-рекреациялық ресурстарға жалпы сипаттама.
2.1 Павлодар облысының туристік – рекрециялық ресурстары
2.1.1 Баянауыл ұлттық паркі
2.1.2 Мойылды шипажай
2.1.3 Маралды шипажай
2.1.4 Қаратұз шипажай
2.2 Павлодар облысында туризмнің дамуының қазіргі жағдайы
2.3 Туристік рекреациялық потенциалдың биоресурстік бағасы
2.4 Туризм және рекреацияны дамыту үшін аймақтың климаттық
ерекшеліктерін бағалау.
2.5 Павлодар облысының су объектілері
2.6 Павлодар облысында туризмді дамыту бағдарламасы 2007-2011ж.ж
Қортытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Туризм қаражаттың мемлекеттік бюджетке түсетін түсімі бойынша мұнай мен
автокөлік экспортынан кейінгі 3-ші орында, ал жұмыс бастылар саны жөнінен
бұл саладағы жұмысшылардың жұмылдыру көрсеткіші бойынша туризм көшбасшы
орынға ие. Туризм индустриясы қызмет көрсетудің халықаралық саудасында
айтарлықтай жылдам дамып жатқан салаларының бірі.
Халықаралық туризм үш ірі экспортты салалар қатарына еніп, әлемдік
экспорттағы үлес салмағы 11% және 8,6% құрайтын мұнай алу өндірісі мен
автокөлік жасау салаларына ғана жол береді. 2001 жылы әлем елдерінің
халықаралық туризмнен түсетін қосынды кірісі әлемдік экспорттың жалпы
көлемінен 7%, қызымет көрсетудің әлемдік экспортының 3% құрады.
Дүние жүзіндегі туризмнің даму қозғалысын бақылау барысында, біздің
еліміздің туристік әлеуетін ескере отырып, Мемлекет Басшысы Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев 2005 жылдың 19 ақпандағы өзінің халыққа Жолдауында
туризмді Қазақстан экономикасының болашақтағы саласы ретінде анықтап, ең
алдымен дамитын негізгі жеті кластерді ерекшеледі. Болашақ кластерлердің
бірі туризм болып табылады, бұл кластер осы заманға сай инфрақұрылымды
қалыптастырып, аумақтың тұтастай дамуын ілестіреді.
Туризмнің дүние жүзіндегі орыны үздіксіз өсуде, бұл жеке ел
экономикасына туризм әсерінің ұлғайтылуымен байланысты. Жеке елдің
экономикасында халықаралық туризм маңызды қызыметтер қатарын атқарады,
олар:
- ел үшін ақшалық түсімдердің көзі және жұмыс бастылықпен қамсыздандыру;
- төлем балансы мен елдің ЖІӨ кірістерді кеңейтеді;
- туризм саласына қызымет көрсетуші салаларды жасау арқылы экономиканың
диверсикациясын қалыптастырады.
Жұмыс бастылықтың өсуімен туризм саласындағы халық саны өсіп, ұлттың
аухаттылық деңгейі жоғарылайды. Дегенмен халықаралық туризм дүние жүзінде
біркелкі таралмаған, бұл ең алдымен елдердің және аймақтардың әлеуметтік-
экономикалық дамуының түрлі деңгейімен сипатталады. Халықаралық туризм
Батыс Еуропа елдерінде кеңінен дамыған. Бұл аймақтың үлесіне әлемдік
туристік нарықтың 70% астамы, ал қаржылық түсімнің 60% тиесілі. Оның
шамамен 20% Американың, 10%-нан азы Азияның, Африканың және Австралияның
үлесінде.
Халықаралық туристік байланыстың осындай дамуы халықаралық сауда
саласындағы бұл жұмысты жақсартуды қамтитын көптеген халықаралық ұйымдарды
ілестірді. Швейцария, Австрия, Франция, Түркия сынды Батыстың көтеген
экономикасы жоғары дамыған елдері өзінің жақсы тұрмыстық жағдайына
туризмнен түскен кірістері арқылы қол жеткізді. Соғыстан кейінгі жылдары
қуатты зерттеу базасы мен туризм саласындағы мамандық дайындық жүйесі
жасалды.
Туристік сала қосалқы құнның өтімді өлшемін береін экономикалық
көшбасшылар санатына жатады.
Өкінішке орай, Қазақстанда халықаралық туризм көшбасшы орында емес.
Бұрын КСРО дағы туристік әрекеттердің негізгі аймақтары Қырым, Кавказ,
Балтық жағалауы және Ресейдің, Ортта Азияның тарихи орталықтары болған. Сол
уақытта Қазақстандағы көптеген архитектуралық, археологиялық, мәдени және
табиғи ескерткіштер дерлік жарияланбай талап етілмеген күйінде қала берді.
Қазақстанның тәуелсіздік алуынан кейін туризм индустриясының нақты
дамуына мүмкіндік пайда болғанымен, оны бірден пайдалануға қадам жасалмады.
Қазақстан бірегей табиғи, мәдени-тарихи рекреациялық ресурстарға бай
мемлекет. Ол биологиялық ауантүрлілігі және табиғи ресурстардың байлықтары
бойынша бірегей. Бірақ бұл қуатты әлеуеке деген туристік бизнестің сұранысы
өте төмен.
Зерттеудің өзектілігі. Өлкедегі туристік-рекреациялық ресурстарды талдай
отырып экономикаының дамуы осыған байланысты, туристік саланың тәжірибелік
ұсыныстарын теория түрінде қабылдау мен өңдеу мәселесі ерекшеленеді.
Қазіргі уақытта туристік саланың берілген секторының болашағы бар,
ерекшелігі мен даму биіктігін анықтауға қажетті туристік – рекреациялық
ресурстарды дамыта отырып ішкі және сыртқы туризмнің қалыптасып, дамуының
әлеуметтік және экономикалық негіздері мәселелерін зерттеу қажеттілігі
туады.
Жалпы алғанда осы тақырыпқа қатысты еңбектің көптігне қарамастан, толық
мөшерде өңделмеген және қосалқы зерттеулерді талап ететін мәселелер қатары
баршылық. Оған елдің туристік саласындағы туризмнің қалыптасуының теориялық
және әдістемелік негіздерін жатқызуға болады. Қарастырылушы мәселелердің
жеткіліксіз өңделуі оны зерттеу тақырыбы ретінде таңдауға әкелді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өлкенің туристік-рекреациялық ресурстарына
баға бере отырып сырттан келушілер туризмі және ішкі туризм көлемін арттыру
есебінен халықты жұмыспен қамтуды, мемлекет пен халық кірісінің тұрақты
өсуін қамтамасыз ету үшін бәсекеге қабілетті туристік орталық
құру.Дипломдық жұмыстағы зерттеудегі міндеттер төмендегідей:
- өлкенің туристік-рекреациялық ресурстарын қалпына келітру және дамыту;
- туризм инфрақұрылымын дамыту;
- туризмді мемлекеттік реттеу мен қолдаудың тиімді тетігін құру;
- облыстың тартымды туристік имиджін қалыптастыру;
- туристік әлеуетті арттыру;
- рекреациялық шаруашылықты қалыптастыру.
1. Туризмнің мәні әлеуметтік-экономикалық категория ретінде
Туристік қызметтер аясы қоғамның экономикалық және әлеуметтік
ұйымдастырылуында маңызды орын алады. Қызметтер көрсету саласының құрама
бөлігі ретінде туристік қызметтер аясы, туизм субъектілеріне, яғни туристер
мен бір күндік саяхатшыларға көрсетілетін қызметтерге сәйкес анықталады. Ол
адамның саяхаттауға, демалуға, экскурсияға шығуға және т.б. деген
қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыруға бағдарланған. Сөйтеп,
адамдардың бос уақытының кезеңдік және обьективті шегін кеңейту, оны
мазмұнды және пайдалы демалыспен толықтыру, жалпы ой- өрісті дамыту бұл
саланың мақсатын көреміз. Туристік қызметтер аясының барлық әсерлерінің
жиынтығы, адамның жоғары тәртіптегі қажеттіліктерінің жүзеге асуының жаңаша
сапасын білдіреді. Бұл сап мерзімді ұзарту сипатына ие, кейінгі белсенді
еңбек қызметі барысында байқалуы мүмкін, сондықтан одан барша қоғамның
тіршілік әрекетінің тиімділігі байланысты боладыдеп айтуға болады.
Туризмдегі қажеттіліктерді қанағаттандыруда көрсетілетін негізгі
қызметтер қатарына көлік, қонақ үй, қоғамдық тамақтандыру орындары,
турфирмалар қызметтерін, сондай- ақ, бірқатар қосымша қызмет түрлерін
жатқызуға болады. Сондықтан да, туристік қызмет аясы мамандандырылған және
айқын туристік сипатқа ие емес.
Туристік қызметтің ұсынылуын және туристік қызметтер аясының дамуын, ең
алдымен, жалпы ұлттық өнімнің жұмысшы күшінің ұдайы өндірілуінде және
сәйкес экономикалық қатынастардың ұдайы жаңғыртылуында қатысуы тұрғысынан
қарастыру қажет. Дегемен де, туристік қызметтердің халыққа ұсынылуы,
маңызды экономикалық және әлеуметтік мәселелердің шешілуінің алғы шарты
болды.
Ең алдымен, туристік қызметтер аясының дамуы, туризмге қатысты
салалардағы мамандарды туристік қызмет индустриясына біріктіре отырып,
жұмыс орындарын құруға, халық арасында жұмыспен қамтылуды жоғарлатуға
әкеліп, әлем бойынша орын ауыстыратын туристердің қажеттіліктерін толығырақ
қанағаттандырып, қызмет етуге жұмылдырылады.Бүгінгі күні туристік қызмет
индустриясында жұмыскерлерімен қата, негізгі құралдар мен ірі қаржылар да
қамтылғандықтан, оны ірі бизнес, үлкен ақша және ғылыми деңгейдегі қатаң
саясат ретінде сипаттауға барамыз. Статистикалық мәліметтерге қарасақ
бүгінде жер шарындағы еңбекке қабілетті әрбір 16- шы осы аялда еңбек етуде.
Халыққа әлеуметтік- экономикалық арнаудағы туристік қызметтердің
ұсынылуы, адамдар арасындағы қарым- қатынастардың жетілуіне, тұлғаның
қалыптасуына, жақсаруына, халықтың әлеуметтік қабаттары арасындағы,
әлеуметтік – экономикалық және тұрмыстық ерекшеліктерді тегістеуге
айтарлықтай әсер етеді. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесі, әлеуметтік
инфрақұрылым және соның ішінде туристік қызметтер аясышың дамуы өндірістің
экономикалық тиімділігінің өсуіне әсер ететіндігін көрсеткен. Ол туристік
қызмет аясына бағытталатын қаржы салымдарының тиімді пайдалануы;
кәсіпорындардың орналасу және олардың функциялануының тиімділігін арттыру:
халықтың туристік–рекреациялық қызметтер мен қамтамасыздық дәрежесінің
артуы және бос уақытын өткізуінде жағымды жағдайлардың жасалуына
байланысты, халық шаруашылығының барық салаларында еңбеқ өнімділігінің
жоғарлауы; кәсіпорындарды кадрмен қамтамасыз ету мәселесінің шешілуі,
олардың еңбек қабілеттілігі ұзақтылығының өсуі, адамдарда белсенді өмір
сүру позициясының қалыптасуы секілді бағыттарда байқалады.
Туристік қызмет, инфрақұрылымның қалыптасуы мен дамуын жеделдете отырып,
еліміздің сәйкес өңірлерінде халық шаруашылық салаларының дамуына жағымды
әсер етеді. Ол көлік пен байланыс, сауда құрылыс, ауыл шаруашылығы,
өнеркәсіп және т.б. секілді шаруашылықтың басты секторларына айтарлықтай
әсер етіп, әлеуметтік – экономикалық дамудың катализаторы ретінде көрінеді.
Адамдардың айтуынша, туристік қызмет аясының тікелей және жанама әсері
астында экономиканың 32 саласы қалады, мұның өзі туристік қызметпен
жұмылдырылған жұмыскерлер санының нақты бағалануын қиындатады.
Туризмдегі қызмет көрсету саласы қоршаған табиғи ортаға, туристік және
мәдени дәулетке ұқыптылықпен қарайды. Ол табиғи, мәдени және тарихи
объектілерді пайдалануда айқын бағдары бар салалар қатарында ерекше орынды
алады және қоршаған ортаны қолдауға жан – жақты септігін тигізеді. Туристік
қызметтер аясындағы табиғатты пайдаланушы субъектілер қатарына
турист–тұтынушы және өз қызметі барысында осы табиғи кешенді пайдаланатын
туристік кәсіпорын жатады. Ал сыйымдылық, тұрақтылық түрлілік, тартымдылық,
секілді қасиеттеріне ие табиғи аумақтық жүйелер табиғатты пайдаланушы
жүйелі объектілері болып табылады. Қазақстан үшін, туристік қызмет аясының
экологиялық аспектісі, ең алдымен – қоршаған ортаны, табиғатты бұзу қаупін
шектеу, ластануын азайту арқылы қорғау болса, екіншіден-бұл тұтынуы
рекреациялық ресурстардың оқшаландырылуы орындарында болатын, туристік
ресурстарды рационалды пайдалану, үшіншіден – бұл адамның рекреациясын
қолдануынан көрінеді.
Әлеуметтік-экономикалық жүйе тарихи – мәдени құндылықтарды пайдалана
отырып, өзінің шаруашылық қызметінің қосымша аясын дамыту үшін мүмкіндіктер
алады және де ол жағымды жағдайлар қалыптасқан кезде басымдылыққа ие болуы
мүмкін. Көптеген аумақтардың өзіндік бір мәдени – тарихи қайта бағдарлануын
бақылай отырып, олардың, рухани өндіріс орталықтарына айналуы жайлы айтуға
болады. Мұнда туристік қызметтер аясы тек қосымша табыс алу негізі ретінде
ғана көрінбей, жалпылай мәдениет пен еңбек өнімділігінің өсу факторы
ретінде байқалады. Бұған қоса, туристік қызметтер аясының өңірлер
арасындағы, үкіметтер арасындағы халықтар арасындағы, тұлғалар арасындағы
экономикалық қатынастарға жағымды әсер етіп, байланыстың нығаюы мен
іскерлік белсенділіктің басқа рыноқтарда біріктірілуіне мүмкіндіктер
беретіндігін айта кету қажет. Елде арасындағы туристік қызметтер саудасының
дамуы және халықаралық ынтымақтастықтың жаңа түрлерінің таралуы, туристік
қызметтердің экспорты мен ипортының ара – қатынасы, елдер арасындағы қаржы
салымдарының алмасуы, туристік қызметтер аясының интернационалзациясының
көрсеткіші болып табылады. Халықтар мен мемлекеттер арасындағы өзара
түсінушілік пен ынтымақтастықтың болуы, адамның құқықтарының сақталуы,
туристік қызметтер аясының айқын имандылық сипатын білдіреді. Туристік
қызметтер аясының имандылық сипатын, демалыстың танып, игеруімен қоса жүруі
бейбетшілікті қоштау бағытын ұстану, туризм – түрінің интеллектуалды
мазмұны, өскелең ұрпақтың тәрбиесі секілділерімен толықтыра түсуге болады.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңі қоғамдық қатынастардың тұрақтылығы және
имандылығымен сипатталып қана қоймай, маңызды экономикалық процестердің
белсендеуі үшін негіз құрайтын мәдени – тарихи және рухани құндылықтардың
ұдайы жаңғыртылуы міндеттерін алға қоятын жаңа әлеуметтік – экономикалық ой
- өрістерінің қалыптасуымен де ерекшеленеді.
Тарихи – рухани маңызды жерлердің туристік бағдарлануы тарихи – мәдени
әлеуеті қалыпқа келтіру, сақтау және ұқыпты пайдалану қазіргі таңның өзекті
мәселелерінің бірі. Туристік қызмет аясының дамуы, құндылығына өлшем жоқ
ұлттық байлықтың сақталу мен оны кәдеге асыра пайдалана білу міндеттерін
шешу арқылы экономикалық, сондай- ақ әлеуметтік міндеттердің шешілуін бір
жолға қояды. Туристік қызметтер аясы әлемдік шаруашылықта экономиканың “
табысты” салалары қатарынан көрініп, жетекші орындарының біріне ие болып
отыр. Бұл саланың дамуы отандық және шетел валюталарының ағымын қамтамасыз
етіп, төлем балансы және жиынтық эспорт секілді экономикалық көрсеткіштерге
жағымды әсер тигізеді. Сарапшылардың болмаждауынша халықаралық туристік
қызмет саудасынан түсетін түсім 2020 жылға 2 трлн. Долларды көрсетпек.
Бірқатар елдерде халықаралық туристік қызмет саудасынан түсетін түсім
тауарлар мен қызметтер экспортынан алынатын табыстың басым бөлігін құрайды.
Сауда балансының тапшылығы байқалатын елдерде бұл саладан түсетін түсім,
оның салыстырмалы жоғары пайызын жапса, шетел туристерін қабылдау
мүмкіндіктеріне ие елдердің кейбірінде туристік баланстың белсенді
сальдосы бірнеше жыл қатарымен сауда баланысы тапшылығын жабуға мүмкіндік
береді. Осындай елдер үшін туристік қызмет аясы экономикасының өсуінің
маңызды құрал болып табылғандықтан, осы елдердің үкіметі бұл қызмет аясы
дамуының түрлі аспектілеріне жұмылдырыла кіріседі. Көптеген дамушы
елдердегі туристік қызметтер аясынан түсетін салықты табыс, тікелей немесе
жанама болсын, үкіметтік қорлардың қайнар көздері болып табылады. Және де
туристік қызметтер аясы экономиканың басқа салаларымен үйлесе дамуына себеп
болады.
Туристік қызмет индустрия кәсіпорындарының шаруашылық қызметтеріндегі
оңды өзгерістерге қарамастан, сырттан кіру туризмнің күрт төменденуі,
шетелдіктерді қызықтыра алатындай табиғаты мен тарихи – мәдени
орталықтарына бай Қазақстанда заманға сай туристік қызмет инфрақұрылымын
құру және істі жоғары дәрежеде ұйымдастыруды қолға алу қажеттілігін
көрсетеді.
Рыноқты экономикада шағын және орта кәсіпкерліктің басты орын алуы қажет
деген тұжырым, туристік қызметтер аясында және жалпы қызметтер аясында
негізгі жайғасымды алуы шарт Әлем тәжірибесі инвестиция жасауға,
технологиясы жетілдіруге және қызмет ету сапасын жақсартуға деген
мотивациялық механизмдерді қалыптастыруға септігін тигізетін бәсеке ортасы
ретінде байқалатын, шағын бизнестің маңыздылығына көз жеткізіп отыр.
Бүгінде Қазақстандық туристік рыноктағы ұйымдардың 98 пайызынан астамын
шағын кәсіп орындар құрап отырса, жұмыскерлер саны 250 адамға жететін
орта кәсіпорының үлесі 1,5 % -ды және ірі кәсіпорындар 0,5- ды көрсетеді.
Туристік рынокта шетелдің қатысуымен қызмет көрсететін ұйымдардың саны 28-
ге жетіп отыр.
Дегенмен де сервис инфрақұрылымының барлық түрлерін біріктіретін
туристік қызмет индустриясы Қазақстан экономикасының салалық құрылымында өз
орнын таба алмайды келеді. Күрделі әлеуметтік – экономикалық мәселелерді
шешуде жол көрсете алатын жеке мәртебесінің болиауы о Дегенмен де сервис
инфрақұрылымының барлық түрлерін біріктіретін туристік қызмет индустриясы
Қазақстан экономикасының салалық құрылымында өз орнын таба алмайды келеді.
Күрделі әлеуметтік – экономикалық мәселелерді шешуде жол көрсете алатын
жеке мәртебесінің болиауы оның қазіргі даму үрдісіне нақты сипаттама беруді
қиындатып отыр.
Қазақстандағы туристік саланың денсаулық пен жұмыс істеу қабілетілігін,
күшін қалпына келтіруге және т.б. деген адамның қажеттілігін толығырақ
қанағаттандырмауы, қызмет ету сервисі деңгейінің төмен болуымен сипатталуы,
оның материалды – техникалық және экономикалық кешенді жандандыру және
аумақтық әлеуметті тиімді пайдалану мен байыту тәсілі ретінде қарастырлуы
мүмкін. Қазіргі әлемдік шаруашылыққа қоғамдық және жеке қажеттіліктердің
өсуімен, ғылым мен техниканың дамуымен байланысты тауар айның қазіргі даму
үрдісіне нақты сипаттама беруді қиындатып отыр.
Қазақстандағы туристік саланың денсаулық пен жұмыс істеу қабілеттілігін,
күшін қалпына келтіру және т.б. деген адамның қажеттілігін толығырақ
қанағаттандырмауы, қызмет ету сервисі деңгейінің төмен болуымен сипатталуы,
оның материалдық – техникалық және экономикалық даму жағдайының шектелуімен
түсіндіріледі. Осы тұрғыдан, туристік саланың дамуы экономикалық кешенді
жандандыру және аумақтық әлеуметті тиімді пайдалану мен байыту тәсілі
ретінде қарастырлуы мүмкін.
Қазақстан Республикасындағы туристік индустриясын зерттей келе сервистік
қызмет көрсетуге тән экономикалық және әлеуметтік мәселелердің
ерекшеліктеріне тоқталу бүгінгі күнгі өзекті мәселенің бірі екені
анықталады. Туризмдегі сервистік қызмет көрсетуді қарастыру, оның
экономикалық өсу мен оның функциональды рөлімен түсіндіріледі.
Қызмет көрсету саласының өсу қарқыны мен қызмет көрсетудің тиімділігі
экономикалық базистің кеңеюіне септігін тигізіп, қоғамдық өндірістің
нәтижелерін жетілдіруге әсер ететін еліміздің әлеуметтік – экономикалық
дамуының маңызды факторы болып табылады. Мұның барлығы қоғамның барлық
мүшелерінің қоғамдық қажеттіліктерін толығырақ және жан -жақты
қанағаттандырудың алғы шарты. Қызмет аясының бағдары табиғат және оның
күштері емес, адамның өзі. Оның негізгі функциясы тұлғаға, оның түйсігіне,
қоғамдық өндіріс процесінде адамдардың қарым – қатынастарына әсер етуінен
байқалады.
Қызметтер аясы дами түсе, адамдардың тұрмыс салтының қалыптасуына әсер
етеді. Рухани өсу мен үйлесімді даму жолында кең мүмкіндіктер беру,
қызметтер аясының әлеуметтік бағыттылығын айқындаушы аспектілерінің бірін
білдіреді. Сөйтеп, қызметтер аясы халықтың тұрмыс деігейін көтере, халық
шаруашылығының экономикалық өсуінің маңызды факторы ретінде көрінеді.
Дегенмен де, кері байланыстың маңыздылығын төмендетпейміз,яғни экономикалық
өсуді қамтамасыз ететін өндіріс, адам қажеттіліктерінің жиынтығын даму
деңгейін, өндірілетін өнім мен қызметтердің көлемі мен сапасы арқылы оларды
қанағаттандыру дәрежесін, алатын табыстар көлемін анықтайды.
Қазіргі кезеңдегі өндіргіш күштер дамуының заңдылықтарының бірі
өндірістік процестегі жеке тұтыну рөлінің белсенділігі. Түпкі сұранымның
негізгі құрамасы бола, халықтың шығындары көбіне экономикалық өсудің
динамикасы мен құрылымды параметрлерін анықтайды. Осымен бірге әлеуметтік-
экономикалық, демографиялық, әлеуметтік- мәдени және психологиялық
факторларының күрделі кешенінің әсерімен, халықтың тапсырыстары мен
қажеттіліктерінің үздіксіз кеңеюі және жаңартылуы орын алуда және де ол
тұтыну шығындарының өзгермелі құрылымында өз бейнесін алады.
Әртүрлі қызметтер мен затты игіліктерге деген сұраным динамикасы әрбір
елдің өзіндік ерекшеліктерімен анықталады. Мұнымен қатар, экономистердің
еңбектерінде жеке тұтыну қорын сипаттайтын және жалпы даму үстіндегі әлемге
тән жалпылама мезеттер сөз етілген. Солардың ішіндегі негізгісі тұтыну
қорының сандық және сапалық толықтырылуының жергілікті өндірісті-техникалық
база мүмкіндіктерінен алға кетуі нәтижесінде индустриалды дамыған
мемлекеттермен салыстырғанда, оның халық шаруашылық пропорцияларына
белсенді әсер етуі. Қазіргі кезде табиғи орта өндіріске ғана емес, сонымен
қатар, тұтынуға да әсер ететіндігін дәлелдеу қажеттік туғызбайды. Және де
жеке елдер, облыстар және тіптен тұрғылықты жерлер арасында орын алатын
тұрмыстық жағдайлардағы теңсіздікті мейленше төмендету масатымен шараларды
қолданғанымен, оларды толықтай жоюмүмкін емес екіндігін ескеру қажет.
Халықтың тұрмыстық жағдайларындағы аймақтық ерекшеліктер сипаттың айқындау,
осы ерекшеліктерді қандай жолдармен қысқартуға болады және солайша,
шаруашылықтанудың рынактық реформаларын құру жағдайларында осы маңызды
мәселені шешу жолдарын қалайша белгілеу қажет екендігін анықтауға мүмкіндік
береді.
Қызмет көрсету саласы адамның денсаулығы, білім алуынан бастап, бос
уақытты тиімді өткізуіне дейін өмірінің барлық жақтарына, қоғамның осы
әрбір мүшелері үшінжағымды жағдайлар жасау арқылы әсер ететіндігі аян.
Коммуналды – тұрмыстық жағдайлар адамның өмірлік қызметінің орасан уақыт
пен энергияны талап ететін аясы болып қала бермек.
Бос уақытты пайдалану тиімділігі, қымттер аясы салаларыны жұмысын
жақсарту есебінен жоғарылайды және де ол күрделі формаларымен қанығып,
басқа қызметер түрлерімен үйлеседі. Егер байланыс, тұрмыстық қызмет,
жолаушылар көлігі секлді қызмет түрлері адамдардың бос уақытының ұлғаюына
септігін тигізсе, онда туристік қызмет секлді түрлері оны тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді. Сондай – ақ ұзақ мерзімді және белсенді
демалыс жанұядағы міндеттердің тиімді бөлінуіне, сонымен бірге, некелік
жанұя қатынастарын нығайтуға жанама түрде әсер етеді. Адамдарды өздерінің
бос уақытың мәдениетті, белсенді және мүмкіндігінше тиімдірек пайдалануға
үйрету, қызметтер аясы дамуының әлеуметтік-экономикалық аспектісі. Адамның
білім және мәдинет деңгейі, денсаулығының жағдайы тікелей оның алатын
табысына әсеретуі тағы да бар. Оған қоса, денсаулығы, білімі, кәсіби
дайындығы стандарттарынан жұмысшы күшінің сапасы тікелей және де
сәйкесінше, жинақталған өндіріс қорларын пайдалану интенсивтілігі мен
тиімділігі, экономикалық өсудің қарқыны, өндірістің материалды -техникалық
базасының жаңартылуы қандай-да бір дәрежеде байланыстылықта болады.
Қызмет көрсету аясының көптеген салаларының, жинақтаудың маңызды көзі
болып табылатын, экономикалық рентабельділігін ескере кетуіміз қажет. Шын
мәнісінде, қондырма базисінің кез – келген маңызды элементі, қандай- дабір
өңірдің қоғамдық өмірінің барлық жақтары, тіке және кері байланыстар
механизмі арқылы қызметтер аясымен белсенді әрекеттеседі.
Сонымен қорыта келе қызмет және оның түрлілігі сан жағынан, сапа жағынан
көпшілік халықтың әл – ауқатына әсер ете отырып, адам факторның
белсендеуінің қуаттытұтқасы бола, экономикалық өсу процесіне жан- жақты
әсер етеді.
1.1 Туризм экономиканың саласы ретінде
ҚР Ауылшаруашылық, орман және аңшылық шаруашылығы Комитетінің
ұйғарымымына сәйкес, Республикамызда саябақтар маршы табиғатты қорғау
шарасы өткізілді. Оның мақсаты бірегей табиғи кешендер мен нысандардың
сақталуы мен ұлттық саябақтар мен қорықтардың беделін көтеру, оларға тиісті
жәрдем көрсетуге қазақстандықтардың назарын аудару болып табылады.
1.1.1 Қазақстандағы туризм саласындағы мемлекеттік саясат
Мемлекет туристік саясат жүйесінде ерекше орынға ие. Туризмнің дамуы
мемлекеттік саясаттың мүмкіндікті бағыты болып табылады, себебі туризм
ұлттық экономиканың маңызды салаларының бірі, ұлттық табысты жасауға үлкен
үлес қосады. Бұл сала қаржылық құралдарды тартып, олардың жылдам
айналымдығын қамтамасыз етіп, қосалқы жұмыс орындарын қалыптастырады,
сонымен қатар экономиканың басқа слаларының дамуына жағымды әсерімен
негізделеді.
Осылайша, мысалы Швейцарияда бағалау бойынша туризм үлесі ЖІӨ 5,6% дан
10% дейін құрайды. Бұл машина жасау (4,4%) мен құрылыс (4,5%)
индустриясының үлесіне қарағанда айтарлықтай жоғары. Австрияда 1990 жылы ел
экспортындағы туризм индустриясынан келетін қаржылық түсімдер мөлшері -
27,1% тең (машина жасау өнімін шығарудан кейін екінші орын), Испанияда ол -
21,1%, Грецияда - 20,1%, Португалияда - 14,2%, Италияда - 8,1% құрады.
Экономиканың бұл саласындағы жұмысшыларға деген тұрақты сұраныс ағымдық
жұмыссыздық мәселесімен күресуге белгілі мөлшерде қатысады. Айталық
Австрияда туристерге қызымет көрсету саласында 140 мыңнан астам жұмыс
істейді (жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 4,5% ). Шетелдік туризм
төлемдік баланстағы маңызды тұрақтандырушы болып есептеледі. Одан түскен
түсім Австрияға жыл бойы тауарлар мен қызметтер есебі бойынша шамамен 80%
төлемдік баланс тапшылығын өтеуге мүмкіндік береді. 1990 жылы елдің бір
тұрғынына 2,8 туристен келді, оның 2,1 шет елдік.
Қазір көптеген елдердің экономикалық тұрақтылығы басым жағдайда туризм
кірісінің тұрақты өсімімен қамтылып отырады. Оның үстіне экономикасы дерлік
туризм түсімнен құралады.
Туризмнің ЖІӨ үлесі оның тікелей, сонымен қатар жанама жинақтарымен
аймақтан немесе елден диференцирленетін мультипликациялық әсер арқылы
анықтайды. Туризм экономикаға тұтас жағымды әсер ете отырып, экономиканың
басқа салаларындағы тауарлар мен қызметтер өндірісінің дамуына жағдай
жасайды. Туристердің туристік номенклатура тізіміне енбейтін тауарлар мен
қызметтерге жұмсаған шығындары тікелей шығындардың шамамен жартысын
құрайды. Мысалы Швейцарияда туризмнен түсетін мультипикациалық түсім ЖІӨ
шамамен 2,6% құрайды, ал тікелей кірістерді қоса алғанда туризм ЖІӨ
құраушылардан екінші орынға ие.
Туризмнің орыны оның ұлттық төлем балансын қалыптастырудағы қызыметімен
байланысты өсуде. Ол туристік қызметтер мен тауарлардың бірегейлігімен
анықталады: экспортқа арналып өндірілгендер, сырттан келетін туризмнің
үлесін көтеру мақсатымен, оларды естен шығармайды. Сондықтан туризм кейбір
жағдайда көрінбейтін экспорт деп аталады.
Ұлттық экономикадағы туристік сала сауда балансының жеткіліксіздігі мен
өзіндік шикізаттың және отандық қорлардың болмаған жағдайында ерекше
мағынаға ие болады.
XX ғасырдың екінші жартысында туризм әлемдік экономикадағы маңызды
факторға айналды. Оның үлесіне әлемдік жалпы ішкі өнімнің шамамен 6%, 7%
әлемдік инвестиция, 11% әлемдік тұтынымдық шығындар келеді. Орта есеппен әр
он алтыншы жұмыскер туризм саласында еңбек етеді. Егер осыған сырттан
келетін туризмнің жанама мультипликациялық әсерін қосатын болсақ, онда бұл
сандар дерлік бұдан да көп көрсеткішке жетер еді.
Ұлттық экономикаға қосатын туризмнің үлесі басым жағдайда маманды салық
жүйесін, саяси және экономикалық тұрақтылықты, елден шығу мен елге кірудің
жағымдық қызметін, экологиялық қауіпсіздікті, құқықтық тәртіпті, көліктік
кекендердің жағдайын, тарихи мәдени-мұра жағдайын қамтамасыз ететін үлгі
түрінде жүйелік сипатта болатын мемлекеттік саясатпен анықталады.
Оның ішінде, туризмнің Батыс Еуропа елдеріндегі даму жетістіктері, оның
ЖІӨ үлесі туризмнің материалды-техникалық базасының дамуына жағымды жағдай
жасайтын мемлекеттің мақсаты саясатымен анықталады. Мысалы, Австрияда
экономика министірлігінде ең алдымен жаңа турөнім жасау арқылы
тұтынушыларды көп мөлшерде тартатын кәсіпорын тобына туризмнің материалдық
базасның дамуына жеңілдіктер ұсынатын туризмге жағдай жасайтын қор
құрылған. Туристік индустрия кәсіпорынына туризмнің материалды техникалық
кешенінің жаңаруы мен кеңеюін себептестіретін жеделдендірілген амортизация
таралған. Туризм саласына бөлінген қаржылыр Австрияның бүгінгі күні қуатты
материалды-техникалық кешенін жасады. Орналасу орындарының саны жөніне
Австрия 1990 жылы Германия мен Испаниядан кейін үшінші орынға ие болды.
Саясат туристік салаға мамандар жасау саласында жүргізілуде. Елде
туристерге қызымет көрсету үшін мамандар дайындайтын 19 орталық, 50 түрлі
бағыттағы кәсіптік оқу орындары мен туристік бизнес саласында менеджерлер
дайындау бойынша екі институт, туризм мәселелерімен айналысатын институт,
сонымен қатар көбін шет елдік мамандар дайындайтын түрлі арнайы курстар
қызымет етеді.
АҚШ-та мемлекеттік туристік саясат 1961 жылы қабылданған туризм
жөніндегі заң негізнде қызымет ететін саяхат пен туризм сұрақтары бойынша
басқармамен жасалып, іске асады. Ол туризм дамуының мүмкіндіктерін өңдеуге,
сырттан келетін және ішкі туризмнің дамуына жағдай жасап, штаттар, қалалар,
жеке кәсіпорындар деңгейінде туристік қызметтер субъекттеріне демеу
көрсетіп, шағын қалалардағы, және ауылдық аудандардағы, этникалық
қауымдардың жиындық тіршілік ету орындарында туризмнің дамуына үлес қосады.
1997-1998 қаржылық жылдары тек сырттан келетін туризмнің жарнама
жұмыстарына ғана АҚШ 478 млн $ жұмсады, бұл алдыңғы жылға қарағанда 6,5%-ға
артық. Ең үлкен бюджет Иллинойс штатында 35,3 млн.$, одан кейін Гавай 27,7
млн.$, және Техаста 25,1 млн.$ тең. Нью-Йорк өзінің жрнамасына 18,1 млн.$
бөледі. Калифорнияға келетін болсақ, бұл жерде штаттың ең үлкен жарнамалық
бюджеті байқалады.
Туристік саясатты іске асыратын ұжымдардың қызметі, құқықтары,
міндеттері ұлттық заң шығарушы органымен анықталады. Шартты түрде туристік
саладағы басқармалық құрылымның үш үлгісін атауға болады:
1) өзінің мәртебесі жөнінде министірліктермен теңесетін туризмнің
маманданған министірліктері (Италия) мен басқармалары (АҚШ);
2) қарарына туризм сұрақтары енетін салалық министірліктер (мысалы,
Испанияда туризм және ақпарат Министрлігі, Нидерландыда экономика
Министірлігі, Швецияда сауда Министірлігі, Индияда туризм мен азаматтық
авиация Министірлігі);
3) үкіметтік емес және үкіметтік ұйымдар (туристік агенттіктердің ұлтық
ассоциациялары). Мысалы, Норвегияда көлік пен коммуникация министірлігінде
тек қана ішкі туризм сұрақтарымен айналысатын департамент қызмет етеді, ал
қалған сұрақтар Норвегиялық туристік ұйыммен, сонымен қатар түрлі
мемлекеттік және жеке меншіктік туристік фирмалармен шешіледі.
Сонымен қатар, үкіметте жалпы ұлттық деңгейде туристік ұйымдардың
қызметін ұйымдастыруды біріктіруді қамтамасыз ететін және кеңестік,
жинақтық қызымет атқаратын барлық қызығушылық танытқан салалардың өкілдерін
қамтитын ведомствоарлық қызыметтестік органдары жасалады. Түрлі деңгейдегі
мемлекеттік органдардың еңгізу жолдары:
- туризм дамуының мүмкіндіктерін анықтау мен сәйкес мақсаттық
бағдарламаларды өңдеу. Халықаралық қауымдастықта өз елінің тартымды
жақтарын көрсетіп, оның туристік ресурстарын жарнамалау;
- туристік инфрақұрылымды жасау үшін мемлекеттік және жеке меншік
секторларының жүктеме мен ресурстарын біріктіру;
- туристік аймаққа мүмкіндікті қамтамасыз етіп, туристік көрнекі
жерлерді қорғау;
- туризмге жеке қаражатты тарту үшін жеңілдіктер ұсыну;
- олардың тартымдылығын арттыру мақсатында туристік аймақтардың
маркетингі мен жарнамалау бойынша болашағы бар шараны анықтау;
- рұқсаттаудың ережелерін қабылдау мен олардың жүргізілуіне бақылау
жасау;
- туризм саласында жұмыс істеушілердің кәсіби дайындығы, қайта даярлануы
мен тұлғалардың деңгейін жоғарылату;
Ұлттық экономикадағы орыны мен қызметі осы салаға бөлінетін мемлекеттік
қаржының түрі мен аумағын анықтауға мүмкіндік береді. Туристік салаға
мемлекеттің жәрдемі келесідей түрлермемен көрсетіледі:
1) мақсатты түрде туризм инфрақұрылымының дамуына бағытталатын
демеуқаржылар. Мемлекеттік жәрдемнің бұл түрі Греция, Франция, Австрия,
Италия, Ұлыбританияда қолданылады;
2) жұмсалуы іске асуының барлық ұзақтығы бойында нақты бақылауда болатын
жеңілдікті несиелер;
3) жобаның іске асуына жеке меншіншік банктерінің займ мен демеуқаржы
беруі барысында үкіметтің немесе арнайы ұжымның міндеттенуі;
4) инвесторлерге, оның ішінде шет елдіктерге салықтық жеңілдіктер
(қосалқы құнға салық салуды азайту);
5) сырттан келетін туризмге жағдай жасайтын нормативті құқықтық базаны
құру (салықтар, салымдар мен тасымал құны).
Мемлекеттік ұжымдардың маркетингті қызметтері нарықты зерттеуден,
олардың өсімдерін статистикалық мәліметтер негізінде талдауға, елдің
туристік ресурстарын максималды қолдану мен ұлттық туристік өнімнің шет
елдік нарықтағы қозғалысына негізделген сала дамуының стратегиялық
бағдарламасын жасаудан құралған.
Туризм саласындағы мемлекеттік саясаттың концепциясы екі көшбасшы
факторларды ескере отырып құрылады:
- әр мемлекетпен экономикалық, саяси, әлеуметтік және басқа да
жағдайлармен жеке анықталатын және ішкі заңшығаруда, мемлекеттік
бағдарламада көрініс табатын ұлттық мүдделер, туристік саясаттың мазмұны
мен тиімділігі туризмнің ел экономикасындағы орнымен, саяси климатпен
туристік потенциалдың болуымен, инфрақұрылымның дамуымен және т.б.
анықталады.
- экологиялық, әлеуметтік-мәдени және рухани қауіпсіздікті ескере
отырып, ішкі және халықаралық туризмнің дамуындағы мемлекеттің қызметі мен
мақсатын анықтайтын халықаралық келімдер; орналасуға деген еркіндікті және
экскурсиялы нысандарға қатысты мүмкіндікке туристің құқықтарын қамтамсыз
ететін нормативті-құқықтық жағдайлар.
Туризм саласында жүргізілуші саясаттағы мемлекеттің негізгі мақсаты –
туристік индустрия мен халықтың барлық субъектерінің мүдделерін қолдап,
іске асыру. Компромиске кейін мемлекеттік ұжымдармен басқа қызығушылық
танытқан құрылымдармен қатар іске асатын ең алдымен саясаттың мақсаттық
деңгейінде жетеді.
Туризм саласындағы мемлекеттік саясат – бағыттары туризм дамуының адам
мен қоғам тіршілігіндегі бағытының концептуалды түрде ұсынуы мен қоғамдық
келімсімге негізделген туризм дамуының мүмкіндікті бағыттарын анықтағанда
келетін және шығатын туризмнің ара қатнасын реттеуге, бағдарламаларды
өңдеп, ақпараттауға олардың құқықтық, қаржлық, кадрлық және ақпараттық
қамтамасызданудан құралған мелекеттік басқарма ұжымдардың қызметі. Туристік
саясат жағдай жасап, туристік нарыққа бағытталған туристік сала сияқты
экономиканың басқа да салаларының негізгі даму бағыттарын анықтайды және
жағдай жасайды.
Мемлекеттік саясаттың маңыздылығы оның мақсаттарынан, өңделу
механизмдерінен және іске асуынан көрінеді. Мемлекеттік саясаттың басты
мақсаты – мүмкіндіктерін ескере отырып, құқықтық, экономикалық
механизмдерді, материалды және кадрлы ресурстарды қолдану арқылы туризмнің
дамуына қолайлы жағдай жасау.
Қазақстанда соңғы он жыл ішінде туристік саланың дамуы жылдам қарқынмен
жүруде. Бұл тұтас факторлар қатарымен байланысты: саяси (ең алдымен өз
азаматтарына сияқты басқа елдер мен ұлттарға мемлекет саясатының
либерализациясы), құқықтық (кәсіпкерлік қызметке, оның ішінде туризм
саласында қолдау жасаушы заң шығарушы база құру), экономикалық (экономиканы
командалық-әкімшіліктік басқару тәсілінен нарықтық шаруашылыққа өту және
халықтың түрлі категориясында кірістің өсуімен пайда болған туристік
қызметке сұранысты арттыру), әлеуметтік-мәдени (қазақстандықтрдың әлем
елдерінің тарихы мен мәдениетіне деген қызығушылығының артуы мен бір
мезгілде сырттан келетін туризмді қалыптастырушы шет елдік азаматтардың
мақсат көлемін кеңейту).
Соңғы жылдары мемлекет массалық туризмнің дамуына жағдай жасайтын
көптеген салықтық, кедендік және иммиграциялық жеңілдіктер ұсынды. Туристік
қызметтің барлық аспектілерін реттейтін заңдардың мемлекеттік жүйесі,
нормативтік актілер, нұсқаулар жасалды. Дегенмен Қазақстандағы туризмнің
қазіргі жағдайы негізінен дағдарыстық сияқты бағаланады. Халыққа қызмет
көрсету көрсеткіштерінің және туристік қызыметтер көлемінің күрт құлауын,
туристік саланың материалды базасының азайуын дәлелдейтін мәліметтер
осындай бағалауға негіз болған. Қазақстандағы туризм саласының еш бір
мемлекеттік қолдауысыз апатты дамуы туристік қызметті саудалық келіспен
ұйымдастыруды доминирлеуге және әлеуметтік блокты жоғалтуға әкеп соқты
[10].
1.2 Туризм индустриясы және оны дамытудың теориялық тәсілдері
Соңғы 10-12 жыл ішінде Қазақстан Республикасында туризмнің дамуы
төмендегідей 2 көрсеткішпен сипатталады:
1) туризмге арналған мемлекеттің және кәсіподақтың қаржысының барынша
қысқарғандығы, яғни соның салдарынан ішкі туризмнің біржола жойылуы;
2) Экономикалық туризм ( оның тиімділігі туристік іс – шаралардан түскен
табыстарымен өлшенеді) бұрын сауықтыру, танымдық және қарым – қатынастық
қызметтер атқарған әлеуметтік туризмнен толуы басым болып алды.Экономикалық
туризмнің республикада негізгі үш бағыты бар:
1) Қазақстан азаматтарының шет елдерге коммерциялық (шоп) сапарлары;
2) Азаматтардың рекреациялық – танымдық мақсаттағы шет елдік сапарлары;
3) Шет елдік азаматтардың Қазақстан және шекаралас мемлекеттерімен
саяхаттың белсенді тәсілімен турлар жасауы.
Біздің туризм мазмұнына қарай халықаралыққа жатады, яғни адамдар
өздерінің үнемі тұратын жерінен басқа мемлекеттерге саяхаттар жасайды.
Коммерциялық (шоп-) туризм 90- жылдардың басында ерекше қарқынмен
дамыды, себебі қазақстандықтар шет елге валютаға табар алуға жаппай
аттанып, оларды республикамызға алып келіп сатуға машықтанды. Әрине, бұл іс
- әрекет белгілі себептерімен біздің халқымыздың қажеттілігін өтейтіндігіне
сөз жоқ, бірақ республикамыздың экономикасы мен әлеуметтік жағдайына қыруар
зиян келтіреді.
Біріншіден, шоп- туристер әкелген табарлар ішкі рыноктағы отандық
өнімдерге бәсекелестік тудырады, ұлттық өндірістік күштердің қысқаруына
жағдай жасап, халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуіне нұсқан келтіреді.
Екіншіден, қыруар ақша мөлшері құнды валюта күйінде шет елге түсіп, басқа
мемлекеттің экономикасын нығайтады. Мәселен, Әмірліктегі Дубайға бір жыл
ішінде ТМД елдерінен, соның ішінде Қазақстаннан 100 мың турист барады.
Жергілікті туризм мен сауданы дамыту комитетінің есебінше, олардың
әрқайсысы Дубайда 5-7 мың доллар қалдырады. Біздің азаматтардың шет елге,
негізінен әлемнің теңіздік және таулы курорттарына рекреациялық – танымдық
сапарларының ел үшін келтіретін экономикалық және әлеуметтік шығындары да
осындай.
Қазақстанға шет елдік азаматтар үшін ұйымдастырудың заңы экономикалық
тиімділігі және әлеуметтік мақсаттылығы бар, себебі республикаға валюта
түседі, жаңа жұмыс орындары болады, ұлттық туристік инфрақұрылым дамиды.
Бірақ бізде бұл бағытта жұмыс істейтін турфирмалар өте аз.Демек
Қазақстандағы экономикалық туризм оңтайлы жол мен дамып отырған жоқ деген
сөз. Мұның басты себебі өкімет басындағыларды туризмнің әлеуметтік маңызын
жете бағаламайтындығы, соның салдарынан салық және туристік заңдар
жетілмеген, шет ел туристерін қабылдайтын фирмаларға, туризм индустриясына
мамандар даярлайтын оқу орындарына мемлекеттік саясаттың жоқтығы.
Енді туристік саланы дамытудың басым бағыттарын таңдауға тоқталайық.
Алдымен саяхаттың белсенді түрлерін дамыту керек (бұған негізінен шет
елдіктер келеді); шағын және орта қонақ үйлерге негізделген қонақ үйлік
бизнес қажет; Қазақстан жерімен рекреациялық – танымдық түрлер және
экскурсиялар жүргізу дұрыс.
Қазақстанның туризм индустриясының бір мәселесі – ол турфирмалардың
ресурстары бола тұра, олар туризмнің белсенді түрлерін пайдаланбай келе
жатқандығы. Туристік саяхаттың белсенді түрі деп маршурт бойынша қозғалу
барысында турист өзінің дене күшің жұмсауын айтамыз. Белсенді туризмге
спорттық туристік саяхаттың төмендегідей түрлері жатады: жаяу, шаңғымен,
сумен (моторсыз жүзу құралдарын пайдалану арқылы), велосипедпен және т.б.,
немесе маршурттың түрлі бөлігінде бұл қозғалу құралдарын араластырып
қолдануға болады. Көлік қолданылатын жоспарлы туристік саяхатта да
саяхаттың белсенді түрінің пайдаланылатыны аз емес. Соңғы 4-5 жылдан шет
елдік туристер тобын қабылдайтын қазақстандық фирмалар дәл осындай турларды
жиі ұсынып жүр. Қазақстанның туристік индустриясында белсенді саяхаттар кең
түрде қолданылуының өңірлік те маңызы бар. Туризм осы белсенді туристік
жорықтарда өзінің әлемдік әлеуметтік құбылыс қызметін атқарады. Белсенді
туризмнің басты маңызы да осында. Ең басты есте болатын нәрсе –
Қазақстанның барлық туристік – рекреациялық ресурстарының ішінде табиғат
ресурстары негізгі бөлігін құрайды. Туристік- рекреациялық ресурстардың
табиғат ресурстарының көп бөілігін белсенді туристік саяхаттарды көбірек
қолдана отырып тиімді экономикалық мақсатта пайдалануға болады.
Қазақстанның туристік индустриясында белсенді туризмнің өңірлік маңыз
атқаратыны да сондықтан. Қазір Қазақстан республикасында туризмнің дауы
конфекциясында бұл жағдайлардың барлығы ескерілген, есептелген.
Туризмді концептуалдық тұрғыда зерттеу Кеңестер Одағы кезінде 80-
жылдардың аяғын да болған. Мәселен, 1987 жыл бір топ москвалық мамандар
туризм мен экскурсия бойынша орталық кеңестің негізгі даму көрсеткіштері
жайлы 2005 жылға дейін болжау жасаған.
Белгілі бір территорияны туристік тұрғыда игеру үшін оның өміршендігіне
баға беру, ол үшін жаңа туризм нысандарын іске қосу керек екендігі, жұмыс
істеп тұрған туристік нысандардардың сол өңірде туризм индустриясын
дамытуға маңызы бағаланды. Сонымен қатар туристік – экскурсиялық қызмет
көрсететін жерлердің Одақтық құрылымдағы орны айқындалды. Осы бағалау
бойынша Қазақстан ( Жамбыл, Шымкент, Алтай, Өскемен өңірлері, Көкшетау
биіктері, Семей, Қапшағай, Орал, Гурьев, Ақтөбе зоналары) 14 – орында,
Өзбекстан 16- орында, Қырғызстан 23 – орында, Тәжікстан, 24 – орында,
Түрікменстан соңғы, 25- орында болды.
Шет ел туристерінің Қазақстандағы келуінің ең көп болғаны 1990жыл болды,
олар елді ерікн де белсенді аралай алатын етеді. Қазақстанға әсіресе Шығыс
Еуропа елдерінен, яғни Венгриядан, Чехословакиядан, Румыниядан Болгариядан
туристері мен альпинистер көптеп келді. Бірақ КСРО тараған соң кедендік,
валюталық қиындықтар туындайды, тәуелсіз мемлекеттердің чиновниктері
жасанды кедергіге барды, сондықтан да Қазақстанда саяхаттың белсенді
түрімен аралағысы келген туристердің саны бірден азайды. 1994 жылы ғана
туристердің келім - кетімі тұрақтады.
Демек, Қазақстанға туристердің келіп кетуінің деңгейі оның туристік –
рекреациялық ресурстарының бар жоқтығынан немесе олардың сапасынан емес,
елдегі саяси ситуациямен және өкіметтің туристік салаға деген қатынасына
байланысты. Бір жағынан, туризмді дамытудың орасан зор мүмкіндіктері бар
екенің, екінші жағынан, туризмге деген мемлекеттік мығым саясаттың
жоқтығын байқаймыз.
Кесте1- Павлодар облыс бойынша келушілер қатынас құралдары
Барлығы 234
Әуе көлігімен 124
Темір жол көлігімен -
Қалааралық автобустармен 110
Өзге де құрлық құралдармен -
Су көлігі -
Мемлекеттік органдардың туризмді тиімді түрде үйлестіріп отырмауы
туристік фирмалардың транспорттық және басқа ұйымдарымен ыңтымақтастығының
әрдайым конструктивті болмауына әкеліп соқты. Транспорттық ұйымдардың
турфирмалар алдындағы міндеттемелерін орныдамауы турфирмаларды туристермен
түсінбестікке жеткізеді және Қазақстанға туристердің келуін кемітеді.
Өкімет құрылымдар қазақстандық трансоператорлар үшін салық жеңілдігін
жасау жөніндегі өтінішке де құлақ аспай отыр. Әлі күнге дейін шет елден
туристер қабылдайтын турфирмалар да, біздің азаматтарды шет елге жіберетің
фирмалар да салықты бірдей төлейді. Бұл – басқа елдің экономикасын
нығайтып, өз еліміздегі экономикалық дағдарысты тереңдету деген сөз.
Мамандардың пікірінше, жылына туристер Қазақстаннан шет елге 4 млрд. доллар
алып кетеді.
Әлі күнге дейін туризм экономикасының қосалқы саласы ретінде саналып,
оның денсаулық сақтау және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіне қоғамдық
шығындарды жұмсаудың өсуін тежейтіні есепке алынбай келеді.Қазақстан мен
Орта Азия республикаларына соңғы жылдардағы әлеуметтік- саяси өзгерістердің
ең алдымен зардап шеккен – ауыл халқы. Мұндағы жұмыссыздық қаладағыдан
жоғары, өмір сүру деңгейі төмен.
Қазақстан мен Орта Азия республикаларында қалыптасқан жағдайлардан
шығудың басты жолы- туристік – экскурсиялық мекемелер мен оның қосымша
құрылымдарын ауылдық жерлерге орналастыру. Мұндағы басты мақсат –
шаруашылық айналымына табиғат элементтерін (тау рельефі, қар жамылғысы,
ландшафттың эстетикалық ерекшеліктері және т.б.) пайдалану, бұлар басқа
экономика саласының негізгі іс- әрекетіне және ауыл шаруашылығына еңбектің
мерзімдік түріне жұмыскерлерді пайдалануға болмайды. Тағы да ескере жайт,
туристік индустрияның даму мүмкіншіліктері өңірдің туристік – рекреациялық
ресурстарының тұрақты клиенттердің сұраныстарына және туристік қызметтердің
туристерге талаптарға сай кешенді қызмет көрсете алуына да байланысты. Шет
ел туристерінің Қазақстанға келудегі негізгі мақсаттары бәрінен бұрын
еліміздің бай табиғаты және жергілікті халықтың мәдениетімен танысуға
құштарлық екенін білуге болады.
Біздің тәжірибеміз көрсеткендей, Қазақстанға келетін батыстық
туристердің көбісі үшінші жас мөлшеріндегі, яғни зейнеткерлікке шыққан
немесе соған жақындаған адамдар болып келеді. Бұл адамдардың дені туристік
саяхаттың белсенді түрлерін және тау шыңына шығуды қалап тұрады.
Қазақстандағы қазіргі туризмде саяхаттардың мақсаттарын кешендендіру,
яғни белсенді туризмге туризмнің басқа түрлерін сабақтастыру байқалады.
Туристер қызмет көрсетуде кепілдіктің, саяхат бағдарламасының әр түрлі
болуын талап ететін болды.
Біздің кейбір туристік ұйымдар инфрақұрылымдарының онша дамымағандығына
қарамастан, кешенді қызмет көрсететін жағдайға жетті, бұл кешенді қызметке,
туристік – экскурсиялық қызмет өніміне қонақ үй қызметі, тамақтану, бөлшек
сауда мекемелері, маршруттық көліктер, экскурсиялық, спорттық, мәдени –
көркем, коммуналдық – тұрмыстық және т.б. мекемелер мен өнеркәсіптер
кіреді. Тек қана істі ұйымдастыра білу керек.
Қазақстан мен Орта Азия республикалары арасында туризм саласындағы
ынтымақтастықтың келісімшарттық – құқықтық негіздері өткен ғасырдың 90-
жылдарының ІІ жартысында қаланған.
Кесте 2-Павлодар облысы бойынша ерекше қорғалатын аумақтардың негізгі
көрсеткіші
Кәсіп орындар Жалпы аудан Келушілер үшін Өткізгілген Келермендер
саны, бірлік барлығы, га экскурсия экскурсиялар саны
ұйымдастыру саны бірлік
қызметтерімен
айналысытын
қызметкер саны
5 783549 3 30 145533
Мәселен, 1996жылы мамырда Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан
мемлекеттері премьер – министрлерінің кезекті мәжілісінде бірнеше құжатқа,
соның ішінде Көлік және коммуникация саласында келісілген саясат жүргізу
жөніндегі мәмілеге де қол қойылды. Бұл құжатта мәжіліске қатысқан
мемлекеттер халықаралық сауданың, туризмнің, транспорттың дамуына көмектесу
үшін байланыс, көлік құралдарына, жүктерді өткізуге салық салмау жөнінде
міндеттенді.
Мемлекеттер арасындағы мәмілеге дейін Қазақстан мен орта Азия
мемлекеттері арасындағы туристік индустрияның бірлесіп қызмет етуінің
мүмкіндіктері туралы зерттеу жұмыстары жүргізілген болатын. Ал Ұлы жібек
жолын халықаралық тұрғыда кешенді түрде зерттеудің жобасы 1987 жылы Париж
қаласында ЮНЕСКЕ –ның бас конференциясының 24 – сессиясында қабылданған.
Туристік индустрияның бірлесе қызмет етуінің концепциясы Қазақстан,
Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түрікменстан территориясы арқылы
өтетін Жібек жолы бөлігіндегі барлық туристік – рекреациялық ресурстарының
тұтас та мазмұнды өзегі бола алады. Мұндай концепция санамаланған
республикалардың әлеуметтік- экономикалық және мәдени мұраттарын көздеп,
ЮНЕСКО- ның барлық Ұлы жібек жолын қайта қалпына келтіруіне күш салуына
негіз болады. Ортақ Концепция құру мен іске асыру шет елдік туристер үшін
Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Түркіменстан арқылы өтетін Ұлы жібек
жолының маршруттарын жасауға, іске асыруға мүмкіндік туғызады. Біздің
экономикалық туризмде істеген он жылдық тәжірибеміз Қазақстанға келген
әрбір шет елдік топта Ыстықкөл, Бұқара, Самарқандты көргісі келетіндердің
бар екендігін байқадық. Бір сүйсінерлігі – мұндай тілекті Франция, Англия,
Германия, Голландия және т.б. елдерден келген ірі турфирмалардың өкілдері
білдіріп отырады. Төрт республикада туристік индустрияны бірлесе отырып
тиімді пайдалану үшін, төмендегідей бірнеше дайындық жұмыстарын жүргізу
керек.
Біріншіден, біздің өңірдің туристік- рекреациялық ресурстарын тиімді де
кең өрісті жарнамалаудың жүйесін қалыптастыру қажет, себебі біздің ел
әлемдік туристік индустрияға белгісіз болып келді. Сонымен қатар дәстүрлі
туристік елдердің туризм министрлігі өзінің бюджетінің жартысынан көбін
жарнамаға жұмсап, жаппай жарнамалық компаниялар жүргізіп, әлемдік туристік
рыноктың қатал бәсекесінен жетістікке жетіп жатады. Ал біздің туристік істе
келелі шешім қабылдауға өкілеті мемлекеттік органдар отандық туризмді
жарнамалауға мардымсыз ғана қаражат шығарады.
Бұл бір жағынан отандық туризмнің келешегіне сенбегендіктен, туристік
индустрия дамыған экономика заманында болатын жағдай, сондықтан жағдайдың
жақсаруын күту керек деген ойдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Туризмнің мәні әлеуметтік- экономикалық категория ретінде.
1.1 Туризм экономиканың саласы ретінде
1.1.1 Қазақстандағы туризм саласындағы мемлекеттік саясат
1.2 Туризм индустриясы және оны дамытудың теориялық тәсілдері
1.3 Маркетинг пен менджметті туризм индустриясында қолдану
1.4 Туризмнің дамуының негізгі бағыттары
2 Туристік-рекреациялық ресурстарға жалпы сипаттама.
2.1 Павлодар облысының туристік – рекрециялық ресурстары
2.1.1 Баянауыл ұлттық паркі
2.1.2 Мойылды шипажай
2.1.3 Маралды шипажай
2.1.4 Қаратұз шипажай
2.2 Павлодар облысында туризмнің дамуының қазіргі жағдайы
2.3 Туристік рекреациялық потенциалдың биоресурстік бағасы
2.4 Туризм және рекреацияны дамыту үшін аймақтың климаттық
ерекшеліктерін бағалау.
2.5 Павлодар облысының су объектілері
2.6 Павлодар облысында туризмді дамыту бағдарламасы 2007-2011ж.ж
Қортытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Туризм қаражаттың мемлекеттік бюджетке түсетін түсімі бойынша мұнай мен
автокөлік экспортынан кейінгі 3-ші орында, ал жұмыс бастылар саны жөнінен
бұл саладағы жұмысшылардың жұмылдыру көрсеткіші бойынша туризм көшбасшы
орынға ие. Туризм индустриясы қызмет көрсетудің халықаралық саудасында
айтарлықтай жылдам дамып жатқан салаларының бірі.
Халықаралық туризм үш ірі экспортты салалар қатарына еніп, әлемдік
экспорттағы үлес салмағы 11% және 8,6% құрайтын мұнай алу өндірісі мен
автокөлік жасау салаларына ғана жол береді. 2001 жылы әлем елдерінің
халықаралық туризмнен түсетін қосынды кірісі әлемдік экспорттың жалпы
көлемінен 7%, қызымет көрсетудің әлемдік экспортының 3% құрады.
Дүние жүзіндегі туризмнің даму қозғалысын бақылау барысында, біздің
еліміздің туристік әлеуетін ескере отырып, Мемлекет Басшысы Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев 2005 жылдың 19 ақпандағы өзінің халыққа Жолдауында
туризмді Қазақстан экономикасының болашақтағы саласы ретінде анықтап, ең
алдымен дамитын негізгі жеті кластерді ерекшеледі. Болашақ кластерлердің
бірі туризм болып табылады, бұл кластер осы заманға сай инфрақұрылымды
қалыптастырып, аумақтың тұтастай дамуын ілестіреді.
Туризмнің дүние жүзіндегі орыны үздіксіз өсуде, бұл жеке ел
экономикасына туризм әсерінің ұлғайтылуымен байланысты. Жеке елдің
экономикасында халықаралық туризм маңызды қызыметтер қатарын атқарады,
олар:
- ел үшін ақшалық түсімдердің көзі және жұмыс бастылықпен қамсыздандыру;
- төлем балансы мен елдің ЖІӨ кірістерді кеңейтеді;
- туризм саласына қызымет көрсетуші салаларды жасау арқылы экономиканың
диверсикациясын қалыптастырады.
Жұмыс бастылықтың өсуімен туризм саласындағы халық саны өсіп, ұлттың
аухаттылық деңгейі жоғарылайды. Дегенмен халықаралық туризм дүние жүзінде
біркелкі таралмаған, бұл ең алдымен елдердің және аймақтардың әлеуметтік-
экономикалық дамуының түрлі деңгейімен сипатталады. Халықаралық туризм
Батыс Еуропа елдерінде кеңінен дамыған. Бұл аймақтың үлесіне әлемдік
туристік нарықтың 70% астамы, ал қаржылық түсімнің 60% тиесілі. Оның
шамамен 20% Американың, 10%-нан азы Азияның, Африканың және Австралияның
үлесінде.
Халықаралық туристік байланыстың осындай дамуы халықаралық сауда
саласындағы бұл жұмысты жақсартуды қамтитын көптеген халықаралық ұйымдарды
ілестірді. Швейцария, Австрия, Франция, Түркия сынды Батыстың көтеген
экономикасы жоғары дамыған елдері өзінің жақсы тұрмыстық жағдайына
туризмнен түскен кірістері арқылы қол жеткізді. Соғыстан кейінгі жылдары
қуатты зерттеу базасы мен туризм саласындағы мамандық дайындық жүйесі
жасалды.
Туристік сала қосалқы құнның өтімді өлшемін береін экономикалық
көшбасшылар санатына жатады.
Өкінішке орай, Қазақстанда халықаралық туризм көшбасшы орында емес.
Бұрын КСРО дағы туристік әрекеттердің негізгі аймақтары Қырым, Кавказ,
Балтық жағалауы және Ресейдің, Ортта Азияның тарихи орталықтары болған. Сол
уақытта Қазақстандағы көптеген архитектуралық, археологиялық, мәдени және
табиғи ескерткіштер дерлік жарияланбай талап етілмеген күйінде қала берді.
Қазақстанның тәуелсіздік алуынан кейін туризм индустриясының нақты
дамуына мүмкіндік пайда болғанымен, оны бірден пайдалануға қадам жасалмады.
Қазақстан бірегей табиғи, мәдени-тарихи рекреациялық ресурстарға бай
мемлекет. Ол биологиялық ауантүрлілігі және табиғи ресурстардың байлықтары
бойынша бірегей. Бірақ бұл қуатты әлеуеке деген туристік бизнестің сұранысы
өте төмен.
Зерттеудің өзектілігі. Өлкедегі туристік-рекреациялық ресурстарды талдай
отырып экономикаының дамуы осыған байланысты, туристік саланың тәжірибелік
ұсыныстарын теория түрінде қабылдау мен өңдеу мәселесі ерекшеленеді.
Қазіргі уақытта туристік саланың берілген секторының болашағы бар,
ерекшелігі мен даму биіктігін анықтауға қажетті туристік – рекреациялық
ресурстарды дамыта отырып ішкі және сыртқы туризмнің қалыптасып, дамуының
әлеуметтік және экономикалық негіздері мәселелерін зерттеу қажеттілігі
туады.
Жалпы алғанда осы тақырыпқа қатысты еңбектің көптігне қарамастан, толық
мөшерде өңделмеген және қосалқы зерттеулерді талап ететін мәселелер қатары
баршылық. Оған елдің туристік саласындағы туризмнің қалыптасуының теориялық
және әдістемелік негіздерін жатқызуға болады. Қарастырылушы мәселелердің
жеткіліксіз өңделуі оны зерттеу тақырыбы ретінде таңдауға әкелді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өлкенің туристік-рекреациялық ресурстарына
баға бере отырып сырттан келушілер туризмі және ішкі туризм көлемін арттыру
есебінен халықты жұмыспен қамтуды, мемлекет пен халық кірісінің тұрақты
өсуін қамтамасыз ету үшін бәсекеге қабілетті туристік орталық
құру.Дипломдық жұмыстағы зерттеудегі міндеттер төмендегідей:
- өлкенің туристік-рекреациялық ресурстарын қалпына келітру және дамыту;
- туризм инфрақұрылымын дамыту;
- туризмді мемлекеттік реттеу мен қолдаудың тиімді тетігін құру;
- облыстың тартымды туристік имиджін қалыптастыру;
- туристік әлеуетті арттыру;
- рекреациялық шаруашылықты қалыптастыру.
1. Туризмнің мәні әлеуметтік-экономикалық категория ретінде
Туристік қызметтер аясы қоғамның экономикалық және әлеуметтік
ұйымдастырылуында маңызды орын алады. Қызметтер көрсету саласының құрама
бөлігі ретінде туристік қызметтер аясы, туизм субъектілеріне, яғни туристер
мен бір күндік саяхатшыларға көрсетілетін қызметтерге сәйкес анықталады. Ол
адамның саяхаттауға, демалуға, экскурсияға шығуға және т.б. деген
қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыруға бағдарланған. Сөйтеп,
адамдардың бос уақытының кезеңдік және обьективті шегін кеңейту, оны
мазмұнды және пайдалы демалыспен толықтыру, жалпы ой- өрісті дамыту бұл
саланың мақсатын көреміз. Туристік қызметтер аясының барлық әсерлерінің
жиынтығы, адамның жоғары тәртіптегі қажеттіліктерінің жүзеге асуының жаңаша
сапасын білдіреді. Бұл сап мерзімді ұзарту сипатына ие, кейінгі белсенді
еңбек қызметі барысында байқалуы мүмкін, сондықтан одан барша қоғамның
тіршілік әрекетінің тиімділігі байланысты боладыдеп айтуға болады.
Туризмдегі қажеттіліктерді қанағаттандыруда көрсетілетін негізгі
қызметтер қатарына көлік, қонақ үй, қоғамдық тамақтандыру орындары,
турфирмалар қызметтерін, сондай- ақ, бірқатар қосымша қызмет түрлерін
жатқызуға болады. Сондықтан да, туристік қызмет аясы мамандандырылған және
айқын туристік сипатқа ие емес.
Туристік қызметтің ұсынылуын және туристік қызметтер аясының дамуын, ең
алдымен, жалпы ұлттық өнімнің жұмысшы күшінің ұдайы өндірілуінде және
сәйкес экономикалық қатынастардың ұдайы жаңғыртылуында қатысуы тұрғысынан
қарастыру қажет. Дегемен де, туристік қызметтердің халыққа ұсынылуы,
маңызды экономикалық және әлеуметтік мәселелердің шешілуінің алғы шарты
болды.
Ең алдымен, туристік қызметтер аясының дамуы, туризмге қатысты
салалардағы мамандарды туристік қызмет индустриясына біріктіре отырып,
жұмыс орындарын құруға, халық арасында жұмыспен қамтылуды жоғарлатуға
әкеліп, әлем бойынша орын ауыстыратын туристердің қажеттіліктерін толығырақ
қанағаттандырып, қызмет етуге жұмылдырылады.Бүгінгі күні туристік қызмет
индустриясында жұмыскерлерімен қата, негізгі құралдар мен ірі қаржылар да
қамтылғандықтан, оны ірі бизнес, үлкен ақша және ғылыми деңгейдегі қатаң
саясат ретінде сипаттауға барамыз. Статистикалық мәліметтерге қарасақ
бүгінде жер шарындағы еңбекке қабілетті әрбір 16- шы осы аялда еңбек етуде.
Халыққа әлеуметтік- экономикалық арнаудағы туристік қызметтердің
ұсынылуы, адамдар арасындағы қарым- қатынастардың жетілуіне, тұлғаның
қалыптасуына, жақсаруына, халықтың әлеуметтік қабаттары арасындағы,
әлеуметтік – экономикалық және тұрмыстық ерекшеліктерді тегістеуге
айтарлықтай әсер етеді. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесі, әлеуметтік
инфрақұрылым және соның ішінде туристік қызметтер аясышың дамуы өндірістің
экономикалық тиімділігінің өсуіне әсер ететіндігін көрсеткен. Ол туристік
қызмет аясына бағытталатын қаржы салымдарының тиімді пайдалануы;
кәсіпорындардың орналасу және олардың функциялануының тиімділігін арттыру:
халықтың туристік–рекреациялық қызметтер мен қамтамасыздық дәрежесінің
артуы және бос уақытын өткізуінде жағымды жағдайлардың жасалуына
байланысты, халық шаруашылығының барық салаларында еңбеқ өнімділігінің
жоғарлауы; кәсіпорындарды кадрмен қамтамасыз ету мәселесінің шешілуі,
олардың еңбек қабілеттілігі ұзақтылығының өсуі, адамдарда белсенді өмір
сүру позициясының қалыптасуы секілді бағыттарда байқалады.
Туристік қызмет, инфрақұрылымның қалыптасуы мен дамуын жеделдете отырып,
еліміздің сәйкес өңірлерінде халық шаруашылық салаларының дамуына жағымды
әсер етеді. Ол көлік пен байланыс, сауда құрылыс, ауыл шаруашылығы,
өнеркәсіп және т.б. секілді шаруашылықтың басты секторларына айтарлықтай
әсер етіп, әлеуметтік – экономикалық дамудың катализаторы ретінде көрінеді.
Адамдардың айтуынша, туристік қызмет аясының тікелей және жанама әсері
астында экономиканың 32 саласы қалады, мұның өзі туристік қызметпен
жұмылдырылған жұмыскерлер санының нақты бағалануын қиындатады.
Туризмдегі қызмет көрсету саласы қоршаған табиғи ортаға, туристік және
мәдени дәулетке ұқыптылықпен қарайды. Ол табиғи, мәдени және тарихи
объектілерді пайдалануда айқын бағдары бар салалар қатарында ерекше орынды
алады және қоршаған ортаны қолдауға жан – жақты септігін тигізеді. Туристік
қызметтер аясындағы табиғатты пайдаланушы субъектілер қатарына
турист–тұтынушы және өз қызметі барысында осы табиғи кешенді пайдаланатын
туристік кәсіпорын жатады. Ал сыйымдылық, тұрақтылық түрлілік, тартымдылық,
секілді қасиеттеріне ие табиғи аумақтық жүйелер табиғатты пайдаланушы
жүйелі объектілері болып табылады. Қазақстан үшін, туристік қызмет аясының
экологиялық аспектісі, ең алдымен – қоршаған ортаны, табиғатты бұзу қаупін
шектеу, ластануын азайту арқылы қорғау болса, екіншіден-бұл тұтынуы
рекреациялық ресурстардың оқшаландырылуы орындарында болатын, туристік
ресурстарды рационалды пайдалану, үшіншіден – бұл адамның рекреациясын
қолдануынан көрінеді.
Әлеуметтік-экономикалық жүйе тарихи – мәдени құндылықтарды пайдалана
отырып, өзінің шаруашылық қызметінің қосымша аясын дамыту үшін мүмкіндіктер
алады және де ол жағымды жағдайлар қалыптасқан кезде басымдылыққа ие болуы
мүмкін. Көптеген аумақтардың өзіндік бір мәдени – тарихи қайта бағдарлануын
бақылай отырып, олардың, рухани өндіріс орталықтарына айналуы жайлы айтуға
болады. Мұнда туристік қызметтер аясы тек қосымша табыс алу негізі ретінде
ғана көрінбей, жалпылай мәдениет пен еңбек өнімділігінің өсу факторы
ретінде байқалады. Бұған қоса, туристік қызметтер аясының өңірлер
арасындағы, үкіметтер арасындағы халықтар арасындағы, тұлғалар арасындағы
экономикалық қатынастарға жағымды әсер етіп, байланыстың нығаюы мен
іскерлік белсенділіктің басқа рыноқтарда біріктірілуіне мүмкіндіктер
беретіндігін айта кету қажет. Елде арасындағы туристік қызметтер саудасының
дамуы және халықаралық ынтымақтастықтың жаңа түрлерінің таралуы, туристік
қызметтердің экспорты мен ипортының ара – қатынасы, елдер арасындағы қаржы
салымдарының алмасуы, туристік қызметтер аясының интернационалзациясының
көрсеткіші болып табылады. Халықтар мен мемлекеттер арасындағы өзара
түсінушілік пен ынтымақтастықтың болуы, адамның құқықтарының сақталуы,
туристік қызметтер аясының айқын имандылық сипатын білдіреді. Туристік
қызметтер аясының имандылық сипатын, демалыстың танып, игеруімен қоса жүруі
бейбетшілікті қоштау бағытын ұстану, туризм – түрінің интеллектуалды
мазмұны, өскелең ұрпақтың тәрбиесі секілділерімен толықтыра түсуге болады.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңі қоғамдық қатынастардың тұрақтылығы және
имандылығымен сипатталып қана қоймай, маңызды экономикалық процестердің
белсендеуі үшін негіз құрайтын мәдени – тарихи және рухани құндылықтардың
ұдайы жаңғыртылуы міндеттерін алға қоятын жаңа әлеуметтік – экономикалық ой
- өрістерінің қалыптасуымен де ерекшеленеді.
Тарихи – рухани маңызды жерлердің туристік бағдарлануы тарихи – мәдени
әлеуеті қалыпқа келтіру, сақтау және ұқыпты пайдалану қазіргі таңның өзекті
мәселелерінің бірі. Туристік қызмет аясының дамуы, құндылығына өлшем жоқ
ұлттық байлықтың сақталу мен оны кәдеге асыра пайдалана білу міндеттерін
шешу арқылы экономикалық, сондай- ақ әлеуметтік міндеттердің шешілуін бір
жолға қояды. Туристік қызметтер аясы әлемдік шаруашылықта экономиканың “
табысты” салалары қатарынан көрініп, жетекші орындарының біріне ие болып
отыр. Бұл саланың дамуы отандық және шетел валюталарының ағымын қамтамасыз
етіп, төлем балансы және жиынтық эспорт секілді экономикалық көрсеткіштерге
жағымды әсер тигізеді. Сарапшылардың болмаждауынша халықаралық туристік
қызмет саудасынан түсетін түсім 2020 жылға 2 трлн. Долларды көрсетпек.
Бірқатар елдерде халықаралық туристік қызмет саудасынан түсетін түсім
тауарлар мен қызметтер экспортынан алынатын табыстың басым бөлігін құрайды.
Сауда балансының тапшылығы байқалатын елдерде бұл саладан түсетін түсім,
оның салыстырмалы жоғары пайызын жапса, шетел туристерін қабылдау
мүмкіндіктеріне ие елдердің кейбірінде туристік баланстың белсенді
сальдосы бірнеше жыл қатарымен сауда баланысы тапшылығын жабуға мүмкіндік
береді. Осындай елдер үшін туристік қызмет аясы экономикасының өсуінің
маңызды құрал болып табылғандықтан, осы елдердің үкіметі бұл қызмет аясы
дамуының түрлі аспектілеріне жұмылдырыла кіріседі. Көптеген дамушы
елдердегі туристік қызметтер аясынан түсетін салықты табыс, тікелей немесе
жанама болсын, үкіметтік қорлардың қайнар көздері болып табылады. Және де
туристік қызметтер аясы экономиканың басқа салаларымен үйлесе дамуына себеп
болады.
Туристік қызмет индустрия кәсіпорындарының шаруашылық қызметтеріндегі
оңды өзгерістерге қарамастан, сырттан кіру туризмнің күрт төменденуі,
шетелдіктерді қызықтыра алатындай табиғаты мен тарихи – мәдени
орталықтарына бай Қазақстанда заманға сай туристік қызмет инфрақұрылымын
құру және істі жоғары дәрежеде ұйымдастыруды қолға алу қажеттілігін
көрсетеді.
Рыноқты экономикада шағын және орта кәсіпкерліктің басты орын алуы қажет
деген тұжырым, туристік қызметтер аясында және жалпы қызметтер аясында
негізгі жайғасымды алуы шарт Әлем тәжірибесі инвестиция жасауға,
технологиясы жетілдіруге және қызмет ету сапасын жақсартуға деген
мотивациялық механизмдерді қалыптастыруға септігін тигізетін бәсеке ортасы
ретінде байқалатын, шағын бизнестің маңыздылығына көз жеткізіп отыр.
Бүгінде Қазақстандық туристік рыноктағы ұйымдардың 98 пайызынан астамын
шағын кәсіп орындар құрап отырса, жұмыскерлер саны 250 адамға жететін
орта кәсіпорының үлесі 1,5 % -ды және ірі кәсіпорындар 0,5- ды көрсетеді.
Туристік рынокта шетелдің қатысуымен қызмет көрсететін ұйымдардың саны 28-
ге жетіп отыр.
Дегенмен де сервис инфрақұрылымының барлық түрлерін біріктіретін
туристік қызмет индустриясы Қазақстан экономикасының салалық құрылымында өз
орнын таба алмайды келеді. Күрделі әлеуметтік – экономикалық мәселелерді
шешуде жол көрсете алатын жеке мәртебесінің болиауы о Дегенмен де сервис
инфрақұрылымының барлық түрлерін біріктіретін туристік қызмет индустриясы
Қазақстан экономикасының салалық құрылымында өз орнын таба алмайды келеді.
Күрделі әлеуметтік – экономикалық мәселелерді шешуде жол көрсете алатын
жеке мәртебесінің болиауы оның қазіргі даму үрдісіне нақты сипаттама беруді
қиындатып отыр.
Қазақстандағы туристік саланың денсаулық пен жұмыс істеу қабілетілігін,
күшін қалпына келтіруге және т.б. деген адамның қажеттілігін толығырақ
қанағаттандырмауы, қызмет ету сервисі деңгейінің төмен болуымен сипатталуы,
оның материалды – техникалық және экономикалық кешенді жандандыру және
аумақтық әлеуметті тиімді пайдалану мен байыту тәсілі ретінде қарастырлуы
мүмкін. Қазіргі әлемдік шаруашылыққа қоғамдық және жеке қажеттіліктердің
өсуімен, ғылым мен техниканың дамуымен байланысты тауар айның қазіргі даму
үрдісіне нақты сипаттама беруді қиындатып отыр.
Қазақстандағы туристік саланың денсаулық пен жұмыс істеу қабілеттілігін,
күшін қалпына келтіру және т.б. деген адамның қажеттілігін толығырақ
қанағаттандырмауы, қызмет ету сервисі деңгейінің төмен болуымен сипатталуы,
оның материалдық – техникалық және экономикалық даму жағдайының шектелуімен
түсіндіріледі. Осы тұрғыдан, туристік саланың дамуы экономикалық кешенді
жандандыру және аумақтық әлеуметті тиімді пайдалану мен байыту тәсілі
ретінде қарастырлуы мүмкін.
Қазақстан Республикасындағы туристік индустриясын зерттей келе сервистік
қызмет көрсетуге тән экономикалық және әлеуметтік мәселелердің
ерекшеліктеріне тоқталу бүгінгі күнгі өзекті мәселенің бірі екені
анықталады. Туризмдегі сервистік қызмет көрсетуді қарастыру, оның
экономикалық өсу мен оның функциональды рөлімен түсіндіріледі.
Қызмет көрсету саласының өсу қарқыны мен қызмет көрсетудің тиімділігі
экономикалық базистің кеңеюіне септігін тигізіп, қоғамдық өндірістің
нәтижелерін жетілдіруге әсер ететін еліміздің әлеуметтік – экономикалық
дамуының маңызды факторы болып табылады. Мұның барлығы қоғамның барлық
мүшелерінің қоғамдық қажеттіліктерін толығырақ және жан -жақты
қанағаттандырудың алғы шарты. Қызмет аясының бағдары табиғат және оның
күштері емес, адамның өзі. Оның негізгі функциясы тұлғаға, оның түйсігіне,
қоғамдық өндіріс процесінде адамдардың қарым – қатынастарына әсер етуінен
байқалады.
Қызметтер аясы дами түсе, адамдардың тұрмыс салтының қалыптасуына әсер
етеді. Рухани өсу мен үйлесімді даму жолында кең мүмкіндіктер беру,
қызметтер аясының әлеуметтік бағыттылығын айқындаушы аспектілерінің бірін
білдіреді. Сөйтеп, қызметтер аясы халықтың тұрмыс деігейін көтере, халық
шаруашылығының экономикалық өсуінің маңызды факторы ретінде көрінеді.
Дегенмен де, кері байланыстың маңыздылығын төмендетпейміз,яғни экономикалық
өсуді қамтамасыз ететін өндіріс, адам қажеттіліктерінің жиынтығын даму
деңгейін, өндірілетін өнім мен қызметтердің көлемі мен сапасы арқылы оларды
қанағаттандыру дәрежесін, алатын табыстар көлемін анықтайды.
Қазіргі кезеңдегі өндіргіш күштер дамуының заңдылықтарының бірі
өндірістік процестегі жеке тұтыну рөлінің белсенділігі. Түпкі сұранымның
негізгі құрамасы бола, халықтың шығындары көбіне экономикалық өсудің
динамикасы мен құрылымды параметрлерін анықтайды. Осымен бірге әлеуметтік-
экономикалық, демографиялық, әлеуметтік- мәдени және психологиялық
факторларының күрделі кешенінің әсерімен, халықтың тапсырыстары мен
қажеттіліктерінің үздіксіз кеңеюі және жаңартылуы орын алуда және де ол
тұтыну шығындарының өзгермелі құрылымында өз бейнесін алады.
Әртүрлі қызметтер мен затты игіліктерге деген сұраным динамикасы әрбір
елдің өзіндік ерекшеліктерімен анықталады. Мұнымен қатар, экономистердің
еңбектерінде жеке тұтыну қорын сипаттайтын және жалпы даму үстіндегі әлемге
тән жалпылама мезеттер сөз етілген. Солардың ішіндегі негізгісі тұтыну
қорының сандық және сапалық толықтырылуының жергілікті өндірісті-техникалық
база мүмкіндіктерінен алға кетуі нәтижесінде индустриалды дамыған
мемлекеттермен салыстырғанда, оның халық шаруашылық пропорцияларына
белсенді әсер етуі. Қазіргі кезде табиғи орта өндіріске ғана емес, сонымен
қатар, тұтынуға да әсер ететіндігін дәлелдеу қажеттік туғызбайды. Және де
жеке елдер, облыстар және тіптен тұрғылықты жерлер арасында орын алатын
тұрмыстық жағдайлардағы теңсіздікті мейленше төмендету масатымен шараларды
қолданғанымен, оларды толықтай жоюмүмкін емес екіндігін ескеру қажет.
Халықтың тұрмыстық жағдайларындағы аймақтық ерекшеліктер сипаттың айқындау,
осы ерекшеліктерді қандай жолдармен қысқартуға болады және солайша,
шаруашылықтанудың рынактық реформаларын құру жағдайларында осы маңызды
мәселені шешу жолдарын қалайша белгілеу қажет екендігін анықтауға мүмкіндік
береді.
Қызмет көрсету саласы адамның денсаулығы, білім алуынан бастап, бос
уақытты тиімді өткізуіне дейін өмірінің барлық жақтарына, қоғамның осы
әрбір мүшелері үшінжағымды жағдайлар жасау арқылы әсер ететіндігі аян.
Коммуналды – тұрмыстық жағдайлар адамның өмірлік қызметінің орасан уақыт
пен энергияны талап ететін аясы болып қала бермек.
Бос уақытты пайдалану тиімділігі, қымттер аясы салаларыны жұмысын
жақсарту есебінен жоғарылайды және де ол күрделі формаларымен қанығып,
басқа қызметер түрлерімен үйлеседі. Егер байланыс, тұрмыстық қызмет,
жолаушылар көлігі секлді қызмет түрлері адамдардың бос уақытының ұлғаюына
септігін тигізсе, онда туристік қызмет секлді түрлері оны тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді. Сондай – ақ ұзақ мерзімді және белсенді
демалыс жанұядағы міндеттердің тиімді бөлінуіне, сонымен бірге, некелік
жанұя қатынастарын нығайтуға жанама түрде әсер етеді. Адамдарды өздерінің
бос уақытың мәдениетті, белсенді және мүмкіндігінше тиімдірек пайдалануға
үйрету, қызметтер аясы дамуының әлеуметтік-экономикалық аспектісі. Адамның
білім және мәдинет деңгейі, денсаулығының жағдайы тікелей оның алатын
табысына әсеретуі тағы да бар. Оған қоса, денсаулығы, білімі, кәсіби
дайындығы стандарттарынан жұмысшы күшінің сапасы тікелей және де
сәйкесінше, жинақталған өндіріс қорларын пайдалану интенсивтілігі мен
тиімділігі, экономикалық өсудің қарқыны, өндірістің материалды -техникалық
базасының жаңартылуы қандай-да бір дәрежеде байланыстылықта болады.
Қызмет көрсету аясының көптеген салаларының, жинақтаудың маңызды көзі
болып табылатын, экономикалық рентабельділігін ескере кетуіміз қажет. Шын
мәнісінде, қондырма базисінің кез – келген маңызды элементі, қандай- дабір
өңірдің қоғамдық өмірінің барлық жақтары, тіке және кері байланыстар
механизмі арқылы қызметтер аясымен белсенді әрекеттеседі.
Сонымен қорыта келе қызмет және оның түрлілігі сан жағынан, сапа жағынан
көпшілік халықтың әл – ауқатына әсер ете отырып, адам факторның
белсендеуінің қуаттытұтқасы бола, экономикалық өсу процесіне жан- жақты
әсер етеді.
1.1 Туризм экономиканың саласы ретінде
ҚР Ауылшаруашылық, орман және аңшылық шаруашылығы Комитетінің
ұйғарымымына сәйкес, Республикамызда саябақтар маршы табиғатты қорғау
шарасы өткізілді. Оның мақсаты бірегей табиғи кешендер мен нысандардың
сақталуы мен ұлттық саябақтар мен қорықтардың беделін көтеру, оларға тиісті
жәрдем көрсетуге қазақстандықтардың назарын аудару болып табылады.
1.1.1 Қазақстандағы туризм саласындағы мемлекеттік саясат
Мемлекет туристік саясат жүйесінде ерекше орынға ие. Туризмнің дамуы
мемлекеттік саясаттың мүмкіндікті бағыты болып табылады, себебі туризм
ұлттық экономиканың маңызды салаларының бірі, ұлттық табысты жасауға үлкен
үлес қосады. Бұл сала қаржылық құралдарды тартып, олардың жылдам
айналымдығын қамтамасыз етіп, қосалқы жұмыс орындарын қалыптастырады,
сонымен қатар экономиканың басқа слаларының дамуына жағымды әсерімен
негізделеді.
Осылайша, мысалы Швейцарияда бағалау бойынша туризм үлесі ЖІӨ 5,6% дан
10% дейін құрайды. Бұл машина жасау (4,4%) мен құрылыс (4,5%)
индустриясының үлесіне қарағанда айтарлықтай жоғары. Австрияда 1990 жылы ел
экспортындағы туризм индустриясынан келетін қаржылық түсімдер мөлшері -
27,1% тең (машина жасау өнімін шығарудан кейін екінші орын), Испанияда ол -
21,1%, Грецияда - 20,1%, Португалияда - 14,2%, Италияда - 8,1% құрады.
Экономиканың бұл саласындағы жұмысшыларға деген тұрақты сұраныс ағымдық
жұмыссыздық мәселесімен күресуге белгілі мөлшерде қатысады. Айталық
Австрияда туристерге қызымет көрсету саласында 140 мыңнан астам жұмыс
істейді (жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 4,5% ). Шетелдік туризм
төлемдік баланстағы маңызды тұрақтандырушы болып есептеледі. Одан түскен
түсім Австрияға жыл бойы тауарлар мен қызметтер есебі бойынша шамамен 80%
төлемдік баланс тапшылығын өтеуге мүмкіндік береді. 1990 жылы елдің бір
тұрғынына 2,8 туристен келді, оның 2,1 шет елдік.
Қазір көптеген елдердің экономикалық тұрақтылығы басым жағдайда туризм
кірісінің тұрақты өсімімен қамтылып отырады. Оның үстіне экономикасы дерлік
туризм түсімнен құралады.
Туризмнің ЖІӨ үлесі оның тікелей, сонымен қатар жанама жинақтарымен
аймақтан немесе елден диференцирленетін мультипликациялық әсер арқылы
анықтайды. Туризм экономикаға тұтас жағымды әсер ете отырып, экономиканың
басқа салаларындағы тауарлар мен қызметтер өндірісінің дамуына жағдай
жасайды. Туристердің туристік номенклатура тізіміне енбейтін тауарлар мен
қызметтерге жұмсаған шығындары тікелей шығындардың шамамен жартысын
құрайды. Мысалы Швейцарияда туризмнен түсетін мультипикациалық түсім ЖІӨ
шамамен 2,6% құрайды, ал тікелей кірістерді қоса алғанда туризм ЖІӨ
құраушылардан екінші орынға ие.
Туризмнің орыны оның ұлттық төлем балансын қалыптастырудағы қызыметімен
байланысты өсуде. Ол туристік қызметтер мен тауарлардың бірегейлігімен
анықталады: экспортқа арналып өндірілгендер, сырттан келетін туризмнің
үлесін көтеру мақсатымен, оларды естен шығармайды. Сондықтан туризм кейбір
жағдайда көрінбейтін экспорт деп аталады.
Ұлттық экономикадағы туристік сала сауда балансының жеткіліксіздігі мен
өзіндік шикізаттың және отандық қорлардың болмаған жағдайында ерекше
мағынаға ие болады.
XX ғасырдың екінші жартысында туризм әлемдік экономикадағы маңызды
факторға айналды. Оның үлесіне әлемдік жалпы ішкі өнімнің шамамен 6%, 7%
әлемдік инвестиция, 11% әлемдік тұтынымдық шығындар келеді. Орта есеппен әр
он алтыншы жұмыскер туризм саласында еңбек етеді. Егер осыған сырттан
келетін туризмнің жанама мультипликациялық әсерін қосатын болсақ, онда бұл
сандар дерлік бұдан да көп көрсеткішке жетер еді.
Ұлттық экономикаға қосатын туризмнің үлесі басым жағдайда маманды салық
жүйесін, саяси және экономикалық тұрақтылықты, елден шығу мен елге кірудің
жағымдық қызметін, экологиялық қауіпсіздікті, құқықтық тәртіпті, көліктік
кекендердің жағдайын, тарихи мәдени-мұра жағдайын қамтамасыз ететін үлгі
түрінде жүйелік сипатта болатын мемлекеттік саясатпен анықталады.
Оның ішінде, туризмнің Батыс Еуропа елдеріндегі даму жетістіктері, оның
ЖІӨ үлесі туризмнің материалды-техникалық базасының дамуына жағымды жағдай
жасайтын мемлекеттің мақсаты саясатымен анықталады. Мысалы, Австрияда
экономика министірлігінде ең алдымен жаңа турөнім жасау арқылы
тұтынушыларды көп мөлшерде тартатын кәсіпорын тобына туризмнің материалдық
базасның дамуына жеңілдіктер ұсынатын туризмге жағдай жасайтын қор
құрылған. Туристік индустрия кәсіпорынына туризмнің материалды техникалық
кешенінің жаңаруы мен кеңеюін себептестіретін жеделдендірілген амортизация
таралған. Туризм саласына бөлінген қаржылыр Австрияның бүгінгі күні қуатты
материалды-техникалық кешенін жасады. Орналасу орындарының саны жөніне
Австрия 1990 жылы Германия мен Испаниядан кейін үшінші орынға ие болды.
Саясат туристік салаға мамандар жасау саласында жүргізілуде. Елде
туристерге қызымет көрсету үшін мамандар дайындайтын 19 орталық, 50 түрлі
бағыттағы кәсіптік оқу орындары мен туристік бизнес саласында менеджерлер
дайындау бойынша екі институт, туризм мәселелерімен айналысатын институт,
сонымен қатар көбін шет елдік мамандар дайындайтын түрлі арнайы курстар
қызымет етеді.
АҚШ-та мемлекеттік туристік саясат 1961 жылы қабылданған туризм
жөніндегі заң негізнде қызымет ететін саяхат пен туризм сұрақтары бойынша
басқармамен жасалып, іске асады. Ол туризм дамуының мүмкіндіктерін өңдеуге,
сырттан келетін және ішкі туризмнің дамуына жағдай жасап, штаттар, қалалар,
жеке кәсіпорындар деңгейінде туристік қызметтер субъекттеріне демеу
көрсетіп, шағын қалалардағы, және ауылдық аудандардағы, этникалық
қауымдардың жиындық тіршілік ету орындарында туризмнің дамуына үлес қосады.
1997-1998 қаржылық жылдары тек сырттан келетін туризмнің жарнама
жұмыстарына ғана АҚШ 478 млн $ жұмсады, бұл алдыңғы жылға қарағанда 6,5%-ға
артық. Ең үлкен бюджет Иллинойс штатында 35,3 млн.$, одан кейін Гавай 27,7
млн.$, және Техаста 25,1 млн.$ тең. Нью-Йорк өзінің жрнамасына 18,1 млн.$
бөледі. Калифорнияға келетін болсақ, бұл жерде штаттың ең үлкен жарнамалық
бюджеті байқалады.
Туристік саясатты іске асыратын ұжымдардың қызметі, құқықтары,
міндеттері ұлттық заң шығарушы органымен анықталады. Шартты түрде туристік
саладағы басқармалық құрылымның үш үлгісін атауға болады:
1) өзінің мәртебесі жөнінде министірліктермен теңесетін туризмнің
маманданған министірліктері (Италия) мен басқармалары (АҚШ);
2) қарарына туризм сұрақтары енетін салалық министірліктер (мысалы,
Испанияда туризм және ақпарат Министрлігі, Нидерландыда экономика
Министірлігі, Швецияда сауда Министірлігі, Индияда туризм мен азаматтық
авиация Министірлігі);
3) үкіметтік емес және үкіметтік ұйымдар (туристік агенттіктердің ұлтық
ассоциациялары). Мысалы, Норвегияда көлік пен коммуникация министірлігінде
тек қана ішкі туризм сұрақтарымен айналысатын департамент қызмет етеді, ал
қалған сұрақтар Норвегиялық туристік ұйыммен, сонымен қатар түрлі
мемлекеттік және жеке меншіктік туристік фирмалармен шешіледі.
Сонымен қатар, үкіметте жалпы ұлттық деңгейде туристік ұйымдардың
қызметін ұйымдастыруды біріктіруді қамтамасыз ететін және кеңестік,
жинақтық қызымет атқаратын барлық қызығушылық танытқан салалардың өкілдерін
қамтитын ведомствоарлық қызыметтестік органдары жасалады. Түрлі деңгейдегі
мемлекеттік органдардың еңгізу жолдары:
- туризм дамуының мүмкіндіктерін анықтау мен сәйкес мақсаттық
бағдарламаларды өңдеу. Халықаралық қауымдастықта өз елінің тартымды
жақтарын көрсетіп, оның туристік ресурстарын жарнамалау;
- туристік инфрақұрылымды жасау үшін мемлекеттік және жеке меншік
секторларының жүктеме мен ресурстарын біріктіру;
- туристік аймаққа мүмкіндікті қамтамасыз етіп, туристік көрнекі
жерлерді қорғау;
- туризмге жеке қаражатты тарту үшін жеңілдіктер ұсыну;
- олардың тартымдылығын арттыру мақсатында туристік аймақтардың
маркетингі мен жарнамалау бойынша болашағы бар шараны анықтау;
- рұқсаттаудың ережелерін қабылдау мен олардың жүргізілуіне бақылау
жасау;
- туризм саласында жұмыс істеушілердің кәсіби дайындығы, қайта даярлануы
мен тұлғалардың деңгейін жоғарылату;
Ұлттық экономикадағы орыны мен қызметі осы салаға бөлінетін мемлекеттік
қаржының түрі мен аумағын анықтауға мүмкіндік береді. Туристік салаға
мемлекеттің жәрдемі келесідей түрлермемен көрсетіледі:
1) мақсатты түрде туризм инфрақұрылымының дамуына бағытталатын
демеуқаржылар. Мемлекеттік жәрдемнің бұл түрі Греция, Франция, Австрия,
Италия, Ұлыбританияда қолданылады;
2) жұмсалуы іске асуының барлық ұзақтығы бойында нақты бақылауда болатын
жеңілдікті несиелер;
3) жобаның іске асуына жеке меншіншік банктерінің займ мен демеуқаржы
беруі барысында үкіметтің немесе арнайы ұжымның міндеттенуі;
4) инвесторлерге, оның ішінде шет елдіктерге салықтық жеңілдіктер
(қосалқы құнға салық салуды азайту);
5) сырттан келетін туризмге жағдай жасайтын нормативті құқықтық базаны
құру (салықтар, салымдар мен тасымал құны).
Мемлекеттік ұжымдардың маркетингті қызметтері нарықты зерттеуден,
олардың өсімдерін статистикалық мәліметтер негізінде талдауға, елдің
туристік ресурстарын максималды қолдану мен ұлттық туристік өнімнің шет
елдік нарықтағы қозғалысына негізделген сала дамуының стратегиялық
бағдарламасын жасаудан құралған.
Туризм саласындағы мемлекеттік саясаттың концепциясы екі көшбасшы
факторларды ескере отырып құрылады:
- әр мемлекетпен экономикалық, саяси, әлеуметтік және басқа да
жағдайлармен жеке анықталатын және ішкі заңшығаруда, мемлекеттік
бағдарламада көрініс табатын ұлттық мүдделер, туристік саясаттың мазмұны
мен тиімділігі туризмнің ел экономикасындағы орнымен, саяси климатпен
туристік потенциалдың болуымен, инфрақұрылымның дамуымен және т.б.
анықталады.
- экологиялық, әлеуметтік-мәдени және рухани қауіпсіздікті ескере
отырып, ішкі және халықаралық туризмнің дамуындағы мемлекеттің қызметі мен
мақсатын анықтайтын халықаралық келімдер; орналасуға деген еркіндікті және
экскурсиялы нысандарға қатысты мүмкіндікке туристің құқықтарын қамтамсыз
ететін нормативті-құқықтық жағдайлар.
Туризм саласында жүргізілуші саясаттағы мемлекеттің негізгі мақсаты –
туристік индустрия мен халықтың барлық субъектерінің мүдделерін қолдап,
іске асыру. Компромиске кейін мемлекеттік ұжымдармен басқа қызығушылық
танытқан құрылымдармен қатар іске асатын ең алдымен саясаттың мақсаттық
деңгейінде жетеді.
Туризм саласындағы мемлекеттік саясат – бағыттары туризм дамуының адам
мен қоғам тіршілігіндегі бағытының концептуалды түрде ұсынуы мен қоғамдық
келімсімге негізделген туризм дамуының мүмкіндікті бағыттарын анықтағанда
келетін және шығатын туризмнің ара қатнасын реттеуге, бағдарламаларды
өңдеп, ақпараттауға олардың құқықтық, қаржлық, кадрлық және ақпараттық
қамтамасызданудан құралған мелекеттік басқарма ұжымдардың қызметі. Туристік
саясат жағдай жасап, туристік нарыққа бағытталған туристік сала сияқты
экономиканың басқа да салаларының негізгі даму бағыттарын анықтайды және
жағдай жасайды.
Мемлекеттік саясаттың маңыздылығы оның мақсаттарынан, өңделу
механизмдерінен және іске асуынан көрінеді. Мемлекеттік саясаттың басты
мақсаты – мүмкіндіктерін ескере отырып, құқықтық, экономикалық
механизмдерді, материалды және кадрлы ресурстарды қолдану арқылы туризмнің
дамуына қолайлы жағдай жасау.
Қазақстанда соңғы он жыл ішінде туристік саланың дамуы жылдам қарқынмен
жүруде. Бұл тұтас факторлар қатарымен байланысты: саяси (ең алдымен өз
азаматтарына сияқты басқа елдер мен ұлттарға мемлекет саясатының
либерализациясы), құқықтық (кәсіпкерлік қызметке, оның ішінде туризм
саласында қолдау жасаушы заң шығарушы база құру), экономикалық (экономиканы
командалық-әкімшіліктік басқару тәсілінен нарықтық шаруашылыққа өту және
халықтың түрлі категориясында кірістің өсуімен пайда болған туристік
қызметке сұранысты арттыру), әлеуметтік-мәдени (қазақстандықтрдың әлем
елдерінің тарихы мен мәдениетіне деген қызығушылығының артуы мен бір
мезгілде сырттан келетін туризмді қалыптастырушы шет елдік азаматтардың
мақсат көлемін кеңейту).
Соңғы жылдары мемлекет массалық туризмнің дамуына жағдай жасайтын
көптеген салықтық, кедендік және иммиграциялық жеңілдіктер ұсынды. Туристік
қызметтің барлық аспектілерін реттейтін заңдардың мемлекеттік жүйесі,
нормативтік актілер, нұсқаулар жасалды. Дегенмен Қазақстандағы туризмнің
қазіргі жағдайы негізінен дағдарыстық сияқты бағаланады. Халыққа қызмет
көрсету көрсеткіштерінің және туристік қызыметтер көлемінің күрт құлауын,
туристік саланың материалды базасының азайуын дәлелдейтін мәліметтер
осындай бағалауға негіз болған. Қазақстандағы туризм саласының еш бір
мемлекеттік қолдауысыз апатты дамуы туристік қызметті саудалық келіспен
ұйымдастыруды доминирлеуге және әлеуметтік блокты жоғалтуға әкеп соқты
[10].
1.2 Туризм индустриясы және оны дамытудың теориялық тәсілдері
Соңғы 10-12 жыл ішінде Қазақстан Республикасында туризмнің дамуы
төмендегідей 2 көрсеткішпен сипатталады:
1) туризмге арналған мемлекеттің және кәсіподақтың қаржысының барынша
қысқарғандығы, яғни соның салдарынан ішкі туризмнің біржола жойылуы;
2) Экономикалық туризм ( оның тиімділігі туристік іс – шаралардан түскен
табыстарымен өлшенеді) бұрын сауықтыру, танымдық және қарым – қатынастық
қызметтер атқарған әлеуметтік туризмнен толуы басым болып алды.Экономикалық
туризмнің республикада негізгі үш бағыты бар:
1) Қазақстан азаматтарының шет елдерге коммерциялық (шоп) сапарлары;
2) Азаматтардың рекреациялық – танымдық мақсаттағы шет елдік сапарлары;
3) Шет елдік азаматтардың Қазақстан және шекаралас мемлекеттерімен
саяхаттың белсенді тәсілімен турлар жасауы.
Біздің туризм мазмұнына қарай халықаралыққа жатады, яғни адамдар
өздерінің үнемі тұратын жерінен басқа мемлекеттерге саяхаттар жасайды.
Коммерциялық (шоп-) туризм 90- жылдардың басында ерекше қарқынмен
дамыды, себебі қазақстандықтар шет елге валютаға табар алуға жаппай
аттанып, оларды республикамызға алып келіп сатуға машықтанды. Әрине, бұл іс
- әрекет белгілі себептерімен біздің халқымыздың қажеттілігін өтейтіндігіне
сөз жоқ, бірақ республикамыздың экономикасы мен әлеуметтік жағдайына қыруар
зиян келтіреді.
Біріншіден, шоп- туристер әкелген табарлар ішкі рыноктағы отандық
өнімдерге бәсекелестік тудырады, ұлттық өндірістік күштердің қысқаруына
жағдай жасап, халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуіне нұсқан келтіреді.
Екіншіден, қыруар ақша мөлшері құнды валюта күйінде шет елге түсіп, басқа
мемлекеттің экономикасын нығайтады. Мәселен, Әмірліктегі Дубайға бір жыл
ішінде ТМД елдерінен, соның ішінде Қазақстаннан 100 мың турист барады.
Жергілікті туризм мен сауданы дамыту комитетінің есебінше, олардың
әрқайсысы Дубайда 5-7 мың доллар қалдырады. Біздің азаматтардың шет елге,
негізінен әлемнің теңіздік және таулы курорттарына рекреациялық – танымдық
сапарларының ел үшін келтіретін экономикалық және әлеуметтік шығындары да
осындай.
Қазақстанға шет елдік азаматтар үшін ұйымдастырудың заңы экономикалық
тиімділігі және әлеуметтік мақсаттылығы бар, себебі республикаға валюта
түседі, жаңа жұмыс орындары болады, ұлттық туристік инфрақұрылым дамиды.
Бірақ бізде бұл бағытта жұмыс істейтін турфирмалар өте аз.Демек
Қазақстандағы экономикалық туризм оңтайлы жол мен дамып отырған жоқ деген
сөз. Мұның басты себебі өкімет басындағыларды туризмнің әлеуметтік маңызын
жете бағаламайтындығы, соның салдарынан салық және туристік заңдар
жетілмеген, шет ел туристерін қабылдайтын фирмаларға, туризм индустриясына
мамандар даярлайтын оқу орындарына мемлекеттік саясаттың жоқтығы.
Енді туристік саланы дамытудың басым бағыттарын таңдауға тоқталайық.
Алдымен саяхаттың белсенді түрлерін дамыту керек (бұған негізінен шет
елдіктер келеді); шағын және орта қонақ үйлерге негізделген қонақ үйлік
бизнес қажет; Қазақстан жерімен рекреациялық – танымдық түрлер және
экскурсиялар жүргізу дұрыс.
Қазақстанның туризм индустриясының бір мәселесі – ол турфирмалардың
ресурстары бола тұра, олар туризмнің белсенді түрлерін пайдаланбай келе
жатқандығы. Туристік саяхаттың белсенді түрі деп маршурт бойынша қозғалу
барысында турист өзінің дене күшің жұмсауын айтамыз. Белсенді туризмге
спорттық туристік саяхаттың төмендегідей түрлері жатады: жаяу, шаңғымен,
сумен (моторсыз жүзу құралдарын пайдалану арқылы), велосипедпен және т.б.,
немесе маршурттың түрлі бөлігінде бұл қозғалу құралдарын араластырып
қолдануға болады. Көлік қолданылатын жоспарлы туристік саяхатта да
саяхаттың белсенді түрінің пайдаланылатыны аз емес. Соңғы 4-5 жылдан шет
елдік туристер тобын қабылдайтын қазақстандық фирмалар дәл осындай турларды
жиі ұсынып жүр. Қазақстанның туристік индустриясында белсенді саяхаттар кең
түрде қолданылуының өңірлік те маңызы бар. Туризм осы белсенді туристік
жорықтарда өзінің әлемдік әлеуметтік құбылыс қызметін атқарады. Белсенді
туризмнің басты маңызы да осында. Ең басты есте болатын нәрсе –
Қазақстанның барлық туристік – рекреациялық ресурстарының ішінде табиғат
ресурстары негізгі бөлігін құрайды. Туристік- рекреациялық ресурстардың
табиғат ресурстарының көп бөілігін белсенді туристік саяхаттарды көбірек
қолдана отырып тиімді экономикалық мақсатта пайдалануға болады.
Қазақстанның туристік индустриясында белсенді туризмнің өңірлік маңыз
атқаратыны да сондықтан. Қазір Қазақстан республикасында туризмнің дауы
конфекциясында бұл жағдайлардың барлығы ескерілген, есептелген.
Туризмді концептуалдық тұрғыда зерттеу Кеңестер Одағы кезінде 80-
жылдардың аяғын да болған. Мәселен, 1987 жыл бір топ москвалық мамандар
туризм мен экскурсия бойынша орталық кеңестің негізгі даму көрсеткіштері
жайлы 2005 жылға дейін болжау жасаған.
Белгілі бір территорияны туристік тұрғыда игеру үшін оның өміршендігіне
баға беру, ол үшін жаңа туризм нысандарын іске қосу керек екендігі, жұмыс
істеп тұрған туристік нысандардардың сол өңірде туризм индустриясын
дамытуға маңызы бағаланды. Сонымен қатар туристік – экскурсиялық қызмет
көрсететін жерлердің Одақтық құрылымдағы орны айқындалды. Осы бағалау
бойынша Қазақстан ( Жамбыл, Шымкент, Алтай, Өскемен өңірлері, Көкшетау
биіктері, Семей, Қапшағай, Орал, Гурьев, Ақтөбе зоналары) 14 – орында,
Өзбекстан 16- орында, Қырғызстан 23 – орында, Тәжікстан, 24 – орында,
Түрікменстан соңғы, 25- орында болды.
Шет ел туристерінің Қазақстандағы келуінің ең көп болғаны 1990жыл болды,
олар елді ерікн де белсенді аралай алатын етеді. Қазақстанға әсіресе Шығыс
Еуропа елдерінен, яғни Венгриядан, Чехословакиядан, Румыниядан Болгариядан
туристері мен альпинистер көптеп келді. Бірақ КСРО тараған соң кедендік,
валюталық қиындықтар туындайды, тәуелсіз мемлекеттердің чиновниктері
жасанды кедергіге барды, сондықтан да Қазақстанда саяхаттың белсенді
түрімен аралағысы келген туристердің саны бірден азайды. 1994 жылы ғана
туристердің келім - кетімі тұрақтады.
Демек, Қазақстанға туристердің келіп кетуінің деңгейі оның туристік –
рекреациялық ресурстарының бар жоқтығынан немесе олардың сапасынан емес,
елдегі саяси ситуациямен және өкіметтің туристік салаға деген қатынасына
байланысты. Бір жағынан, туризмді дамытудың орасан зор мүмкіндіктері бар
екенің, екінші жағынан, туризмге деген мемлекеттік мығым саясаттың
жоқтығын байқаймыз.
Кесте1- Павлодар облыс бойынша келушілер қатынас құралдары
Барлығы 234
Әуе көлігімен 124
Темір жол көлігімен -
Қалааралық автобустармен 110
Өзге де құрлық құралдармен -
Су көлігі -
Мемлекеттік органдардың туризмді тиімді түрде үйлестіріп отырмауы
туристік фирмалардың транспорттық және басқа ұйымдарымен ыңтымақтастығының
әрдайым конструктивті болмауына әкеліп соқты. Транспорттық ұйымдардың
турфирмалар алдындағы міндеттемелерін орныдамауы турфирмаларды туристермен
түсінбестікке жеткізеді және Қазақстанға туристердің келуін кемітеді.
Өкімет құрылымдар қазақстандық трансоператорлар үшін салық жеңілдігін
жасау жөніндегі өтінішке де құлақ аспай отыр. Әлі күнге дейін шет елден
туристер қабылдайтын турфирмалар да, біздің азаматтарды шет елге жіберетің
фирмалар да салықты бірдей төлейді. Бұл – басқа елдің экономикасын
нығайтып, өз еліміздегі экономикалық дағдарысты тереңдету деген сөз.
Мамандардың пікірінше, жылына туристер Қазақстаннан шет елге 4 млрд. доллар
алып кетеді.
Әлі күнге дейін туризм экономикасының қосалқы саласы ретінде саналып,
оның денсаулық сақтау және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіне қоғамдық
шығындарды жұмсаудың өсуін тежейтіні есепке алынбай келеді.Қазақстан мен
Орта Азия республикаларына соңғы жылдардағы әлеуметтік- саяси өзгерістердің
ең алдымен зардап шеккен – ауыл халқы. Мұндағы жұмыссыздық қаладағыдан
жоғары, өмір сүру деңгейі төмен.
Қазақстан мен Орта Азия республикаларында қалыптасқан жағдайлардан
шығудың басты жолы- туристік – экскурсиялық мекемелер мен оның қосымша
құрылымдарын ауылдық жерлерге орналастыру. Мұндағы басты мақсат –
шаруашылық айналымына табиғат элементтерін (тау рельефі, қар жамылғысы,
ландшафттың эстетикалық ерекшеліктері және т.б.) пайдалану, бұлар басқа
экономика саласының негізгі іс- әрекетіне және ауыл шаруашылығына еңбектің
мерзімдік түріне жұмыскерлерді пайдалануға болмайды. Тағы да ескере жайт,
туристік индустрияның даму мүмкіншіліктері өңірдің туристік – рекреациялық
ресурстарының тұрақты клиенттердің сұраныстарына және туристік қызметтердің
туристерге талаптарға сай кешенді қызмет көрсете алуына да байланысты. Шет
ел туристерінің Қазақстанға келудегі негізгі мақсаттары бәрінен бұрын
еліміздің бай табиғаты және жергілікті халықтың мәдениетімен танысуға
құштарлық екенін білуге болады.
Біздің тәжірибеміз көрсеткендей, Қазақстанға келетін батыстық
туристердің көбісі үшінші жас мөлшеріндегі, яғни зейнеткерлікке шыққан
немесе соған жақындаған адамдар болып келеді. Бұл адамдардың дені туристік
саяхаттың белсенді түрлерін және тау шыңына шығуды қалап тұрады.
Қазақстандағы қазіргі туризмде саяхаттардың мақсаттарын кешендендіру,
яғни белсенді туризмге туризмнің басқа түрлерін сабақтастыру байқалады.
Туристер қызмет көрсетуде кепілдіктің, саяхат бағдарламасының әр түрлі
болуын талап ететін болды.
Біздің кейбір туристік ұйымдар инфрақұрылымдарының онша дамымағандығына
қарамастан, кешенді қызмет көрсететін жағдайға жетті, бұл кешенді қызметке,
туристік – экскурсиялық қызмет өніміне қонақ үй қызметі, тамақтану, бөлшек
сауда мекемелері, маршруттық көліктер, экскурсиялық, спорттық, мәдени –
көркем, коммуналдық – тұрмыстық және т.б. мекемелер мен өнеркәсіптер
кіреді. Тек қана істі ұйымдастыра білу керек.
Қазақстан мен Орта Азия республикалары арасында туризм саласындағы
ынтымақтастықтың келісімшарттық – құқықтық негіздері өткен ғасырдың 90-
жылдарының ІІ жартысында қаланған.
Кесте 2-Павлодар облысы бойынша ерекше қорғалатын аумақтардың негізгі
көрсеткіші
Кәсіп орындар Жалпы аудан Келушілер үшін Өткізгілген Келермендер
саны, бірлік барлығы, га экскурсия экскурсиялар саны
ұйымдастыру саны бірлік
қызметтерімен
айналысытын
қызметкер саны
5 783549 3 30 145533
Мәселен, 1996жылы мамырда Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан
мемлекеттері премьер – министрлерінің кезекті мәжілісінде бірнеше құжатқа,
соның ішінде Көлік және коммуникация саласында келісілген саясат жүргізу
жөніндегі мәмілеге де қол қойылды. Бұл құжатта мәжіліске қатысқан
мемлекеттер халықаралық сауданың, туризмнің, транспорттың дамуына көмектесу
үшін байланыс, көлік құралдарына, жүктерді өткізуге салық салмау жөнінде
міндеттенді.
Мемлекеттер арасындағы мәмілеге дейін Қазақстан мен орта Азия
мемлекеттері арасындағы туристік индустрияның бірлесіп қызмет етуінің
мүмкіндіктері туралы зерттеу жұмыстары жүргізілген болатын. Ал Ұлы жібек
жолын халықаралық тұрғыда кешенді түрде зерттеудің жобасы 1987 жылы Париж
қаласында ЮНЕСКЕ –ның бас конференциясының 24 – сессиясында қабылданған.
Туристік индустрияның бірлесе қызмет етуінің концепциясы Қазақстан,
Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түрікменстан территориясы арқылы
өтетін Жібек жолы бөлігіндегі барлық туристік – рекреациялық ресурстарының
тұтас та мазмұнды өзегі бола алады. Мұндай концепция санамаланған
республикалардың әлеуметтік- экономикалық және мәдени мұраттарын көздеп,
ЮНЕСКО- ның барлық Ұлы жібек жолын қайта қалпына келтіруіне күш салуына
негіз болады. Ортақ Концепция құру мен іске асыру шет елдік туристер үшін
Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Түркіменстан арқылы өтетін Ұлы жібек
жолының маршруттарын жасауға, іске асыруға мүмкіндік туғызады. Біздің
экономикалық туризмде істеген он жылдық тәжірибеміз Қазақстанға келген
әрбір шет елдік топта Ыстықкөл, Бұқара, Самарқандты көргісі келетіндердің
бар екендігін байқадық. Бір сүйсінерлігі – мұндай тілекті Франция, Англия,
Германия, Голландия және т.б. елдерден келген ірі турфирмалардың өкілдері
білдіріп отырады. Төрт республикада туристік индустрияны бірлесе отырып
тиімді пайдалану үшін, төмендегідей бірнеше дайындық жұмыстарын жүргізу
керек.
Біріншіден, біздің өңірдің туристік- рекреациялық ресурстарын тиімді де
кең өрісті жарнамалаудың жүйесін қалыптастыру қажет, себебі біздің ел
әлемдік туристік индустрияға белгісіз болып келді. Сонымен қатар дәстүрлі
туристік елдердің туризм министрлігі өзінің бюджетінің жартысынан көбін
жарнамаға жұмсап, жаппай жарнамалық компаниялар жүргізіп, әлемдік туристік
рыноктың қатал бәсекесінен жетістікке жетіп жатады. Ал біздің туристік істе
келелі шешім қабылдауға өкілеті мемлекеттік органдар отандық туризмді
жарнамалауға мардымсыз ғана қаражат шығарады.
Бұл бір жағынан отандық туризмнің келешегіне сенбегендіктен, туристік
индустрия дамыған экономика заманында болатын жағдай, сондықтан жағдайдың
жақсаруын күту керек деген ойдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz