Жасушаны зерттеу

Кіріспе ... ... ... ... ... ... .6
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... 8
1. Жасушаны зерттеу тәсілдері ... ... ... ... ... ...8
1.1. Жасушаның алуан түрлілігі ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Өсімдік жасушасының құрылысы ... ... ... ... ... 9
2. Ядрошық ... ... ... ... ... ... ..20
2.1. Протопласт өнімдері ... ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .30
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... .31

Жасуша – тірі организмдердің құрылымдық және функционалдық бірлігі. Барлық тірі организмдер клеткалардан тұрады.
Тірі организмдердің клеткалық құрылымын зерттеу жұмыстары микроскоп деп аталатын оптикалық аспаптың жасалуымен байланысты жүргізілді.
XVI ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың басында табиғат тану ғылымдары саласында оптикалық аспаппен тәжірибе жүргізу қауырт дамыды. Оптикалық аспаптар жасағандардың алғашқылары голландтық шеберлер ағайынды Г а н с және З а х а р и у с Янсендер еді.
Микроскопты алғаш рет ғылыми жұмысқа пайдаланған ағылшын ғалымы Роберт Гук сол кездегі барлық жаратылыс танушылар сияқты физика, химия, ботаниканы жақсы меңгерген білгір маман болатын. Оның 1665 жылы шыққан «Микрография немесе өте майда денелерді үлкейтіп көрсететін шыны арқылы зерттеу» деген еңбегінде микроскоптан көрінген ырғай, аскөк, қамыс өсімдіктері сабақтарының жұқа кесінділерін суреттеп, оған толық сипаттама берген. Ол тығын кесіндісіндегі ара ұясы іспеттес қуыстарға к л е т к а деген ат берді. Уақыт өте келе бұл ғылыми терминге айналды.
Өсімдіктер анатомися туралы тұңғыш еңбек жазған ағылшын ғалымы Н. Грю және итальяндық ғалымМ. Мальпиги еді. Бұлар бір-біріне қатыссыз өсімдіктер ұлпалары мен клеткаларының құрылымын зерттеп ол жөнінде М. Мальпиги 1671 жылы «өсімдіктер анатомися туралы мәлімет», Н. Грю 1682 жылы «Өсімдіктер анатомиясының бастамасы» деген еңбектерін жазды. Ол кезде өсімдіктер клеткасының негізгі құрамдас бөлігі клетка қабықшасы болып табылады деген ұғым басым болды. Осыған қарамастан 1881 жылы Роберт Браун клетка ядросын ашып, оның клетка тіршілігі үшін аса маңызды рөл атқаратыны туралы келелі пікір айтты.
1839 жылы чех ғалымы Ян Пуркинье және оның шәкірттері клетка ішіндегі сұйықтықты зерттеп, оны «протоплазма» деп атаған.
1834 жылы шыққан ботаника оқулығының авторы, орыс ғалымы П.Ф. Горянинов: «Барлық тірі дүние клеткалардан тұрады және клеткадан пайда болады» деп тұжырымдаған.

1. Әметов Ә.Ә. Ботаника. Алматы, 2000. «Ы.Алтынсарин атындағы ҚБАР баспа кабинеті»
2. Современная ботаника П.Рейвн, Р.Эверт, С.Айкхорн изд. «Мир»
3. Ағалуов Т. Ботаника. Алматы «Ана тілі» 1999
4. Мұсақұлов Т. Ботаника Алматы, «Мектеп» 1975
5. Н. Мухитдинов, Ә Бегенов, С Айдарова. Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы. Алматы, РБК, 1993.
6. Ағалеуов Т және т.б. Ботаника: Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. Алматы, «Санат»,1998.
7. Н. Мухитдинов, Ә Бегенов, С Айдарова. Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы. Өңделіп, толықтырылып екінші басылуы. Алматы,
изд.Қазақ университеті,2001,2796
8. Хржановский В.Г. Практикум по курсу общей ботаники. Москва,
«Высшая школа», 1979.
9. Хржановский В.Г. Курс общей ботаники. Москва, «Высшая школа» 1976.
10. Васильев Е.А. и др. Ботаника. Морфология и анатомия растений.
Москва, 1988.
11. Арыстангамаев С және т.б. Қазақстан өсімдіктері. Алматы.Ғылым 1977
12. Байтенов М. Флора Казахстана І том. Алматы1999
13. Қалиев Б Қазақ тіліндегі өсімдіктер атаулары Алматы «Ғылым» 1988
14.Ешибаев А.А Өсімдіктер морфологиясы: зертханалық және тәжірибелік сабақтарға арналған практикум М.Әуезов атындағы ОҚМУ.
Шымкент: ОҚМУ,2005-136с

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1. Жасушаны зерттеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1. Жасушаның алуан түрлілігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Өсімдік жасушасының құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2. Ядрошық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.1. Протопласт өнімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31

Кіріспе.

Жасуша - тірі организмдердің құрылымдық және функционалдық бірлігі. Барлық тірі организмдер клеткалардан тұрады.
Тірі организмдердің клеткалық құрылымын зерттеу жұмыстары микроскоп деп аталатын оптикалық аспаптың жасалуымен байланысты жүргізілді.
XVI ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың басында табиғат тану ғылымдары саласында оптикалық аспаппен тәжірибе жүргізу қауырт дамыды. Оптикалық аспаптар жасағандардың алғашқылары голландтық шеберлер ағайынды Г а н с және З а х а р и у с Янсендер еді.
Микроскопты алғаш рет ғылыми жұмысқа пайдаланған ағылшын ғалымы Роберт Гук сол кездегі барлық жаратылыс танушылар сияқты физика, химия, ботаниканы жақсы меңгерген білгір маман болатын. Оның 1665 жылы шыққан Микрография немесе өте майда денелерді үлкейтіп көрсететін шыны арқылы зерттеу деген еңбегінде микроскоптан көрінген ырғай, аскөк, қамыс өсімдіктері сабақтарының жұқа кесінділерін суреттеп, оған толық сипаттама берген. Ол тығын кесіндісіндегі ара ұясы іспеттес қуыстарға к л е т к а деген ат берді. Уақыт өте келе бұл ғылыми терминге айналды.
Өсімдіктер анатомися туралы тұңғыш еңбек жазған ағылшын ғалымы Н. Грю және итальяндық ғалымМ. Мальпиги еді. Бұлар бір-біріне қатыссыз өсімдіктер ұлпалары мен клеткаларының құрылымын зерттеп ол жөнінде М. Мальпиги 1671 жылы өсімдіктер анатомися туралы мәлімет, Н. Грю 1682 жылы Өсімдіктер анатомиясының бастамасы деген еңбектерін жазды. Ол кезде өсімдіктер клеткасының негізгі құрамдас бөлігі клетка қабықшасы болып табылады деген ұғым басым болды. Осыған қарамастан 1881 жылы Роберт Браун клетка ядросын ашып, оның клетка тіршілігі үшін аса маңызды рөл атқаратыны туралы келелі пікір айтты.
1839 жылы чех ғалымы Ян Пуркинье және оның шәкірттері клетка ішіндегі сұйықтықты зерттеп, оны протоплазма деп атаған.
1834 жылы шыққан ботаника оқулығының авторы, орыс ғалымы П.Ф. Горянинов: Барлық тірі дүние клеткалардан тұрады және клеткадан пайда болады деп тұжырымдаған.
1838 жылы Матиас Шлейден пияз клеткасы ядросының ядрошығын ашты. Клетка туралы өзіне дейінгі мәліметтерді жинақтап және өз зерттеулерінің нәтижесін пайдалана отырып ботаник М. Шлейден (1804-1881) және зоолог Теодор Шваннмен (1810-1882) бірге клетка теориясының негізін қалады. Клетка териясының қағидалары Шлейденнің 1838 жылғы Өсімдіктердің дамуы туралы деректер, Шванның 1839 жылғы Жануарлар мен өсімдіктердің құрылымы мен өсуіндегі сәйкестік туралы микроскоптық зерттеулер деген еңбектерінде баяндалады. Осы жылдан бастап клетка теориясының негізі қалыптасты.
Клетка теориясын Ф. Энгельс XIX ғасырдағы жаратылыстану ғылымындағы жаңалықтардың бірі болды деп жоғары бағалаған.
1840 жылы орыс ғалымы Н.И. Железнов (1816-1877) традесканция өсімдігінің түгін зерттеп, ондағы ядроның бөлінуін байқаған.
Біртіндеп микроскоптық техниканың жетілдірілуіне байланысты тірі организмдердің клеткалық құрылымына көптеген жаңалықтар қосылды.
Орыс ғалымдары И.Д. Чистяков (1874), Э.Страсбургер (1875) клетканың кариокинез немесе митоз жолымен, 1892-1894 жылы В.И. Беляев оның редукциялық, яғни мейоз жолымен бөлінуін, 1898 жылы С.Г. Навашин гүлді өсімдіктердің қосарынан ұрықтануын ашты.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында өсімдіктер клеткасын зерттеу қарқынды дамыған кезең еді. Клетканың протопласт бөлімі митохондрия, Гольджи аппараты, т.б. клетка органеллаларының құрылысы, химиялық құрамы және қызметі туралы мәліметтер жинақталды. XX ғасырдың 50 жылдарында электрондық микроскоптың кең түрде қолданылуымен байланысты клетканың бұрын белгілі құрамдас бөліктерінің субмикроскоптық құрылымы зерттеліп, жаңа әсіресе құрылымдарын ашу жүзеге асырыла бастады.

Негізгі бөлім

1. Жасушаны зерттеу тәсілдері

Жасушаны зерттеуде қолданылып жүрген тәсілдер алуан түрлі. Олардың негізгілерінің бірі микроскопиялық тәсіл. Бұл тәсілмен жұмыс істеуде оптикалық микроскоп үлкен роль атқарып келеді, оның қазіргі кездегі модельдері объектіні 2 мың есеге дейін үлкейтіп көрсетеді. Оптикалық микроскоптардың көмегімен жұқа кесінділерді, олар арқылы тік өтетін немесе айнаға шағылысқан жарықтың сәулелерін пайдалана отырып зерттейді. Физикалық контрастық жабдықтарды пай - далана отырып, жарықтың сәулесін бірдей сындыратын, бірақ тығыздықтары әртүрлі болып келетін, тірі жасушалардың компоненттерінің құрылысын зерттейді. Бірақта жарықтың табиғатына байланысты оптикалық микроскоптың мүмкіндігі шектеулі болады. Мұндай микроскоп арқылы 0,2 мкм 9-ден ұсақ бөлшектерді көру мүмкін емес.
Электронды микроскоп объектіні 200-300 мың есе, тіптен оданда көп етіп үлкейтіп көрсете алады. Мұнда жарықтың сәулесінің орнына, үлкен жылдамдықпен келе жатқан электрондардың ағыны пайдаланылады. Зерттелетін кесінділердің қалыңдығы 0,05 мкм-ден аспау керек және арнайы бояулармен боялған болуы шарт. Электрондардың тасқыны кесінді арқылы өтіп, электронды магниттік линзалардың көмегімен шашырап жайылады, содан кейін барын электрондардың соққысынан жарық беретін экранда, немесе фотопластинкада оның кескіні (проекциясы) түседі. Электронды микроскоп арқылы мөлшері 1,5 нм 10-дай болатын құрылымды көруге болады.[1]
Өсімдікті ұлпадан немесе жасушадан өсіру тәсілі (куль - тура клеток). Бұл тәсіл арқылы тірі жасушалардың құрылысын және тіршілік жағдайын организмнен тыс жерде зерттейді.
Цитологиялық тәсіл. Бұл тәсіл жасушадағы әртүрлі заттардың: ақуыздардың, майлардың, көмірсулардың, нуклеин қышқылдарының, гармондардың, дәрумендердің және т.б. болуын және олардың жасушадағы мөлшерінің қаншалықты екендігін анықтауға мүмкіндік береді.[2]
Жасушаның тығыздығы әртүрлі болып келетін компоненттерін центрифугиралық тәсілі арқылы бір-бірімен қоспай бөлек зерттеуге болады. Жасушадан оның жекелеген компоненттерін мүлдем бөліп алу (ядросын, митохондриясын және т.б.) микрохирургиялық тәсіл арқылы жүзеге асырылады.

1.1. Жасушаның алуан түрлілігі

Өсімдік жасушаларының пішіні мен мөлшері әр түрлі, ол жасушаның өсімдік денесінде орналасуына және атқаратын қызметіне тікелей байланысты. Жасушалардың формасы негізінен көп қырлы денешіктер түрінде болып келеді. Олардың формасының бұлай болып қалыптасуы, жақын орналасқан жасушалардың бір-біріне қысым түсіруімен тікелей байланысты. Еркін өсетін жасушалардың формасы шар, жұлдызша, цилиндр тәрізді және тағы басқаша болып келеді. Жасушалардың алуан түрлі формаларын паренхималық (латынша - тең, грекше энхима - құйылған) және прозенхималық (грекше прос - бір бағытқа қарай) деп екі типке бөлуге болады. Паренхималық жасушалардың ұзыңдығы енімен бірдей не - месе одан 2-3 еседен артық болмайды немесе бір-бірінен айырмашылықта болмайтын изодиаметрлі жасушалар. Бұған жапырақ жасушалары, жемістердің жасушалары мысал бола алады. Ал прозенхималық жасушалардың ұзындығы енінен бірнеше есе артық болады. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің жасушаларының орташа ұзындығы 10-100 мк-ге тең. Ең үлкен паренхималық жасушалардың ұзындығы бірнеше миллиметрге жетеді және жай көзге көрінеді. Оларға қарбыздың, лимонның жемістерінің және картоптың түйнегінің жасушалары мысал болады. Әсіресе зығырдың, қалақайдың, раманың, кенепшөптің сабақтарының прозенхималық жасушалары үлкен ұзындыққа жетеді. Бірақта бактерияның жасушаларының кішкентай болатындығы сонша (0,5 -- 5 мкм), оларды оптикалық микроскоптың ең үлкен үлкейткішінің өзімен зорға көруге болады.[2,1]

1.2. Өсімдік жасушасының құрылысы

Толық жетіліп қалыптасқан өсімдіктің жасушасын оптикалық микроскоппен қарағаңда, оның мынандай компоненттерден: 1) қабықшадан - жасушаның сырт жағын жауып тұратын қатты және мықты көмірсутекті қабаты, 2) вакуольден - жасушаның ортаңғы бөлігін алып жататын бір үлкен, немесе 2-3 кішілеу бөлігі, ол әдетте жасуша шырыны деп аталатын сұйық қосылыстармен толып тұратын кеңістік, 3) цитоплазмадан - вакуоль мен жасуша қабықшасының арасын алып жатады, 4) цитоплазмада болатын - ядродан тұратындығын байқауға болады (1-сурет).

Сурет 1.Өсімдік жасушасының құрылысы.

Ядро мен цитоплазма жасушаның тірі бөлігі және олар бірігіп протопласты түзеді. Қабықша мен вакуольдер жасушаның өлі бөлігі, олар протопластың тіршілік әрекетінің нәтижесінде жасуша дамуының белгілі кезеңінде пайда болады. Протопластта және жасуша шырынында (сирек жасуша қабықшасында) белгілі бір пішінге ие болатын басқа заттар кездеседі. Оларды туынды заттар (кристалдар, крахмал дәндері, ақуыз, май тамшылыры және т.б.) деп атайды. Сонымен қатар жасушаны фазалық контраст тәсілінің көмегімен және электронды микроскоппен қарап зерттегенде цитоплазма мен ядроның көптеген органоидтардан тұратын аса күрделі құрылысты жүйелер екендігі анықталды . Олардың бір-бірінен ажыратуға болатын өзіне тән құрылымы, атқаратын қызметі бар.[2,2]
Жасуша органойдтарына: ядро, пластидтер, митохондрия, рибосомалар, эндоплазматиқалық торлар, диктиосомалар, лизосомалар жатады. Органойдтардың барлығы гиалоплазмаға батып отырады. Гиалоплазма органойдтардың бір-бірімен қарым-қатынасын байланыстырып отыратын цитоплазманың сұйықтық ортасы.
Органойдтарды көп жағдайда оптикалық микроскоппен көрінетін және тек электронды микроскоппен көрінетін деп екі топқа бөледі.
Әрбір топтағы органойдтарды екі мембраналы, бір мембраналы және мембранасыз деп бөледі.
Протопластың пластидтерден басқа компоненттерінің барлығы әдетте түссіз болып келеді. Ал пластидтердің түсі жасыл немесе қызғыш сары болады.

2. Протопласт және оның құрамдас бөлігі

Протопласт - цитоплазма және ядродан тұратын өсімдік жасушаларының тіршілік процестерін (зат алмасу, қимыл, тітіркену, көбею, өсу, қоректену және т.б.) түзетін негізгі бөлім.
Цитоплазма. Цитоплазма мембраналардан тұратын жасушаның құрамды бөлігі. Мұнда тірі жасушаларға тән тіршілік белгілерінің бәрі бар. Цитоплазманы жарық микроскоппен зерттегенде оның бірыңғай қоймалжың, мөлдір зат гиалоплазмадан тұратындығы анықталды. Онда әр түрлі қызмет атқаратын органоидтар жүйесі (рибосомалар, пластидтер, митохондриялар, Гольджи аппараты және т.б.) орналасқан. Жоғарыда айтылғандай, биологияға протоплазма деген ұғымды 1839 жылы чех ғалымы Ян Пуркинье енгізсе, 1862 жылы Келликер ядроны қоршап жатқан сұйықтықты цитоплазма (грекше cytos - жасуша, plasma - сұйық зат) деп атады.[2,3]
Цитоплазманың қасиеттері.Тіршілік ерекшеліктерін жоймаған жасушалардың цитоплазмасына тән негізгі қасиетінің бірі оның сұрыптап өткізгіштігі, яғни цитоплазма вакуольге және одан сыртқы ортаға суды еркін өткізуі, ал органикалық, бейорганикалық қосылыстардың молекуласын талғап, жартылай өткізгіштігі. Бұл туралы төменде цитоплазманың мембраналық құрылымында толығырақ айтылған.
Тірі жасушалардағы цитоплазмаға тән тағы бір қасиеттерінің бірі - оның қимылы. Цитоплазмадағы қимылды алғаш рет ашқан Б.Корти (1772), одан кейін Л.Тревиранус байқаған. Цитоплазма екі түрлі айналмалы және тасқынды қимылдайды. Айналмалы (ротациялық) қимыл бір немесе екі-үш вакуольдері бар ересек жасушаларда байқалады. Мұндай жағдайда цитоплазма өзімен бірге пластидтер мен митохондрияларды ілестіре отырып, вакуольді сағат тілінің бағытымен немесе кері бағытта айналып қимылдайды. Тасқынды қимыл жасуша ішінде бірнеше майда вакуольдер болған жағдайда байқалады. Микроскоппен қарағанда жасуша ішіндегі цитоплазма ретсіз, әр бағытта қимылдайды, яғни әр вакуольді айналып қимылдауы бір бағытта болмайды, сондықтан, қимыл ретсіз болып көрінеді.[2,4]
Гиалоплазма. Гиалоплазма цитоплазманың негізгі заты, матриксі немесе тіршілік ортасы. Оны басқаша цитозол деп те атайды. Ол сулы коллоидты ерітінді түріндегі тұтас сұйықтық, оның ішінде әр түрлі қызмет атқаратын органойдтар жүйесі орналасқан. Гиалоплазманың атқаратын қызметі үлкен: ол органойдтардың өзара байланыстарын, қатынасын қамтамасыз етеді, зат алмасуға, жасушадағы заттарды тасымалдауға қатысады, тітіркенуді сездіреді және тағы басқалар.
Сонымен қатар гиалоплазмада ферменттер және нуклеин қышқылдары болады. Гиалоплазма химиялық энергияны механикалық энергияға айналдыру есебінен белсенді түрде қозғалуға қабілетті. Оның саны және құрамы жасушаның даму кезеңіне, активтігіне байланысты өзгереді. Егер жасушаның ортасында бір ғана ваку - оль болса, онда гиалоплазма жасуша қабықшасының ұзына бойымен бір бағытта айналмалы қозғалады. Ал вакуольдер бірнешеу болса онда гиалоплазма орталық вакуольді кесіп өтетін цитоплазманың сілемдерінің бойы - мен әр түрлі бағытта тасқынды немесе шашырап (струичатый) қозғалады. Гиалоплазманың қозғалу жылдамдығы температураға, жарықтың қарқындылығына, оттегімен қамтамасыз етілуіне және басқа да факторларға байланысты болады. Қозғалған кезде гиалоплазма өзімен бірге органойдтарды қозғалысқа келтіреді.
Цитоплазма мембраналары. Жасушаны зерттеудегі соңғы жетістіктерінің бірі - цитоплазманың мембраналық құрылымының анықталуы. Оның құрылысы жұқа (4-10нм), біршама тығыз жіңішке ақуыздардан және фосфолипидтерден тұратын аса тығыз үлпекті биологиялық мембрана.[3]
Мембрана - цитоплазманың тірі бөлігі. Ол протопласты қоршайтын ортадан бөліп тұрады. Биологиялық мембраналардың негізін липидтер құрайды. Липидтердің молекулала - ры белгілі бір жүйеде орналасқан, яғни жасушаның қабықшасына екі қабат болып перпендикуляр орналасқан. Әдетте оның сумен тығыз қарым-қатнаста болатын бөліктері жасушаның сыртына қарай бағытталған, ал сумен нашар қарым-қатынаста бола - тын бөліктері керісінше оның ішіне қарай бағытталған (3-сурет).

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сурет 2.Универсал биологиялық мембрана (көлденең кесіндісінің сызба-нұсқасы): 1-фосфолипидтердің молекуласының екі қатар қабаты; 2-ақуыздық қабат; 3-тоннельдік ақуыз.

Липидтен тұратын тіректің (каркастың) екі жағынан бірдей ақуыздың молекулалары тұтас қабат түзбей орналасады. Олардың бір бөлігі липидтік қабатқа еніп тұрады, ал екінші біреулері осы қабатты тікелей жарып өтіп судың өтуіне мүмкіндік беретін участок түзеді. Мембраналар цитоплазманың шекарасын бөлетін қабат түзеді, сонымен бірге оның органойдтарының сыртқы шекарасын да бөліп тұрады және олардың ішкі құрылыстарының структурасын түзуге де қатысады. Мембраналар цитоплазманы бір мезгілде бір-біріне байланыссыз қарама-қарсы бағытта биохимиялық процестер жүретін жеке бөліктерге (отсектерге) бөледі (мысалы, синтезделуі және ыдырауы жүретін).
Биологиялық мембраналардың негізгі қасиеттерінің бірі сұрыптап өткізгіштігі (жартылай өткізгіштігі). Бір заттар олар арқылы нашар өтеді, ал екінші біреулері ерітіндінің қоюлығына қарамастан жақсы өтеді. Тіптен олардың концентрациясы көтеріледі. Соңдықтанда мембраналар цитоплазманың және оның органоидтарының химиялық құрамын (сақтайды) айқындайды. Сонымен қатар мембраналар жеке ферменттер мен олардың комплекстерінің цитоплазмада қалыптасып, жасушаның тіршілігіне қажетті ең негізгі процесс - химиялық реакциялардың ретімен жүруін қамтамасыз етеді.[3,1]
Цитоплазма мембраналары: плазмалемма, мезоплазма және тонопласт.
Плазмалемма - цитоп - лазманы жасуша қабықшасынан бөліп тұратын мембрана. Ол әдетте жасуша қабықшасына тығыз жабысып тұрады (2-сурет). Кейде плазмалемма түкті болып келеді, немесе терең қатпарлар түзеді. Плазмалемма жасушаның сыртқы ортамен зат алмасуын реттейді, сонымен бірге заттардың синтезделуіне қатысады. Ол жасушаға тек диффузия жолымен өтетін суды ғана еркін өткізеді, ал майда молекулалар мен иондарды плазлемма арқылы гиалоплазмаға әр түрлі жылдамдықпен өткізсе, ірі молекулаларды тіптен өткізбейді.
Тонопласт -цитоплазманывакуольденбөліп тұратын мембрана. Оны кейде вакуоль мембранасы деп те атайды. Ол вакуольге өтетін заттардың құрамы мен жылдамдығын реттейді.
Мезоплазма - плазмолемма мен тонопласттың арасындағы аралық мембрана. Бұл мембранада жасушаның протопласт бөлігінің органойдтары орналасады. Сондықтан бұл мембрана арқылы мембрана аралық және органойд аралық зат алмасу жүзеге асады.[3,2]
Эндоплазматикалық ретикулум (эндоплазматикалық тор) (грекше эндон-ішкі, плазма-белгілі пішінге ие, латынша reticulum-торша). Электронды микроскоптың көмегімен К. Портер гиалоплазмада әр түрлі бағытта бұтақтанып орналасқан мембраналардың шектелген түтікшелерден тұратын тордың бар екенін 1945-1946 жылдары ашты. Түтікшелердің кеңейуінен көпіршіктер (каналдар), цистерналар пайда болады. Түтікшелердің пішіні, диаметрі, саны және жасуша ішінде орналасуы жасушаның белсенділігіне, мамандануына байланысты өзгеріп отырады. Эндоплазматикалық ретикулум жасуша ішінде үздіксіз жүріп отыратын күрделі зат алмасу реакцияларын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар цитоплазманың ішкі мембраналық бетін бірнеше есе ұлғайтады. Сонымен эндоплазматикалық ретикулум дегеніміз мембраналармен қоршалған, бір-бірімен байланысқан субмикроскопиялық каналдар мен цистерналардың жүйесі. Ретикулумның (тордың) екі формасы болады - гранулярлы (кедір-бұдырлы) және агранулярлы (жылтыр).[4]
Гранулярлы эндоплазматиқалық тордың үстінде ұсақ түйіршіктері - рибосомалары болады. Грануляр - лы эндоплазматикалық тор жасушада өте маңызды қызметтер атқарады: ферменттерді синтездейді, жасуша ішіндегі заттарды тасымалдайды, жақын жатқан жасушалармен байланысты қамтамасыз етеді (плазмодесмалар арқылы), жаңа мембраналардың, яғни вакуоль, лизосома, диктиосома сияқты кейбір органойдтардың пайда болуын қамтамасыз етеді.
Агранулярлы эндоплазматикалық тор гранулярлы тордың цистернасынан тармақталған түтікшелерден тұрады. Әдетте ол гранулярлы торға қарағанда нашарлау дамыған және оның жасушада болмауы жиі кездеседі. Олар эфир майларын, смоланы, каучукті синтездеуге және тасымалдауға қатысады.
Рибосомалар. Рибосоманы 1955 жылы Г. Паладе ашты. Ол дән тәрізді өте майда (диаметрі 20 нм.-дей) гиалоплазмада үнемі болатын, немесе эндоплазматикалық тордың мембранасының үстіне бекініп тұратын түйіршіктер. Электрондық микроскоппен қарағанда нүктелер тәрізді болып көрінеді. Олар митохондриялардан да, пластидтерден де табылған. Рибосомдар ақуыздан және рибонуклеин қышқылынан (рибонуклеопротейдтерден) тұрады, мембраналық структурасы болмайды. Олар негізінде ядрода түзіліп, толық қалыптасуы цитоплазмада жүреді. Рибосоманың атқаратын қызметі ақуызды синтездеу, яғни тірі материяны өзі жасап шығару болып табылады. Бұл процесс топтасып орналасқан және бір-бірімен и РНК16-ның жіп тәрізді молекулаларымен байланысқан рибосомаларда жүреді. Ондай топтарды полисомалар деп атайды. [4,1]
Тіршілік процестерінің барысында цитоплазмадағы және ядродағы ақуыздар үнемі алмастырылып, жаңартылып отырады, сондықтанда рибосомсыз жасуша ұзақ өмір сүре алмайды.
Гольджи аппараты (диктиосома). Диктиосоманы алғаш рет 1878 жылы жануарлар жасушасынан бөліп алған италяндық ғалым Гольджи. Ал өсімдіктер жасушасында бар екені электрондық микроскоптың көмегімен жақында ашылды. ( грекше диктион - тор, сома - дене). Гольджи аппараты диктиосомалардан және Гольджи көпіршіктерінен тұрады (6-сурет). Диктиосома 5-7 (кейде 20-ға дейін) жалпақ цистернадан тұратын агранулярлы мембраналармен қоршалған жиынтық. Цистернаның диаметрі 1 мкм.-дей, ал қалыңдығы 20-40 нм.-нан аспайды.[4,2]
Цистерналар бір-бірімен түйіспейді. Гольд - жи көпіршіктері цистернаның шеттерінен бөлініп шығып, гиалоплазманың барлық жеріне таралады.
Диктиосомада полисахаридтер синтезделіп жиналады және сыртқа шығарылып отырады. Гольджи көпіршігі оларды сол күйінде тасымалдап плазмалеммаға жеткізеді. Сонымен қатар Гольджи аппараты вакуольдер мен лизосомалардың пайда болуына қатынасады. Бұл процессті ол басқа органойдтармен бірге атқарады. Көпіршіктердің мембраналары плазмалеммаға тізіліп тұрады, ал оның ішіндегі заттар плазмалемманың сыртында қалып қойып отырады және олар жасушаның қабықшасына қосыла алады. Гольджи көпіршігі соңдай-ақ тонопластқа да қосыла алады. Диктиосоманың қайдан шыққаны әлі толық дәлелдене қойған жоқ. Олардың пайда болуына эндоплазматиқалық тордың қатысы болады деп қарайды. Кейбір жасушаларда Гольджи аппараты болмайды.
Митохондриялар (грекше митос - жіп, хондрион - дән). Митохондрияның формасы алуан түрлі болады: дөңгелек, сопақша, цилиндр тәрізді сирек жағдайда күрделі пішінді гантел тәрізді, бұтақтанып тармақталған және т.б. Олардың ұзындығы 2-5 мкм. (цилиндр тәрізді формаларының ұзындығы 7 мкм.) болады, ал көлденеңі 0,3-1 мкм-ден аспайды. Митохондрияның саны жасушаның жасына, пішініне, атқаратын қызметіне қарай бірнеше жүзге дейін жетеді.

Сурет3.Митохондрия (сызба-нұсқасы):
1-сыртқы мембрана; 2-ішкі мембрана; 3-криста; 4-саңырауқұлақ
тәрізді бөлшек.

Митохондриялардың сыртында екі қабат мембранасы бо - лады (4, 5- суреттер). Ішкі қабатынан тарақ тәрізді немесе түтік тәрізді митохондрияның қуысына өтетін өскіндер пай - да болады. Оларды кристалар деп атайды. Кристалар митохондрияның мембраналық бөлігінің көлемін біршама арттырады. Кристалардың арасыңдағы кеңістіктерді сұйық зат - матрикс толтырып тұрады, онда рибосомдар мен дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНК) болады. Мембрананың үстін жұмыр басы және аяғы бар (саңырауқұлақтар тәрізді бөліктер) ұсақ денешіктер жауып тұрады. Митохондрия - лар жасушаның энергия жинайтын лабораториясы.[5]

Сурет4.Жапырақтың мезофилінің жасушасының бір бөлігі:
1-хлоропласт; 2-митохондрия; 3-қабықша; 4-строма; 5-грана;
6-пластоглобула; 7-крахмал дәні; 8-плазмалемма; 9-тонопласт.

Осында оттегінің қатысумен көмірслар, майлар және басқа органикалық заттар ыдырайды және АТФ синтезделеді, яғни АДФ-тан АТФ-ты синтездеп жасушаның энергетикалық қажетін қамтамасыз ету. Содан соң ол жасушаның тіршілік әрекетіне қатысты бөліну, copy, әртүрлі синтездердің нәтижесінде пайда болған заттарды бөліп шығару және т.б. процестерді іске асыруға қатысады. Митохондряларды екі түрлі жолмен: ядродан бөлініп шығатын инициалды бөліктерден және митохондриялардың өздерінің бөлінуінің нәтижесінде пайда бо - лады деп есептейді. Митохондриялар бір орыннан екінші орынға жылжып ауыса алады. Олар тіршілік процестері жылдам жүретін ядроның, хлоропасттардың және басқа да органойдтардың айналасында жиналады. Бұл өсімдіктердің де, жануарлардың да жасушаларында міңдетті түрде болатын органойд.[5,1]
Пластидтер - тек өсімдіктердің жасушасында ғана болатын органойд. Олар туралы алғашқы мәліметтер Д.Ливенгуктың (1676) еңбектерінде келтіріледі. Ал 1882 жылдан бастап жасуша құрамындағы пластидтермен айналысқан А.Шимпер оларды 3 типке бөледі: 1) түссіз (мөлдір) лейкопластар, 2) түсі жасыл хлоропластар, 3) түсі қызыл-сары, сары хромапластар. Бұл жүйелеу осы уақытқа дейін пайдаланып келеді. Сонымен қатар пластидтерді зерттеуде К.А.Темирязев, В.В.Сапожников, М.С.Цвет, В.Н.Любименко, Т.Н.Годнев және т.б. ғалымдар зор үлес қосты. Олардың айтуы бойынша пластидтер ұрық пен түзуші ұлпалардың жасушаларында болатын түссіз пропластидтерден пайда болады.[5,2]
Бұл органойдтардың сыртында екі қабат мембранасы бола - ды. Бұл мембраналардың шала өткізгіштік, сұрыптаушылық қасиеті бар. Жоғарыда аталып кеткендей пластидтерді түсіне қарай үшке топқа бөледі: көк түсті - хлоропластар; сары, қызғыш, қызыл түсті - хромопластар; түссіз - лейкопластар.
Хлоропласттарды - 1791 жылы жасуша құрамынан алғаш тапқан Компаретти болатын. Олар балдырлардың талондарындағы, жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің жапырағындағы, жас сабағындағы, піспеген жемісіндегі жасушаларының құрамында болатын жасыл түсті пластидтер. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктерде хлорапласт пішіні дөңгелек немесе сопақша, линза тәрізді көбінесе дәнге ұқсас болып келеді. Әдетте олардың саны 1-2-ден 50-ге дейін жетеді. Ал олардың диаметрі 4-6 мкм, қалыңдығы 1-3 мкм-ден аспайды. Сондықтан олардың жасушаларындағы хлоропластарды хлорофил дәндері деп, ал балдырлар жасушасындағы хлоропласты хромотафор деп атайды. Хромотофорлардың жасуша ішінде саны аз болғанымен көлемі үлкен, пішіні алуан түрлі. Хлоропластардың негізгі қызметі тікелей хлорофилмен байланысты.[6]
Әдетте цитоплазмада 1-ден 50-ге дейін хлоропластар болады. Олар цитоплазманың қабықшаға жақын қабаттарында орналасады. Жарық шашыраңқы түскенде хлоропластар жасушаның қабықшасына жақын орналасады және оларға жалпақ жағымен бұрылып тұрады, ал ашық күнде олар жасуша қабықшасына керісінше жіңішке жағымен бұрылады немесе бұйірлік қабықшаға ауысып тұрады.
Лейкопластар. Лейкопластарда пигменттер болмайды. Реңі мөлдір, пішіні дөңгелек болып келеді. Мөлшері немесе көлемі жағынан олар пластидтердің ішіндегі ең кішісі және белгілі формалары болмайды (8-сурет). Лейкопластар өсімдіктердің күн жарығы түспейтін ұлпаларының және мүшелерінің жасушаларында: тамырларында, түйнектерінде, дәндерінде және басқа жерлеріндегі жасушаларында кездеседі. Ал жасуша ішінде ядроны айнала топтасып орналасады.
Лейкопластардың ішкі мембраналық жүйесі хлоропластарға қарағанда нашар жетілген. Стромасында ДНК-ның, рибосомалардың, пластоглобулдердің молекулалары болады.
Лейкопластардың негізгі атқаратын қызметі органикалық заттардың қорын жинақтау, яғни артық қоректік заттарды, бірінші кезекте крахмалды, кейде ақуызды, сиректеу майды синтездеу және жинау болып табылады. Крахмал қорын жинайтын лейкопластарды амилопластар деп атайды. Оларда фотосинтез процесі жүретін мүшелерден келіп түсетін қанттан өлшемі мен формасы әртүрлі болып келетін крахмал дәндері пайда болады.[7]
Пластидтер - тек өсімдіктердің жасушасында ғана болатын органойд. Олар туралы алғашқы мәліметтер Д.Ливенгуктың (1676) еңбектерінде келтіріледі. Ал 1882 жылдан бастап жасуша құрамындағы пластидтермен айналысқан А.Шимпер оларды 3 типке бөледі: 1) түссіз (мөлдір) лейкопластар, 2) түсі жасыл хлоропластар, 3) түсі қызыл-сары, сары хромапластар. Бұл жүйелеу осы уақытқа дейін пайдаланып келеді. Сонымен қатар пластидтерді зерттеуде К.А.Темирязев, В.В.Сапожников, М.С.Цвет, В.Н.Любименко, Т.Н.Годнев және т.б. ғалымдар зор үлес қосты. Олардың айтуы бойынша пластидтер ұрық пен түзуші ұлпалардың жасушаларында болатын түссіз пропластидтерден пайда болады.[7,1]

Сурет 5. Хлоропласт сызбанұсқасы:
1-сыртқы мембрана; 2-ішкі мем - брана; 3-строма; 4-қырлардың (граны) тилакоиды; 5-строманың тилакоиды.

Хромопластар. 1837 жылы И.Берцелиус, 1885 жылы А.Шимпер жасушаның құрамында хромопластардың бар екенін атап кеткен. Хромопластарда каратиноидтар тобына жататын түсі қызғыш-сары каротин және түсі сары ксантофилл пигменттерінің болуына байланысты олардың реңі алуан түрлі болып келеді. Олардың мөлшері хлоропластардан кіші, ал фор - масы жағынан керісінше олар алуан түрлі болып келеді. Олардың ішкі мембраналық жүйесі көп жағдайда болмайды.[8]

Сурет6.Традисканция жапырағының эпидермисінің жасушасындағы
лейкопластар: 1-лейкопластар, 2-ядро, 3- цитоплазма, 4-вакуоль, 5-жасуша
қабықшасы

Сурет 7. Піскен жемістің етженді сақ бөлігінің
жасушаларындағы хромопластар: А-меруертгүл(ландыш);
Б-раушан (шиповник); В-шетен (рябина);1-хромопластар; 2-ядро.

Хромопластардың пішінінің алуан түрлі болуы каротин және ксантофил ферменттерінің кристалданып, пластид стромасында жинақталуына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.