«Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттер»
Кіріспе
І. Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер
1.1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің түсінігі
1.2. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің маңызы
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болу шарттары
2.2. Зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын жауапкершілік
2.3. Адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін және моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершілік
Қорытынды
Қосымша
Пайдаланылған әдебиет
І. Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер
1.1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің түсінігі
1.2. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің маңызы
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болу шарттары
2.2. Зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын жауапкершілік
2.3. Адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін және моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершілік
Қорытынды
Қосымша
Пайдаланылған әдебиет
Тақырыптың негізгі мақсаты - зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің түсінігі мен манызын, пайда болу шарттарын, зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын жауапкершілік, адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін және моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершілік. Адамардың өзара қарым-катынасында бір тұлғаның екіншісіне зиян келтіруге алып келмейтін адам өмірінің бірде бір аясы жоқ. Ол басқа азаматтар мен заңды тұлғалардың әртүрлі іс-әрекеттерінің салдарынан азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілеріне тиесілі игіліктер мен құқықтарға келтірілуі мүмкін.
Зиян келтіру өндіріс аясында орын алады, ол автокөліктер мен басқа да көлік құралдарының иелерімен, кауіпті заттармен, жануарлармен, тауарларды, жұмыстар мен кызмет көрсетулерді сатудан, лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік билік пен басқару органдарының заңсыз іс-әрекеттерімен және т.б. келтіріледі.
Тұлғалардың бұзылған құқықтары меп мүдделерін бірдей қалпына келтіруге, аталған тенденциялардың қауіптілігін елеулі түрде төмендетуіе мүмкіндік беретін азаматтық құқықтың институты болып азаматтық-құқыктық жауапкершілік табылады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме - бұл зиян келтірушінің немесе заңнамада аталған өзге де тұлғаның келтірілген зиянды толық көлемде өтеу міндетін камтыған, жеке немесе заңды тұлғалардың (мемлекеттік немесе әкімшілік-аумақтық бөліністін) заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне құқыққа қайшы іс-әрекеттермен (әрекетсіздікпен) мүліктік және мүліктік емес зиян келтіру салдарынан тікелей заңнама нұсқауларынан туындайтын міндеттеме.
ҚР АҚ 917-бабының 2-тармағында зиян келтірушінің егер зиян өзінің кінәсінен келтірілмегендігін дәлелдесе, оны өтеу жауапкершілігінен босатылатындығы көзделген. Заңнама мен тұлғаға зиянды өтеу жауапкершілігі оның кінәсінің болу болмауына қарамастан жүктелетін жағдайлар көзделуі мүмкін.
Сонымен зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің жалпы негіздері (шарттары) болып мыналар табылады:
1)құқыққа кайшы іс-әрекет (әрекетсіздік);
2) зияннның болуы:
3) тұлғаның іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен туындаған құқыққа қайшы салдардың (зиянның) арасындағы себепті байланыс;
4) кінә.
Зиян келтіру өндіріс аясында орын алады, ол автокөліктер мен басқа да көлік құралдарының иелерімен, кауіпті заттармен, жануарлармен, тауарларды, жұмыстар мен кызмет көрсетулерді сатудан, лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік билік пен басқару органдарының заңсыз іс-әрекеттерімен және т.б. келтіріледі.
Тұлғалардың бұзылған құқықтары меп мүдделерін бірдей қалпына келтіруге, аталған тенденциялардың қауіптілігін елеулі түрде төмендетуіе мүмкіндік беретін азаматтық құқықтың институты болып азаматтық-құқыктық жауапкершілік табылады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме - бұл зиян келтірушінің немесе заңнамада аталған өзге де тұлғаның келтірілген зиянды толық көлемде өтеу міндетін камтыған, жеке немесе заңды тұлғалардың (мемлекеттік немесе әкімшілік-аумақтық бөліністін) заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне құқыққа қайшы іс-әрекеттермен (әрекетсіздікпен) мүліктік және мүліктік емес зиян келтіру салдарынан тікелей заңнама нұсқауларынан туындайтын міндеттеме.
ҚР АҚ 917-бабының 2-тармағында зиян келтірушінің егер зиян өзінің кінәсінен келтірілмегендігін дәлелдесе, оны өтеу жауапкершілігінен босатылатындығы көзделген. Заңнама мен тұлғаға зиянды өтеу жауапкершілігі оның кінәсінің болу болмауына қарамастан жүктелетін жағдайлар көзделуі мүмкін.
Сонымен зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің жалпы негіздері (шарттары) болып мыналар табылады:
1)құқыққа кайшы іс-әрекет (әрекетсіздік);
2) зияннның болуы:
3) тұлғаның іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен туындаған құқыққа қайшы салдардың (зиянның) арасындағы себепті байланыс;
4) кінә.
1. Ғ.А.Жайлин – Азаматтық құқық (Ерекше бөлім) - 2 том – 330-336 бет
2. Теория государства и права/ Под.ред. С.С.Алексеева. – М.: Юрид.лит. 1985 – 425 бет.
3. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательствоа. Учеб.пособие – Алматы. Әділет Пресс. 1997 – 5 бет.
4. Ғ.Төлеуғалиев «Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы» 178-182бет.
5. Әбиев. Азаматтық құқық. Жалпы бөлім, Алматы, 1999 ж.
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлімі), 1994 жылдың 27 желтоқсаны
7. Гражданское право и торговое право капиталистических государств: Учебник. Под.ред. проф. Р.П.Нарышкиной. – М.: Международные отношения. 1996. – Ч.2. – 193-199 бет.
8. Хамзин Ұ.М.. Азаматтық- құқықтық шарттардың жекелеген Қарағанды. Болашақ-Баспа 2006 ж.
9. Советское гражданское право. Учебник – М.:Юрид.лит..1980. – 1.2 – 349 бет.
10. Ашеулов А.Б., Жайлин Г.А. – Гражданско-правовая ответственность за вред. причиненный против личности. – Алматы ИПЦ КазГЮУ. 2000-39-бет.
11. Ашеулов А.Б., Жайлин Г.А. Аталған жұм. – 105 бет.
12. Тархов В.А. Ответственность по советскому гражданскому праву – Саратов: Изд.-во Сааратовского ун-та. 1973. – 103 бет.
13. Ащеулов А.Т., Жайлин Г.А. Аталған жұм. – 107 бет.
14. Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. – М.:Юрид.лит. 1991 – 43 бет.
15. Гражданский кодекс Республики Казахстан. Толкование и комментирование. Общая часть. Вып.2 – Алматы: Баспа. 1997. – 95бет.
16. Қазақстан республикасының азаматтық кодексi. Қазақстан Республикасы Парламент Үйi, 1994 жылғы 27 желтоқсан N 269-XIII
17. Абдыкадыров Б. К. Гражданское право (Общая часть): учебное пособие в схемах. – Алматы: Юрист, 2004. – 185 с.
18. ҚР азаматтық кодексі 1994жылы 27 желтоқсан (Жалпы бөлім) (Қ Р Азаматтық кодексіне (Жалпы және Ерекше бөлімдер) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2007 жылғы қаңтардың 12-сі №225 -ІІІ ҚРЗ) Алматы, 2007.
19. Қазақстан республикасының азаматтық кодексi. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесi Жаршысының 1994 жылғы 23-24 номерлерiнiң жеке қосымшасы.
20. Гражданский кодекс Республикик Казахстан (Особенная часть)ү Коментарий Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. – Алматы. Жеті жарғы. 2000.-575 бет.
2. Теория государства и права/ Под.ред. С.С.Алексеева. – М.: Юрид.лит. 1985 – 425 бет.
3. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательствоа. Учеб.пособие – Алматы. Әділет Пресс. 1997 – 5 бет.
4. Ғ.Төлеуғалиев «Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы» 178-182бет.
5. Әбиев. Азаматтық құқық. Жалпы бөлім, Алматы, 1999 ж.
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлімі), 1994 жылдың 27 желтоқсаны
7. Гражданское право и торговое право капиталистических государств: Учебник. Под.ред. проф. Р.П.Нарышкиной. – М.: Международные отношения. 1996. – Ч.2. – 193-199 бет.
8. Хамзин Ұ.М.. Азаматтық- құқықтық шарттардың жекелеген Қарағанды. Болашақ-Баспа 2006 ж.
9. Советское гражданское право. Учебник – М.:Юрид.лит..1980. – 1.2 – 349 бет.
10. Ашеулов А.Б., Жайлин Г.А. – Гражданско-правовая ответственность за вред. причиненный против личности. – Алматы ИПЦ КазГЮУ. 2000-39-бет.
11. Ашеулов А.Б., Жайлин Г.А. Аталған жұм. – 105 бет.
12. Тархов В.А. Ответственность по советскому гражданскому праву – Саратов: Изд.-во Сааратовского ун-та. 1973. – 103 бет.
13. Ащеулов А.Т., Жайлин Г.А. Аталған жұм. – 107 бет.
14. Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. – М.:Юрид.лит. 1991 – 43 бет.
15. Гражданский кодекс Республики Казахстан. Толкование и комментирование. Общая часть. Вып.2 – Алматы: Баспа. 1997. – 95бет.
16. Қазақстан республикасының азаматтық кодексi. Қазақстан Республикасы Парламент Үйi, 1994 жылғы 27 желтоқсан N 269-XIII
17. Абдыкадыров Б. К. Гражданское право (Общая часть): учебное пособие в схемах. – Алматы: Юрист, 2004. – 185 с.
18. ҚР азаматтық кодексі 1994жылы 27 желтоқсан (Жалпы бөлім) (Қ Р Азаматтық кодексіне (Жалпы және Ерекше бөлімдер) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2007 жылғы қаңтардың 12-сі №225 -ІІІ ҚРЗ) Алматы, 2007.
19. Қазақстан республикасының азаматтық кодексi. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесi Жаршысының 1994 жылғы 23-24 номерлерiнiң жеке қосымшасы.
20. Гражданский кодекс Республикик Казахстан (Особенная часть)ү Коментарий Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. – Алматы. Жеті жарғы. 2000.-575 бет.
Жоспар
Кіріспе 3-4
І. Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер
1.1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің түсінігі 5-7
1.2. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің маңызы 8-10
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болу 11-18
шарттары
2.2. Зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын 18-26
жауапкершілік
2.3. Адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін және 26-27
моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершілік
Қорытынды 28-29
Қосымша 30
Пайдаланылған әдебиет 31
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттер.
Тақырыптың негізгі мақсаты - зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің
түсінігі мен манызын, пайда болу шарттарын, зиян келтірудің жекелеген
жағдайлары үшін туындайтын жауапкершілік, адамның өмірі мен денсаулығына
келтірілген зиян үшін және моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершілік.
Адамардың өзара қарым-катынасында бір тұлғаның екіншісіне зиян келтіруге
алып келмейтін адам өмірінің бірде бір аясы жоқ. Ол басқа азаматтар мен
заңды тұлғалардың әртүрлі іс-әрекеттерінің салдарынан азаматтық-құқықтық
қатынастар субъектілеріне тиесілі игіліктер мен құқықтарға келтірілуі
мүмкін.
Зиян келтіру өндіріс аясында орын алады, ол автокөліктер мен басқа да
көлік құралдарының иелерімен, кауіпті заттармен, жануарлармен, тауарларды,
жұмыстар мен кызмет көрсетулерді сатудан, лауазымды тұлғалар мен
мемлекеттік билік пен басқару органдарының заңсыз іс-әрекеттерімен және
т.б. келтіріледі.
Тұлғалардың бұзылған құқықтары меп мүдделерін бірдей қалпына келтіруге,
аталған тенденциялардың қауіптілігін елеулі түрде төмендетуіе мүмкіндік
беретін азаматтық құқықтың институты болып азаматтық-құқыктық жауапкершілік
табылады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме - бұл зиян келтірушінің немесе
заңнамада аталған өзге де тұлғаның келтірілген зиянды толық көлемде өтеу
міндетін камтыған, жеке немесе заңды тұлғалардың (мемлекеттік немесе
әкімшілік-аумақтық бөліністін) заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне
құқыққа қайшы іс-әрекеттермен (әрекетсіздікпен) мүліктік және мүліктік емес
зиян келтіру салдарынан тікелей заңнама нұсқауларынан туындайтын
міндеттеме.
ҚР АҚ 917-бабының 2-тармағында зиян келтірушінің егер зиян өзінің
кінәсінен келтірілмегендігін дәлелдесе, оны өтеу жауапкершілігінен
босатылатындығы көзделген. Заңнама мен тұлғаға зиянды өтеу жауапкершілігі
оның кінәсінің болу болмауына қарамастан жүктелетін жағдайлар көзделуі
мүмкін.
Сонымен зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің жалпы негіздері (шарттары)
болып мыналар табылады:
1)құқыққа кайшы іс-әрекет (әрекетсіздік);
2) зияннның болуы:
3) тұлғаның іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен туындаған құқыққа қайшы
салдардың (зиянның) арасындағы себепті байланыс;
4) кінә.
Зиян келтірудің жекелеген жағдайларындагы жауапкершілікті карастыра
отырып біз өзгеше субъектілік құраммен (мысалы, бір тұлғалардың
басқаларының іс-әрекеті үшін жауапкершілігі көзделгенде) туындайтын кінә
тікелей заңмен көзделген негіздер бойынша туындайтын кінә болмаған кезде
және басқада ерекшеліктері бар міндеттемелерге тоқталамыз.
Мұндай жауапкершілік туындайтын жағдайлардың бірі болып өзінің еңбек
(қызметтік, лауазымдық) міндеттерін атқар) кезінде жұмыскер мен келтірілген
зиянды өте кезіндегі міндеттеме табылады.
Азаматтың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян жалпы негіздерде
етеледі. Тұлғаның өмірі мен денсаулығына зиян келтірген кезде келтірілген
мүліктің зиянның сипаты мен құрамына сүйену керек. Оның дәл осы ерекшелігі
осындай зиянды етеу мәселелерін бөлек қарастыру кажеттілігін туындатады.
Адам өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян жоғарыда атап еткеніміздей,
онда болған не болуға тиіс болған еңбекақыларын жоғалтуда.
І. Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер
1.1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің түсінігі
Адамардың өзара қарым-катынасында бір тұлғаның екіншісіне зиян келтіруге
алып келмейтін адам өмірінің бірде бір аясы жоқ.
Ол басқа азаматтар мен заңды тұлғалардың әртүрлі іс-әрекеттерінің
салдарынан азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілеріне тиесілі игіліктер
мен құқықтарға келтірілуі мүмкін.
Зиян келтіру өндіріс аясында орын алады, ол автокөліктер мен басқа да
көлік құралдарының иелерімен, кауіпті заттармен, жануарлармен, тауарларды,
жұмыстар мен кызмет көрсетулерді сатудан, лауазымды тұлғалар мен
мемлекеттік билік пен басқару органдарының заңсыз іс-әрекеттерімен және
т.б. келтіріледі.
Жоғарыда аталған субьектілердің іс-әрекеттері зиян келтіре отырып,
бірқатар жағдайларда, құқыққа қайшы сипатқа да ие болады. Олар, оларды
жасаған тұлғаға азаматтық-құкықтық жауапкершілік жүктелуге мүмкін болатын
белгілерге сәйкес болған кезде, азаматтық құқық бұзушылық, басқаша айтқанда
деликтілік, сипатка ие болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, олар азаматтық
құқықтық жауапкершіліктің негіздемесі ретінде бағаланады,
Бұдан ары біз осыған қажетті шарттарды (талаптарды) сондай-ақ зиян
келтіру салдарынан туындайтын құқықтык қатынастарды қарастыру кезінде
қолданылатын түсініктерді айқындайтын боламыз. Алдымен азаматтық-құқықтык
жауапкершілік тусінігіне қысқаша тоқталайық.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарына және заңмен қорғалатын
мүдделеріне зиян келтіру заң шығарушының назарынан тыс кала алмайтындығы
сөзсіз. Олай болмаған жағдайда қоғамдық қатынастарының реттеушісі ретіндегі
азаматтық құқықтың құндылығы елеулі түрде төмендетілер еді. Сол бір немесе
өзге субъектілерге зиян келтіру жағдайларын тиісті назардан тыс қалдыру
әртүрлі құқықтық және өзге де өзекті мәселелерді одан әрі туындайтын, бір
немесе бірнеше құқық бұзушылықтар жасаған құқық бұзушы тарапынан құқық
бұзшылықты одан әрі ушықтыруға алып келуі әбден мүмкін. Бұл, өз кезегінде
жәбір көрген тарапты озбырлыққа (рұқсат етілген шектен шығуға) және жауап
ретінде құқық бұзшылық жасауға итермелеуі мүмкін.
Тұлғалардың бұзылған құқықтары меп мүдделерін бірдей қалпына келтіруге,
аталған темденциялардың қауіптілігін елеулі түрде төмендетуіе мүмкіндік
беретін азаматтық құқықтың институты болып азаматтық-құқыктық жауапкершілік
табылады.
Азаматтық-құқыктық жауапкершіліктің қырлары шарттық міндеттемелерді
қарастыру кезінде зерделенген болатын. Онда шарттық жауапкершілік туралы
сөз болған. Бұл жауапкершілік көп жағдайда азаматтық құқықтық шарттар
қатысушыларының арасындағы даулы құқықтық қатынастарды реттеуге
септесетіндігімен сипатталады.[1]
Сонымен қатар белсенді қолданысқа деликтілік жауапкершілік те ие. Оны
субъектілер өзара шарттық қатынастармен байланысты болмайтын жағдайларда
құқық бұзушылықтар жасағаны үшін туындауға тиіс болатын азаматтық құқыктық
жауапкершіліктің бір түрі деп атауға болады (қазіргі құқық аясында оны
бұрынғыдай біржақты түсінбейді).
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің аталған түрлерінің ортақтығына
қарамастан олардың айырмашылықтарын да атап ету қажет. Деликтілік
жауапкершілік дәстурлі түрде азаматтық құқыктык өз алдына бөлек институты
болып табылады. Оның өзіне тән ерекшеліктері бар, олар ең алдымен оның
құрамында императивтік нормалардың басым болуымен сипатталады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік - заңдық (құқыктық) жауапкершіліктің бір
түрі болып табылады. Оған да заңдық жауапкершіліктің белгілері тән. Олар:
1) мемлекеттік мәжбүрлену мен ажырағысыз байланыс;
2) іс-жүзіндегі негіздеме - құқык бұзушылық болуы;
3) құқық бұзушы тәртібінің мемлекеттік және қоғамдық айыптаумен
байланысы. [2]
Алайда азаматтық-құқықтық жауапкершілік спецификалық өзіне тән ішкі
белгілерге ие. Ол кылмыстық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық тәртіптік
жауапкершілілікпен қатар жеке өзіне арналған мақсаттарға ие. Азаматтық-
құқықтық жауапкершілік субъектілері іс-әрекеттерінін айрықша азаматтық-
құқықтық салдарына реакция білдіру ретінде' қолданылады және өзі сонымен
бірге өзін колдану үшін түрткі болғандардан ерекшеленетін, белгілі бір
азаматтық-құқықтық салдарға алып келеді.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің басқа да заңдық (құқықтық)
жауапкершіліктерден тағы бір ерекшелігі ол туралы нормалар оны жүзеге
асырудың ерікті тәртібін де жоққа шығармайды. Соған орай азаматтық-құқыктық
жауапкершілікті азаматтық құқық теориясында жасалып қойған құқық
бұзушылықтар үшін жауап беру қажеттілігі ретінде анықтайды. [3]
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен деликт жасаған құқық бұзушыға әсер
ету шарасы болып табылатын, оның санкцияларын ажыратқан жөн. Зиян
келтіргені үшін (шарттан тыс, деиліктілік) жауапкершілік аясында негізгі
санкция болып келтірілген зиянды өндіріп алу табылады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік жеке сипатқа ие. Яғни оның қолданылуы
құқықтары мен мүдделеріне зиян келтірілген субъектінің немесе
жәбірленушінің атынан талап-арыз коюға құқылы тұлғаның еркіне тәуелді
болады. Кәмелетке толмағандардың мүдделеріне зиян келтірілген кезде егер
олар ата-анасының қамқорлығында болмаса, талап-арыз бала тәрбиелеу
мекемелерімен, корғаншылар мен қамқоршылармен, тікелей қорғаншылық және
қамқоршылык органдарымен немесе прокурормен қойылады. Өз құқықтарын өздері
қорғай алмайтын тұлғаларға зиян келтірілген жағдайларда азаматтық-құқықтық
жауапкершілік мүмкіндігінше мүлтіксіз жүзеге асырылуға тиіс. Ол үшін
қажетті жағдайлар заңнамамен қалыптасуға тиіс. Мұндай қажеттілікті
деликтілік құқық нормаларын қолданатын мемлекеттің құзіретті органдары мен
соттары тарапынан ескерген жөн. Мемлекетке, жария мүддеге зиян келтіру
жағдайларына да қатысты осындай ой айтыла алады. [4]
Азаматтық –құқықтық жауапкершіліктің жеке сипаттылығының тағы бір қыры –
азаматтық-құқықтық жауапкершілік лекциялары жәбірленушінің өз пайдасына
қолданылады, ал жария-құқықтық жауапкершілікті қолдану санкцияларды
салыстырмай-ақ біреудің пайдасына не мемлекет пайдасына қолдануға алып
келеді.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің жеке-құқықтық сипаты зиян келтіруден
туындайтын міндеттемелер құрылымын құрастырудың бірден бір себебі болып
табылады. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік міндеттемелік құқықтық қатынас
нысанынан басқа нысанда жүзеге асырыла алмайды. Ол қатысты болып табылады
және жауапкершілік субъектісін де, құқықтық талап-тілек білдірудің, иесін
де сөзсіз айкындауға мүмкіндік береді.
Міндеттеменің аталған түрі заңнамаға сәйкес туындайды. Ол тараптардың
келісімі бойынша тоқтатыла алмайды.
Оны іс жүзінде жүзеге асыру, алдында атам өткеніміздей, жәбірленуші
субъектінің өз еркіне тәуелді болады. Ол, жалпы өзі аркылы адамдардың
қандай да бір әлеуметтік маңызы бар қызметін (тауарларды беру, жұмыстарды
атқару, кызметтер көрсету) туындату мақсатын көздемейді, ол тұтастай және
толығымен адамдардың бұзылған мүліктік немесе мүліктік емес аяларын қалпына
келтіруге бағытталған. Сондықтан зиян келтіруден туындайтын міндеттеме
азаматтық-құқықтық міндеттеменің ерекше бір түрі болып табылады.. Оның
мақсатына сүйене отырып, оны қорғаушы міндеттеме ретінде анықтайды. Егер
оның пайда болу негіздерін ескеретін болсақ, онда зиян келтіруден
туындайтын міндеттемені деликтілік міндеттеме деп атаған жөн.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелермен реттеу аясы туралы осы
айтылған сөз, осындай міндеттемеге сүйене отырып, міндетті субъект баска
субъектінің пайдасына зат (тауар) беруге тиіс болатындығын жоққа
шығармайды, бірак бұл бұзылған құқықтарды қалпына келтіру қажеттілігімен
жетеленеді. Міндетті субъектімен жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету
тәжірибе жүзінде колданылмайды, бірақ жоққа шығарылмайды. Бұл орайда зиян
келтіруден туындайтын міндеттеме осындай жан-жақты мазмұнға барлық
жағдайларда емес, ал, тек зиян мүлікке ғана (тұлғалардын жеке мүліктік емес
игіліктері мен құқықтарына емес) келтірілген жағдайда ие болады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме, басым жағдайларда субъектілердің
абсолюттік құқықтарын корғауға бағытталған. Бұл оны тұлғалардың кез келген
құқықтарын оларға кез келғен құқыққа қайшы қол сұғушылықтан қорғау
мақсаттарында пайдалануға мүмкіндік береді. Кейбір жағдайларда деликтілік
міндеттеме құрылымын пайдалана отырып тұлға өзінің нақты бір субъектіге
қатысы бар, катысты құқықтарын да қорғап алады. Бұл, мысалы тауарлардың,
жұмыстар мен қызмет көрсетулердің жетіспеушілігімен келтірілген зиянды
өндіріп алу кезінде орын алалы.
1.2. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің манызы
ҚР АК 917-бабының тармағына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың
мүліктік немесе мүліктік емес игіліктері мен құқықтарына заңсыз іс-
әрекеттермен (әрекетсіздікпен) келтірілген мүліктік және (немесе) мүліктік
емес зиянды, оны келтірген тұлға толық төлем де өтеуге тиіс.
Сондай-ақ заң актілерінде зиянды өтеу міндеті зиян келтіруші болып
табылмайтын тұлғаға жүктеледі, сонымен қатар өтеудің неғұрлым жоғары
мөлшері белгіленуі мүмкін екені ескертіледі. Аталған бап, негізінен зиян
келтіруден туындайтын жауапкершіліктің жалпы негіздерін белгілеу үшін
арналғанмен, ол, сондай-ақ зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттеме
түсінігінің өзінде анықтау үшін қолданылады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме - бұл зиян келтірушінің немесе
заңнамада аталған өзге де тұлғаның келтірілген зиянды толық көлемде өтеу
міндетін камтыған, жеке немесе заңды тұлғалардың (мемлекеттік немесе
әкімшілік-аумақтық бөліністін) заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне
құқыққа қайшы іс-әрекеттермен (әрекетсіздікпен) мүліктік және мүліктік емес
зиян келтіру салдарынан тікелей заңнама нұсқауларынан туындайтын
міндеттеме.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелерді жүзеге асырумен азаматтық-
құқықтык жауапкершілік және сонымен қатар, оның функциялары жүзеге
асырылады. Оның функцияларын компенсациялық, айыппұлдық, тәрбиелік және
алдын алушылық ретінде анықтауға болады. Азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің компенсациялық функциясы өз мақсаты ретінде бұзылған
құқықтар мен мүдделерді олардын бұзылуына тепе-тең түрде қалпына келтіруді
көздейді. Аталған жауапкершілікті қолдану құқық бұзушыны, оның сірә өзі
деликт жасай отырып байып кетпеген мүліктік аясын кеміту жолымен
жазалайды.[5]
Оларға азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің санкпияларын қолдану
салдарынан және сот процестеріне негізінен жауапкерлер ретінде
қатыскандықтан, құқық бұзушылар азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің белгілі
бір тәрбиелік ықпалын да сезінері анық. Бұл азаматтық құқықтық
жауапкерпііліктін белгілі бір шамада құқық бұзушыларды одан да ауыр құқық
бұзушылықтар жасаудан ұстап қала алатын, алдын алушылық маңызына себепші
болады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеменің элементтерін қарастырайық.
Міндеттеме субъектісі болып кредитор (жәбірленуші) және борышқор (зиян
келтіруші немесе оның әрекеті үшін заң бойынша жауапты өзге де тұлға)
табылады. Міндеттеме қатысушыларының көптігі кредитор тарапынан да,
борышқор тарапынан да орын алуы мүмкін.
Жәбірленуші ретінде кез келген жеке және заңды тұлғалар, мемлекет және
әкімшілік-аумақтық бөліністер бола алады. Объективті түрде, өмірі мен
денсаулығына зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер бойынша
кредиторлар ретінде, егер сөз регрестік міндеттемелер туралы болып
отырмаса, жеке тұлғалардан басқа өзге субъектілер бола алмайды.
Борышқорлар ретінде де, құқыққа қайшы іс-әрекеттерінің (әрекетсіздігінің)
салдарынан зиян келтірген, кез келген субъектілер танылады. Басқа
тұлғалардың әрекеттері үшін заң бойынша жауап беретін тұлғаларға ата-аналар
(асырап алушылар) қамқоршылар, оқу, емдеу, тәрбие және кәмелетке
толмағандар мен әрекетке қабілетсіз тұлғаларға қадағалауды жүзеге асыруға
тиіс өзге де мекемелер мемлекеттік ұйымдар жатқызылуы мүмкін. Орын алған
жағдайға, зиян келтіруден -туындайтын міндеттеменін пайда болу себебіне (не
мүліктің не мүліктік емес зиянды келтіру), міндеттемелер қатысушыларына
байланысты оларды әмбебап құқық мираскорлығына немесе суброгацияға жол
берілуі мүмкін. Мысалы, мұрагерлер, құқық мираскорлығының нәтижесінде,
қайтыс болған азаматтың мүлкіне келтірілген зиянды өтеуді талап ету
құқығына ие болуы мүмкін. Сақтандыру ұйымы азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті сақтандыру шартына катыса отырып, сақтандыру жағдайы
туындаған және ол зиянды етеу кезінде зиян келтіруден туыйдайтын
міндеттемеде кредитор орнын иеленетін болады.
Борышқор үшін зиянды өтеген тұлға (мысалы, солидарлы борышқорлардың бірі)
да одан қатысты регрестік міндеттеме аясында кредитор болады.
Міндеттеме түрі болыл ол бойынша тиесілі өтем табылады. Өзге
міндеттемелерге қарағанда зиян келтіруден туындайтын міндеттеме пәні өте
жиі жагғдайларда анықталмаған болып табылады. Зиян келтіруден туындайтын
талап-арыздар "бәсекелесе"" алатын талап-арыздарға жатады, зиян мөлшері
және тиісінше тиесілі өтем ақы мөлшері талап-арыз бергенде, тәжірибе
жүзінде дәлме-дәл есептеле алмайды. Сол себептен міндеттеме пәні әдетте
сотпен нақтыланады. Міндеттеме пәні зиянды өтеудің сотпен таңдап алынған
тәсіліне байланысты болады. Сот зиянды өтеу туралы талапты қанағаттандыра
отырып, істің мән-жайына сәйкес зиян үшін жауапты тұлғаны келітірілген
залалдарды толығымен өтеуге немесе оны заттай етеуге міндеттейтін болады.
Адам өмірі мен денсаулығына және моральдық зиян келтіру салдарынан
туындайтын міндеттемелер бойынша міндеттеме пәні өзіндік ерекшеліктерге ие
болады.
Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндетеме бір жақтың міндеттеме болып
табылады. Сондықтан оның мазмұнына зиян келтіруші тұлғаның (өзге де
тұлғаның) келтірілген зиянды өтеу міндеті кіреді. Оны өтеу тәртібі,
мерзімдері заңнамамен, сот шешімімен, тараптардың келісімімен анықталатын
болады немесе міндеттеме мәнісінен туындайды.
Жәбірленуші зиянды өтеу жөніндегі міндетті оның алдында іс жүзінде
орындауды талап етуге құқылы.
Жоғарыда атап өткеніміздей, көптеген қатысушылары бар міндеттеме туындауы
мүмкін. Жәбірленушілер тарапынан тұлғалардың көптігі, мүлік екі және одан
да көп тұлғалардың ортақ бірлескен меншігінде болған кезде немесе өзге де
соған ұқсас жағдайларда орын алады.
Зиянды бірлесе отырып келтіру ретінде зиян келтіру сол үшін жауапты
бірнеше тұлғалардың ортақ ниеттерімен (бірлескен іс-әрекеттермен жүзеге
асырылған) қамтылатын жағдайлар бағаланады.
Ол заңнамаға сәйкес солидарлы (немесе ортақ) жауапкершіліккі алып келеді.
ҚР АК 932-бабына сәйкес. Бірлесіп зиян келтірген тұлғалар жәбірленушінің
алдында ортақтасып жауап береді. Ортақ жауапкершілік кезінде зиян
келтірушілердің әркайсысы жәбірленуші алдын да толық көлемде жауап береді.
Зиянды ортақтасып өтеу қазіргі таңда Қазақ ССР заңнамасындағыдай бір жақты
түрде қолданылмайды. Енді сот жәбірленушінің арызы бойынша және оның
мүдделері үшін бірлесіп зиян келтірген тұлғаларға үлестік жауаптылық
жүктеуге құқылы. Зиян келтірушінің әрқайсысы төлеуге тиіс өтемнің мөлшері
олардың сол бірі немесе өзге біреуі іс жүзінде келтірген зиянның мөлшеріне
сәйкес айқындалатын болады. Егер мұндай анықтау мүмкін болмаса, онда оларға
бірдей үлестегі жауапкершілік жүктелуі мүмкін.[6]
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болу шарттары
Жоғарыда бір зиян келтіруден туындайтып міндеттемелердің пайда болуының
негізгі шарттарына нұскайтын азаматтық заңнама нормаларына сілтеме жасаған
болатынбыз.
Сондай-ақ ҚР АҚ 917-бабының 2-тармағында зиян келтірушінің егер зиян
өзінің кінәсінен келтірілмегендігін дәлелдесе, оны өтеу жауапкершілігінен
босатылатындығы көзделген. Заңнама мен тұлғаға зиянды өтеу жауапкершілігі
оның кінәсінің болу болмауына қарамастан жүктелетін жағдайлар көзделуі
мүмкін.
Сонымен зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің жалпы негіздері (шарттары)
болып мыналар табылады:
1)құқыққа кайшы іс-әрекет (әрекетсіздік);
2) зияннның болуы:
3) тұлғаның іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен туындаған құқыққа қайшы
салдардың (зиянның) арасындағы себепті байланыс;
4) кінә.
Аталған төрт шарттар бір-бірінен ажырағысыз орын алады. Олар азаматтық
құқық бұзушылықтың (деликтінің) өзара байланысты элементтері болып
табылады. Осыған сүйене отырып, біз зиян келтіруден туындайтын
міндеттеменің пайда болу (азаматтық-қүұқықтық жауапкершілікті колданудың)
лездемесі болып азаматтық құқық бұзушылық табылады.
Құқыққа қайшылық түсінігі азаматтық құқықта көп қырлы болып табылады.
Құқықка қайшылык ең алдымен тұлғалар іс-әрекетінің (қадамдарының) құқықтық
әртүрлі салаларына нормаларына қайшы келуіне сүйене отырып бағаланады. Бұл
конституциялық құқық, кылмыстық кұқық, әкімшілік құкык және т.б. болуы
мүмкін. Іс-әрекеттердің (әрекетсіздіктің) объективтік құқық нормаларына
қайшы келу белгілері олардың құқыққа қайшылығыы оңай және сенімді бағалауға
мүмкіндік береді.
Сонымен катар, бірқатар басқа мемлекеттердің құқықтарында сияқты,
Қазақстан Ресгпбликасының да азаматтық құқығында бас деликт қағидасы әрекет
ететіндігін ұмытпаған жөн. [7]
Соның салдарынан, егер зиян келтіруші оған заң актілерімен уәкілденген
болмаса иемесе тұлғаның оған зиян келтіруге деген келісімі болмаса, кез
келген зиян келітірушілік құқыққа кайшы деп танылатын болады.
Бірқатар жағдайларда іс-әрекеттердін құқыққа қайшылығы олардың мораль,
саналылык, адамгершілік және әділеттілік талаптарына қайшы болуына яғни
азаматтық құқықтық жалпы бастауларына сүйене отырып бағаланады.
Әрекетсіздіктін құқыққа қайшылығын анықтау кезінде біршама өзгеше
белгілер қолданылады. Белгілі бір уақытта орын алған жағдайда сол бір
немесе өзге субъект заңнамага сәйкес сол бір немесс өзге онды іс-әрекеттер
жасауға тиіс болған, бірақ оларды жасамаған жоқ соның салдарынан басқа
тұлғаның құқықтарымен мүдделеріне зиян келтірілген жағдайда ғана
әрекетсіздік құқыққа қайшы болып табы лады. Атап айтканда, полиция
кызметкері кызметге бола отырып және тұлғаның жеке басына қол сұғушылык
болып жатқанын көре тұра өзінің қызмепттік борышын орындамауы мүмкін, ауру
адам жеткізілген медициналық мекеме ауру адамға шұғыл дәрігерлік көмек
көрсетпей оны басқа медиииналык мекемеге жөнелтуі мүмкін. Осы аталғандар
құқыққа қайшы әрекетсіздіктің мүмкін болатын жағдайларының бірі ғана болып
табылады. Өкінішке қарай, сот органдары әрекетсіздікке карағанда
әрекеттіліктің құқыққа қайшылығын белсенді түрде қабыл алады және бірқатар
жағдайларда әрекетсіздікке бой алдырған субъект оны азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің өзге де түрлеріне тартудан құтылып кететінін айта кеткен
жөн.
Зиян келтіру барлық жағдайларда дерлік сол немесе өзге бір жасалатын іс-
әрекеттерердің қайшылығын білдіретінін біз жоғарыда айтқан болатынбыз.
Заңдылық пен құқыққа қайшылык азаматтық құқықта ажырағысыз түсінікгер болып
табылады. Іс-әрекеттердің құқыққа қайшы салдарының болмауы, оларды
азаматтық құқықтық жауапкершілік негіздемесінің құрамдас бөлігі ретінде
карастыру мүмкіндігінен айырады. Дегенмен де біз бірқатар жағдайларда
абстракциялана отырып әрекет және оның зиянды салдарынан жеке-жеке
қарастырамыз. Бұл сонда да жеке түсініктер туралы сөз болып отырғанын
куәландырады. Олардың әрқайсысы түсіндірулердің бегілі бір жиынтығы арқылы
сипатталады. [8]
Мұндай анализді біз ауытқушылық ретінде жасадық, оның себебі, мынада.
Азаматтық құқықта зиян келтірудің алдын алу туралы жаңа норма көзделген
(918-бап). Іс--әрекеттердің құқық қайшылығының оның заңдылығынан бөліп
қарастыру зиян келтірудің алдын алу үшін тәжірибелік маңызға ие.
Аталған норманы қабылдау деликтілік құқықтың кеңейетіндігінін нышаны
болып табылады. Енді, деликтілік құқық жасалып қойған құқық бұзушылықтарға
заңнамалық реакция білдіру құралдарын ғана емес сондай-ақ потенциалды құқық
бұзушылықтарға ықпал ету құрамдарын да қамтиды.
Егер адамдардың іс-әрекеттері болашақта зиян келтіру қаупін тудыратын
болса. онда бұл іс-әрекеттеріне тиым салу туралы талап қоюға зиян
келтірудін алдын алуға бағытталған талап-арызға негіз бола алады.
Әрине, мұндай талап-арызды кою кезінде іс-әрекетпен (әрекетсіз-дікпен)
зиян келтірілу міндетті емес болып табылады.
Бұл талап келтірілген зиянды өтеу туралы талап-арызбен бірге қойылуы
мүмкін. Кейбір жағдайларда адамдар (басым жағдайларда бұл кәсіпкерлер)
зиянды өтегеннен кейін, өздеріне тиесілі кәсіпорындардың, құрылымдардын
қызметін, өзге де өндірістік қызметті жалғастыра береді, ол өз кезегінде
зиян келтіруді де жалғастыруы немесе жаңа зиян келтіру мен қауіп төндіруі
мүмкін, сот мұндай жағдайларда жауапкерді зиянды өтеумен қатар тиісті
кызметті тоқтауға міндеттеуте тиіс.
Кейбір жағдайларда тұлғаның тиым салуға арызданып отырған қызметтің
әлеуметгік манызын ескере отырып, сот оның талап-арызын қанағаттандырудан
да бас тартуы мүмкін. Егер субъектінің кызметінде заңнаманы бұзу орын алып
отырса, мұндай бас тарту негізсіз деп танылады. Сот, егер бұл оны алып
отырса, заңнаманы бұзумен жүзегс асырылып отырған іс-әрекеттерге тиым
салуға тиіс.
Талап-арызын қанағаттандырудан бас тартылған субъект өзіне келтірілген
зиянды өтеуді талап ету құқығынан алдағы уакытта айрылмайды.
Зиян азаматтық құқықта материалдық немесе материалдық емес игілікті (адам
өмірі, денсаулығы) кеміту (жою) арқылы бағаланады. [9]
Кейбір жағдайда жеке мүліктік емес игілікгі кеміту тікелей құқық бұзушы
мен жәбірленуші арасында зиян келтіруден туындайтын міндеттемелік құқықтық
қатынасқа себепші болады, басқаша айтқанда, жеке мүліктік емес игілікті
кеміту кредитор тұлғасымсн тікелей байланысты (мысалға ар-намысты қорлаған
кезде). Егер де азамат қайтыс болса бұл жағдайда біз оның жеке мүліктік
емес игілігін жою туралы айтатынымызға қарамастан, адам өмірі қандай болып
табылады, деликтілік міндеттеме басқа тұлғаның шығындарына немесе
жоғалтылған мазмұнына қатысты пайда болады.
Осындай мүмкіндікті ескере отырып автор зиян туралы өз анықтамасын ұсынып
отыр. Зиян - бұл белгілі бір көлемде және заңмен көзделген тәсілдермен онын
салдарын жоюды немесе өтеуді талап ету құқығын белгілі бір тұлғаларға
беретін, материалдық немесе материалдық емес игіліктерді кемітуден көрініс
тапқан құқық бұзушылықтың жағымсыз салдары. Бұл анықтама, егер олар
біреудің құқыққа кайшы іс-әрекеттерінің салдарынан орын алса, тұлғаның
мүліктік немесе мүліктік емес аяларындағы жағымсыз өзгерістерге заңнамалық
реакцияны сипаттайды.
Зиян азаматты құқықта мүліктік және мүліктік емес деп бөлінеді. Өтемеуге
жататын зиян нақты залал түсінігімен біріктіріле отырып, мүліктің
бүлінуінен, жойылуынан келтірілген шығындардан көрініс табады (ҚР АК 9-
бап, 4-т).
Сондай-ақ зиян кұрамына жәбірленушінін дағдылы айналым жағдайында алуына
болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айырылып қалған пайдада кіреді.
Айырылып қалған пайда деп жоспарланған табысты ғана емес, сондай-ақ
бүлінген мүліктен нәтижелер төл түрінде алынуы мүмкін болған табиғи
өсімдерді де тусінген жөн.
Басым жағдайда нақты залал тікелей бастапқы зиян бола отырып айқын
көрінеді. Бірақ ол жанама түрдег кейінгі зиян ретінде де көрініс беруі
мүмкін. [10]
Зиян адам өмірі, оның денсаулығы, ар-намысы, іскерлік беделі, жеке
өндіріс кол сұғушылық жеке және отбасылық құпия сиякты игіліктер бойынша
туындайтын жеке мүліктік емес құқықтарды бұзатын сондай-ақ атауға, өзіндік
бейнеленуіне және басқа да материалдық емес игіліктерге деген құқықтар
бұзылған кездегі құқыққа қайшы іс әрекеттердің салдары болуы мүмкін.
Денсаулықты зақымдаумен, адам өмірін айырумен келтірілген зиян еңбек
ақыны, заңды тұлғаны құрумен немесе құрусыз жеке кәсіпкерлік қызметтен
түсетін табысты жоғалтудан мүліктік залал түрінде де көрініс табуы мүмкін.
Бұл орайда мүліктік зиянның құрамына емделуіге, күтімге, тамақтануға,
протездеуге, көлік құралдарын алуға, жерлеуге және т.б. кеткен шығындар
кіретін болады.
Сонымен денсаулықты зақымдаумен келтірілген зиян белгілі бір бөлігінде
нақты мүліктік залал болып табылады, бірак ол алынбай қалған пайда
нысанында да көрініс табуы мүмкін.
Мүмкін емес зиян деп қол сұғылатын объектіге қарамастан мүліктік емес
зиян түсініледі. Яғни моральдық зиян жеке және заңды тұлғалардың мүлкіне де
және субъектілердің жеке мүліктік емес игіліктерімен құқықтарына да қол
сұғушылықтың салдары болуы мүмкін.
Себепті байланыс - бұл азаматтық құқық бұзушылыктың элементі. Соған
сүйене отырым деликтілік құқық нормаларын қолданатын субъектілер құқықтық
және іс жүзінде көзкарастар тұрғысынан зиянның туындаған құқыққа қайшы
салдары, тұлғанын жауапкершілікке тарту көзделіп отырған дәл сол іс-
әрекеттердін мәтижесі екендігі туралы негізделген қорытынды жасайды.
Себепті байланыс объективті категория. Бірақ ол белгілі бір материалдық
көрініске ие емес, сондықтан оның болу болмауы мен сипаты деликтілік және
соған орай туындайтын іс жүргізушілік құқықтық қатынастар қатысушыларының
субъективтік танымы арқылы анықталады. Әрине, деликтінің басқа да қырлары
тіпті іс жүзіндегі шынайылықтың кез келген жағдайы белгілі бір шамада
субъективтік тұрғыдан бағаламатындығын айта кеткен жөн, бірақ себепті
байланысты бағалаудың мүмкін болағын субъективизациясыныц дәрежесі елеулі
түрдс жоғары. Бұл оның ерекшеліктеріне байланысты.
Себепті байланыс, біздің ойымызша, екі түрлі маңызға ие. Біріншіден, ол
жауапкершілікті сол бір немесе өзге тұлғаға жүктеу мүмкіндігі туралы
қорытынды жасауға көмектеседі. Екінші жағынан себеп-сал байланысы зиянды
өтеу шектерін белгілеуге мүмкіндік беретін объекивті критерийі болып
табылады. [11]
Қойылған міндеттердін екіншісін шешу үшін себепті байланысты ескеру
кезіеде тұрған мәселенің мәнісі мынада: субъектіге жауапкершілік жүктеу
үшін құқыққа қайшы іс-әрекетпен туындаған нәтиженің зерттеліп отырған себеп-
сал байланыстары ықпалының шынайлылық дәрежесін қандай шектерге дейін
мойындау жеткілікті болады.
Өкінішке карай. біздің соттарымыздың тәжірибесінде және жұмыстардың соңғы
жылдарында аталған мәселеге ерекше көңіл бөлу кажеттілігі байқалмайды.
Қазіргі уакытта себеп-сал байланысының екі теориясында қолдану орынды
болып табылады. Олардың бірі "қажетті жағдай" теориясы немесе "эквивалентті
себеп-сал байланысы деген атауға ие. Бұ теорияның себеп-сал байланысын
анықтау туралы бастапқы ережесі мына формулада бекітілген: егер себеп
болмаса, онда нәтиже де шығарылмауға тиіс. Эквивалентті себеп-сал байланысы
теориясының авторлары - Гомас Гобс мен Бури. [12]
Аталған теория кеңестік азаматтық құқык теориясында кажетті себеп-сал
байланысы теориясы деп аталған. Бірақ кеңестік кезеңніц авторлары екі
теория-ның тупкілікті түрде бір-бірінен ерекшеленетінін әр уақытта айтып
отырған болатын.
Идеологиялык ықпал етуден басталғаннан кейінгі қазіргі таңда бізге
эквивалентті себеп-сал теориясы тиімдірек әрі сенімді екені айқын.
Аталған теорияда айтылған себеп-сал байланысын айкын көрсететін бір
мысалды сот тәжірибесінен алайық. Бұрын сотталған Е: деген азамат 7 наурыз
1996 жылы Балқаш қаласының Ленин көшесіндс орналасқан "Юбилейный"
мейрамханасының жанынан өтіп бара жатты. Оған қарама қарсы жактан белгісіз
С. деген азамат келе жатты. Олар бір біріне жакындағанда Е. бұзақылық
ниетпен оны төбелеске итермелеу үшін С. деген азаматты себепсізден итеріп
жібереді. Төбелес барысында Е. қалтасынан бүктемелі пышақ алып шығып,
онымен С.-тің ішіне соққы жасайды. Сот медициналық сараптама актісінің
неғізінде жасалған сот қорытындысына сәйкес. Он екі қабырға аясында кіру
жарақатымен іш қарынды тесіп, кесу аркылы кіру жарақаты түрінде алынған
зақым ауыр жаракаттың қатарына жатады және адам өліміне алып келумен
тікелей себеп-сал байланысында болып табылады. [13]
Себеп-сал байланысын анықтау барлык жағдайларда онай емес. Осыған орай
оның тағы бір теориясын пайдалану ұсынылады. Ол теория бара-бар немесе
теңбе- тең себеп-сал байланысы теориясы деп аталады. Оғаи сәйкес зиян
үшін жауапкершілік, егер құқық бұзушылық іс жүзінде келтірілгенге
қарағанда, зияннның пайда болу мүмкіндігін елеулі түрде арттырып жіберсе
туындауға тиіс. Егер құқық бұзушылық іс-әрекеттері мән-жайдың қатыпты
барысы тұрғысынан қарағанда зиянның пайда болуына еш маңызға ие болмаса
және зиянның пайда болуына әдеттен тыс және бөтен іс-әрекеттердің
нәтижесінде себепті болса, онда жауапкершілік туындамайды. [14]
Азаматтық құқық бұзушылық кұрамының соңғы элементі - кінә. Қылмыстық
қүқық теориясындағыдай азаматтық құқық теориясында да ол дәстүрлі түрде
өзінің құқықка қайшы тәртібі мен оның құкыққа қайшы нәтижесіне субъектінің
психикалық қатысы ретінде қарастырылған.
Қазіргі таңда азаматтық құқықта кінә түсінігі біршама өзгерген. Қазір
объективтік жүктеу деген түсінік қолданылады. Азаматтық кодекстің 359-
бабына сәйкес егер құқық бұзушы мінедеттеменің бұзылуына жол бермеу үшін
өзіне қатысты шаралардың барлығын қолданбаса ол кінәлі деп танылады.
Деликтілік міндеттемелерге қатысты кінәні осылайша түсіндіру толық емес боп
көрінеді. Деликтілік азаматтық-құкықтык жауапкершілікті қолдану үшін
кінәнің дәстүрлі түсінігінде естен шығармаған жөн. Алайда тұлғаның өзінің
құқыққа қайшы іс-әрекеттерімен оның нәтижесіне қасақана немесе абайсыздық
нысанындағы психикалық қатысы, егер екі тараптың да кінәлігі туралы сөз
болып отырмаса, жауапкершілік мөлшеріне әсер етпейтіндігін ұмытпаған жөн.
[15]
Азаматтық-құкықтық жауапкершілік жүктелгеи кезде жәбірленген тараптық
кінәлігі ескеріледі. Жәбірленушінің теріс пиғылының салдарынан туындаған
зиян өтелуге жатпайды.
Егер жәбірленушінің өзінің өрескел абайсыздығы зиянның пайда болуына
немесе ұлғаюына себеп болса, жәбірленуші мен зиян келтіруші кінәсінің
дәрежесіне карай өтеу мелшері азайтылуға тиіс.
Жәбірленуші өрескел абайсыздық жасап, зиян келтірушінің кінәсі болмаған
жағдайда, оның жауапкершілігі кінәсіне қарамастан туындаған кезде егер заң
актілерінде өзгеше көзделмес, өтеу мөлшері азайтылуға тиіс немесе зиянды
өтеуден бас тартылуы мүмкін. Азаматтын өмірі мен денсаулығына зиян
келтірілген жағдайда зиянды өтеуден толық бас тартуға жол берілмейді.
Жәбірленушінің денсаулығына келтірілген зиянды өтеу кезінде
жәбірленушінің кінәсі ҚР АК 937-бабына сойкес қосымша шығындар бөлігінде
ескерілмейді. Азаматтың қайтыс болуы салдарынан асыраудан айырылған
тұлғаларға зиян өтелгенде, сондай-ақ оны жерлеуге кеткен шығындарды өтеу
кезінде жәбірленуші кінәсінің болуы маңызды болып табылмайды.
Кінәні (оның нысанын) ескерудің тағы бір жағдайын атап өтейік бұл жолы
біз зиян келтірушінің кінәсі туралы айтамыз (кінәні ескер зиян келтірушінің
мүліктік жағдайын ескерумен қатар жүзеге асырылады). ҚР АК 935-бабының 5-
тармағына сәйкес, зиян азаматпен келтірілген кезде оның нашар мүліктік
жағдайын ескере отырып сот адам келтірілген зиян үшін өндірілетін сома
мөлшерің азайта алады. Егер зиян тұлғамен қасақана келтірілсе, бұған жол
берілмейді.
Біз зиян келтіргені үшін туындайтын жауапкершіліктің жалпы шарттары болып
табылатын азаматтык құқық бұзушылық құрамының барлық төрт элементін
қарастырып өттік.
Жалпы негіздермен (шарттарымен) қатар жауапкершіліктің арнайы негіздері
(шарттары) да ажыратылады. Яғни мұнда азаматтық құқық бұзушылықтың
қысқартылған құрамы туралы сөз болып отыр. Әрекет етуші заңнамаға сәйкес
бірқатар жағдайларда кінәсіз жауапкершілік қолданылады. Оларды кейінірек
қарастырамыз. Азаматтық құқық бұзушылықтың құрамы тек үш элементтен ғана
құралатынын айта кеткен жөн. Олар: құқыққа қайшы іс-әрекет (әрекетсіздік)
зиян және іс-әрекетпен туындаған зиян арасындағы себеп сал байланысы.
Азаматтық құқық теориясында мынадай көзқарас бар: "кінәсіз келтірілген
зиянды өтеу міндетін жүктеу тұлгаға азаматтық құқықтық жауапкершілік
шарасын қолдану ретінде бағаланбауға тиіс. Біздің ойымызша мұнда бәрібір
жауапкершілік туралы сөз болып отыр.
Басқа адамдардың іс-әрекеттерімен келтірілген зиянды өтеу міндетін жүктеу
жауапкершілік ретінде шартты түрде карастырылады. Бұл жәбірленуші тараптың
мүдделеріне сүйене отырып анықталатын зиянды өтеу туралы мәселені шешудің
мәжбүрлі тәсілі. Мысалы, сот, прокуратура, тергеу және анықтау органдарынын
кінәсіз іс-әрекеттері үшін сондай-ақ олармен КР АК 923-бабында аталкан іс-
әрекеттерді жасаумен зиян келтіріргенде мемлекет жауапкершілігі туралы сөз
болғанда.
Енді деликтілік құқық аясында зиянды өтеу жөніндегі мімдеттемелердін
ерекше бір түрі пайда болғанын атап өткен жөн. Ол әзірге түпкілікті түрде
рәсімделген жоқ. Бұл міндеттемелерді заңды іс-әрекеттермен келтірілген
зиянды өтеу жөніндегі міндеттемелер деп атауға болады. Атап айтқанда, аса
кажеттілік жағдайда, мәжбүрлену кезінде, адамды ұстау кезінде және т.с.с.
келтірілген зиянды өтеу қырларын атауға болады. Яғни іс-әрекеттін құқыққа
қайшылығы зиянды өтеу бойынша, міндеттемені жүктеу үшін барлық жағдайда
міндетті шарт болып табылмайды. Аталған жағдайларға ұқсас сәттерде зиянды
өтеу міндетін жүктеу де зиян келтірілген тұлғалардын көңіл бөлуге тұрарлық
мүдделерін қамтамасыз ету мақсатымен жасалады.
Егер зиян қажетті қорғану жағдайында келтірілсе, субъектілер оны өтеуден
босатылытыны сөзсіз ( ҚР АК 919-бап). Қажетті қорғану кезінде қорғанушының
заңды іс-әрекеттері орын алады. Бұған қоса мүддесіне зиян келтірілетін
субъектінің құқыққа қайшы әрекетіне катар орын алады. Көріп отырғанымыздай,
зиянды өтеу (одан бас тарту) туралы мәселе тағы да құқықтық қатынастың
катысушылары мүдделерінің ара катысына сүйене отырып шешіледі.
Сондай-ақ назарға қажетті қорғанысқа деген құқықты қамтамасыз етудің
әлеуметтік маңыздылығы алынады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сот
пленумынын 23-желтоқсан 1994 жылғы Азаматтардын өмірі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3-4
І. Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер
1.1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің түсінігі 5-7
1.2. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің маңызы 8-10
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болу 11-18
шарттары
2.2. Зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын 18-26
жауапкершілік
2.3. Адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін және 26-27
моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершілік
Қорытынды 28-29
Қосымша 30
Пайдаланылған әдебиет 31
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттер.
Тақырыптың негізгі мақсаты - зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің
түсінігі мен манызын, пайда болу шарттарын, зиян келтірудің жекелеген
жағдайлары үшін туындайтын жауапкершілік, адамның өмірі мен денсаулығына
келтірілген зиян үшін және моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершілік.
Адамардың өзара қарым-катынасында бір тұлғаның екіншісіне зиян келтіруге
алып келмейтін адам өмірінің бірде бір аясы жоқ. Ол басқа азаматтар мен
заңды тұлғалардың әртүрлі іс-әрекеттерінің салдарынан азаматтық-құқықтық
қатынастар субъектілеріне тиесілі игіліктер мен құқықтарға келтірілуі
мүмкін.
Зиян келтіру өндіріс аясында орын алады, ол автокөліктер мен басқа да
көлік құралдарының иелерімен, кауіпті заттармен, жануарлармен, тауарларды,
жұмыстар мен кызмет көрсетулерді сатудан, лауазымды тұлғалар мен
мемлекеттік билік пен басқару органдарының заңсыз іс-әрекеттерімен және
т.б. келтіріледі.
Тұлғалардың бұзылған құқықтары меп мүдделерін бірдей қалпына келтіруге,
аталған тенденциялардың қауіптілігін елеулі түрде төмендетуіе мүмкіндік
беретін азаматтық құқықтың институты болып азаматтық-құқыктық жауапкершілік
табылады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме - бұл зиян келтірушінің немесе
заңнамада аталған өзге де тұлғаның келтірілген зиянды толық көлемде өтеу
міндетін камтыған, жеке немесе заңды тұлғалардың (мемлекеттік немесе
әкімшілік-аумақтық бөліністін) заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне
құқыққа қайшы іс-әрекеттермен (әрекетсіздікпен) мүліктік және мүліктік емес
зиян келтіру салдарынан тікелей заңнама нұсқауларынан туындайтын
міндеттеме.
ҚР АҚ 917-бабының 2-тармағында зиян келтірушінің егер зиян өзінің
кінәсінен келтірілмегендігін дәлелдесе, оны өтеу жауапкершілігінен
босатылатындығы көзделген. Заңнама мен тұлғаға зиянды өтеу жауапкершілігі
оның кінәсінің болу болмауына қарамастан жүктелетін жағдайлар көзделуі
мүмкін.
Сонымен зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің жалпы негіздері (шарттары)
болып мыналар табылады:
1)құқыққа кайшы іс-әрекет (әрекетсіздік);
2) зияннның болуы:
3) тұлғаның іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен туындаған құқыққа қайшы
салдардың (зиянның) арасындағы себепті байланыс;
4) кінә.
Зиян келтірудің жекелеген жағдайларындагы жауапкершілікті карастыра
отырып біз өзгеше субъектілік құраммен (мысалы, бір тұлғалардың
басқаларының іс-әрекеті үшін жауапкершілігі көзделгенде) туындайтын кінә
тікелей заңмен көзделген негіздер бойынша туындайтын кінә болмаған кезде
және басқада ерекшеліктері бар міндеттемелерге тоқталамыз.
Мұндай жауапкершілік туындайтын жағдайлардың бірі болып өзінің еңбек
(қызметтік, лауазымдық) міндеттерін атқар) кезінде жұмыскер мен келтірілген
зиянды өте кезіндегі міндеттеме табылады.
Азаматтың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян жалпы негіздерде
етеледі. Тұлғаның өмірі мен денсаулығына зиян келтірген кезде келтірілген
мүліктің зиянның сипаты мен құрамына сүйену керек. Оның дәл осы ерекшелігі
осындай зиянды етеу мәселелерін бөлек қарастыру кажеттілігін туындатады.
Адам өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян жоғарыда атап еткеніміздей,
онда болған не болуға тиіс болған еңбекақыларын жоғалтуда.
І. Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер
1.1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің түсінігі
Адамардың өзара қарым-катынасында бір тұлғаның екіншісіне зиян келтіруге
алып келмейтін адам өмірінің бірде бір аясы жоқ.
Ол басқа азаматтар мен заңды тұлғалардың әртүрлі іс-әрекеттерінің
салдарынан азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілеріне тиесілі игіліктер
мен құқықтарға келтірілуі мүмкін.
Зиян келтіру өндіріс аясында орын алады, ол автокөліктер мен басқа да
көлік құралдарының иелерімен, кауіпті заттармен, жануарлармен, тауарларды,
жұмыстар мен кызмет көрсетулерді сатудан, лауазымды тұлғалар мен
мемлекеттік билік пен басқару органдарының заңсыз іс-әрекеттерімен және
т.б. келтіріледі.
Жоғарыда аталған субьектілердің іс-әрекеттері зиян келтіре отырып,
бірқатар жағдайларда, құқыққа қайшы сипатқа да ие болады. Олар, оларды
жасаған тұлғаға азаматтық-құкықтық жауапкершілік жүктелуге мүмкін болатын
белгілерге сәйкес болған кезде, азаматтық құқық бұзушылық, басқаша айтқанда
деликтілік, сипатка ие болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, олар азаматтық
құқықтық жауапкершіліктің негіздемесі ретінде бағаланады,
Бұдан ары біз осыған қажетті шарттарды (талаптарды) сондай-ақ зиян
келтіру салдарынан туындайтын құқықтык қатынастарды қарастыру кезінде
қолданылатын түсініктерді айқындайтын боламыз. Алдымен азаматтық-құқықтык
жауапкершілік тусінігіне қысқаша тоқталайық.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарына және заңмен қорғалатын
мүдделеріне зиян келтіру заң шығарушының назарынан тыс кала алмайтындығы
сөзсіз. Олай болмаған жағдайда қоғамдық қатынастарының реттеушісі ретіндегі
азаматтық құқықтың құндылығы елеулі түрде төмендетілер еді. Сол бір немесе
өзге субъектілерге зиян келтіру жағдайларын тиісті назардан тыс қалдыру
әртүрлі құқықтық және өзге де өзекті мәселелерді одан әрі туындайтын, бір
немесе бірнеше құқық бұзушылықтар жасаған құқық бұзушы тарапынан құқық
бұзшылықты одан әрі ушықтыруға алып келуі әбден мүмкін. Бұл, өз кезегінде
жәбір көрген тарапты озбырлыққа (рұқсат етілген шектен шығуға) және жауап
ретінде құқық бұзшылық жасауға итермелеуі мүмкін.
Тұлғалардың бұзылған құқықтары меп мүдделерін бірдей қалпына келтіруге,
аталған темденциялардың қауіптілігін елеулі түрде төмендетуіе мүмкіндік
беретін азаматтық құқықтың институты болып азаматтық-құқыктық жауапкершілік
табылады.
Азаматтық-құқыктық жауапкершіліктің қырлары шарттық міндеттемелерді
қарастыру кезінде зерделенген болатын. Онда шарттық жауапкершілік туралы
сөз болған. Бұл жауапкершілік көп жағдайда азаматтық құқықтық шарттар
қатысушыларының арасындағы даулы құқықтық қатынастарды реттеуге
септесетіндігімен сипатталады.[1]
Сонымен қатар белсенді қолданысқа деликтілік жауапкершілік те ие. Оны
субъектілер өзара шарттық қатынастармен байланысты болмайтын жағдайларда
құқық бұзушылықтар жасағаны үшін туындауға тиіс болатын азаматтық құқыктық
жауапкершіліктің бір түрі деп атауға болады (қазіргі құқық аясында оны
бұрынғыдай біржақты түсінбейді).
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің аталған түрлерінің ортақтығына
қарамастан олардың айырмашылықтарын да атап ету қажет. Деликтілік
жауапкершілік дәстурлі түрде азаматтық құқыктык өз алдына бөлек институты
болып табылады. Оның өзіне тән ерекшеліктері бар, олар ең алдымен оның
құрамында императивтік нормалардың басым болуымен сипатталады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік - заңдық (құқыктық) жауапкершіліктің бір
түрі болып табылады. Оған да заңдық жауапкершіліктің белгілері тән. Олар:
1) мемлекеттік мәжбүрлену мен ажырағысыз байланыс;
2) іс-жүзіндегі негіздеме - құқык бұзушылық болуы;
3) құқық бұзушы тәртібінің мемлекеттік және қоғамдық айыптаумен
байланысы. [2]
Алайда азаматтық-құқықтық жауапкершілік спецификалық өзіне тән ішкі
белгілерге ие. Ол кылмыстық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық тәртіптік
жауапкершілілікпен қатар жеке өзіне арналған мақсаттарға ие. Азаматтық-
құқықтық жауапкершілік субъектілері іс-әрекеттерінін айрықша азаматтық-
құқықтық салдарына реакция білдіру ретінде' қолданылады және өзі сонымен
бірге өзін колдану үшін түрткі болғандардан ерекшеленетін, белгілі бір
азаматтық-құқықтық салдарға алып келеді.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің басқа да заңдық (құқықтық)
жауапкершіліктерден тағы бір ерекшелігі ол туралы нормалар оны жүзеге
асырудың ерікті тәртібін де жоққа шығармайды. Соған орай азаматтық-құқыктық
жауапкершілікті азаматтық құқық теориясында жасалып қойған құқық
бұзушылықтар үшін жауап беру қажеттілігі ретінде анықтайды. [3]
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен деликт жасаған құқық бұзушыға әсер
ету шарасы болып табылатын, оның санкцияларын ажыратқан жөн. Зиян
келтіргені үшін (шарттан тыс, деиліктілік) жауапкершілік аясында негізгі
санкция болып келтірілген зиянды өндіріп алу табылады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік жеке сипатқа ие. Яғни оның қолданылуы
құқықтары мен мүдделеріне зиян келтірілген субъектінің немесе
жәбірленушінің атынан талап-арыз коюға құқылы тұлғаның еркіне тәуелді
болады. Кәмелетке толмағандардың мүдделеріне зиян келтірілген кезде егер
олар ата-анасының қамқорлығында болмаса, талап-арыз бала тәрбиелеу
мекемелерімен, корғаншылар мен қамқоршылармен, тікелей қорғаншылық және
қамқоршылык органдарымен немесе прокурормен қойылады. Өз құқықтарын өздері
қорғай алмайтын тұлғаларға зиян келтірілген жағдайларда азаматтық-құқықтық
жауапкершілік мүмкіндігінше мүлтіксіз жүзеге асырылуға тиіс. Ол үшін
қажетті жағдайлар заңнамамен қалыптасуға тиіс. Мұндай қажеттілікті
деликтілік құқық нормаларын қолданатын мемлекеттің құзіретті органдары мен
соттары тарапынан ескерген жөн. Мемлекетке, жария мүддеге зиян келтіру
жағдайларына да қатысты осындай ой айтыла алады. [4]
Азаматтық –құқықтық жауапкершіліктің жеке сипаттылығының тағы бір қыры –
азаматтық-құқықтық жауапкершілік лекциялары жәбірленушінің өз пайдасына
қолданылады, ал жария-құқықтық жауапкершілікті қолдану санкцияларды
салыстырмай-ақ біреудің пайдасына не мемлекет пайдасына қолдануға алып
келеді.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің жеке-құқықтық сипаты зиян келтіруден
туындайтын міндеттемелер құрылымын құрастырудың бірден бір себебі болып
табылады. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік міндеттемелік құқықтық қатынас
нысанынан басқа нысанда жүзеге асырыла алмайды. Ол қатысты болып табылады
және жауапкершілік субъектісін де, құқықтық талап-тілек білдірудің, иесін
де сөзсіз айкындауға мүмкіндік береді.
Міндеттеменің аталған түрі заңнамаға сәйкес туындайды. Ол тараптардың
келісімі бойынша тоқтатыла алмайды.
Оны іс жүзінде жүзеге асыру, алдында атам өткеніміздей, жәбірленуші
субъектінің өз еркіне тәуелді болады. Ол, жалпы өзі аркылы адамдардың
қандай да бір әлеуметтік маңызы бар қызметін (тауарларды беру, жұмыстарды
атқару, кызметтер көрсету) туындату мақсатын көздемейді, ол тұтастай және
толығымен адамдардың бұзылған мүліктік немесе мүліктік емес аяларын қалпына
келтіруге бағытталған. Сондықтан зиян келтіруден туындайтын міндеттеме
азаматтық-құқықтық міндеттеменің ерекше бір түрі болып табылады.. Оның
мақсатына сүйене отырып, оны қорғаушы міндеттеме ретінде анықтайды. Егер
оның пайда болу негіздерін ескеретін болсақ, онда зиян келтіруден
туындайтын міндеттемені деликтілік міндеттеме деп атаған жөн.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелермен реттеу аясы туралы осы
айтылған сөз, осындай міндеттемеге сүйене отырып, міндетті субъект баска
субъектінің пайдасына зат (тауар) беруге тиіс болатындығын жоққа
шығармайды, бірак бұл бұзылған құқықтарды қалпына келтіру қажеттілігімен
жетеленеді. Міндетті субъектімен жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету
тәжірибе жүзінде колданылмайды, бірақ жоққа шығарылмайды. Бұл орайда зиян
келтіруден туындайтын міндеттеме осындай жан-жақты мазмұнға барлық
жағдайларда емес, ал, тек зиян мүлікке ғана (тұлғалардын жеке мүліктік емес
игіліктері мен құқықтарына емес) келтірілген жағдайда ие болады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме, басым жағдайларда субъектілердің
абсолюттік құқықтарын корғауға бағытталған. Бұл оны тұлғалардың кез келген
құқықтарын оларға кез келғен құқыққа қайшы қол сұғушылықтан қорғау
мақсаттарында пайдалануға мүмкіндік береді. Кейбір жағдайларда деликтілік
міндеттеме құрылымын пайдалана отырып тұлға өзінің нақты бір субъектіге
қатысы бар, катысты құқықтарын да қорғап алады. Бұл, мысалы тауарлардың,
жұмыстар мен қызмет көрсетулердің жетіспеушілігімен келтірілген зиянды
өндіріп алу кезінде орын алалы.
1.2. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің манызы
ҚР АК 917-бабының тармағына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың
мүліктік немесе мүліктік емес игіліктері мен құқықтарына заңсыз іс-
әрекеттермен (әрекетсіздікпен) келтірілген мүліктік және (немесе) мүліктік
емес зиянды, оны келтірген тұлға толық төлем де өтеуге тиіс.
Сондай-ақ заң актілерінде зиянды өтеу міндеті зиян келтіруші болып
табылмайтын тұлғаға жүктеледі, сонымен қатар өтеудің неғұрлым жоғары
мөлшері белгіленуі мүмкін екені ескертіледі. Аталған бап, негізінен зиян
келтіруден туындайтын жауапкершіліктің жалпы негіздерін белгілеу үшін
арналғанмен, ол, сондай-ақ зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттеме
түсінігінің өзінде анықтау үшін қолданылады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме - бұл зиян келтірушінің немесе
заңнамада аталған өзге де тұлғаның келтірілген зиянды толық көлемде өтеу
міндетін камтыған, жеке немесе заңды тұлғалардың (мемлекеттік немесе
әкімшілік-аумақтық бөліністін) заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне
құқыққа қайшы іс-әрекеттермен (әрекетсіздікпен) мүліктік және мүліктік емес
зиян келтіру салдарынан тікелей заңнама нұсқауларынан туындайтын
міндеттеме.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелерді жүзеге асырумен азаматтық-
құқықтык жауапкершілік және сонымен қатар, оның функциялары жүзеге
асырылады. Оның функцияларын компенсациялық, айыппұлдық, тәрбиелік және
алдын алушылық ретінде анықтауға болады. Азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің компенсациялық функциясы өз мақсаты ретінде бұзылған
құқықтар мен мүдделерді олардын бұзылуына тепе-тең түрде қалпына келтіруді
көздейді. Аталған жауапкершілікті қолдану құқық бұзушыны, оның сірә өзі
деликт жасай отырып байып кетпеген мүліктік аясын кеміту жолымен
жазалайды.[5]
Оларға азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің санкпияларын қолдану
салдарынан және сот процестеріне негізінен жауапкерлер ретінде
қатыскандықтан, құқық бұзушылар азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің белгілі
бір тәрбиелік ықпалын да сезінері анық. Бұл азаматтық құқықтық
жауапкерпііліктін белгілі бір шамада құқық бұзушыларды одан да ауыр құқық
бұзушылықтар жасаудан ұстап қала алатын, алдын алушылық маңызына себепші
болады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеменің элементтерін қарастырайық.
Міндеттеме субъектісі болып кредитор (жәбірленуші) және борышқор (зиян
келтіруші немесе оның әрекеті үшін заң бойынша жауапты өзге де тұлға)
табылады. Міндеттеме қатысушыларының көптігі кредитор тарапынан да,
борышқор тарапынан да орын алуы мүмкін.
Жәбірленуші ретінде кез келген жеке және заңды тұлғалар, мемлекет және
әкімшілік-аумақтық бөліністер бола алады. Объективті түрде, өмірі мен
денсаулығына зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер бойынша
кредиторлар ретінде, егер сөз регрестік міндеттемелер туралы болып
отырмаса, жеке тұлғалардан басқа өзге субъектілер бола алмайды.
Борышқорлар ретінде де, құқыққа қайшы іс-әрекеттерінің (әрекетсіздігінің)
салдарынан зиян келтірген, кез келген субъектілер танылады. Басқа
тұлғалардың әрекеттері үшін заң бойынша жауап беретін тұлғаларға ата-аналар
(асырап алушылар) қамқоршылар, оқу, емдеу, тәрбие және кәмелетке
толмағандар мен әрекетке қабілетсіз тұлғаларға қадағалауды жүзеге асыруға
тиіс өзге де мекемелер мемлекеттік ұйымдар жатқызылуы мүмкін. Орын алған
жағдайға, зиян келтіруден -туындайтын міндеттеменін пайда болу себебіне (не
мүліктің не мүліктік емес зиянды келтіру), міндеттемелер қатысушыларына
байланысты оларды әмбебап құқық мираскорлығына немесе суброгацияға жол
берілуі мүмкін. Мысалы, мұрагерлер, құқық мираскорлығының нәтижесінде,
қайтыс болған азаматтың мүлкіне келтірілген зиянды өтеуді талап ету
құқығына ие болуы мүмкін. Сақтандыру ұйымы азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті сақтандыру шартына катыса отырып, сақтандыру жағдайы
туындаған және ол зиянды етеу кезінде зиян келтіруден туыйдайтын
міндеттемеде кредитор орнын иеленетін болады.
Борышқор үшін зиянды өтеген тұлға (мысалы, солидарлы борышқорлардың бірі)
да одан қатысты регрестік міндеттеме аясында кредитор болады.
Міндеттеме түрі болыл ол бойынша тиесілі өтем табылады. Өзге
міндеттемелерге қарағанда зиян келтіруден туындайтын міндеттеме пәні өте
жиі жагғдайларда анықталмаған болып табылады. Зиян келтіруден туындайтын
талап-арыздар "бәсекелесе"" алатын талап-арыздарға жатады, зиян мөлшері
және тиісінше тиесілі өтем ақы мөлшері талап-арыз бергенде, тәжірибе
жүзінде дәлме-дәл есептеле алмайды. Сол себептен міндеттеме пәні әдетте
сотпен нақтыланады. Міндеттеме пәні зиянды өтеудің сотпен таңдап алынған
тәсіліне байланысты болады. Сот зиянды өтеу туралы талапты қанағаттандыра
отырып, істің мән-жайына сәйкес зиян үшін жауапты тұлғаны келітірілген
залалдарды толығымен өтеуге немесе оны заттай етеуге міндеттейтін болады.
Адам өмірі мен денсаулығына және моральдық зиян келтіру салдарынан
туындайтын міндеттемелер бойынша міндеттеме пәні өзіндік ерекшеліктерге ие
болады.
Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндетеме бір жақтың міндеттеме болып
табылады. Сондықтан оның мазмұнына зиян келтіруші тұлғаның (өзге де
тұлғаның) келтірілген зиянды өтеу міндеті кіреді. Оны өтеу тәртібі,
мерзімдері заңнамамен, сот шешімімен, тараптардың келісімімен анықталатын
болады немесе міндеттеме мәнісінен туындайды.
Жәбірленуші зиянды өтеу жөніндегі міндетті оның алдында іс жүзінде
орындауды талап етуге құқылы.
Жоғарыда атап өткеніміздей, көптеген қатысушылары бар міндеттеме туындауы
мүмкін. Жәбірленушілер тарапынан тұлғалардың көптігі, мүлік екі және одан
да көп тұлғалардың ортақ бірлескен меншігінде болған кезде немесе өзге де
соған ұқсас жағдайларда орын алады.
Зиянды бірлесе отырып келтіру ретінде зиян келтіру сол үшін жауапты
бірнеше тұлғалардың ортақ ниеттерімен (бірлескен іс-әрекеттермен жүзеге
асырылған) қамтылатын жағдайлар бағаланады.
Ол заңнамаға сәйкес солидарлы (немесе ортақ) жауапкершіліккі алып келеді.
ҚР АК 932-бабына сәйкес. Бірлесіп зиян келтірген тұлғалар жәбірленушінің
алдында ортақтасып жауап береді. Ортақ жауапкершілік кезінде зиян
келтірушілердің әркайсысы жәбірленуші алдын да толық көлемде жауап береді.
Зиянды ортақтасып өтеу қазіргі таңда Қазақ ССР заңнамасындағыдай бір жақты
түрде қолданылмайды. Енді сот жәбірленушінің арызы бойынша және оның
мүдделері үшін бірлесіп зиян келтірген тұлғаларға үлестік жауаптылық
жүктеуге құқылы. Зиян келтірушінің әрқайсысы төлеуге тиіс өтемнің мөлшері
олардың сол бірі немесе өзге біреуі іс жүзінде келтірген зиянның мөлшеріне
сәйкес айқындалатын болады. Егер мұндай анықтау мүмкін болмаса, онда оларға
бірдей үлестегі жауапкершілік жүктелуі мүмкін.[6]
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болу шарттары
Жоғарыда бір зиян келтіруден туындайтып міндеттемелердің пайда болуының
негізгі шарттарына нұскайтын азаматтық заңнама нормаларына сілтеме жасаған
болатынбыз.
Сондай-ақ ҚР АҚ 917-бабының 2-тармағында зиян келтірушінің егер зиян
өзінің кінәсінен келтірілмегендігін дәлелдесе, оны өтеу жауапкершілігінен
босатылатындығы көзделген. Заңнама мен тұлғаға зиянды өтеу жауапкершілігі
оның кінәсінің болу болмауына қарамастан жүктелетін жағдайлар көзделуі
мүмкін.
Сонымен зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің жалпы негіздері (шарттары)
болып мыналар табылады:
1)құқыққа кайшы іс-әрекет (әрекетсіздік);
2) зияннның болуы:
3) тұлғаның іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен туындаған құқыққа қайшы
салдардың (зиянның) арасындағы себепті байланыс;
4) кінә.
Аталған төрт шарттар бір-бірінен ажырағысыз орын алады. Олар азаматтық
құқық бұзушылықтың (деликтінің) өзара байланысты элементтері болып
табылады. Осыған сүйене отырып, біз зиян келтіруден туындайтын
міндеттеменің пайда болу (азаматтық-қүұқықтық жауапкершілікті колданудың)
лездемесі болып азаматтық құқық бұзушылық табылады.
Құқыққа қайшылық түсінігі азаматтық құқықта көп қырлы болып табылады.
Құқықка қайшылык ең алдымен тұлғалар іс-әрекетінің (қадамдарының) құқықтық
әртүрлі салаларына нормаларына қайшы келуіне сүйене отырып бағаланады. Бұл
конституциялық құқық, кылмыстық кұқық, әкімшілік құкык және т.б. болуы
мүмкін. Іс-әрекеттердің (әрекетсіздіктің) объективтік құқық нормаларына
қайшы келу белгілері олардың құқыққа қайшылығыы оңай және сенімді бағалауға
мүмкіндік береді.
Сонымен катар, бірқатар басқа мемлекеттердің құқықтарында сияқты,
Қазақстан Ресгпбликасының да азаматтық құқығында бас деликт қағидасы әрекет
ететіндігін ұмытпаған жөн. [7]
Соның салдарынан, егер зиян келтіруші оған заң актілерімен уәкілденген
болмаса иемесе тұлғаның оған зиян келтіруге деген келісімі болмаса, кез
келген зиян келітірушілік құқыққа кайшы деп танылатын болады.
Бірқатар жағдайларда іс-әрекеттердін құқыққа қайшылығы олардың мораль,
саналылык, адамгершілік және әділеттілік талаптарына қайшы болуына яғни
азаматтық құқықтық жалпы бастауларына сүйене отырып бағаланады.
Әрекетсіздіктін құқыққа қайшылығын анықтау кезінде біршама өзгеше
белгілер қолданылады. Белгілі бір уақытта орын алған жағдайда сол бір
немесе өзге субъект заңнамага сәйкес сол бір немесс өзге онды іс-әрекеттер
жасауға тиіс болған, бірақ оларды жасамаған жоқ соның салдарынан басқа
тұлғаның құқықтарымен мүдделеріне зиян келтірілген жағдайда ғана
әрекетсіздік құқыққа қайшы болып табы лады. Атап айтканда, полиция
кызметкері кызметге бола отырып және тұлғаның жеке басына қол сұғушылык
болып жатқанын көре тұра өзінің қызмепттік борышын орындамауы мүмкін, ауру
адам жеткізілген медициналық мекеме ауру адамға шұғыл дәрігерлік көмек
көрсетпей оны басқа медиииналык мекемеге жөнелтуі мүмкін. Осы аталғандар
құқыққа қайшы әрекетсіздіктің мүмкін болатын жағдайларының бірі ғана болып
табылады. Өкінішке қарай, сот органдары әрекетсіздікке карағанда
әрекеттіліктің құқыққа қайшылығын белсенді түрде қабыл алады және бірқатар
жағдайларда әрекетсіздікке бой алдырған субъект оны азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің өзге де түрлеріне тартудан құтылып кететінін айта кеткен
жөн.
Зиян келтіру барлық жағдайларда дерлік сол немесе өзге бір жасалатын іс-
әрекеттерердің қайшылығын білдіретінін біз жоғарыда айтқан болатынбыз.
Заңдылық пен құқыққа қайшылык азаматтық құқықта ажырағысыз түсінікгер болып
табылады. Іс-әрекеттердің құқыққа қайшы салдарының болмауы, оларды
азаматтық құқықтық жауапкершілік негіздемесінің құрамдас бөлігі ретінде
карастыру мүмкіндігінен айырады. Дегенмен де біз бірқатар жағдайларда
абстракциялана отырып әрекет және оның зиянды салдарынан жеке-жеке
қарастырамыз. Бұл сонда да жеке түсініктер туралы сөз болып отырғанын
куәландырады. Олардың әрқайсысы түсіндірулердің бегілі бір жиынтығы арқылы
сипатталады. [8]
Мұндай анализді біз ауытқушылық ретінде жасадық, оның себебі, мынада.
Азаматтық құқықта зиян келтірудің алдын алу туралы жаңа норма көзделген
(918-бап). Іс--әрекеттердің құқық қайшылығының оның заңдылығынан бөліп
қарастыру зиян келтірудің алдын алу үшін тәжірибелік маңызға ие.
Аталған норманы қабылдау деликтілік құқықтың кеңейетіндігінін нышаны
болып табылады. Енді, деликтілік құқық жасалып қойған құқық бұзушылықтарға
заңнамалық реакция білдіру құралдарын ғана емес сондай-ақ потенциалды құқық
бұзушылықтарға ықпал ету құрамдарын да қамтиды.
Егер адамдардың іс-әрекеттері болашақта зиян келтіру қаупін тудыратын
болса. онда бұл іс-әрекеттеріне тиым салу туралы талап қоюға зиян
келтірудін алдын алуға бағытталған талап-арызға негіз бола алады.
Әрине, мұндай талап-арызды кою кезінде іс-әрекетпен (әрекетсіз-дікпен)
зиян келтірілу міндетті емес болып табылады.
Бұл талап келтірілген зиянды өтеу туралы талап-арызбен бірге қойылуы
мүмкін. Кейбір жағдайларда адамдар (басым жағдайларда бұл кәсіпкерлер)
зиянды өтегеннен кейін, өздеріне тиесілі кәсіпорындардың, құрылымдардын
қызметін, өзге де өндірістік қызметті жалғастыра береді, ол өз кезегінде
зиян келтіруді де жалғастыруы немесе жаңа зиян келтіру мен қауіп төндіруі
мүмкін, сот мұндай жағдайларда жауапкерді зиянды өтеумен қатар тиісті
кызметті тоқтауға міндеттеуте тиіс.
Кейбір жағдайларда тұлғаның тиым салуға арызданып отырған қызметтің
әлеуметгік манызын ескере отырып, сот оның талап-арызын қанағаттандырудан
да бас тартуы мүмкін. Егер субъектінің кызметінде заңнаманы бұзу орын алып
отырса, мұндай бас тарту негізсіз деп танылады. Сот, егер бұл оны алып
отырса, заңнаманы бұзумен жүзегс асырылып отырған іс-әрекеттерге тиым
салуға тиіс.
Талап-арызын қанағаттандырудан бас тартылған субъект өзіне келтірілген
зиянды өтеуді талап ету құқығынан алдағы уакытта айрылмайды.
Зиян азаматтық құқықта материалдық немесе материалдық емес игілікті (адам
өмірі, денсаулығы) кеміту (жою) арқылы бағаланады. [9]
Кейбір жағдайда жеке мүліктік емес игілікгі кеміту тікелей құқық бұзушы
мен жәбірленуші арасында зиян келтіруден туындайтын міндеттемелік құқықтық
қатынасқа себепші болады, басқаша айтқанда, жеке мүліктік емес игілікті
кеміту кредитор тұлғасымсн тікелей байланысты (мысалға ар-намысты қорлаған
кезде). Егер де азамат қайтыс болса бұл жағдайда біз оның жеке мүліктік
емес игілігін жою туралы айтатынымызға қарамастан, адам өмірі қандай болып
табылады, деликтілік міндеттеме басқа тұлғаның шығындарына немесе
жоғалтылған мазмұнына қатысты пайда болады.
Осындай мүмкіндікті ескере отырып автор зиян туралы өз анықтамасын ұсынып
отыр. Зиян - бұл белгілі бір көлемде және заңмен көзделген тәсілдермен онын
салдарын жоюды немесе өтеуді талап ету құқығын белгілі бір тұлғаларға
беретін, материалдық немесе материалдық емес игіліктерді кемітуден көрініс
тапқан құқық бұзушылықтың жағымсыз салдары. Бұл анықтама, егер олар
біреудің құқыққа кайшы іс-әрекеттерінің салдарынан орын алса, тұлғаның
мүліктік немесе мүліктік емес аяларындағы жағымсыз өзгерістерге заңнамалық
реакцияны сипаттайды.
Зиян азаматты құқықта мүліктік және мүліктік емес деп бөлінеді. Өтемеуге
жататын зиян нақты залал түсінігімен біріктіріле отырып, мүліктің
бүлінуінен, жойылуынан келтірілген шығындардан көрініс табады (ҚР АК 9-
бап, 4-т).
Сондай-ақ зиян кұрамына жәбірленушінін дағдылы айналым жағдайында алуына
болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айырылып қалған пайдада кіреді.
Айырылып қалған пайда деп жоспарланған табысты ғана емес, сондай-ақ
бүлінген мүліктен нәтижелер төл түрінде алынуы мүмкін болған табиғи
өсімдерді де тусінген жөн.
Басым жағдайда нақты залал тікелей бастапқы зиян бола отырып айқын
көрінеді. Бірақ ол жанама түрдег кейінгі зиян ретінде де көрініс беруі
мүмкін. [10]
Зиян адам өмірі, оның денсаулығы, ар-намысы, іскерлік беделі, жеке
өндіріс кол сұғушылық жеке және отбасылық құпия сиякты игіліктер бойынша
туындайтын жеке мүліктік емес құқықтарды бұзатын сондай-ақ атауға, өзіндік
бейнеленуіне және басқа да материалдық емес игіліктерге деген құқықтар
бұзылған кездегі құқыққа қайшы іс әрекеттердің салдары болуы мүмкін.
Денсаулықты зақымдаумен, адам өмірін айырумен келтірілген зиян еңбек
ақыны, заңды тұлғаны құрумен немесе құрусыз жеке кәсіпкерлік қызметтен
түсетін табысты жоғалтудан мүліктік залал түрінде де көрініс табуы мүмкін.
Бұл орайда мүліктік зиянның құрамына емделуіге, күтімге, тамақтануға,
протездеуге, көлік құралдарын алуға, жерлеуге және т.б. кеткен шығындар
кіретін болады.
Сонымен денсаулықты зақымдаумен келтірілген зиян белгілі бір бөлігінде
нақты мүліктік залал болып табылады, бірак ол алынбай қалған пайда
нысанында да көрініс табуы мүмкін.
Мүмкін емес зиян деп қол сұғылатын объектіге қарамастан мүліктік емес
зиян түсініледі. Яғни моральдық зиян жеке және заңды тұлғалардың мүлкіне де
және субъектілердің жеке мүліктік емес игіліктерімен құқықтарына да қол
сұғушылықтың салдары болуы мүмкін.
Себепті байланыс - бұл азаматтық құқық бұзушылыктың элементі. Соған
сүйене отырым деликтілік құқық нормаларын қолданатын субъектілер құқықтық
және іс жүзінде көзкарастар тұрғысынан зиянның туындаған құқыққа қайшы
салдары, тұлғанын жауапкершілікке тарту көзделіп отырған дәл сол іс-
әрекеттердін мәтижесі екендігі туралы негізделген қорытынды жасайды.
Себепті байланыс объективті категория. Бірақ ол белгілі бір материалдық
көрініске ие емес, сондықтан оның болу болмауы мен сипаты деликтілік және
соған орай туындайтын іс жүргізушілік құқықтық қатынастар қатысушыларының
субъективтік танымы арқылы анықталады. Әрине, деликтінің басқа да қырлары
тіпті іс жүзіндегі шынайылықтың кез келген жағдайы белгілі бір шамада
субъективтік тұрғыдан бағаламатындығын айта кеткен жөн, бірақ себепті
байланысты бағалаудың мүмкін болағын субъективизациясыныц дәрежесі елеулі
түрдс жоғары. Бұл оның ерекшеліктеріне байланысты.
Себепті байланыс, біздің ойымызша, екі түрлі маңызға ие. Біріншіден, ол
жауапкершілікті сол бір немесе өзге тұлғаға жүктеу мүмкіндігі туралы
қорытынды жасауға көмектеседі. Екінші жағынан себеп-сал байланысы зиянды
өтеу шектерін белгілеуге мүмкіндік беретін объекивті критерийі болып
табылады. [11]
Қойылған міндеттердін екіншісін шешу үшін себепті байланысты ескеру
кезіеде тұрған мәселенің мәнісі мынада: субъектіге жауапкершілік жүктеу
үшін құқыққа қайшы іс-әрекетпен туындаған нәтиженің зерттеліп отырған себеп-
сал байланыстары ықпалының шынайлылық дәрежесін қандай шектерге дейін
мойындау жеткілікті болады.
Өкінішке карай. біздің соттарымыздың тәжірибесінде және жұмыстардың соңғы
жылдарында аталған мәселеге ерекше көңіл бөлу кажеттілігі байқалмайды.
Қазіргі уакытта себеп-сал байланысының екі теориясында қолдану орынды
болып табылады. Олардың бірі "қажетті жағдай" теориясы немесе "эквивалентті
себеп-сал байланысы деген атауға ие. Бұ теорияның себеп-сал байланысын
анықтау туралы бастапқы ережесі мына формулада бекітілген: егер себеп
болмаса, онда нәтиже де шығарылмауға тиіс. Эквивалентті себеп-сал байланысы
теориясының авторлары - Гомас Гобс мен Бури. [12]
Аталған теория кеңестік азаматтық құқык теориясында кажетті себеп-сал
байланысы теориясы деп аталған. Бірақ кеңестік кезеңніц авторлары екі
теория-ның тупкілікті түрде бір-бірінен ерекшеленетінін әр уақытта айтып
отырған болатын.
Идеологиялык ықпал етуден басталғаннан кейінгі қазіргі таңда бізге
эквивалентті себеп-сал теориясы тиімдірек әрі сенімді екені айқын.
Аталған теорияда айтылған себеп-сал байланысын айкын көрсететін бір
мысалды сот тәжірибесінен алайық. Бұрын сотталған Е: деген азамат 7 наурыз
1996 жылы Балқаш қаласының Ленин көшесіндс орналасқан "Юбилейный"
мейрамханасының жанынан өтіп бара жатты. Оған қарама қарсы жактан белгісіз
С. деген азамат келе жатты. Олар бір біріне жакындағанда Е. бұзақылық
ниетпен оны төбелеске итермелеу үшін С. деген азаматты себепсізден итеріп
жібереді. Төбелес барысында Е. қалтасынан бүктемелі пышақ алып шығып,
онымен С.-тің ішіне соққы жасайды. Сот медициналық сараптама актісінің
неғізінде жасалған сот қорытындысына сәйкес. Он екі қабырға аясында кіру
жарақатымен іш қарынды тесіп, кесу аркылы кіру жарақаты түрінде алынған
зақым ауыр жаракаттың қатарына жатады және адам өліміне алып келумен
тікелей себеп-сал байланысында болып табылады. [13]
Себеп-сал байланысын анықтау барлык жағдайларда онай емес. Осыған орай
оның тағы бір теориясын пайдалану ұсынылады. Ол теория бара-бар немесе
теңбе- тең себеп-сал байланысы теориясы деп аталады. Оғаи сәйкес зиян
үшін жауапкершілік, егер құқық бұзушылық іс жүзінде келтірілгенге
қарағанда, зияннның пайда болу мүмкіндігін елеулі түрде арттырып жіберсе
туындауға тиіс. Егер құқық бұзушылық іс-әрекеттері мән-жайдың қатыпты
барысы тұрғысынан қарағанда зиянның пайда болуына еш маңызға ие болмаса
және зиянның пайда болуына әдеттен тыс және бөтен іс-әрекеттердің
нәтижесінде себепті болса, онда жауапкершілік туындамайды. [14]
Азаматтық құқық бұзушылық кұрамының соңғы элементі - кінә. Қылмыстық
қүқық теориясындағыдай азаматтық құқық теориясында да ол дәстүрлі түрде
өзінің құқықка қайшы тәртібі мен оның құкыққа қайшы нәтижесіне субъектінің
психикалық қатысы ретінде қарастырылған.
Қазіргі таңда азаматтық құқықта кінә түсінігі біршама өзгерген. Қазір
объективтік жүктеу деген түсінік қолданылады. Азаматтық кодекстің 359-
бабына сәйкес егер құқық бұзушы мінедеттеменің бұзылуына жол бермеу үшін
өзіне қатысты шаралардың барлығын қолданбаса ол кінәлі деп танылады.
Деликтілік міндеттемелерге қатысты кінәні осылайша түсіндіру толық емес боп
көрінеді. Деликтілік азаматтық-құкықтык жауапкершілікті қолдану үшін
кінәнің дәстүрлі түсінігінде естен шығармаған жөн. Алайда тұлғаның өзінің
құқыққа қайшы іс-әрекеттерімен оның нәтижесіне қасақана немесе абайсыздық
нысанындағы психикалық қатысы, егер екі тараптың да кінәлігі туралы сөз
болып отырмаса, жауапкершілік мөлшеріне әсер етпейтіндігін ұмытпаған жөн.
[15]
Азаматтық-құкықтық жауапкершілік жүктелгеи кезде жәбірленген тараптық
кінәлігі ескеріледі. Жәбірленушінің теріс пиғылының салдарынан туындаған
зиян өтелуге жатпайды.
Егер жәбірленушінің өзінің өрескел абайсыздығы зиянның пайда болуына
немесе ұлғаюына себеп болса, жәбірленуші мен зиян келтіруші кінәсінің
дәрежесіне карай өтеу мелшері азайтылуға тиіс.
Жәбірленуші өрескел абайсыздық жасап, зиян келтірушінің кінәсі болмаған
жағдайда, оның жауапкершілігі кінәсіне қарамастан туындаған кезде егер заң
актілерінде өзгеше көзделмес, өтеу мөлшері азайтылуға тиіс немесе зиянды
өтеуден бас тартылуы мүмкін. Азаматтын өмірі мен денсаулығына зиян
келтірілген жағдайда зиянды өтеуден толық бас тартуға жол берілмейді.
Жәбірленушінің денсаулығына келтірілген зиянды өтеу кезінде
жәбірленушінің кінәсі ҚР АК 937-бабына сойкес қосымша шығындар бөлігінде
ескерілмейді. Азаматтың қайтыс болуы салдарынан асыраудан айырылған
тұлғаларға зиян өтелгенде, сондай-ақ оны жерлеуге кеткен шығындарды өтеу
кезінде жәбірленуші кінәсінің болуы маңызды болып табылмайды.
Кінәні (оның нысанын) ескерудің тағы бір жағдайын атап өтейік бұл жолы
біз зиян келтірушінің кінәсі туралы айтамыз (кінәні ескер зиян келтірушінің
мүліктік жағдайын ескерумен қатар жүзеге асырылады). ҚР АК 935-бабының 5-
тармағына сәйкес, зиян азаматпен келтірілген кезде оның нашар мүліктік
жағдайын ескере отырып сот адам келтірілген зиян үшін өндірілетін сома
мөлшерің азайта алады. Егер зиян тұлғамен қасақана келтірілсе, бұған жол
берілмейді.
Біз зиян келтіргені үшін туындайтын жауапкершіліктің жалпы шарттары болып
табылатын азаматтык құқық бұзушылық құрамының барлық төрт элементін
қарастырып өттік.
Жалпы негіздермен (шарттарымен) қатар жауапкершіліктің арнайы негіздері
(шарттары) да ажыратылады. Яғни мұнда азаматтық құқық бұзушылықтың
қысқартылған құрамы туралы сөз болып отыр. Әрекет етуші заңнамаға сәйкес
бірқатар жағдайларда кінәсіз жауапкершілік қолданылады. Оларды кейінірек
қарастырамыз. Азаматтық құқық бұзушылықтың құрамы тек үш элементтен ғана
құралатынын айта кеткен жөн. Олар: құқыққа қайшы іс-әрекет (әрекетсіздік)
зиян және іс-әрекетпен туындаған зиян арасындағы себеп сал байланысы.
Азаматтық құқық теориясында мынадай көзқарас бар: "кінәсіз келтірілген
зиянды өтеу міндетін жүктеу тұлгаға азаматтық құқықтық жауапкершілік
шарасын қолдану ретінде бағаланбауға тиіс. Біздің ойымызша мұнда бәрібір
жауапкершілік туралы сөз болып отыр.
Басқа адамдардың іс-әрекеттерімен келтірілген зиянды өтеу міндетін жүктеу
жауапкершілік ретінде шартты түрде карастырылады. Бұл жәбірленуші тараптың
мүдделеріне сүйене отырып анықталатын зиянды өтеу туралы мәселені шешудің
мәжбүрлі тәсілі. Мысалы, сот, прокуратура, тергеу және анықтау органдарынын
кінәсіз іс-әрекеттері үшін сондай-ақ олармен КР АК 923-бабында аталкан іс-
әрекеттерді жасаумен зиян келтіріргенде мемлекет жауапкершілігі туралы сөз
болғанда.
Енді деликтілік құқық аясында зиянды өтеу жөніндегі мімдеттемелердін
ерекше бір түрі пайда болғанын атап өткен жөн. Ол әзірге түпкілікті түрде
рәсімделген жоқ. Бұл міндеттемелерді заңды іс-әрекеттермен келтірілген
зиянды өтеу жөніндегі міндеттемелер деп атауға болады. Атап айтқанда, аса
кажеттілік жағдайда, мәжбүрлену кезінде, адамды ұстау кезінде және т.с.с.
келтірілген зиянды өтеу қырларын атауға болады. Яғни іс-әрекеттін құқыққа
қайшылығы зиянды өтеу бойынша, міндеттемені жүктеу үшін барлық жағдайда
міндетті шарт болып табылмайды. Аталған жағдайларға ұқсас сәттерде зиянды
өтеу міндетін жүктеу де зиян келтірілген тұлғалардын көңіл бөлуге тұрарлық
мүдделерін қамтамасыз ету мақсатымен жасалады.
Егер зиян қажетті қорғану жағдайында келтірілсе, субъектілер оны өтеуден
босатылытыны сөзсіз ( ҚР АК 919-бап). Қажетті қорғану кезінде қорғанушының
заңды іс-әрекеттері орын алады. Бұған қоса мүддесіне зиян келтірілетін
субъектінің құқыққа қайшы әрекетіне катар орын алады. Көріп отырғанымыздай,
зиянды өтеу (одан бас тарту) туралы мәселе тағы да құқықтық қатынастың
катысушылары мүдделерінің ара катысына сүйене отырып шешіледі.
Сондай-ақ назарға қажетті қорғанысқа деген құқықты қамтамасыз етудің
әлеуметтік маңыздылығы алынады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сот
пленумынын 23-желтоқсан 1994 жылғы Азаматтардын өмірі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz