Медициналық мәтіндерді аудару
Кіріспе ... ... ... 3
І Медициналық мәтіндерді аудару ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Аудармашының жалған досы ... ... ... ... ... 4
1.2. Сөз мағынасының өзгеруі (мутация) ... ... ... ... 7
ІІ Ағылшынша медициналық қысқартулардың ерекшеліктері мен қиыншылықтары ... ..14
2.1. Аббревиатураның 3 ірі тобы (графикалық, лексикалық, синтаксистік) ... ...16
2.2. Акроним, оның негізгі 3 тенденциясы ... ... ... .18
2.3. Апокопалық қысқарту ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... .24
Қолданылған әдебиеттер
І Медициналық мәтіндерді аудару ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Аудармашының жалған досы ... ... ... ... ... 4
1.2. Сөз мағынасының өзгеруі (мутация) ... ... ... ... 7
ІІ Ағылшынша медициналық қысқартулардың ерекшеліктері мен қиыншылықтары ... ..14
2.1. Аббревиатураның 3 ірі тобы (графикалық, лексикалық, синтаксистік) ... ...16
2.2. Акроним, оның негізгі 3 тенденциясы ... ... ... .18
2.3. Апокопалық қысқарту ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... .24
Қолданылған әдебиеттер
Табиғатта бір ғана жақты зат та, құбылыс та жоқ. Бұған келіссек, біз аударма деп жүрген ұғымда қатып қалған, қасаң тұрақтылық болмаса керек. аударманы қарым-қатынас құралы дей отырып, біз одан өзге тілдегі хабарларды (ақпаратты) осы тілге жеткізудің әр түрлі тәсілдерін, амалдарын, қалыптарын, түрлері мен пішіндерін күтуіміз керек. Өйткені қарым-қатынас ешқандай стандарттық қалыпқа көнбейді. Мұндай жағдайда басты мақсат - өзге тілдегі айтылған/жазылған ақпаратты мүмкіндігінше түсіну, байыптау, парықтау. Мұнан шығатыны – тілден тыс адам жоқ, адамнан тыс тіл жоқ, ал адам болса, оның негізгі бір қыры – қоғамдық қарым-қатынастардың жиынтығы екендігі. Ал аралық дәнекер арқылы қарым-қатынас жасау – ұлтаралық қажеттілік. Осы айтылған ойлар тұрғысынан келсек, аудармаға оның қоғам тағайындаған қызметі жағынан, коммуникативтік мәнділігінің мөлшері жағынан да анықтама беруге тура келеді. Өйткені жақсы аудару үшін екі тілді білу жеткіліксіз. Ол үшін табиғаты күрделі, қайшылықты аударма заңдылықтарын білу керек, аударма мен аудармашыға қоғам тарапынан қойылып отырған талаптарды білу қажет.
Аударма теориясының міндеті – түпнұсқа мен аударманың арақатынасын анықтау, белгілі бір әдісті, форманы неге таңдап алып қолданғанын түсіндіру, ғылыми айғақтарға сүйеніп аударманың жекелеген жайттарын бақылаудан туған нәтижелерді қорыту, аударма жүзесіне көмектесу. Аударма предметінің объективтілігі сонда, ол – аударманың нақты мүмкіндіктерін анықтайды, басқаша айтқанда, аударма төңірегінде не бар екенін көрсетіп береді. Бірақ аударма болашағында не болатынын болжамайды, екінші сөзбен айтқанда, оның жүйелеуші, жалпылап қорытушы сипаты бар, алдын ала сәуегейлену – аударма теориясына жат құбылыс. Мұнымен қатар аударма теориясының белгілі бір ғылыми ұғымдары, санаттары бар, олар белгілі бір нақты жағдайға байланысты үзінді түрінде айтылған ойлар емес, жүйелі түрде айналымда қолданылып отыратын санаттар.
Аударма теориясының міндеті – түпнұсқа мен аударманың арақатынасын анықтау, белгілі бір әдісті, форманы неге таңдап алып қолданғанын түсіндіру, ғылыми айғақтарға сүйеніп аударманың жекелеген жайттарын бақылаудан туған нәтижелерді қорыту, аударма жүзесіне көмектесу. Аударма предметінің объективтілігі сонда, ол – аударманың нақты мүмкіндіктерін анықтайды, басқаша айтқанда, аударма төңірегінде не бар екенін көрсетіп береді. Бірақ аударма болашағында не болатынын болжамайды, екінші сөзбен айтқанда, оның жүйелеуші, жалпылап қорытушы сипаты бар, алдын ала сәуегейлену – аударма теориясына жат құбылыс. Мұнымен қатар аударма теориясының белгілі бір ғылыми ұғымдары, санаттары бар, олар белгілі бір нақты жағдайға байланысты үзінді түрінде айтылған ойлар емес, жүйелі түрде айналымда қолданылып отыратын санаттар.
1. Балишин С.И. О сокращениях в подъязыке медицины (на материале английского языка) // Разновидности и жанры научной прозы7 Лингвостилистические особенности. – М., 1989.
2. Галкина Е.Н. перевод аббревиатур и акронимов на русский язык. // Россия и Запад: диалог культур. – М., 1996.
3. Гончаров Б.А. К вопросу о типологии и переводе сокращений в англоязычной научнотехнической литературе. // теория и практика перевода. – Киев, 1991. – Вып.17. – с. 143 – 151.
4. Ступин Л.П. Аббревиатуры и проблема их включения в толковые словари. // Вопр. Теории и истории языка. – Л., 1963. – с.291.5. Hughes H.K. Dictonary of Abbreviations in Medicine and the Health Sciences. – Lexington, 1977.6. Hukill P.B. The Spoken Language of Medicine: Agrot, Slang, Cant. // American Speech. 1961. Vol.36, №2, Р.145.
5. В. Франк. Орысша – ағылшынша – қазақша пәндік – тақырыптық сөздік. – Алматы., 2003.
6. Жақыпов Ж.А. Аударматануды аңдату. – Астана., 2004.
7. Интернет жүйесіндегі: google.ru; yandex.ru.
2. Галкина Е.Н. перевод аббревиатур и акронимов на русский язык. // Россия и Запад: диалог культур. – М., 1996.
3. Гончаров Б.А. К вопросу о типологии и переводе сокращений в англоязычной научнотехнической литературе. // теория и практика перевода. – Киев, 1991. – Вып.17. – с. 143 – 151.
4. Ступин Л.П. Аббревиатуры и проблема их включения в толковые словари. // Вопр. Теории и истории языка. – Л., 1963. – с.291.5. Hughes H.K. Dictonary of Abbreviations in Medicine and the Health Sciences. – Lexington, 1977.6. Hukill P.B. The Spoken Language of Medicine: Agrot, Slang, Cant. // American Speech. 1961. Vol.36, №2, Р.145.
5. В. Франк. Орысша – ағылшынша – қазақша пәндік – тақырыптық сөздік. – Алматы., 2003.
6. Жақыпов Ж.А. Аударматануды аңдату. – Астана., 2004.
7. Интернет жүйесіндегі: google.ru; yandex.ru.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Медициналық мәтіндерді аудару ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Аудармашының жалған
досы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...4
1.2. Сөз мағынасының өзгеруі
(мутация) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ Ағылшынша медициналық қысқартулардың ерекшеліктері мен
қиыншылықтары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1. Аббревиатураның 3 ірі тобы (графикалық, лексикалық,
синтаксистік) ... ...16
2.2. Акроним, оның негізгі 3
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.3. Апокопалық
қысқарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .25
Кіріспе
Табиғатта бір ғана жақты зат та, құбылыс та жоқ. Бұған келіссек, біз
аударма деп жүрген ұғымда қатып қалған, қасаң тұрақтылық болмаса керек.
аударманы қарым-қатынас құралы дей отырып, біз одан өзге тілдегі хабарларды
(ақпаратты) осы тілге жеткізудің әр түрлі тәсілдерін, амалдарын,
қалыптарын, түрлері мен пішіндерін күтуіміз керек. Өйткені қарым-қатынас
ешқандай стандарттық қалыпқа көнбейді. Мұндай жағдайда басты мақсат - өзге
тілдегі айтылғанжазылған ақпаратты мүмкіндігінше түсіну, байыптау,
парықтау. Мұнан шығатыны – тілден тыс адам жоқ, адамнан тыс тіл жоқ, ал
адам болса, оның негізгі бір қыры – қоғамдық қарым-қатынастардың жиынтығы
екендігі. Ал аралық дәнекер арқылы қарым-қатынас жасау – ұлтаралық
қажеттілік. Осы айтылған ойлар тұрғысынан келсек, аудармаға оның қоғам
тағайындаған қызметі жағынан, коммуникативтік мәнділігінің мөлшері жағынан
да анықтама беруге тура келеді. Өйткені жақсы аудару үшін екі тілді білу
жеткіліксіз. Ол үшін табиғаты күрделі, қайшылықты аударма заңдылықтарын
білу керек, аударма мен аудармашыға қоғам тарапынан қойылып отырған
талаптарды білу қажет.
Аударма теориясының міндеті – түпнұсқа мен аударманың арақатынасын
анықтау, белгілі бір әдісті, форманы неге таңдап алып қолданғанын
түсіндіру, ғылыми айғақтарға сүйеніп аударманың жекелеген жайттарын
бақылаудан туған нәтижелерді қорыту, аударма жүзесіне көмектесу. Аударма
предметінің объективтілігі сонда, ол – аударманың нақты мүмкіндіктерін
анықтайды, басқаша айтқанда, аударма төңірегінде не бар екенін көрсетіп
береді. Бірақ аударма болашағында не болатынын болжамайды, екінші сөзбен
айтқанда, оның жүйелеуші, жалпылап қорытушы сипаты бар, алдын ала
сәуегейлену – аударма теориясына жат құбылыс. Мұнымен қатар аударма
теориясының белгілі бір ғылыми ұғымдары, санаттары бар, олар белгілі бір
нақты жағдайға байланысты үзінді түрінде айтылған ойлар емес, жүйелі түрде
айналымда қолданылып отыратын санаттар.
Аударма теориясының жүзелік маңызы сол, ол аудармашының өз бетімен
субъективтік жолмен тілге, ойға еркіншілік, қаттырақ айтсақ, қиянат жасауын
мейілінше шектейтін объектіивті, ғылыми негізделген ұстанымдардың
қажеттілігін көрсетіп береді. Аударма теориясының бұл қызметі объектівті
қажеттіліктен туады, өйткені кез келген сыни-шығармашылдық іс өзінің
белгілі бір заңдылықтарын айқындауды, теориялық қорытындылауды қажет етеді.
Бұл неғұрлым кең көлемді қорытындылар, пайымдаулар жасауға, оны басқа
көптеген жағдайларға, сәттерге бірден қолдануға, жұмыстың ретсіздігін,
жүйесіздігін оңдауға, қиындықтарды еңсеруге мүмкіндік береді.
1. Медициналық мәтіндерді аудару ерекшеліктері
Аудармашыдан негізгі талап ететіндер – толықтылық және нақтылық.
Автордың бірде-бір сөзі қалып не бұрыс аударылмауы керек. бірақ бұндай
дәрежеге қалай жетуге болады? Бұл курстық жұмыста көптеген аудармашылар
кездестірген не өздері жіберіп алған бірталай қателіктер жиналып
қарастырылған. Барлық мысалдар шынайы аудармадан алынған.
1.1 Аудармашының жалған досы
Аудармашының жалған достары дегеніміз – шет тіліндегі сөздер орыс
қазақ тіліндегі сөзбен дыбысталуы жағынан бірдей болып келеді, бірақ
мағынасы әр түрлі сөздер. Оларды ажырата білу керек. Олар өте көп емес.
Бірақ медициналық салада өте жиі кездесіп тұрады.
Бірнеше мысалдар қарастырайық:
– Conductor – кондуктор деп емес, дирижер деп аударылады.
– Dutch – датчанин деп емес, голландық деп аударылады.
– Caucasian – кавказец емес, ақ адам деп аударылады.
Медицина саласына келетін болсақ:
– Cellulitis – біздің ойымызға бірден целлюлит деген ой келеді,
дегенімен бұл сөздің аудармасы флегмона.
– Potent pathogen (бактерия жайында) – потенциалды деп аударылмайды,
мықты, күшті патоген, яғни қарапайым патоген деп аударылады.
– Symptomatic – тек белгілік (симптоматикалық) деген мағынаны білдіріп
қоймайды, сонымен қатар клиникалық көрініспен деген мағынасы бар.
Мысалы: symptomatic hypertension – белгілік қызылтамыр гипертониясы деп
емес, клиникалық көзіністегі қызылтамыр гипертониясы деп аударылады.
Бірақ symptomatic therapy – белгілік терапия деп аударылады.
Тағы бірнеше мысалдар қарастырайық:
– This [spondylolisthesis] is believed to result from fracture of the
neural arch shortly after birth, although it rarely becomes
symptomatic until later in life; the average age of patient’s seeking
treatment is 35 years.
Спондилолиз доғаның ерте жаста сынғанынан пайда болады, дегенімен
клиникалық көріністе ол 35 жаста пайда болады.
– Acute symptomatic hypo calcemia with significiant symptoms suchas as
seizures or cardiac arrhyzhmia
Белгілік өткір гипокальцемия (талып қалу және жүрек қағысының өзгеруі)
– Transfusions may be necessary in acute settings or in chronic
hemolytic states marked by severe symptomatic anemia.
Қан айналымы өткір массивті гимолиз және ауыр анемиялық үнемі геомолиз
кезінде көрінеді.
Тағы бір мысал.
Foods high in pureness (swutbre anchovies, sardines, liver and kidney)
should be avoided. Қалай аударамыз. Сөздікке сүйене отырып anchovies –
шынымен анчоус деп аударылатынына көзіміз жетті.
Сонымен, пуринаға бай (ұн қосылған тәттілер, анчоустар, бауыр, бүйрек)
тағамдарын қолдануға болмайды. Бірақ ұн қосылған тәттілерде ұн қайдан
болсын? Тағы да сөздікке сүйене отырып, sweetbreads деген сөздің – тәтті
ет деген мағынасын таптық.
Аудармашының жалған достары медицина саласында өте көп таралған.
Қарапайым мысал келтіретін болсақ – cystic fibrosis. Бұл – кистозды
фиброз емес, керісінше – муковисциоз деп аударылады. Аудармашының жалған
достарына қарағанда бұл нақты бір сөзді емес, қандай да бір мәтіндерді
білдіреді. Адам баласы ешқашан кистозды фиброз дегенді естіген емес,
дегенімен бәрін білу мүмкін емес. Тек мұндай ауруларды бар-жоғын біліп алу
қажет.
Тағы мысалдар.
The most common cause of vitamin B12 deficiency is pernicious anemia.
В12 витаминінің жетіспеуі пернициозды анемияға әкеліп соғады.
(Пернициозды анемияның пайда болуы В12 витаминінің жетіспеуінен).
Бұл аударма майлы май тәріздес аударылған, себебі В12 деп отырғанымыз
ол – пернициозды анемия. Ал ағылшын тіліндегі pernicious anemia сөзі –
аутоимунды гастрит деп аударылады. Сонымен дұрыс аударма былай болады:
Аутоимунды гастрит В12 витаминінің жетіспеуінен пайда болады.
In many the CMV infection remains sub clinical; in others it may result
in fever, infectious mononucleosis or pheumonitis.
Цитомегаловирусты жұқпаның белгісі әр түрлі: безгек, жұқпалы мононуклеоз,
цитомегаловирусты пневмония болуы мүмкін.
Жұқпалы мононуклеоз – цитоломегавирусты жұқпаның болуы. Әрине ондай да
болуы мүмкін. Бірақ шын мәнінде infections mononucleous тек қандай да бір
ауруды білдіріп қана қоймай, сонымен қатар белгілі, яғни қан құрамында
атипикалық (атипичный) мононуклеардың пайда болуы.
Жауыз мәтіндерге тағы екі мысал келтірейік:
Nephritic syndrome – нефротикалық синдром (протеинурия+гипоальбуминемия)
және липоидты нефроз ауруы. Кейде nephrotic syndrome бір абзацта екі
мағынаға ие болады.
Mediterranean fever – бұл бруцеллез және уақытша ауру.
Аудармашының қасы
Тағы бір жайт айта кететін болсақ, ағылшын тіліндегі сөздердің жазылуы
орыс қазақ тіліндегі әріптермен сәйкес келеді. Бұндай аудармашының қастары
жиі кездесіп тұрады және кеңінен таралған. Мысалы: пул, паттерн, обсессия.
Бұл сөздердің мағыналарын жеткізу мүмкін емес, себебі олар нақтылықты қажет
етеді. Шын мәніне келетін болсақ , бұл тек қана өз тілі мен ағылшын
тілінде мәтіндерді дұрыс жетік білмеуде. Бұл сөз тек тілде терең
қалыптасқан жағдайда ғана дұрыс жеткізіледі.
Мысалдарға тоқталайық:
– Pool сөзіне келетін болсақ, көп жағдайларда бұл сөзді сөйлем
мағыналы болу үшін алып тастауға да болады. Ішкіторлы кальция пулы мен
ішкіторлы кальция арасында ешқандай айырмашылық жоқ.
– Total-body pool of vitamin C varies from 1.5 to 3g.
Адам ағзасында С витамині шамамен 1,5-3,0г.
– Catecholamines maintain blood pressure by decreasing the volume of
the vascular space and by mobilizing intravascular fluid from
peripheral tissues to the central pool.
Катехоламинді алып тастау сауыт арнасының сыйымдылығының төмендеуіне,
ішлі сауыт сұйықтығын периферикалық сауыттан орталыққа реттеуіне әкеліп
соғады, сонда артериалды қысым жақсарады.
Паттерн
– The respiratory pattern is helpful in localizing and, in certain
instances, determining the nature of the process
Адам дем алысына қарап локализацияны, кейде дерттану процестің
мінездемесін анықтауға болады.
– Irregular sleep-wake pattern
Сергек айналымы үнемілігінің бұзылуы.
– The barium enema may reveal a narrow aganglioninc segment with a
dilated colon above. (In the immediate neonatal period, this typical
pattern may be absent.)
Ирригоскопия.
Жаралы жер тарылып, ал ішектің үстінгі бөлігі кеңейеді. (Жаңа туған
нәрестеде бұл белгі сирек кездеседі.)
Скрининг сөзі кеңінен таралған. Бірақ бұл мәтіннің аса қажеті жоқ. Жалпы
screening сөзінің қандай мағына беретінін қарастырайық. Алдымен бұл бір
нақты ауруға қаіпсіздік пен жоғары сезімталдықты қолданудуң амалы. Яғни
қаралу не алдын алу (мысалы рак ауруы). Скринингқа дейін Кеңес одағында
флюорография өткізілген. Келесі бір мағынасы – науқас адамға бірнеше талдау
жасау (әсіресе комада жатқан науқастың неден уланғанын анықтау). Бұндай
жағдайда ол – токсикологиялық зерттеу деп аталады. Ақырында, көптеген
жағдайда screening сөзі – анықтау әдісі, талдау деген мағыналарды
білдіреді. Сонымен, біз сөздің сөзбе-сөз аударылғанын емес, керісінше
жағдайға байланысты қандай да бір түсінікпен аударылғанын көріп отырмыз.
To document. Бұл ағылшын сөзі мүлдем басқа мағынамен аударылады.
Көбінесе, дәлелдеу, көндіру не айқындау, анықтау мағыналарына ие. Тағы бір
мағынасы – жазып алу, суретке түсіру.
– The life history of congenital nevomelanocytic nevi is not
documented, but they have been observed in elderly persons, an age
when acquired nevomelanocytic nevi have disappeared.
Туа біткен менді әлі ешкім толық зерттемеген. Тек кейде оларды қарт
кісілерден табады, яғни мендер енді-енді жоғала бастаған кезде.
– Endoscopy documents esophageal and or tracheobronchial candidiasis.
Эндоскопия асқазан, кеңірдек және ауатамырды анықтайды.
– Second episodes of varicella have been documented but are rare.
Шешек ауруының қайталануы өте сирек кездеседі.
Effective деген ағылшын эффективті деп аударуға асықпаған жөн. Эффективті
сөзінің еш зияны жоқ (медицина саласына бұл сөз латын тілінен еңген)
дегенімен, бұл сөз бірнеше рет қайталануы мүмкін: Түнде қуық ұстау емінің
бір түрі – ым қолдану өте тиімді. Жатар алдында сұық ішпеу тиімді емес.
Бірақ: Түнде қуық ұстаудың жақсы емі – ым жасау. Жатар алдында сұйық ішпеу
пайдасыз деген дұрысырақ болмай ма? Күсті арнайы пилкамен ұқыпты алып
тасату өте тимді дегенімен, қысқасы: Күсті арнайы пилка ұқыпты алып
тастайды.
1.2 Сөз мағынасының өзгеруі (мутация)
Ең қызығы, ағылшын тіліндегі сөздер жиі сөздіктен тыс мағынаға ие болады,
яғни мағынасын өзгертіп отырады. Мысалы: довлеть деген орыс тіліндегі сөз
угнетать дегенді емес, быть достаточным дегенді білдіреді. ХІХ ғасырдың
өзінде презрительный деген сөз презренный дегенді, ал пустынный -
одинокий дегенді білдірген.
Мысалдар қарастырайық.
Blood is not routinely tested for this virus because CMV infection is
endemic in the United States.
АҚШ-та цитомегаловирусты жұқпа – эндомикалық болып табылады, сондықтан
цитомегаловирусқа берілген донорлық қан тексерілмейді.
Бұл сөйлемді дұрыстап анықтаған жөн. Endemic сөзі толығымен эндемикалық
деген мағынаны білдіреді. Бірақ кейін бұл мәтін – demic жалғауынан
құралғаны анықталды, epidemic және pandemic, яғни кеңінен таралған деген
мағына. Шынымен де цитомегаловирусты жұқпа ауруы кеңінен таралып кеткен. in
the United States анықтамасы - әдеттегі америкоцентризмнің көрінісі. Бұндай
бағыттан адастыратын анықтамалармен не істеу қажет екенін кейінірек айта
өтерміз. Цитомегаловирусқа түскен қанды тексерудің қажеті жоқ, ол өзі
анықталады.
Endemic мәтіні басқа мағына беретін тағы бір мысалдар.
– Stapnylococcal skin disease is endemic throughout the world.
Стафилококосты тері ауруы барлық жерде кездеседі.
– The disease is endemic in many parts of the world where people are
crow deed together under conditions of poor hygiene.
Ауру халық үймелеген және ешқандай жағдай жасалмаған елдерде кеңінен
таралған.
– The disease is endemic in most countries and has a striking
predilection for young people between the ages of 15 and 20 years.
Ауру кеңінен таралған және көбінесе 15-20 жастар аралығындағы адамдарға
жұғады.
– Kuru, once endemic in part of Papua New Guinea, was spread mainly by
ingestion of ingested human brain tissue and is now rare.
Куру ауруы Папуа Жаңа Гвинейдің шағын ауданында кең таралған, ол куру
ауруы жұққан адам миын қолдану (қоректену) арқылы таралады, ал қазіргі
уақытта ол өте сирек кездеседі.
Мутацияға тағы бір мысал – сын есім logarithmic және сол сөзден шыққан
log-kill. Логарифмикалық тәуелділік жайлы емес, экспонциалды жайлы
айтылған (мүмкін оны тура аудару үшін экспонентке жиі жартылай логарифмдік
жүйедегі үйлесімді қолдануы қандай да бір роль атқарған болар). Көбінесе
бұл сөз тез, жылдам деген мағынаны білдіреді.
Сирек, арнайы мағына
– Individuals with agoraphobia hake an unusual fear of leaving home
alone.
Агорафобиямен ауыратын адамдар үйде жалғыз қалуға қорқады.
Бұл бір келеңсіз жағдай (не аудармашы leave пен live сөздерін шатастырып
алуы мүмкін, не leave – қалдыру деген сөзді қалу деп бұрыс аударуы
мүмкін).
Unusual сөзіне дұрыстап мән берейік. Үйден шыққан кезде әдеттегідей
қорқыныш бола ма? Болуы мүмкін емес. Сөздікте бұл сөздің керемет, ерекше
деген басқа мағыналары бар. Мысалы: a man of unusual ability – ерекше
қабілеті бар адам. Редактор unusual сөзін қажеті жоқ ақпарат деп, бұл
сөйлемді жай ғана: ауру адамдар үйден жалғыз шығуға қорқады деп
аударғанды жөн көрді. Бұл аударма толығымен ақталды: үйден шығар алдында
адамда тек қатты қорқыныш емес, кез келген қорқыныш болады. Бұл аурудың бір
белгісі.
Ағылшын-орысша медициналық сөздігінде elective сөзінің:
1. Элективті, сайлаулы;
2. Кепілдемелі, бірақ міндетті түрде емес, факультативті деген мағыналары
бар.
Сайлаулы сөзіне келетін болсақ, бұл жерде selective сөзімен шатастырып
алған, ал факультативті сөзі – мүлдем қате аударма. Жалпы elective –
жоспарлы (әдетте операция) дегенді білдіреді.
Сөз тіркесі және буын
Дәлме-дәл аударылған аударма барлық жағдайларда түсінікті бола бермейді.
Буынды дұрыс қоя білу ағылшын тілі мен орыс тілінде әр түрлі, бәрі сөз
тіркесіне байланысты. Ағылшын тіліне қарағанда орыс тілінде сөз тіркесін
еркін қолдануға болады. Бірақ оның еш қажеті жоқ дегенді білдірмейді.
Керісінше, дауыс ырғағымен буын түсіре алмайтын жазбаша сөйлемдерде ең
бастысы осыған назар аударылады. Сонымен, сөйлем мағыналы болу үшін сөз
тіркестерін ауыстыру қажет, тіпті ұсақ-түйектерге де көңіл бөлу керек.
Мысал
– The K+ intake of individuals on an average Western diet is
approximately 1mmolkgday, 90% of which is absorbeol by the GI tract.
Батыс елдеріндегі адамдарында тамақпен бірге келетінкалияның орташа
деңгейі 1мэквкгсүт құрайды, оның 90% ішекте сіңіріледі.
Ал қалғаны қай жерде сіңіріледі? Мүмкін асқазанда сіңірілетін шығар. Оның
қай жерде сіңірілетіні маңызды емес, маңыздысы қаншасы сіңіріледі. Дұрыс
аударма былай болуы мүмкін еді: ... орташа деңгейі 1мэквкгсүт, ал
мөлшердің 90% сіңіріліп кетеді. Мынаған көңіл бөлейік; түпнұсқада ішек деп
емес, асқазанды-ішек тракті деп берілген. Яғни асқазанды-ішек тракті
дегеннің орнына тек қана ішек деп аударамыз. Бұнымен мәселе шешілген
сияқты, бірақ тағы бір сұрақ туындайды. Неліктен автор by the GI tract
сөзін ерекшеледі. Мүмкін ол: Біздің асқазанды-ішек трактіміз 90%
сіңірмейді деп айтқалы тұрған шығар. Бұл әбден мүмкін. Ал аударма қандай
болу керек? Оқырман оны өзі шешер.
Тағы бір мысал
– When a patient’s condition is listed as critical, the family should
be informed by the physician to avoid misunderstanding.
Критикалық жағдай барысында дәрігер туыстарына түсінішпеушілік болмау
үшін хабарлау қажет.
Оқырман бұл аударманы тез қабылдап, түсінген сияқты. Бірақ, шын мәнінде
бұл аударма – жалған. Дұрыстап оқиық. Барлық туыстар науқас адаммен не
болып жатқанын біліп отырады, бірақ түсініспеушілік болмау үшін дегенді
қалай түсінуге болады? Яғни, кейін олар науқас адам неліктен мерт болғанына
таң қалмау үшін. Мүмкін автор науқастың жағдайын басқа біреулерге емес,
туыстарына айту керек екенін айтқысы келген болар. Шын мәніне келетін
болсақ, бұл жерде ең маңыздысы кім хабарлау керек, яғни дәрігер. Дәрігер
бұндай ауыр парызын ешкімгесеніп, тапсырмау керек. сонда бәрі де өз орнында
болады. Ақыр аяғында - by the physician to avoid misunderstanding сөйлемін
қарастырайық. Қажеті жоқ деп отырған ақпараттың өзі маңызды болуы мүмкін.
Хабарды біреу арқылы жіберген жағдайда жаңылыс болуы әбден мүмкін. Дәрігер,
оны түсінгеніне көзі жетуі керек.
Сонымен, дұрыс аударма шығу үшін, сөз тіркестерін ауыстыруға тура келеді.
Ұсақ-түйектерге де көңіл бөлу қажет.
– Metronidazole, 250mg PO fid, has been shown to be as effective as
sulfasalazine in colonic Crohn’s disease and may be beneficial in
celected patients who are unable to tolerate or who are unresponsive
to other agents.
Крона ауруы кезінде Метронидазолды күніне 3 рет 250 мг қабылдау керек.
Өйткені, ол сульфасалазимнің болуына жол бермей, шыдам таусылған кезде не
басқа емнің сәтсіздікке ұшыраған кезінде тоқ ішектің қабынуына әкеліп
соғады.
Бұл жерде қиындық тудырып отырған colonic сөзі. Крона ауруы жіңішке де
жуан да ішекке зақым келтіреді. Сульфасалазин дәрі-дәрмек ретінде тек қалың
(жуан) ішекке көмектеседі. Сонымен, мынадай сұрақ туады: автор не айтқысы
келді: Қалың ішек зақымдаған кезде метронидазолды сульфасалазиннің орнына
қолдануға болады немесе Қалың ішек зақымдаған кезде сульфасалазин
қолданғандай, метронидазолды да кез келген ауруды таратпау (жайылдырмау)
үшін қолдануға болады. Ішек зақымдаған кезде метронидазолды беру-бермеу
өзіне байланысты. Бұл мәтінде толық сенімді қорытынды жасау мүмкін емес,
қосымша негіздер (ақпарат) қажет. Негіздерге сүйене отырып, ішек
зақымданғанда метронидазолды қолдануға болатынын анықтадық. Сонымен екінші
аударма дұрыс болып шықты. Бұл жерде тек аудармашының зейін қойып
аудармағанынан үлкен қателік кетті.
Қосу, түсіріп тастау және нақтылау
Аударған кезде әрбір сөзді мұқият қарастырған жөн. Бірақ, кейбір кездерде
сөйлем ішіндегі сөздердің алып тасталуы мүмкін, кей кездерде сөздерді алып
тастауға мәжбүр боламыз, ал кейбір жағдайларда өз тарапынан сөздер қосу
керек болады. Дегенімен, мұндай жағдайларды редакторға хабарлап отыру
керек.
Артық сөзді алып тастау
A platetelet contains no definite nucleus
Қан ұйылған кезде белгілі тромбоцитті ядро болмайды. Белгісіз ядро
дегеніміз дұрыс емес, қан ұйылған кезде ешқандай да ядро болмайды. Автордың
неліктен definite деп жазғанын анықтай алмадық.
The thymus also regulates immune function by secretion of multiple
soluble hormones.
Тимус иммунды жүйе функцияны реттейтін ерігіш гормондар (қозғағыш)
қатарын өңдейді.
Тағы қате: ешқандай ерімейтін гормондар (қозғағыштар) болмайды.
Бір күрделі мысал қарастырайық. Бұл мысалды дұрыстап анықтап, артық
сөзді алып тастау қажет.
Chlamydia are intracellular parasites, whose genome contains both DNA and
RNA.
Хламидия – тегінде ДНК және РНК бар ішкіторлы паразит.
Аударма түпнұсқамен толық сәйкес келеді, бірақ түпнұсқа шындықпен
сәйкеспейді (ДНК және РНК-да ешқандай тек жоқ). Хламидия тек басқа тордың
ішінде ғана көбейеді,
o Оны – облигатты ішкіторлы паразит деуге болады. Облигатты ішкіторлы
паразит – тұрақты вирус жасушасы. Сондықтан хламидия неліктен вирус
бола алмайтынын анықтау қажет. Вирусқа қарағанда ол өзі қабыршақты
жоғалтып алмайды, торда ерімейді.
o Ол өзінің рибосомасында аналық РНК қолдана отырып өт наруызын
синтездейді. Міне, дәл осыны автор айтқалы отыр.
Тек сөзін алып тастайтын болсақ, түпнұсқаға жақын, дұрыс аударма шығар
еді: хламидия – ішкіторлы паразит, онда ДНК да РНК да бар. Енді бір
түсініспеушілік пайда болды: оны айтып керегі не? ДНК мен РНК адам да,
бактерия да, саңырауқұлақтар да бар емес пе? Онда вирус сөзіне нұсқайық,
сонда: облигатты ішкіторлы паразитті хламиди вирус тәріздес, бірақ вирусқа
қарағанда онда ДНК да РНК да бар. Автор дәл осыны айтып, жеткізгісі келді.
Perforation occurs in a small percentage of ulcer patients and usually
necessitates emergency surgery. In some patients, perforation occurs in the
absence of previous symptoms of PUD. A plain, upright radiograph of the
abdomen may aid diagnosis by showing the presence of free air under the
diaphragm.
Перформация өте сирек кездеседі және жедел операцияны талап етеді.
Кейде ол пептикалық ойық жара белгісі жоқ адамдарда болып тұрады.
(кездеседі). Рентгенографияға тұрған қалпында түскенде диафрагма (көкет)
астында бос (ашық) газы көрінеді. (серповид жарық жолақ түрінде келген).
Аударма соншалық көркем емес, бірақ жақша ішіндегі қосымша сөйлемге
қарайық. Аудармашы іш қуысындағы газдың қандай болатынын айтқысы-ақ келіп
тұр.
o Бірақ автор оны одан артық біледі.
Келесі бір мысалдың шын мәнін тек автор жіберілетін мақалаға сүйене
отырып қарап түсіне аламыз.
This complication occurs with increased frequency in RA and carries a 20-
30% mortality (Am J Med 88:503, 1990)
Құздамалы буынның қабынуы (артрит) жұқпалы буынның қабынуына (артрит)
келіп орналасады (жайғасады); бұндай асқыну 20-30% ауру адамдардың өліміне
себеп болады. (Am J Med 88:503, 1990).
Сұрақ туындайды: Қай санның 20-30%? Құздамалы артритпен (буынның
қабынуымен) ауыратын науқастар ма, әлде жоқ, жұқпалы артрит асқынуымен
пайда болған құздамалы артритпен ауыратын науқастар ма? Дұрыс жауапты не
түпнұсқадан не аудармадан таба алмадық. Тек мақалаға сүйене отырып дұрыс
жауап – екінші нұсқа екенін білдік.
Әрдайым after және impair сөздерінің мағынасын анықтап отыру қажет,
үлкейту, кішірейту, нашарлату сөздеріне ауыстыра отырып.
Cimetidine also impairs metabolism of warfarin anticoagulants,
theophylline, and phenytoin.
Сонымен қатар, циметидин варфарина зат алмасуын (метаболизм),
теофиллинді, фенитолланы және тағы басқа дәрі-дәрмектерді бәсеңдетеді.
Бұл жерде және тағы басқа дәрі-дәрмектер қосымшасы тұр. Бұндай қосымша
ақпаратты тек редактор ғана қоса алады.
Сол сияқты associated сөзі ешқашан байланысты деп аударылмайды, ереже
бойынша бұл сөз шақырылған деп аталады.
Көрейік, егер аударманы шын мәнімен салыстырмасақ, сурет астындағы
кішкентай қолтаңбадан қаншама қисынсыздық табуға болады.
Суретте кішкентай баланың бейнесі, төбесінде – шамамен өкшедей домалақ
терең емес шұңқыр бар.
Scalp Defect – Ectodermal Dysplasia. Ectodermal dysplasia is relatively
unimportant as it will be disguised by hair growth around, but not within,
the lesion. It is not to be confused with anhydrotic ectodermal dysplasia,
where aplasia of the sweat and sebaceous glands in the skin gives rise to
overheating, sparse hair and dental abnormalities.
Бастың шашты бөлігіндегі эктодермальды дисплазия. Эктодермальды дисплазия
ем қажет етпейді және оны шаш жауып тұрғандықтан байқап қалу қиын
(дисплазияның ортасында шаш өспейді). Қарапайым эктодермальды дисплазияны
ангидротикамен шатастыруға болмайды, бұнда ол дене безі терісінің аплазиясы
гипертермияға, шаштың түсүіне, тіс құрылысының бұзуына әкеліп соғады.
Бұл жерде аудармашы жаңылысып қалды. Қай ана туған баласының шашының
астында не бар не жоғын білмесін? Әрине, бұл жерде автор аурудың бұл түрін
емдеу қажет емес екендігін айтқысы келді, өйткені оны тек шашпен жауып
тастауға болады.
2. Ағылшынша медициналық қысқартулардың
ерекшеліктері мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Медициналық мәтіндерді аудару ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Аудармашының жалған
досы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...4
1.2. Сөз мағынасының өзгеруі
(мутация) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ Ағылшынша медициналық қысқартулардың ерекшеліктері мен
қиыншылықтары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1. Аббревиатураның 3 ірі тобы (графикалық, лексикалық,
синтаксистік) ... ...16
2.2. Акроним, оның негізгі 3
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.3. Апокопалық
қысқарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .25
Кіріспе
Табиғатта бір ғана жақты зат та, құбылыс та жоқ. Бұған келіссек, біз
аударма деп жүрген ұғымда қатып қалған, қасаң тұрақтылық болмаса керек.
аударманы қарым-қатынас құралы дей отырып, біз одан өзге тілдегі хабарларды
(ақпаратты) осы тілге жеткізудің әр түрлі тәсілдерін, амалдарын,
қалыптарын, түрлері мен пішіндерін күтуіміз керек. Өйткені қарым-қатынас
ешқандай стандарттық қалыпқа көнбейді. Мұндай жағдайда басты мақсат - өзге
тілдегі айтылғанжазылған ақпаратты мүмкіндігінше түсіну, байыптау,
парықтау. Мұнан шығатыны – тілден тыс адам жоқ, адамнан тыс тіл жоқ, ал
адам болса, оның негізгі бір қыры – қоғамдық қарым-қатынастардың жиынтығы
екендігі. Ал аралық дәнекер арқылы қарым-қатынас жасау – ұлтаралық
қажеттілік. Осы айтылған ойлар тұрғысынан келсек, аудармаға оның қоғам
тағайындаған қызметі жағынан, коммуникативтік мәнділігінің мөлшері жағынан
да анықтама беруге тура келеді. Өйткені жақсы аудару үшін екі тілді білу
жеткіліксіз. Ол үшін табиғаты күрделі, қайшылықты аударма заңдылықтарын
білу керек, аударма мен аудармашыға қоғам тарапынан қойылып отырған
талаптарды білу қажет.
Аударма теориясының міндеті – түпнұсқа мен аударманың арақатынасын
анықтау, белгілі бір әдісті, форманы неге таңдап алып қолданғанын
түсіндіру, ғылыми айғақтарға сүйеніп аударманың жекелеген жайттарын
бақылаудан туған нәтижелерді қорыту, аударма жүзесіне көмектесу. Аударма
предметінің объективтілігі сонда, ол – аударманың нақты мүмкіндіктерін
анықтайды, басқаша айтқанда, аударма төңірегінде не бар екенін көрсетіп
береді. Бірақ аударма болашағында не болатынын болжамайды, екінші сөзбен
айтқанда, оның жүйелеуші, жалпылап қорытушы сипаты бар, алдын ала
сәуегейлену – аударма теориясына жат құбылыс. Мұнымен қатар аударма
теориясының белгілі бір ғылыми ұғымдары, санаттары бар, олар белгілі бір
нақты жағдайға байланысты үзінді түрінде айтылған ойлар емес, жүйелі түрде
айналымда қолданылып отыратын санаттар.
Аударма теориясының жүзелік маңызы сол, ол аудармашының өз бетімен
субъективтік жолмен тілге, ойға еркіншілік, қаттырақ айтсақ, қиянат жасауын
мейілінше шектейтін объектіивті, ғылыми негізделген ұстанымдардың
қажеттілігін көрсетіп береді. Аударма теориясының бұл қызметі объектівті
қажеттіліктен туады, өйткені кез келген сыни-шығармашылдық іс өзінің
белгілі бір заңдылықтарын айқындауды, теориялық қорытындылауды қажет етеді.
Бұл неғұрлым кең көлемді қорытындылар, пайымдаулар жасауға, оны басқа
көптеген жағдайларға, сәттерге бірден қолдануға, жұмыстың ретсіздігін,
жүйесіздігін оңдауға, қиындықтарды еңсеруге мүмкіндік береді.
1. Медициналық мәтіндерді аудару ерекшеліктері
Аудармашыдан негізгі талап ететіндер – толықтылық және нақтылық.
Автордың бірде-бір сөзі қалып не бұрыс аударылмауы керек. бірақ бұндай
дәрежеге қалай жетуге болады? Бұл курстық жұмыста көптеген аудармашылар
кездестірген не өздері жіберіп алған бірталай қателіктер жиналып
қарастырылған. Барлық мысалдар шынайы аудармадан алынған.
1.1 Аудармашының жалған досы
Аудармашының жалған достары дегеніміз – шет тіліндегі сөздер орыс
қазақ тіліндегі сөзбен дыбысталуы жағынан бірдей болып келеді, бірақ
мағынасы әр түрлі сөздер. Оларды ажырата білу керек. Олар өте көп емес.
Бірақ медициналық салада өте жиі кездесіп тұрады.
Бірнеше мысалдар қарастырайық:
– Conductor – кондуктор деп емес, дирижер деп аударылады.
– Dutch – датчанин деп емес, голландық деп аударылады.
– Caucasian – кавказец емес, ақ адам деп аударылады.
Медицина саласына келетін болсақ:
– Cellulitis – біздің ойымызға бірден целлюлит деген ой келеді,
дегенімен бұл сөздің аудармасы флегмона.
– Potent pathogen (бактерия жайында) – потенциалды деп аударылмайды,
мықты, күшті патоген, яғни қарапайым патоген деп аударылады.
– Symptomatic – тек белгілік (симптоматикалық) деген мағынаны білдіріп
қоймайды, сонымен қатар клиникалық көрініспен деген мағынасы бар.
Мысалы: symptomatic hypertension – белгілік қызылтамыр гипертониясы деп
емес, клиникалық көзіністегі қызылтамыр гипертониясы деп аударылады.
Бірақ symptomatic therapy – белгілік терапия деп аударылады.
Тағы бірнеше мысалдар қарастырайық:
– This [spondylolisthesis] is believed to result from fracture of the
neural arch shortly after birth, although it rarely becomes
symptomatic until later in life; the average age of patient’s seeking
treatment is 35 years.
Спондилолиз доғаның ерте жаста сынғанынан пайда болады, дегенімен
клиникалық көріністе ол 35 жаста пайда болады.
– Acute symptomatic hypo calcemia with significiant symptoms suchas as
seizures or cardiac arrhyzhmia
Белгілік өткір гипокальцемия (талып қалу және жүрек қағысының өзгеруі)
– Transfusions may be necessary in acute settings or in chronic
hemolytic states marked by severe symptomatic anemia.
Қан айналымы өткір массивті гимолиз және ауыр анемиялық үнемі геомолиз
кезінде көрінеді.
Тағы бір мысал.
Foods high in pureness (swutbre anchovies, sardines, liver and kidney)
should be avoided. Қалай аударамыз. Сөздікке сүйене отырып anchovies –
шынымен анчоус деп аударылатынына көзіміз жетті.
Сонымен, пуринаға бай (ұн қосылған тәттілер, анчоустар, бауыр, бүйрек)
тағамдарын қолдануға болмайды. Бірақ ұн қосылған тәттілерде ұн қайдан
болсын? Тағы да сөздікке сүйене отырып, sweetbreads деген сөздің – тәтті
ет деген мағынасын таптық.
Аудармашының жалған достары медицина саласында өте көп таралған.
Қарапайым мысал келтіретін болсақ – cystic fibrosis. Бұл – кистозды
фиброз емес, керісінше – муковисциоз деп аударылады. Аудармашының жалған
достарына қарағанда бұл нақты бір сөзді емес, қандай да бір мәтіндерді
білдіреді. Адам баласы ешқашан кистозды фиброз дегенді естіген емес,
дегенімен бәрін білу мүмкін емес. Тек мұндай ауруларды бар-жоғын біліп алу
қажет.
Тағы мысалдар.
The most common cause of vitamin B12 deficiency is pernicious anemia.
В12 витаминінің жетіспеуі пернициозды анемияға әкеліп соғады.
(Пернициозды анемияның пайда болуы В12 витаминінің жетіспеуінен).
Бұл аударма майлы май тәріздес аударылған, себебі В12 деп отырғанымыз
ол – пернициозды анемия. Ал ағылшын тіліндегі pernicious anemia сөзі –
аутоимунды гастрит деп аударылады. Сонымен дұрыс аударма былай болады:
Аутоимунды гастрит В12 витаминінің жетіспеуінен пайда болады.
In many the CMV infection remains sub clinical; in others it may result
in fever, infectious mononucleosis or pheumonitis.
Цитомегаловирусты жұқпаның белгісі әр түрлі: безгек, жұқпалы мононуклеоз,
цитомегаловирусты пневмония болуы мүмкін.
Жұқпалы мононуклеоз – цитоломегавирусты жұқпаның болуы. Әрине ондай да
болуы мүмкін. Бірақ шын мәнінде infections mononucleous тек қандай да бір
ауруды білдіріп қана қоймай, сонымен қатар белгілі, яғни қан құрамында
атипикалық (атипичный) мононуклеардың пайда болуы.
Жауыз мәтіндерге тағы екі мысал келтірейік:
Nephritic syndrome – нефротикалық синдром (протеинурия+гипоальбуминемия)
және липоидты нефроз ауруы. Кейде nephrotic syndrome бір абзацта екі
мағынаға ие болады.
Mediterranean fever – бұл бруцеллез және уақытша ауру.
Аудармашының қасы
Тағы бір жайт айта кететін болсақ, ағылшын тіліндегі сөздердің жазылуы
орыс қазақ тіліндегі әріптермен сәйкес келеді. Бұндай аудармашының қастары
жиі кездесіп тұрады және кеңінен таралған. Мысалы: пул, паттерн, обсессия.
Бұл сөздердің мағыналарын жеткізу мүмкін емес, себебі олар нақтылықты қажет
етеді. Шын мәніне келетін болсақ , бұл тек қана өз тілі мен ағылшын
тілінде мәтіндерді дұрыс жетік білмеуде. Бұл сөз тек тілде терең
қалыптасқан жағдайда ғана дұрыс жеткізіледі.
Мысалдарға тоқталайық:
– Pool сөзіне келетін болсақ, көп жағдайларда бұл сөзді сөйлем
мағыналы болу үшін алып тастауға да болады. Ішкіторлы кальция пулы мен
ішкіторлы кальция арасында ешқандай айырмашылық жоқ.
– Total-body pool of vitamin C varies from 1.5 to 3g.
Адам ағзасында С витамині шамамен 1,5-3,0г.
– Catecholamines maintain blood pressure by decreasing the volume of
the vascular space and by mobilizing intravascular fluid from
peripheral tissues to the central pool.
Катехоламинді алып тастау сауыт арнасының сыйымдылығының төмендеуіне,
ішлі сауыт сұйықтығын периферикалық сауыттан орталыққа реттеуіне әкеліп
соғады, сонда артериалды қысым жақсарады.
Паттерн
– The respiratory pattern is helpful in localizing and, in certain
instances, determining the nature of the process
Адам дем алысына қарап локализацияны, кейде дерттану процестің
мінездемесін анықтауға болады.
– Irregular sleep-wake pattern
Сергек айналымы үнемілігінің бұзылуы.
– The barium enema may reveal a narrow aganglioninc segment with a
dilated colon above. (In the immediate neonatal period, this typical
pattern may be absent.)
Ирригоскопия.
Жаралы жер тарылып, ал ішектің үстінгі бөлігі кеңейеді. (Жаңа туған
нәрестеде бұл белгі сирек кездеседі.)
Скрининг сөзі кеңінен таралған. Бірақ бұл мәтіннің аса қажеті жоқ. Жалпы
screening сөзінің қандай мағына беретінін қарастырайық. Алдымен бұл бір
нақты ауруға қаіпсіздік пен жоғары сезімталдықты қолданудуң амалы. Яғни
қаралу не алдын алу (мысалы рак ауруы). Скринингқа дейін Кеңес одағында
флюорография өткізілген. Келесі бір мағынасы – науқас адамға бірнеше талдау
жасау (әсіресе комада жатқан науқастың неден уланғанын анықтау). Бұндай
жағдайда ол – токсикологиялық зерттеу деп аталады. Ақырында, көптеген
жағдайда screening сөзі – анықтау әдісі, талдау деген мағыналарды
білдіреді. Сонымен, біз сөздің сөзбе-сөз аударылғанын емес, керісінше
жағдайға байланысты қандай да бір түсінікпен аударылғанын көріп отырмыз.
To document. Бұл ағылшын сөзі мүлдем басқа мағынамен аударылады.
Көбінесе, дәлелдеу, көндіру не айқындау, анықтау мағыналарына ие. Тағы бір
мағынасы – жазып алу, суретке түсіру.
– The life history of congenital nevomelanocytic nevi is not
documented, but they have been observed in elderly persons, an age
when acquired nevomelanocytic nevi have disappeared.
Туа біткен менді әлі ешкім толық зерттемеген. Тек кейде оларды қарт
кісілерден табады, яғни мендер енді-енді жоғала бастаған кезде.
– Endoscopy documents esophageal and or tracheobronchial candidiasis.
Эндоскопия асқазан, кеңірдек және ауатамырды анықтайды.
– Second episodes of varicella have been documented but are rare.
Шешек ауруының қайталануы өте сирек кездеседі.
Effective деген ағылшын эффективті деп аударуға асықпаған жөн. Эффективті
сөзінің еш зияны жоқ (медицина саласына бұл сөз латын тілінен еңген)
дегенімен, бұл сөз бірнеше рет қайталануы мүмкін: Түнде қуық ұстау емінің
бір түрі – ым қолдану өте тиімді. Жатар алдында сұық ішпеу тиімді емес.
Бірақ: Түнде қуық ұстаудың жақсы емі – ым жасау. Жатар алдында сұйық ішпеу
пайдасыз деген дұрысырақ болмай ма? Күсті арнайы пилкамен ұқыпты алып
тасату өте тимді дегенімен, қысқасы: Күсті арнайы пилка ұқыпты алып
тастайды.
1.2 Сөз мағынасының өзгеруі (мутация)
Ең қызығы, ағылшын тіліндегі сөздер жиі сөздіктен тыс мағынаға ие болады,
яғни мағынасын өзгертіп отырады. Мысалы: довлеть деген орыс тіліндегі сөз
угнетать дегенді емес, быть достаточным дегенді білдіреді. ХІХ ғасырдың
өзінде презрительный деген сөз презренный дегенді, ал пустынный -
одинокий дегенді білдірген.
Мысалдар қарастырайық.
Blood is not routinely tested for this virus because CMV infection is
endemic in the United States.
АҚШ-та цитомегаловирусты жұқпа – эндомикалық болып табылады, сондықтан
цитомегаловирусқа берілген донорлық қан тексерілмейді.
Бұл сөйлемді дұрыстап анықтаған жөн. Endemic сөзі толығымен эндемикалық
деген мағынаны білдіреді. Бірақ кейін бұл мәтін – demic жалғауынан
құралғаны анықталды, epidemic және pandemic, яғни кеңінен таралған деген
мағына. Шынымен де цитомегаловирусты жұқпа ауруы кеңінен таралып кеткен. in
the United States анықтамасы - әдеттегі америкоцентризмнің көрінісі. Бұндай
бағыттан адастыратын анықтамалармен не істеу қажет екенін кейінірек айта
өтерміз. Цитомегаловирусқа түскен қанды тексерудің қажеті жоқ, ол өзі
анықталады.
Endemic мәтіні басқа мағына беретін тағы бір мысалдар.
– Stapnylococcal skin disease is endemic throughout the world.
Стафилококосты тері ауруы барлық жерде кездеседі.
– The disease is endemic in many parts of the world where people are
crow deed together under conditions of poor hygiene.
Ауру халық үймелеген және ешқандай жағдай жасалмаған елдерде кеңінен
таралған.
– The disease is endemic in most countries and has a striking
predilection for young people between the ages of 15 and 20 years.
Ауру кеңінен таралған және көбінесе 15-20 жастар аралығындағы адамдарға
жұғады.
– Kuru, once endemic in part of Papua New Guinea, was spread mainly by
ingestion of ingested human brain tissue and is now rare.
Куру ауруы Папуа Жаңа Гвинейдің шағын ауданында кең таралған, ол куру
ауруы жұққан адам миын қолдану (қоректену) арқылы таралады, ал қазіргі
уақытта ол өте сирек кездеседі.
Мутацияға тағы бір мысал – сын есім logarithmic және сол сөзден шыққан
log-kill. Логарифмикалық тәуелділік жайлы емес, экспонциалды жайлы
айтылған (мүмкін оны тура аудару үшін экспонентке жиі жартылай логарифмдік
жүйедегі үйлесімді қолдануы қандай да бір роль атқарған болар). Көбінесе
бұл сөз тез, жылдам деген мағынаны білдіреді.
Сирек, арнайы мағына
– Individuals with agoraphobia hake an unusual fear of leaving home
alone.
Агорафобиямен ауыратын адамдар үйде жалғыз қалуға қорқады.
Бұл бір келеңсіз жағдай (не аудармашы leave пен live сөздерін шатастырып
алуы мүмкін, не leave – қалдыру деген сөзді қалу деп бұрыс аударуы
мүмкін).
Unusual сөзіне дұрыстап мән берейік. Үйден шыққан кезде әдеттегідей
қорқыныш бола ма? Болуы мүмкін емес. Сөздікте бұл сөздің керемет, ерекше
деген басқа мағыналары бар. Мысалы: a man of unusual ability – ерекше
қабілеті бар адам. Редактор unusual сөзін қажеті жоқ ақпарат деп, бұл
сөйлемді жай ғана: ауру адамдар үйден жалғыз шығуға қорқады деп
аударғанды жөн көрді. Бұл аударма толығымен ақталды: үйден шығар алдында
адамда тек қатты қорқыныш емес, кез келген қорқыныш болады. Бұл аурудың бір
белгісі.
Ағылшын-орысша медициналық сөздігінде elective сөзінің:
1. Элективті, сайлаулы;
2. Кепілдемелі, бірақ міндетті түрде емес, факультативті деген мағыналары
бар.
Сайлаулы сөзіне келетін болсақ, бұл жерде selective сөзімен шатастырып
алған, ал факультативті сөзі – мүлдем қате аударма. Жалпы elective –
жоспарлы (әдетте операция) дегенді білдіреді.
Сөз тіркесі және буын
Дәлме-дәл аударылған аударма барлық жағдайларда түсінікті бола бермейді.
Буынды дұрыс қоя білу ағылшын тілі мен орыс тілінде әр түрлі, бәрі сөз
тіркесіне байланысты. Ағылшын тіліне қарағанда орыс тілінде сөз тіркесін
еркін қолдануға болады. Бірақ оның еш қажеті жоқ дегенді білдірмейді.
Керісінше, дауыс ырғағымен буын түсіре алмайтын жазбаша сөйлемдерде ең
бастысы осыған назар аударылады. Сонымен, сөйлем мағыналы болу үшін сөз
тіркестерін ауыстыру қажет, тіпті ұсақ-түйектерге де көңіл бөлу керек.
Мысал
– The K+ intake of individuals on an average Western diet is
approximately 1mmolkgday, 90% of which is absorbeol by the GI tract.
Батыс елдеріндегі адамдарында тамақпен бірге келетінкалияның орташа
деңгейі 1мэквкгсүт құрайды, оның 90% ішекте сіңіріледі.
Ал қалғаны қай жерде сіңіріледі? Мүмкін асқазанда сіңірілетін шығар. Оның
қай жерде сіңірілетіні маңызды емес, маңыздысы қаншасы сіңіріледі. Дұрыс
аударма былай болуы мүмкін еді: ... орташа деңгейі 1мэквкгсүт, ал
мөлшердің 90% сіңіріліп кетеді. Мынаған көңіл бөлейік; түпнұсқада ішек деп
емес, асқазанды-ішек тракті деп берілген. Яғни асқазанды-ішек тракті
дегеннің орнына тек қана ішек деп аударамыз. Бұнымен мәселе шешілген
сияқты, бірақ тағы бір сұрақ туындайды. Неліктен автор by the GI tract
сөзін ерекшеледі. Мүмкін ол: Біздің асқазанды-ішек трактіміз 90%
сіңірмейді деп айтқалы тұрған шығар. Бұл әбден мүмкін. Ал аударма қандай
болу керек? Оқырман оны өзі шешер.
Тағы бір мысал
– When a patient’s condition is listed as critical, the family should
be informed by the physician to avoid misunderstanding.
Критикалық жағдай барысында дәрігер туыстарына түсінішпеушілік болмау
үшін хабарлау қажет.
Оқырман бұл аударманы тез қабылдап, түсінген сияқты. Бірақ, шын мәнінде
бұл аударма – жалған. Дұрыстап оқиық. Барлық туыстар науқас адаммен не
болып жатқанын біліп отырады, бірақ түсініспеушілік болмау үшін дегенді
қалай түсінуге болады? Яғни, кейін олар науқас адам неліктен мерт болғанына
таң қалмау үшін. Мүмкін автор науқастың жағдайын басқа біреулерге емес,
туыстарына айту керек екенін айтқысы келген болар. Шын мәніне келетін
болсақ, бұл жерде ең маңыздысы кім хабарлау керек, яғни дәрігер. Дәрігер
бұндай ауыр парызын ешкімгесеніп, тапсырмау керек. сонда бәрі де өз орнында
болады. Ақыр аяғында - by the physician to avoid misunderstanding сөйлемін
қарастырайық. Қажеті жоқ деп отырған ақпараттың өзі маңызды болуы мүмкін.
Хабарды біреу арқылы жіберген жағдайда жаңылыс болуы әбден мүмкін. Дәрігер,
оны түсінгеніне көзі жетуі керек.
Сонымен, дұрыс аударма шығу үшін, сөз тіркестерін ауыстыруға тура келеді.
Ұсақ-түйектерге де көңіл бөлу қажет.
– Metronidazole, 250mg PO fid, has been shown to be as effective as
sulfasalazine in colonic Crohn’s disease and may be beneficial in
celected patients who are unable to tolerate or who are unresponsive
to other agents.
Крона ауруы кезінде Метронидазолды күніне 3 рет 250 мг қабылдау керек.
Өйткені, ол сульфасалазимнің болуына жол бермей, шыдам таусылған кезде не
басқа емнің сәтсіздікке ұшыраған кезінде тоқ ішектің қабынуына әкеліп
соғады.
Бұл жерде қиындық тудырып отырған colonic сөзі. Крона ауруы жіңішке де
жуан да ішекке зақым келтіреді. Сульфасалазин дәрі-дәрмек ретінде тек қалың
(жуан) ішекке көмектеседі. Сонымен, мынадай сұрақ туады: автор не айтқысы
келді: Қалың ішек зақымдаған кезде метронидазолды сульфасалазиннің орнына
қолдануға болады немесе Қалың ішек зақымдаған кезде сульфасалазин
қолданғандай, метронидазолды да кез келген ауруды таратпау (жайылдырмау)
үшін қолдануға болады. Ішек зақымдаған кезде метронидазолды беру-бермеу
өзіне байланысты. Бұл мәтінде толық сенімді қорытынды жасау мүмкін емес,
қосымша негіздер (ақпарат) қажет. Негіздерге сүйене отырып, ішек
зақымданғанда метронидазолды қолдануға болатынын анықтадық. Сонымен екінші
аударма дұрыс болып шықты. Бұл жерде тек аудармашының зейін қойып
аудармағанынан үлкен қателік кетті.
Қосу, түсіріп тастау және нақтылау
Аударған кезде әрбір сөзді мұқият қарастырған жөн. Бірақ, кейбір кездерде
сөйлем ішіндегі сөздердің алып тасталуы мүмкін, кей кездерде сөздерді алып
тастауға мәжбүр боламыз, ал кейбір жағдайларда өз тарапынан сөздер қосу
керек болады. Дегенімен, мұндай жағдайларды редакторға хабарлап отыру
керек.
Артық сөзді алып тастау
A platetelet contains no definite nucleus
Қан ұйылған кезде белгілі тромбоцитті ядро болмайды. Белгісіз ядро
дегеніміз дұрыс емес, қан ұйылған кезде ешқандай да ядро болмайды. Автордың
неліктен definite деп жазғанын анықтай алмадық.
The thymus also regulates immune function by secretion of multiple
soluble hormones.
Тимус иммунды жүйе функцияны реттейтін ерігіш гормондар (қозғағыш)
қатарын өңдейді.
Тағы қате: ешқандай ерімейтін гормондар (қозғағыштар) болмайды.
Бір күрделі мысал қарастырайық. Бұл мысалды дұрыстап анықтап, артық
сөзді алып тастау қажет.
Chlamydia are intracellular parasites, whose genome contains both DNA and
RNA.
Хламидия – тегінде ДНК және РНК бар ішкіторлы паразит.
Аударма түпнұсқамен толық сәйкес келеді, бірақ түпнұсқа шындықпен
сәйкеспейді (ДНК және РНК-да ешқандай тек жоқ). Хламидия тек басқа тордың
ішінде ғана көбейеді,
o Оны – облигатты ішкіторлы паразит деуге болады. Облигатты ішкіторлы
паразит – тұрақты вирус жасушасы. Сондықтан хламидия неліктен вирус
бола алмайтынын анықтау қажет. Вирусқа қарағанда ол өзі қабыршақты
жоғалтып алмайды, торда ерімейді.
o Ол өзінің рибосомасында аналық РНК қолдана отырып өт наруызын
синтездейді. Міне, дәл осыны автор айтқалы отыр.
Тек сөзін алып тастайтын болсақ, түпнұсқаға жақын, дұрыс аударма шығар
еді: хламидия – ішкіторлы паразит, онда ДНК да РНК да бар. Енді бір
түсініспеушілік пайда болды: оны айтып керегі не? ДНК мен РНК адам да,
бактерия да, саңырауқұлақтар да бар емес пе? Онда вирус сөзіне нұсқайық,
сонда: облигатты ішкіторлы паразитті хламиди вирус тәріздес, бірақ вирусқа
қарағанда онда ДНК да РНК да бар. Автор дәл осыны айтып, жеткізгісі келді.
Perforation occurs in a small percentage of ulcer patients and usually
necessitates emergency surgery. In some patients, perforation occurs in the
absence of previous symptoms of PUD. A plain, upright radiograph of the
abdomen may aid diagnosis by showing the presence of free air under the
diaphragm.
Перформация өте сирек кездеседі және жедел операцияны талап етеді.
Кейде ол пептикалық ойық жара белгісі жоқ адамдарда болып тұрады.
(кездеседі). Рентгенографияға тұрған қалпында түскенде диафрагма (көкет)
астында бос (ашық) газы көрінеді. (серповид жарық жолақ түрінде келген).
Аударма соншалық көркем емес, бірақ жақша ішіндегі қосымша сөйлемге
қарайық. Аудармашы іш қуысындағы газдың қандай болатынын айтқысы-ақ келіп
тұр.
o Бірақ автор оны одан артық біледі.
Келесі бір мысалдың шын мәнін тек автор жіберілетін мақалаға сүйене
отырып қарап түсіне аламыз.
This complication occurs with increased frequency in RA and carries a 20-
30% mortality (Am J Med 88:503, 1990)
Құздамалы буынның қабынуы (артрит) жұқпалы буынның қабынуына (артрит)
келіп орналасады (жайғасады); бұндай асқыну 20-30% ауру адамдардың өліміне
себеп болады. (Am J Med 88:503, 1990).
Сұрақ туындайды: Қай санның 20-30%? Құздамалы артритпен (буынның
қабынуымен) ауыратын науқастар ма, әлде жоқ, жұқпалы артрит асқынуымен
пайда болған құздамалы артритпен ауыратын науқастар ма? Дұрыс жауапты не
түпнұсқадан не аудармадан таба алмадық. Тек мақалаға сүйене отырып дұрыс
жауап – екінші нұсқа екенін білдік.
Әрдайым after және impair сөздерінің мағынасын анықтап отыру қажет,
үлкейту, кішірейту, нашарлату сөздеріне ауыстыра отырып.
Cimetidine also impairs metabolism of warfarin anticoagulants,
theophylline, and phenytoin.
Сонымен қатар, циметидин варфарина зат алмасуын (метаболизм),
теофиллинді, фенитолланы және тағы басқа дәрі-дәрмектерді бәсеңдетеді.
Бұл жерде және тағы басқа дәрі-дәрмектер қосымшасы тұр. Бұндай қосымша
ақпаратты тек редактор ғана қоса алады.
Сол сияқты associated сөзі ешқашан байланысты деп аударылмайды, ереже
бойынша бұл сөз шақырылған деп аталады.
Көрейік, егер аударманы шын мәнімен салыстырмасақ, сурет астындағы
кішкентай қолтаңбадан қаншама қисынсыздық табуға болады.
Суретте кішкентай баланың бейнесі, төбесінде – шамамен өкшедей домалақ
терең емес шұңқыр бар.
Scalp Defect – Ectodermal Dysplasia. Ectodermal dysplasia is relatively
unimportant as it will be disguised by hair growth around, but not within,
the lesion. It is not to be confused with anhydrotic ectodermal dysplasia,
where aplasia of the sweat and sebaceous glands in the skin gives rise to
overheating, sparse hair and dental abnormalities.
Бастың шашты бөлігіндегі эктодермальды дисплазия. Эктодермальды дисплазия
ем қажет етпейді және оны шаш жауып тұрғандықтан байқап қалу қиын
(дисплазияның ортасында шаш өспейді). Қарапайым эктодермальды дисплазияны
ангидротикамен шатастыруға болмайды, бұнда ол дене безі терісінің аплазиясы
гипертермияға, шаштың түсүіне, тіс құрылысының бұзуына әкеліп соғады.
Бұл жерде аудармашы жаңылысып қалды. Қай ана туған баласының шашының
астында не бар не жоғын білмесін? Әрине, бұл жерде автор аурудың бұл түрін
емдеу қажет емес екендігін айтқысы келді, өйткені оны тек шашпен жауып
тастауға болады.
2. Ағылшынша медициналық қысқартулардың
ерекшеліктері мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz