Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы
Мазмұны
Кіріспе 3
І. АҚЫНДЫҚ ӨМІР 4
1.1 Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы 4
1.2 Жамбыл шығармашылығының белгісіз беттері 7
ІІ. ЖЫР АЛЫБЫ . ЖАМБЫЛ 10
ІІ.І Жамбылдың айтыстары 10
2.2 Жамбыл Жабаев . Жыр алыбы 20
ҚОРЫТЫНДЫ 26
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 27
Кіріспе 3
І. АҚЫНДЫҚ ӨМІР 4
1.1 Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы 4
1.2 Жамбыл шығармашылығының белгісіз беттері 7
ІІ. ЖЫР АЛЫБЫ . ЖАМБЫЛ 10
ІІ.І Жамбылдың айтыстары 10
2.2 Жамбыл Жабаев . Жыр алыбы 20
ҚОРЫТЫНДЫ 26
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 27
Кіріспе
«ХХ ғасырдың Гомері» атанған әйгілі суырыпсалма ақын Жамбыл Жабаевтың шығармашылығы да әр кез әр алуан зерттеу обьектілерінің нысаны болып келе жатыр.
Е.Ысмайылов өзінің саналы ғұмырында ақындар шығармашылығын өте көп зерттеген ғалым, соның ішінде халық ақындары, әнші – ақындар, ең бастысы, біздің өзіміздің зерттеу нысаны етіп отырған Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығын өте көп зерттеді деп айтуға әбден болады. Сондай мол, сүбелі зерттеулердің нәтижесінде «Ақындар», «Жамбыл және халық ақындары», «Ақындық өмір» атты зерттеу кітаптары дүниеге келді. Бұл еңбектердің қай-қайсысы болса да кезінде зор бағаға ие болған, халық ілтипатына ерекше бөленген бағалы еңбектер, ақынға атақ – абырой, ғылыми дәреже алып берген бұл кітаптардың дені әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ деп айтуға әбден болады және жамбылтанудың бастау бұлағы, қайнар көзі деп те санауға болады. Жамбыл Жабаев шығармашылығын бір ғана Е.Ысмайылов зерттеді десек қателесеміз. Жамбыл шығармашылығы жөнінде М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Қаратаев, М.Жолдасбеков, С.Негимов, С.Садырбаев, т. б. зерттеулері жамбылтану ғылымына қосылған мол үлестер деп санаймыз. Әсіресе соңғы уақыттарға дейін осы салада жемісті еңбектеніп келе жатқан С.Садырбаев зерттеулерінің алар орны ерекше деп ойлаймыз. Сол еңбектерінің ішінде «Фольклор және Жамбыл» деп аталатын монографиясының ғылыми мәні зор, жамбылтанудың жаңа бір белесі деп атауға болады. Сондай-ақ Н.Төреқұловтың «Жамбыл және Кенен» (1978), «Жүз жасаған бәйтерек» (1982), «Алатау асқарынан жыр асырған» (1996) деп аталатын кітаптары бар. Белгілі қоғам қайраткері, танымал әдебиетші М.Жолдасбеков қаламынан туған «Жамбыл және оның ақындық мектебі», «Жүз жасаған жүрек», «Асыл сөздің атасы» деп аталатын кітаптарының қай-қайсысы болса да құнды, мәнді, ғылыми және әдеби тұрғыдан тағылымы өте мол еңбектер екені сөзсіз.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақ әдебиеттану ғылымының сан-саналы өрісін қамтитын, зерттейтін обьектілері жыл өткен сайын әр қырынан дамып, жетіліп келеді.
«ХХ ғасырдың Гомері» атанған әйгілі суырыпсалма ақын Жамбыл Жабаевтың шығармашылығы да әр кез әр алуан зерттеу обьектілерінің нысаны болып келе жатыр.
Е.Ысмайылов өзінің саналы ғұмырында ақындар шығармашылығын өте көп зерттеген ғалым, соның ішінде халық ақындары, әнші – ақындар, ең бастысы, біздің өзіміздің зерттеу нысаны етіп отырған Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығын өте көп зерттеді деп айтуға әбден болады. Сондай мол, сүбелі зерттеулердің нәтижесінде «Ақындар», «Жамбыл және халық ақындары», «Ақындық өмір» атты зерттеу кітаптары дүниеге келді. Бұл еңбектердің қай-қайсысы болса да кезінде зор бағаға ие болған, халық ілтипатына ерекше бөленген бағалы еңбектер, ақынға атақ – абырой, ғылыми дәреже алып берген бұл кітаптардың дені әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ деп айтуға әбден болады және жамбылтанудың бастау бұлағы, қайнар көзі деп те санауға болады. Жамбыл Жабаев шығармашылығын бір ғана Е.Ысмайылов зерттеді десек қателесеміз. Жамбыл шығармашылығы жөнінде М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Қаратаев, М.Жолдасбеков, С.Негимов, С.Садырбаев, т. б. зерттеулері жамбылтану ғылымына қосылған мол үлестер деп санаймыз. Әсіресе соңғы уақыттарға дейін осы салада жемісті еңбектеніп келе жатқан С.Садырбаев зерттеулерінің алар орны ерекше деп ойлаймыз. Сол еңбектерінің ішінде «Фольклор және Жамбыл» деп аталатын монографиясының ғылыми мәні зор, жамбылтанудың жаңа бір белесі деп атауға болады. Сондай-ақ Н.Төреқұловтың «Жамбыл және Кенен» (1978), «Жүз жасаған бәйтерек» (1982), «Алатау асқарынан жыр асырған» (1996) деп аталатын кітаптары бар. Белгілі қоғам қайраткері, танымал әдебиетші М.Жолдасбеков қаламынан туған «Жамбыл және оның ақындық мектебі», «Жүз жасаған жүрек», «Асыл сөздің атасы» деп аталатын кітаптарының қай-қайсысы болса да құнды, мәнді, ғылыми және әдеби тұрғыдан тағылымы өте мол еңбектер екені сөзсіз.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақ әдебиеттану ғылымының сан-саналы өрісін қамтитын, зерттейтін обьектілері жыл өткен сайын әр қырынан дамып, жетіліп келеді.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Кекілбаев Ә. Жыр патшалығының алыбы. // Жамбыл әлемі ғасырға тең ғұмыр. –Алматы, 1996.
2. Сүйінбай. Таңдамалы шығармалары. Алматы, “Білім”.1996.
3. М.Андерсен-Нексе. Халықтың ұлы ақыны Жамбылға. // Казахстанская правда, 1938. 26 мамыр
4. Жамбыл Жабаев. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1981.
5. Джамбул. Песни и поэмы. Москва, 1938; Қазақтың орденді халық ақыны Жамбылдың өлең-жырлары.. Алматы, 1938.
6. Жамбылдың әдеби-ескерткіш музейі Алматы, «Өнер» 1990.
7. Жамбыл бейнелеу өнерінде. Алматы, 1989.
8. Жамбыл Жабаев. Таңдамалы өлеңдері. Алматы, 1971.
9. Жамбыл Жабаев. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1981.
10. Жамбыл музейі. Кітапта: Қазақ совет энциклопедиясы. 4-том. Алматы. 1974.
11. Жамбыл Жабаевтың әдеби-мемориалдық музейі. Алматы.”Өнер”, 1980.
12. Жамбылдың республикалық әдеби – мемориалдық музейі. Алматы, «Жазушы» 1971.
13. Жамбылдың музей - үйі. Алматы. 1968.
14. Атшабаров.Б. Жамбыл мен Ленинградтықтардың достығы. // Жетісу. 1988,12 шілде.
15. Атшабаров. Б. «Ленинградтық өренім» // Жетісу. 1988, 4 шілде.
1. Кекілбаев Ә. Жыр патшалығының алыбы. // Жамбыл әлемі ғасырға тең ғұмыр. –Алматы, 1996.
2. Сүйінбай. Таңдамалы шығармалары. Алматы, “Білім”.1996.
3. М.Андерсен-Нексе. Халықтың ұлы ақыны Жамбылға. // Казахстанская правда, 1938. 26 мамыр
4. Жамбыл Жабаев. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1981.
5. Джамбул. Песни и поэмы. Москва, 1938; Қазақтың орденді халық ақыны Жамбылдың өлең-жырлары.. Алматы, 1938.
6. Жамбылдың әдеби-ескерткіш музейі Алматы, «Өнер» 1990.
7. Жамбыл бейнелеу өнерінде. Алматы, 1989.
8. Жамбыл Жабаев. Таңдамалы өлеңдері. Алматы, 1971.
9. Жамбыл Жабаев. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1981.
10. Жамбыл музейі. Кітапта: Қазақ совет энциклопедиясы. 4-том. Алматы. 1974.
11. Жамбыл Жабаевтың әдеби-мемориалдық музейі. Алматы.”Өнер”, 1980.
12. Жамбылдың республикалық әдеби – мемориалдық музейі. Алматы, «Жазушы» 1971.
13. Жамбылдың музей - үйі. Алматы. 1968.
14. Атшабаров.Б. Жамбыл мен Ленинградтықтардың достығы. // Жетісу. 1988,12 шілде.
15. Атшабаров. Б. «Ленинградтық өренім» // Жетісу. 1988, 4 шілде.
Мазмұны
Кіріспе
3
І. АҚЫНДЫҚ ӨМІР
4
1.1 Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы
4
1.2 Жамбыл шығармашылығының белгісіз беттері
7
ІІ. ЖЫР АЛЫБЫ . ЖАМБЫЛ
10
ІІ.І Жамбылдың айтыстары
10
2.2 Жамбыл Жабаев - Жыр алыбы
20
ҚОРЫТЫНДЫ
26
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
27
Кіріспе
ХХ ғасырдың Гомері атанған әйгілі суырыпсалма ақын Жамбыл Жабаевтың шығармашылығы да әр кез әр алуан зерттеу обьектілерінің нысаны болып келе жатыр.
Е.Ысмайылов өзінің саналы ғұмырында ақындар шығармашылығын өте көп зерттеген ғалым, соның ішінде халық ақындары, әнші - ақындар, ең бастысы, біздің өзіміздің зерттеу нысаны етіп отырған Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығын өте көп зерттеді деп айтуға әбден болады. Сондай мол, сүбелі зерттеулердің нәтижесінде Ақындар, Жамбыл және халық ақындары, Ақындық өмір атты зерттеу кітаптары дүниеге келді. Бұл еңбектердің қай-қайсысы болса да кезінде зор бағаға ие болған, халық ілтипатына ерекше бөленген бағалы еңбектер, ақынға атақ - абырой, ғылыми дәреже алып берген бұл кітаптардың дені әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ деп айтуға әбден болады және жамбылтанудың бастау бұлағы, қайнар көзі деп те санауға болады. Жамбыл Жабаев шығармашылығын бір ғана Е.Ысмайылов зерттеді десек қателесеміз. Жамбыл шығармашылығы жөнінде М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Қаратаев, М.Жолдасбеков, С.Негимов, С.Садырбаев, т. б. зерттеулері жамбылтану ғылымына қосылған мол үлестер деп санаймыз. Әсіресе соңғы уақыттарға дейін осы салада жемісті еңбектеніп келе жатқан С.Садырбаев зерттеулерінің алар орны ерекше деп ойлаймыз. Сол еңбектерінің ішінде Фольклор және Жамбыл деп аталатын монографиясының ғылыми мәні зор, жамбылтанудың жаңа бір белесі деп атауға болады. Сондай-ақ Н.Төреқұловтың Жамбыл және Кенен (1978), Жүз жасаған бәйтерек (1982), Алатау асқарынан жыр асырған (1996) деп аталатын кітаптары бар. Белгілі қоғам қайраткері, танымал әдебиетші М.Жолдасбеков қаламынан туған Жамбыл және оның ақындық мектебі, Жүз жасаған жүрек, Асыл сөздің атасы деп аталатын кітаптарының қай-қайсысы болса да құнды, мәнді, ғылыми және әдеби тұрғыдан тағылымы өте мол еңбектер екені сөзсіз.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақ әдебиеттану ғылымының сан-саналы өрісін қамтитын, зерттейтін обьектілері жыл өткен сайын әр қырынан дамып, жетіліп келеді.
І. АҚЫНДЫҚ ӨМІР
1.1 Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы
Жабаев Жамбыл (1846 - 1945) - ұлы ақын, жырау, жыршы. Жамбыл облысы Жамбыл тауының етегінде туған. Ол жасынан өлең-жырға қанып өскен, өз анасы Ұлданның ақындық талантын бойына сіңірген, Менің пірім - Сүйінбай... деп Жамбылдың өзі жырға қосқандай, Сүйінбай Аронұлы сияқты жыр даңғылынан тәлім-тәрбие алған. Жамбылдың ақын болып қалыптасуы тек Жетісу ақындық мектебінің ауқымында қалған жоқ.
Ол өзіне дейін өмір сүрген атақты жыраулардың, өзімен қатарлас ақындар мен жыршылардың бай мұрасын, күллі халық поэзиясын толық меңгеріп, өз шығармашылығына тұғыр еткен. Асан Қайғы, Бұқар жырау, Шөже, Балта, Шернияз, Шортанбай, Дулат, Сүйінбай, Досқожа, Нысанбай, Майкөт, Майлықожа, Құлыншақ, т. б. ақындарды үлгі тұтқан. Сонымен бірге Жамбыл туысқан қырғыз елінің де сөз өнерін жетік білген.
Қырғыз манасшылары мен жомоқшылары арасында әріптес достары көп болған, солармен бірге қырғыз айылдарын аралап, өлең айтып, жыр тоғытқан, күй тартып, айтысқа түскен. Атақты Тоқтоғұл, Мұраталы, Әлімқұл, Балық, Тыныбек, Қатаған сияқты дүлдүлдермен өнер сайысына түскен, солармен жарыса Манас, Ер Төштік эпостарын жырлаған, олардың ілтипат-ықыласына бөленген.
Ақын бүкіл әлемге тараған Мың бір түннің тарауларын, Орталық Азия мен Кавказ халықтарына ортақ Көрұғылы жырын, Фирдоуси Шахнамасының үзінділерін жасынан жаттап алып, айтып жүрген. Осындай қайнарлардан нәр алған Жамбыл өсе келе тек қазақ еліне ғана емес, барша әлемге әйгілі жырау, ақын, жыршы болып қалыптасқан. Сөз өнерінің бұл үш түрін бір адамның меңгеруі - сирек кездесетін құбылыс. Ал Жамбыл өзін әрі жырау, әрі жыршы, әрі ақын ретінде сезінген (Шын жүректен жыр төгіп, сөйлеп бір кетті жырауың, Нені естісек, соны айту - ежелден ісі жыршының, Жамбыл ақын сөйлеген сөзді бекер демеңдер). Жүз жыл өмірінің сексен бесін өлең-жырмен өткізген Жамбыл -- өткен екі ғасырдың куәсі болды, қайшылыққа толы, күнгейі мен көлеңкесі аралас, жақсылығы мен жамандығы қатарлас екі түрлі қоғамда ғұмыр кешті.
Ол аз болғандай, 20 ғасырдың 20-жылдарында ақ пен қызылдың соғысы, атамандар мен комиссарлардың ылаңы, кәмпескелеу мен ұжымдастыру сияқты оқиғалар халықтың бүкіл бітіміне теріс әсерін тигізді, қарапайым адамдардың да, зиялылардың да психологиясын өзгертті. Осындай жағдайдың куәгері болған Жамбыл шындықты айтып, замана болмысын суреттеді, өзінің өкініші мен күйінішін ащы дауыспен жырлайды, мысқылдайды, сынайды, күйініп те, қиналып та сөйлейді. Шыншылдық пен сыншылдық қасиетін Жамбыл ақындармен айтыстарында да сақтап, турашылдығымен ерекшеленеді.
Жамбылды нағыз ақын ретінде байтақ елге танытқан, оның есімін бүкіл Жетісуға, Қырғызстанға, Сыр бойына таратқан өнері - оның айтыстары. Ақындармен айтыс Жамбылдың суырып салмалық дарынын шыңдады, ақындық шеберлігін арттырды, азаматтық өресін өсірді және тақырып аясын кеңейтті. Жамбылдың Сайқал қызбен, Жаныс ақынмен, Бөлектің қызымен, Бұрым қызбен, Айкүміспен, Сарамен, Сары ақынмен, Шыбылмен, Бөлтірікпен, Майкөтпен, Сарбаспен, Құлмамбетпен, Доспамбетпен, Шашубаймен, т. б. айтыстары қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылды. Оның айтыстарында қыз бен жігіттің қайым айтысы да, түре айтыс та, сүре айтыс та бар. Осының қай-қайсысында да Жамбыл өзінің нағыз майталман, кестелі сөздің шебері, әрі ұшқыр ойлы, тапқыр шешен екенін көрсетеді.
Жамбыл айтыстарының көтеріңкі, лепті интонациямен басталады, ұйқастары әр алуан болып келеді. Қарсыласын ащы мысқылдау, өлеңмен тұқырту, өзін көтере сөйлеу, қарсыласы мақтаған адамдарын мінеу секілді сол заманның айтыстарына тән барлық әдісті Жамбыл да пайдаланады. Қажетті жерде Жамбыл өз руының атынан да сөйлейді. Сонымен қатар айтыстарда Жамбылдың ақындық, дара мені айқын көрінеді. Әсіресе, атақты ақындармен сүре айтысқа түскенде өзінің жеке қасиеттерін ерекше сезінеді, өзінің көпшіліктен бөлек тұлға екенін айрықша түсінеді.
Мұны ол айшықты образдар мен метафоралар арқылы жеткізеді (Мылтықта түтеп тұрған мен бір пистон, Құйындаған көкке ұшқан мен бір пырақ, Сен - күйкентай, мен - тұйғын, Мен - қорғасын сақамын, Мен - бір соққан дауылпаз, Сөз иесі - мен деймін, т. б.). Айтыста көрінетін Жамбылдың екі мені (рулық әрі ақындық) кейін, 1930 - 1940 жылдары өте жоғары мәнге ие болып, азаматтық мен дәрежесіне көтеріледі. Бұл кезде Жамбыл ақын ғана емес, ұлы жырау болған еді.
1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына Жамбыл ақын белсене қатынасты. Патша жарлығына қарсы көтерілген халық бұқарасының қалың ортасында жүрді. Өзінің жалынды үндеу жырларын сол қозғалысқа арнап шығарды. Оның көбісі сақталмаған. Тек есте қалып, хатқа түскені - Патша әмірі тарылды, Зілді бұйрық деген өлең-толғаулары. Осы шығармаларында Құлансаз, Қарабастау жайлауындағы Қарғалы, Самсы, Ұзынағаш және Шейінпенде болған қақтығыстардан елес береді. Жамбыл көтерілісшілерді өлең-жырымен жігерлендірді, оның үгітшілік қимыл-әрекетін патша әкімдері жазаламақ болды, бірақ халық Жамбылды қорғап қалып отырған.
Жамбыл 1919 жылы Жетісу халық ақындары бас қосқан слетке қатысты. 1934 жылы республикалық өнер шеберлерінің тұңғыш слетінде жыр толғап, тағы бір көзге түсті. Замана ағымы, Белсенділерге, Қазақстан тойына, Жастар алдындағы сөз сияқты арнау, толғаулары осы тұста жырланды. 1936 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігі кезінде оның дауысы бұрынғыдан да асқақ естілді. Ежелгі данышпан жырауларша Жамбыл 1930 - 1940 жылдар аралығында мемлекеттік мәні бар мәселелерді көтеріп, қоғам өмірі мен ел мүддесін жырлайды, замана жайында толғайды. Мұндай толғауларында қарт жырау, көбінесе, ертедегі болмысты суреттеп, көне тарихқа көз жүгіртеді, өз дәуірінің асқарынан дана абыз болып замана ағымын шолады, мезгіл мен өмір туралы ойланады, соларға мінездеме береді. Ол байырғы ұлы жыраулардың дәстүрін қайта түлетіп, біздің дәуірімізге жаңа сапада, соны мазмұнға байытып жеткізді. Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Үмбетей, Бұқар жырау сияқты Жамбылдың да қалың жұртшылық алдында мемлекет басшылары мен партия көсемдеріне қарата айтқан жырларында жалпы мемлекеттік мәселелерді көтереді.
Ұлы Отан соғысы тұсында бүкіл Кеңес Одағында Жамбылдан дәрежесі, мәртебесі биік ақын болған жоқ. Жамбыл есімінің әлемнің шартарабына танылған тұсы да осы кезең еді. Ақын жырлары майдандағы әр ұлттан құрылған жауынгерлердің бәрінің де жүрегіне жетіп, жігерін қайрады. Оның Украинаны, Мәскеуді, Кавказды, Ленинградты (қазіргі Санкт-Петербор) қорғаушыларға арнап, солардың рухын көтере, ерлікке шақыра жыр төккені де - жыраулықтың үрдісі. Ол замана туралы толғап, дәуірге сипаттама береді, өтіп жатқан оқиға-құбылыстарға өз бағасын айтады.
Жамбыл айтқан Өтеген батыр жырының ескі нұсқасын салыстыру арқылы байқауға болады. Ол нұсқалар бір сюжетке құрылған екі шығарма болып шыққан. Жамбыл шығармаларының көркемдік, бейнелеу құралдары мейлінше мол және олардың эстетикалық қызметі де айрықша мәнді. Оның толғау, дастандары, негізінен, шұбыртпалы, төкпе жыр ұйқасына құрылған.
Сондай-ақ, оның шығармаларында метафора, символ, метонимия, меңзеу, аллегория, сарказм мен ирония, ұлғайту мен кішірейту, немесе дамыту мен шендестіру, эпитет пен теңеу және басқа бейнелеу құралдары молынан табылады. Оларды Жамбыл дара, жалаң пайдаланбай, тығыз бірлікте, поэтикалық тұтастық аясында қолданады. Ақын шығармаларындағы бейнелеу құралдарының мұндай тұтастығы Жамбыл поэзиясын ерекше көркемдік-эстетикалық жүйе деңгейіне дейін көтереді. Жамбыл өшпес мұра қалдырды. Оның үздік шығармалары 40-тан астам шет елдер тілдеріне аударылды. Ұлы жырау қазақ халқын, оның поэзиясын бүкіл әлемге жария етті. 1938 жылы Жамбылдың шығармашылық өнерінің 75 жылдығын тойлағанда, оған әлемнің әр түкпірінен құттықтаулар келді. Ромен Роллан, Мартин Андерсен, Нексе, Катарина Сусанна Причард сияқты атақты суреткерлер Жамбыл поэзиясына өте жоғары баға берді. Жамбыл туралы жүздеген өлең-жырлар жазылды. 20-ғасырдағы халық ақындарына Жамбылдың әсері өте зор болды. Бұл қатарда Кенен Әзірбаев, Үмбетәлі Кәрібаев, Әбдіғали Сариев, Нартай Бекежанов, Доскей Әлімбаев, Саяділ Керімбеков, Орынбай Тайманов сияқты белгілі импровизаторлар бар. Қазақтың ұлттық мәдениеті мен әдебиетіне сіңірген еңбегі үшін Жамбыл Ленин, Еңбек Қызыл Ту, Құрмет белгісі ордендерімен марапатталды.
1941 жылы Сталиндік (кейін КСРО Мемлекеттік) сыйлығының лауреаты атанды. 1-ші сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, КСРО және Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі болды. Жамбылдың есімі Қазақстанның бір облысына, бірнеше аудандарға, бірқатар елді мекендерге, мекемелер мен оқу орындарына, өнер ордаларына берілді. Қазақ халқы Жамбылдың 100 жылдық, 125 жылдық, 150 жылдық тойларын халықаралық деңгейде салтанатты түрде атап өтті.
1945 жылы 22 маусым айында 100 жасқа бірнеше ай қалғанда қайтыс болады.
1.2 Жамбыл шығармашылығының белгісіз беттері
Елді қорғап өлгеннің арманы не деп өткен, адамшылық пен ерлікті ту етіп, ғасырға жуық ақындық, жыршылық шығармашылығын шын мәніндегі жыраулық деңгейге жеткізген Жамбылдың өлеңдері том-том кітап болып миллиондаған тиражбен жүзге жуық тілге аударылып, жарты әлемге таралып, шетелдерде танылған қазақ әдебиетінің алғашқы өкілі болды. Ұлы жыршының өзі Жақсылық жамандықты тексереді, кім жүйрік, кім шабаны екшеледі, - дегендей, шығармашылығы жайлы жүздеген мақала, зерттеулер жазылып, кітап, монографиялар шығып, диссертациялар қорғалды. Әлі де осы бағыттағы жұмыстар жалғаса берер.
Жамбыл қайтыс болғаннан кейін бес-алты жылдан соң туған (ақынның ауылында) біздің ұрпақ Жәкеңнің бала, немерелерінің, туыстарының, ауылдастарының арасында өстік. Сонда Жамбылмен етене араласқан үлкендерден оның қартайған шағында жәй қарым-қатынастағы сөз, әңгімелерінің өзі өлең болып кеткендігін естуші едік. Кейін 1941-46 жылдары арнайы тапсырмамен ақынның өмір деректерін жинаған Сапарғали Бегалиннің, ғылыми жамбылтанудың негізін салған Есмағамбет Ысмайыловтың, әдеби хатшылары болған Ғали Орманов, Әбділда Тәжібаев, Тайыр Жароков, Қалмақан Әбдіқадыров, Қапан Сатыбалдин, т.б. жазбаларын оқығанда осыған көзіміз жетті. Табиғат берген ақындық дарын қарт Жамбылдың жәй қатынас әңгімесін өлеңді сөзге айналдырып жібергенге ұқсайды. Жәкеңнің ауылында Сарқытбай, Мәжен деген кісілерде суырыпсалма ақындық қабілеттерімен қатар, жыршылықтары бар еді. Жамбылдың өлең, жырларын ұзақ күн жатқа айта беретін. Өзімнің әкем Әбдіғұл Жамбыл айтушы еді деп Дотан, Ерназар - Бекет жырларын жатқа айтатын. Жамбыл музейінің алғашқы қызметкерлерінің бірі болған Рахметжан Жолашаров деген сауатты, білімді кісі әкеміздің досы еді. Сол кісі де көп әңгіме айтатын. Академияның Ғылыми кітапханасында Рахметжан ақсақал өткізген қолжазбалар әлі күнге дейін бар.
Осылай өмірі өлеңге айналып кеткен Жам - былдың ең көлемді жинағы 1982 жылы шыққан екі томдығы. Көлемі 50 баспа табақ шамасында. Аз сияқты.
Ақынның өмірі мен шығармашылығы жайлы баспасөз бетінде алғашқы мәліметті 1925 жылы Терме журналы-альманағында Шамғали Сарыбаев берген. Осы мәлімет - терінің негізінде 1936 жылы Қазақ әде - бие - ті газетінің 18 маусымдағы санында Жамбыл ақын фольклорды көп біледі атты ма - қа - ла жариялады. Жамбылды 1922 жылы 9 маусымда Ұзынағашта болған қосшы ұйы - мы - ның жиналысында көргенін айта келіп: ...Жам - былдың ерте уақыттағы білетін өлең - дерінің бірқатары мыналар еді:
1. Көрұғлы (15 күн ұдайымен айтады екен).
2. Ерназар-Бекет.
3. Сүйінбай мен Қатағанның айтысы.
4. Садыр патша мен Жамбыл патшаның заманы.
5. Тезекбай мен Сүйінбай.
6. Жамбылдың (өзінің) Құлмамбетпен айтысқаны.
7. Шалтабай дастаны.
8. Абылай ханның Бұқар жырау мен үш жүздің арасын аралағаны.
9. Шежірелер.
10. Әр түрлі термелер, - деген деректер берген.
Жамбыл шығармашылығын зерттеуді жоғары ғылыми деңгейге көтерген ақынның 1940, 1946 жылғы жинақтарының жауапты шығарушысы болған Е.Ысмайыловтың да осы тұрғыдағы деректері өте құнды. Ғалымның ҚР Мемлекеттік архивіндегі фондысындағы көптеген мәліметтер Жамбыл шығармашы - лы - ғындағы ақтаңдақ беттерді көрсетеді:
1940ж. әңгімелескенімізде оның білетін та - рихи шежіре, ертегі әңгімелерінің аса мол екені көрінді. Ақын қазақтың үш жүзге бө - лінуі жайлы, әз Жәнібек, Асан-қайғы, Жи - реншелердің әңгімелерін айтатын. Онан кейін Үйсін Төле бидің өміріне де тоқталып, Абылайдың қырғызға жасаған жорығының қаталдығын, оны Алатаудан асырмай жоры - ғын тоқтатып ақылға салған Төле мен Бұқар жырау екенін, қырғыз Әтеке жырық пен Тө - ленің арасындағы бітімді, татулықты жыр етіп сөйлейді.
Қазақтың бұрынғы ертегі, батырлар жы - рынан, тарихи жырлардан да оның білетіні, айтатыны көп. Нәрікбай, Алатай-Жапар - құл, Алпамыс, Манас, Зарқұм және Мың бір түн, Шаһнамадан көп ертегі, дастандар, тарихи жырлардан Өтеген, Ерназар-Бе - кет, Саурық, Сұраншы т.б. Айтыстардан Те - зек-Сүйінбай, Қатаған-Сүйінбай, Бақтыбай-Сүйінбай, Құлмамбет-Майкөт, Құлмамбет-Жамбыл, Шашубай-Жамбыл, Сүйінбай-Жам - был, Шөженің қырғыз Бәйтік батырға бар - ғаны, Шөже-Орынбай, Біржан-Сара, Сүйін - бай-Майлықожа, т.б. Қазақтың бұрын-соңды жеке ақындардың өлең, жыр толғау - ларынан да Жамбылдың жатқа біле - тіндері көп болатын.
Басқа да зерттеушілердің жұмыстарында кезінде Жамбыл айтқан, бірақ жазылып алын - баған бірталай шығармалар жайлы деректер бар.
Мемлекеттік архивтегі Е.Ысмайылов фон - дында Осы кездерде ақын Өтеген батыр, Сұраншы батыр дастандарын, Бай мен батырақтың айтысын, т.б. Жамбыл дамытып жырласа да олардың бірде-бірі сақ - талмаған, - дейді.
Осыларға қарағанда Жамбыл шығарма - ла - рының үлкен бөлігі кезінде жазып алынба - ған, жазып алынғандарының да біразы сақ - тал - маған.
Ұлы жыршы шығармаларының кейінгі ұрпаққа толық жетпеуінің кейбір себептерін Ғ.Ормановтың 1946 жылы Социалистік Қа - зақ - стан газетінің 2 көкектегі санында шық - қан Жүз жылдың жинағы атты мақаласында айтылады. Мақала авторы ақынның 100 жыл - дық мерейтойына орай шыққан ака - демиялық жинағы жайында айта келіп:
Жәкеңнің айтуына қарағанда, сол сексен жылдың әрқайсысында бір-бір кітап қалған сияқты.
Бұл жөнінде Жәкең: Ой-қой, қайда айтпа - дық, қанша айтпадық! Есте қалғандары, әше - йін, соның ойдым-ойдым жерлері ғана ғой деуші еді.
Жәкең өзі айтқандай, көңілде қалған жұғындарды қағаздай қаттап, көмейде сақтап жүрген емес, тек кезі келгенде, орынды жерінде ғана есіне түсіретін еді. Жәкең кеше, мұнда жетпіс-сексенге келгенше айтып жүретін ұзақ дастандарын ұмытып қалға - нына: Адам қартайғанда торғай қамаса тоқ - тамайтын жыртық үйдей болып кетеді екен деп өкінетін.
Жамбылдың ақындық мұрасының дұрыс, толық жиналмауының басты себебі, әрине, өткен ғасырдың отызыншы жылдарында етек алған солақай идеологиялық саясат. Халық ауыз әдебиетін зерттеген, Жамбыл шығарма - шылығының да білгірі Нысанбек Төреқұлов ақынның кенже ұлы Тезекбайдың 1985 жылы айтқан бір әңгімесін жазып алыпты. ...Бір жолы үйге кіріп келсем, Тәтем (Жамбыл - Ә.Р.) Ғалиға: Ананы қос, мынаны қос дей бересің. Ол қызыңды ұрайынды... мен қай - дан білейін. Сөзімді бөле берме, - деп кейіп отыр екен. Ғ.Ормановқа ақынның сөзін бөлдіріп отырған жоғарыдан берілген бұйрық, талап қой. Ол кез - де, Сталиндік саясаттың түтеп тұрған ке - зін - де бұйрықты орындамай көр.
Жамбыл 1936 жылы Мәскеуде өткен Қа - зақ өнері мен әдебиетінің декадасына барып келгеннен кейін үкімет ауылында алғашқы ағаш үйін салып береді. 1938 жылы шығар - ма - шылық қызметінің 75 жылдығына орай қазір музей болып тұрған үлкен үйді салып, машина береді. 1936 жылы шығармашылығын жазып алу үшін әдеби хатшылар, аудармашы тағайындалады. Оларға сол кез үшін жақсы жалақы, іссапарлық ақылар төленеді.
Жамбылдың үйі жазушылардың, ғалым - дардың, т.б. келушілердің ауылдағы одағына айналып, сол ауылда құрылған Ерназар Елтаев атындағы колхоз етпен, басқа азық-тү - лікпен қамтамасыз етіп отырады. Завхоз та - - ғайындалады. Ақынның денсаулығын тұ - ра - қты қарайтын медсестра, Алматыдан келіп тұратын дәрігер бекітіледі. Машинасын алға - шында Григорий деген қаладан келген орыс жі - гіті айдап, кейін Жамбылдың туысы Наға - шы - бек Байсалбаев деген кісі жүргізеді. Радио орнатылып, ток өндіретін шағын электростанция іске қосылады. Бұларды Шустер де - ген ұлты еврей кісі ұстаған. Сонымен ақын - ның үйі ерекше мәдени орталыққа айналып, түс ауа шатырдағы радио қосылар кез - де ауыл адамдары жиналады екен, электр жарығын да осында алғаш көрген.
Жамбыл атамызда дүниеқоңыздық, тоғышарлық анық жоқ. Сол кез үшін кең сарайдай 12 бөлмелі жаңа үйге кіргізгенде Жәкең: Әй, мынауыңның ауасы тар ма?, - деп, аса әсерлене қоймаса керек. Қыста ғана тұрып, жазда жайлауға көшіп кететін болған. Әрине, осының бәрін өкімет тегін істеп отырған жоқ.
ІІ. ЖЫР АЛЫБЫ . ЖАМБЫЛ
ІІ.І Жамбылдың айтыстары
Жүз жыл өмір кешкен ақында неше жүз жылдар өнері мен шеберлігі түйіскен. Жамбыл ақындығын түсіну үшін, оның ауызша айтқыш, айтысқыштығын талдап ұғыну қажет. "А" десе, "мә" дейтін шапшаң айтқыш, "суырып салма" ақын болған жаратылысын зерттеп, бойлап ұғыну керек. Халық бұл алуандас ақындарға "суырыпсалма" ақын деп атақ берген. Қынаптан қылыш суырғандай жалт еткіш, отты, өткір өнерді айтқаны. Біз бұны ақпа ақын, төкпе ақын десек жарайды. Айтысқа шеберлік жалпы ақындық өнерінің, тіпті барлық әдебиет өнерінің өзгеше бір биік сатысы. Ал, ақындық өзі не? Егер ол өзгеше көрегендік, сезімталдық және сол көрген мен сезгенді сырлап, күйлеп айта білгіштік болса, жаңағы ақпа ақын сол көрегендік, сезгіштікті шымыраған шарқына жеткізеді.
Шабыты келген ақпа ақын бабындағы аш қыранға меңзес. Тұрпыдан томағасын тартқанда алғыр қыран бар өңірді сәтте көріп, шолып өтіп, қимыл еткен шөп басын, қыбыр еткен тышқан жүрісін, қылт етіп бұққан түлкі түгін лезде шалып қалғандай, айтыс ағымындағы ақпа ақын да сондайлық көмескіні көргіш, бұлдырды білгіш болмақ шарт.
Бұл қасиет ақынға оңай орнамайды. Аса бір ерен шыққан, жалын атқан дарынды жас болмаса, көпшілік шын ақпа ақын өнеріне бейім болған күнде де, ұзақ сонар сын кешіп, сан айтыста сілкісе жүріп, сан рет жаға жыртып, тон тоздырып барып жетеді. Бірақ жеткен өнер сатысынан ақын шегінбейді, зымырай береді. Дерт жеңбесе, жыл-жылдар жеңбейді. Ол әсерді де кемітпейді. Тегінде, дене қартаяды, ақындық қартаймайды. Осы айтылған сыпаттар Жамбыл басында түгел бар еді.
Алып ақынның жүз жыл өмірі, жүз жыл бойында суарылған сайын шыныға түскен шар болаттың бабындай шымырлап толысып, түрлене түскен ақпа ақын өнерінің өзгеше бір өсу өмірі болатын.
Біздің баяндамамыздың тақырыбы Жамбылдың айтыс шебері, ақпа ақын болған өнері жөнінде. Бәрімізге де мәлім, Жамбыл айтысқа жас бала күнінен кірісіп, мөлшері 70 жасына шейін белсене түсіп жүрген. Ал, бірақ соңғы отыз жыл ішінде, ескі мерзім бойынша, кей замандастарымен оқта-текте әзіл ретінде аз қағысып өтіскен болмаса, шынайы үлкен айтысқа, ақындардың өздерінше айтсақ, "сүре" айтысқа араласпайды. Аға ақын Жамбылды кейінгі буын ақындары ол сайысқа салмай, сыйлай, сақтай жүреді. Бірақ ақынның ақпа-төкпе көрікті, кемел жыры соңғы отыз жыл ішінде бұрынғысынан дами түседі. Социалистік Отанның асқар жыршысы болған дәуірінде тіпті құлаш ұрып, шарықтап дамиды. Жә, олай болғанда, кейін Жамбылдың әлемге даңқын шығарған ұлы жырларына бұрынғы айтыс ақыны болған өнерінің жалғасы, қатысы бар ма? деген сұрақ туады.
"Өнердің өзін бағалағаның шын болса, төркінін, тегін алдымен таны" десе болады.
Сөйтіп, бұрын айтысқа түсіп, ақпа-төкпе жыр туғызып жүрген Жамбыл, бертін келіп советтік дәуірді әсем жырлаған Жамбылдың алдыңғы сатысын, әзірлік дәуірін танытады дейміз. Рас, бұл әзірлік дәуір, ұзақ дәуір болған. Бірақ сол ұзақ дәуірде ақын неше саты мектептен, неше дүркін дайындықтан шынығып өтеді. Сонда айтыстың кейінгі жырларына ақындық тұр, нәр беретін екі жағы бар еді. Бір жағы - жақсылықты (яғни ақынның өзі жақсы деп сүйген, сүйсінгенін) шаттана шалқып, көріктеп, айшықтай жырлайтын жағы. Екінші жағы - ақынның жек көргенін, жиренгенін құнарсыз біліп, аластағанын жерлей, кінәлай ажуалап, масқаралай жырлайтын жағы болатын. Бұл сөздің алғашқысының мысалын Жамбыл Құлмамбетпен айтысқанда былай түйіп тастайды:
Берекелі елді айтам,
Ел тұтқасы ерді айтам.
Басымнан сөз асырман! -
дейді. Екінші түрлі жырды 1913 жылы "Өстепке" деген өлеңде болыстарға айтқан:
Ұлық көрсең ұйлығып,
Желді күнгі қамыстай,
Жапырылып иілдің...
Шұлғымаймын сендерше,
Керегі жоқ сыйыңның,
Қор болмаймын өлгенше,
Өлеңіме-ақ сиындым! -
деген соншалық еңсесі биік, арлы сыншы, ашулы сөзінен байқауға болады. Әрине, Жамбыл бұл сапалы санаға бұрынғы күннің өзінде де бірден жеткен жоқ. Халық ақыны Жамбыл ел өнерінің бөлеуінде, алтын бесігінде өскен. Әсіресе, ел бұлағының қайнар бір көзінен, мөлдір бір тасқынынан туған. Осы орайда Жамбылдың алдындағы ақындарын, тұстас, тұрғылас ақындарын еске ала кету шарт. Алдыңғыдан Жамбылға ең жақын ақын Сүйінбай болса, ол туралы Жамбыл:
Менің пірім - Сүйінбай,
Сөз сөйлемен сиынбай.
Сырлы сұлу сөздері,
Маған тартқан сыйындай.
Сүйінбай деп сөйлесем,
Сөз келеді бұрқырап,
Қара дауыл құйындай, -
деген. Бірақ Жәкең бір Сүйінбайдан ғана оқып қоймаған. Қазақта бұл өңірде сол тұста атақты, дәулескер ақыннан Майкөт ақын, Жалайыр Қабан ақын, Бақтыбай ақын, Құланаян Құлмамбеттер бар. Сүйінбай бастаған осы үш-төрт-бес ақынның және кейін Жамбылдың да, бәрінің де қырғыздың халық поэзиясымен көп жақындығы бар болатын. Ал, қырғызда бұл тұста атақты манасшы дастаншы, даңғыл жомоқшы мен жыршыдан Балық, Тыныбектер, Қалығұл, Қатаған, Арыстанбек, Найманбайлар бар. Және Жамбыл тұрғылас Қалмырза, Шойке, Сағымбай, Қара Ыршы (Жақшылық) сияқты нелер ірі, ақпа-төкпе ақындар бар-ды. Сүйінбай, Жамбыл осылардың арғы-бергісінің бәрін жақсы біліп, көбімен қатар жырласып жүрген. Бұлар халық өнер дәстүрінен үлгі алғанда қазақ, қырғыздың қатар қазынасынан бірдей үйреніп өскен. Жапсарлас екі туысқан ел арасында өскендіктен екі енеге тел төлдей, екі бірдей халық анаға тел ақындар болады. Ал, қазақтағы Жамбылдың өзі тұстас ақынның осы Жетісуда, әсіресе Үйсін ішінде болғандарын алсақ та, талай саңлақтар шығады. Дулатта Жамбылдан жасы үлкенірек Сарбас, Албанда - Құлмамбет, Қалабай, дәл тұстасы - Ыстыдан шыққан Қуандық, Қораластан шыққан - Қожантай, Жалайыр - Досмағамбет, Тілеуқабылдан - Әмір ақындар бар. Осының бәрі де атақты жыршылар болған. Бұл саналған екінші буын бір топтан басқа Жамбылдың өз елі Шапыраштыдан шыққан, оның ішінде бергі атасы Екейден шыққан ақын саны әсіресе мол болады.
Екейде елу ақын, сексен бақсы,
Айқымда алпыс ақын, тоқсан бақсы... -
дейтін Шыбыл шал айтқан әзіл өлең бар. Немесе бертін келе тағы қосқан:
Екейде елу бақсы, сексен ақын,
Жаратып мінеді екен, ерттеп атын,
Қобызы, домбырасы үнін қосып,
Гулейді жын қаққандай кешке жақын, -
дейтін шақпа, ажуа сөздер ақын мен ақындықтың молдығының куәсі. Сүйінбайдан бері қарай созылған Жамбыл айналасына келгенде, әсіресе қоюланған қалың үйір, үлкен шоғыр, ордалы өлең бар. Сол көп ақынның ішінде толып жатқан қыз-келіншек ақындар өзі бір алуан. Ал, әйел ақынның бар қазақтағы меншікті жанры айтыс болатын. Ол да жасынан бері қарай Жамбыл қаржасып өскен ортаның айтысы мол болғанын аңғартады. Ертеде Сүйінбаймен ұлан-ғайыр айтысқа түскен Күнбала, Жамбылмен айтысатын Айкүміс, Сайқал қыз, Бөлектің қызы - бәрі де айтыста сан ақыннан, сан топта озып, жүлде алып жүрген ақын әйелдер. Өз маңайындағы көп ақын ішінде Жамбылдың қызыға қадірлейтін ақындары Қисыбай мен өз құрдасы Тілеміс сияқтылар да болған.
Біз әлі Жәкеңнің ақындық өмірін, әсіресе ақындық ерекшелік сыр-сымбатын жете білгеміз жоқ. Аз білеміз. Өйткені революциядан бұрынғы ұзақ өмірінің мол ақындық мұралары бізге жетпей, көбінше жиыла алмай отыр. Осы жөнінде соңғы жылдар ішінде Жамбылдың ескі өлеңдерін көп жазып алып, бағалы еңбек сіңірген әдеби хатшысы Ғали Ормановтан[1] басқа тағы бір зор еңбек еткен кісі -- жазушы-ақын және Қазақ академиясының ғылыми қызметкері Сапарғали Бегалин. Біз жаңағы келтірген мысалдардың көбін, дәл деректің бәрін қазір сол Сапарғали Бегалин жиған материалдардан[2] алып отырмыз. Бегалин жаңағы біз санап өткен Жамбылдың алды-артындағы ақындардың көпшілігі айтыс ақыны болумен қатар, ірі дастаншы, төкпе ақындар болғанын да айтады. Жамбылда да осындай екі жақты, екі алуан қасиет толық болған. Бұ да кейін социализм дәуірінің ірі қайраткерлері туралы әсем дастандар толғайтын Жамбылдың, бір алуан ақынның әзірлігіндей.
Ал, жалпы айтысты алсақ, бүгінде Совет Одағында үш елде толық сақталғанын көреміз. Ол - қазақ, қырғыз, қарақалпақ елдері. Қазақ ішінде әсіресе бұрынғы Ұлы жүз аталған бөлімінде және Сыр бойының елдерінде нағыз көп айтылған, көпшілік айтатын фольклор түрі көп, толық сақталған. Жамбылдың өзі жүрген ел ортасын аңғарсақ, онда жүздегі Жамбылдан бері қарай, бар буынның ақындары бар. Ең соңы жиырмаға жаңа жеткен, қыз-жігіттің арасынан шығып отырған айтысқа жүйрік жастар бүгінге шейін әр колхоз, әр ауданнан табылады. Қырғыз, қарақалпақта да айтыс үлгісі осы күйде. Бірақ осы айтқандарға қарап, жалпы айтыс өнері ерте күннен де тек осы үш елдің ғана өнері еді десек, адасамыз. Анығында, бұл түр дүние жүзі әдебиетінің әр дәуірінде, әр алуан елдерде болып өткен. Әсіресе, қазақта суырыпсалма ақын, ақпа ақын дейтін шапшаң айтқыш ақындар орта ғасырда шығыс, батыстың көп елдерінде, орыс халқының ескілігінде де болғанын көреміз. "Импровизатор" дейтін атауымыздың өзі де солардан қалған. Осылардың арасынан айтыстың дәл өзін ұстанған - арабта мұғаллақаттауды тудырушылар бір алуан. Ал, батыста кельттің фильдері, терістік Франциядағы - труверлер, орталық Европадағы мейстерзингерлер, орыста кейде скоморохтар, Скандинавия елдерінде болған эддаларды жырлайтын скальдылар - көбінше айтысқа жүйрік ақындар екенін орыстың атақты ғалымы академик А.Н. Веселовский баяндайды. Дәл осы топтың қатарында мейстерзингерлер, кей дәуірлерде, шіркеу ішінде дін тақырыбына арнап талай айтыстар жасаған. Бұнысы Шөже мен Кемпірбай айтысында бізде де айқын көрінеді. Әуелі әлемді, адамды, жаратылысты жұмбақ-сұрақ етісіп кеп, артынан Шөже "уаттури уәззәйтуни" деген аяттың мағынасын шеш деп, Кемпірбайға сын қояды да, Кемпірбайды соны шеше алмағандықтан жеңеді.
Қазақтың айтыс ақыны мен дастаншы жырау ақындарының арасындағы айырмасы аз болатын. Өйткені үлкен жырау айтысқа да жүйрік келеді. Найман ішіне келіп, бір күнде он жеті ақынмен айтысқан Жанақ сол жолдың өзінде "Қозы Көрпеш - Баянды" жаңадан, тыңнан жырлап шыққаны көпке мәлім. Ал, айтыстың Майкөт, Сүйінбай, Жамбыл сияқты ірі ақындары, екінші жағынан, ірі дастаншы ақындар болғаны да мәлім. Сөйтіп, ақпа ақындар өнері шын талантты жыршының тұсында сол дәуірдегі неше алуан көрікті өрнектер туғыза алатынын көреміз. Жалпы алғанда, ақпа ақындар дүниелік ең ірі эпосты туғызушылар болады. Жәкендер өнерінің бір қанаты сол сыпатты болады. Дүние жүзі әдебиетінде көне гректің өздеріндей, немесе Европадағы труверлер, фильдер, мейстерзингерлердей елінің эпосын да, айтысын да туғызған. Сондықтан да Одақ елдерінің ішінен шыққан, ең алғаш өз көзі көрген ақпа ақын Сүлеймен Стальскийді тыңдаған жерде A.M. Горький "Біздің заманымыздың Гомері осы" деген. Сондағы Гомер деп атандырғанының ішіне Жамбыл толық қосылатынында дау жоқ.
Міні, сол Гомерлердің бір тобының еңбегінен "Илиада", "Роланд" жыры, "Эдца", "Калевала", "Алпамыстар", "Кольцо Нибелунгов", "Илья Муромец", Скандинавия елдерінің сағалары туса, орыс халқының тарихи жыры, асыл қазынасы "Игорь полкі туралы сөз" де туған. Тағы бірлері сол дастандарды ауызша жырлап таратып, халыққа тәлім-тәрбие беретін өнер таратқан. Көркем қазынаны сақтап, сақтатып, буыннан буынға өнеге қалдырып отырған. Жә, сол неше ғасыр, неше халықтардың неше алуан боп аталған ақындары ауызша жырлағанда нені жырлаған? Ең алдымен олар ер қайратын, ер азаматын қадір тұтып жырлаған. Ел ауыртпалығын, ерлік қасиетін, қызық бақыт елесін, арыдағы арманын, заманына айтқан сын назын, наразылығын жырлаған. Жарыса жырлаған. Бірінен-бірі асу үшін өнер шеберлеп, ауызша жырдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
І. АҚЫНДЫҚ ӨМІР
4
1.1 Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы
4
1.2 Жамбыл шығармашылығының белгісіз беттері
7
ІІ. ЖЫР АЛЫБЫ . ЖАМБЫЛ
10
ІІ.І Жамбылдың айтыстары
10
2.2 Жамбыл Жабаев - Жыр алыбы
20
ҚОРЫТЫНДЫ
26
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
27
Кіріспе
ХХ ғасырдың Гомері атанған әйгілі суырыпсалма ақын Жамбыл Жабаевтың шығармашылығы да әр кез әр алуан зерттеу обьектілерінің нысаны болып келе жатыр.
Е.Ысмайылов өзінің саналы ғұмырында ақындар шығармашылығын өте көп зерттеген ғалым, соның ішінде халық ақындары, әнші - ақындар, ең бастысы, біздің өзіміздің зерттеу нысаны етіп отырған Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығын өте көп зерттеді деп айтуға әбден болады. Сондай мол, сүбелі зерттеулердің нәтижесінде Ақындар, Жамбыл және халық ақындары, Ақындық өмір атты зерттеу кітаптары дүниеге келді. Бұл еңбектердің қай-қайсысы болса да кезінде зор бағаға ие болған, халық ілтипатына ерекше бөленген бағалы еңбектер, ақынға атақ - абырой, ғылыми дәреже алып берген бұл кітаптардың дені әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ деп айтуға әбден болады және жамбылтанудың бастау бұлағы, қайнар көзі деп те санауға болады. Жамбыл Жабаев шығармашылығын бір ғана Е.Ысмайылов зерттеді десек қателесеміз. Жамбыл шығармашылығы жөнінде М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Қаратаев, М.Жолдасбеков, С.Негимов, С.Садырбаев, т. б. зерттеулері жамбылтану ғылымына қосылған мол үлестер деп санаймыз. Әсіресе соңғы уақыттарға дейін осы салада жемісті еңбектеніп келе жатқан С.Садырбаев зерттеулерінің алар орны ерекше деп ойлаймыз. Сол еңбектерінің ішінде Фольклор және Жамбыл деп аталатын монографиясының ғылыми мәні зор, жамбылтанудың жаңа бір белесі деп атауға болады. Сондай-ақ Н.Төреқұловтың Жамбыл және Кенен (1978), Жүз жасаған бәйтерек (1982), Алатау асқарынан жыр асырған (1996) деп аталатын кітаптары бар. Белгілі қоғам қайраткері, танымал әдебиетші М.Жолдасбеков қаламынан туған Жамбыл және оның ақындық мектебі, Жүз жасаған жүрек, Асыл сөздің атасы деп аталатын кітаптарының қай-қайсысы болса да құнды, мәнді, ғылыми және әдеби тұрғыдан тағылымы өте мол еңбектер екені сөзсіз.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақ әдебиеттану ғылымының сан-саналы өрісін қамтитын, зерттейтін обьектілері жыл өткен сайын әр қырынан дамып, жетіліп келеді.
І. АҚЫНДЫҚ ӨМІР
1.1 Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы
Жабаев Жамбыл (1846 - 1945) - ұлы ақын, жырау, жыршы. Жамбыл облысы Жамбыл тауының етегінде туған. Ол жасынан өлең-жырға қанып өскен, өз анасы Ұлданның ақындық талантын бойына сіңірген, Менің пірім - Сүйінбай... деп Жамбылдың өзі жырға қосқандай, Сүйінбай Аронұлы сияқты жыр даңғылынан тәлім-тәрбие алған. Жамбылдың ақын болып қалыптасуы тек Жетісу ақындық мектебінің ауқымында қалған жоқ.
Ол өзіне дейін өмір сүрген атақты жыраулардың, өзімен қатарлас ақындар мен жыршылардың бай мұрасын, күллі халық поэзиясын толық меңгеріп, өз шығармашылығына тұғыр еткен. Асан Қайғы, Бұқар жырау, Шөже, Балта, Шернияз, Шортанбай, Дулат, Сүйінбай, Досқожа, Нысанбай, Майкөт, Майлықожа, Құлыншақ, т. б. ақындарды үлгі тұтқан. Сонымен бірге Жамбыл туысқан қырғыз елінің де сөз өнерін жетік білген.
Қырғыз манасшылары мен жомоқшылары арасында әріптес достары көп болған, солармен бірге қырғыз айылдарын аралап, өлең айтып, жыр тоғытқан, күй тартып, айтысқа түскен. Атақты Тоқтоғұл, Мұраталы, Әлімқұл, Балық, Тыныбек, Қатаған сияқты дүлдүлдермен өнер сайысына түскен, солармен жарыса Манас, Ер Төштік эпостарын жырлаған, олардың ілтипат-ықыласына бөленген.
Ақын бүкіл әлемге тараған Мың бір түннің тарауларын, Орталық Азия мен Кавказ халықтарына ортақ Көрұғылы жырын, Фирдоуси Шахнамасының үзінділерін жасынан жаттап алып, айтып жүрген. Осындай қайнарлардан нәр алған Жамбыл өсе келе тек қазақ еліне ғана емес, барша әлемге әйгілі жырау, ақын, жыршы болып қалыптасқан. Сөз өнерінің бұл үш түрін бір адамның меңгеруі - сирек кездесетін құбылыс. Ал Жамбыл өзін әрі жырау, әрі жыршы, әрі ақын ретінде сезінген (Шын жүректен жыр төгіп, сөйлеп бір кетті жырауың, Нені естісек, соны айту - ежелден ісі жыршының, Жамбыл ақын сөйлеген сөзді бекер демеңдер). Жүз жыл өмірінің сексен бесін өлең-жырмен өткізген Жамбыл -- өткен екі ғасырдың куәсі болды, қайшылыққа толы, күнгейі мен көлеңкесі аралас, жақсылығы мен жамандығы қатарлас екі түрлі қоғамда ғұмыр кешті.
Ол аз болғандай, 20 ғасырдың 20-жылдарында ақ пен қызылдың соғысы, атамандар мен комиссарлардың ылаңы, кәмпескелеу мен ұжымдастыру сияқты оқиғалар халықтың бүкіл бітіміне теріс әсерін тигізді, қарапайым адамдардың да, зиялылардың да психологиясын өзгертті. Осындай жағдайдың куәгері болған Жамбыл шындықты айтып, замана болмысын суреттеді, өзінің өкініші мен күйінішін ащы дауыспен жырлайды, мысқылдайды, сынайды, күйініп те, қиналып та сөйлейді. Шыншылдық пен сыншылдық қасиетін Жамбыл ақындармен айтыстарында да сақтап, турашылдығымен ерекшеленеді.
Жамбылды нағыз ақын ретінде байтақ елге танытқан, оның есімін бүкіл Жетісуға, Қырғызстанға, Сыр бойына таратқан өнері - оның айтыстары. Ақындармен айтыс Жамбылдың суырып салмалық дарынын шыңдады, ақындық шеберлігін арттырды, азаматтық өресін өсірді және тақырып аясын кеңейтті. Жамбылдың Сайқал қызбен, Жаныс ақынмен, Бөлектің қызымен, Бұрым қызбен, Айкүміспен, Сарамен, Сары ақынмен, Шыбылмен, Бөлтірікпен, Майкөтпен, Сарбаспен, Құлмамбетпен, Доспамбетпен, Шашубаймен, т. б. айтыстары қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылды. Оның айтыстарында қыз бен жігіттің қайым айтысы да, түре айтыс та, сүре айтыс та бар. Осының қай-қайсысында да Жамбыл өзінің нағыз майталман, кестелі сөздің шебері, әрі ұшқыр ойлы, тапқыр шешен екенін көрсетеді.
Жамбыл айтыстарының көтеріңкі, лепті интонациямен басталады, ұйқастары әр алуан болып келеді. Қарсыласын ащы мысқылдау, өлеңмен тұқырту, өзін көтере сөйлеу, қарсыласы мақтаған адамдарын мінеу секілді сол заманның айтыстарына тән барлық әдісті Жамбыл да пайдаланады. Қажетті жерде Жамбыл өз руының атынан да сөйлейді. Сонымен қатар айтыстарда Жамбылдың ақындық, дара мені айқын көрінеді. Әсіресе, атақты ақындармен сүре айтысқа түскенде өзінің жеке қасиеттерін ерекше сезінеді, өзінің көпшіліктен бөлек тұлға екенін айрықша түсінеді.
Мұны ол айшықты образдар мен метафоралар арқылы жеткізеді (Мылтықта түтеп тұрған мен бір пистон, Құйындаған көкке ұшқан мен бір пырақ, Сен - күйкентай, мен - тұйғын, Мен - қорғасын сақамын, Мен - бір соққан дауылпаз, Сөз иесі - мен деймін, т. б.). Айтыста көрінетін Жамбылдың екі мені (рулық әрі ақындық) кейін, 1930 - 1940 жылдары өте жоғары мәнге ие болып, азаматтық мен дәрежесіне көтеріледі. Бұл кезде Жамбыл ақын ғана емес, ұлы жырау болған еді.
1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына Жамбыл ақын белсене қатынасты. Патша жарлығына қарсы көтерілген халық бұқарасының қалың ортасында жүрді. Өзінің жалынды үндеу жырларын сол қозғалысқа арнап шығарды. Оның көбісі сақталмаған. Тек есте қалып, хатқа түскені - Патша әмірі тарылды, Зілді бұйрық деген өлең-толғаулары. Осы шығармаларында Құлансаз, Қарабастау жайлауындағы Қарғалы, Самсы, Ұзынағаш және Шейінпенде болған қақтығыстардан елес береді. Жамбыл көтерілісшілерді өлең-жырымен жігерлендірді, оның үгітшілік қимыл-әрекетін патша әкімдері жазаламақ болды, бірақ халық Жамбылды қорғап қалып отырған.
Жамбыл 1919 жылы Жетісу халық ақындары бас қосқан слетке қатысты. 1934 жылы республикалық өнер шеберлерінің тұңғыш слетінде жыр толғап, тағы бір көзге түсті. Замана ағымы, Белсенділерге, Қазақстан тойына, Жастар алдындағы сөз сияқты арнау, толғаулары осы тұста жырланды. 1936 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігі кезінде оның дауысы бұрынғыдан да асқақ естілді. Ежелгі данышпан жырауларша Жамбыл 1930 - 1940 жылдар аралығында мемлекеттік мәні бар мәселелерді көтеріп, қоғам өмірі мен ел мүддесін жырлайды, замана жайында толғайды. Мұндай толғауларында қарт жырау, көбінесе, ертедегі болмысты суреттеп, көне тарихқа көз жүгіртеді, өз дәуірінің асқарынан дана абыз болып замана ағымын шолады, мезгіл мен өмір туралы ойланады, соларға мінездеме береді. Ол байырғы ұлы жыраулардың дәстүрін қайта түлетіп, біздің дәуірімізге жаңа сапада, соны мазмұнға байытып жеткізді. Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Үмбетей, Бұқар жырау сияқты Жамбылдың да қалың жұртшылық алдында мемлекет басшылары мен партия көсемдеріне қарата айтқан жырларында жалпы мемлекеттік мәселелерді көтереді.
Ұлы Отан соғысы тұсында бүкіл Кеңес Одағында Жамбылдан дәрежесі, мәртебесі биік ақын болған жоқ. Жамбыл есімінің әлемнің шартарабына танылған тұсы да осы кезең еді. Ақын жырлары майдандағы әр ұлттан құрылған жауынгерлердің бәрінің де жүрегіне жетіп, жігерін қайрады. Оның Украинаны, Мәскеуді, Кавказды, Ленинградты (қазіргі Санкт-Петербор) қорғаушыларға арнап, солардың рухын көтере, ерлікке шақыра жыр төккені де - жыраулықтың үрдісі. Ол замана туралы толғап, дәуірге сипаттама береді, өтіп жатқан оқиға-құбылыстарға өз бағасын айтады.
Жамбыл айтқан Өтеген батыр жырының ескі нұсқасын салыстыру арқылы байқауға болады. Ол нұсқалар бір сюжетке құрылған екі шығарма болып шыққан. Жамбыл шығармаларының көркемдік, бейнелеу құралдары мейлінше мол және олардың эстетикалық қызметі де айрықша мәнді. Оның толғау, дастандары, негізінен, шұбыртпалы, төкпе жыр ұйқасына құрылған.
Сондай-ақ, оның шығармаларында метафора, символ, метонимия, меңзеу, аллегория, сарказм мен ирония, ұлғайту мен кішірейту, немесе дамыту мен шендестіру, эпитет пен теңеу және басқа бейнелеу құралдары молынан табылады. Оларды Жамбыл дара, жалаң пайдаланбай, тығыз бірлікте, поэтикалық тұтастық аясында қолданады. Ақын шығармаларындағы бейнелеу құралдарының мұндай тұтастығы Жамбыл поэзиясын ерекше көркемдік-эстетикалық жүйе деңгейіне дейін көтереді. Жамбыл өшпес мұра қалдырды. Оның үздік шығармалары 40-тан астам шет елдер тілдеріне аударылды. Ұлы жырау қазақ халқын, оның поэзиясын бүкіл әлемге жария етті. 1938 жылы Жамбылдың шығармашылық өнерінің 75 жылдығын тойлағанда, оған әлемнің әр түкпірінен құттықтаулар келді. Ромен Роллан, Мартин Андерсен, Нексе, Катарина Сусанна Причард сияқты атақты суреткерлер Жамбыл поэзиясына өте жоғары баға берді. Жамбыл туралы жүздеген өлең-жырлар жазылды. 20-ғасырдағы халық ақындарына Жамбылдың әсері өте зор болды. Бұл қатарда Кенен Әзірбаев, Үмбетәлі Кәрібаев, Әбдіғали Сариев, Нартай Бекежанов, Доскей Әлімбаев, Саяділ Керімбеков, Орынбай Тайманов сияқты белгілі импровизаторлар бар. Қазақтың ұлттық мәдениеті мен әдебиетіне сіңірген еңбегі үшін Жамбыл Ленин, Еңбек Қызыл Ту, Құрмет белгісі ордендерімен марапатталды.
1941 жылы Сталиндік (кейін КСРО Мемлекеттік) сыйлығының лауреаты атанды. 1-ші сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, КСРО және Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі болды. Жамбылдың есімі Қазақстанның бір облысына, бірнеше аудандарға, бірқатар елді мекендерге, мекемелер мен оқу орындарына, өнер ордаларына берілді. Қазақ халқы Жамбылдың 100 жылдық, 125 жылдық, 150 жылдық тойларын халықаралық деңгейде салтанатты түрде атап өтті.
1945 жылы 22 маусым айында 100 жасқа бірнеше ай қалғанда қайтыс болады.
1.2 Жамбыл шығармашылығының белгісіз беттері
Елді қорғап өлгеннің арманы не деп өткен, адамшылық пен ерлікті ту етіп, ғасырға жуық ақындық, жыршылық шығармашылығын шын мәніндегі жыраулық деңгейге жеткізген Жамбылдың өлеңдері том-том кітап болып миллиондаған тиражбен жүзге жуық тілге аударылып, жарты әлемге таралып, шетелдерде танылған қазақ әдебиетінің алғашқы өкілі болды. Ұлы жыршының өзі Жақсылық жамандықты тексереді, кім жүйрік, кім шабаны екшеледі, - дегендей, шығармашылығы жайлы жүздеген мақала, зерттеулер жазылып, кітап, монографиялар шығып, диссертациялар қорғалды. Әлі де осы бағыттағы жұмыстар жалғаса берер.
Жамбыл қайтыс болғаннан кейін бес-алты жылдан соң туған (ақынның ауылында) біздің ұрпақ Жәкеңнің бала, немерелерінің, туыстарының, ауылдастарының арасында өстік. Сонда Жамбылмен етене араласқан үлкендерден оның қартайған шағында жәй қарым-қатынастағы сөз, әңгімелерінің өзі өлең болып кеткендігін естуші едік. Кейін 1941-46 жылдары арнайы тапсырмамен ақынның өмір деректерін жинаған Сапарғали Бегалиннің, ғылыми жамбылтанудың негізін салған Есмағамбет Ысмайыловтың, әдеби хатшылары болған Ғали Орманов, Әбділда Тәжібаев, Тайыр Жароков, Қалмақан Әбдіқадыров, Қапан Сатыбалдин, т.б. жазбаларын оқығанда осыған көзіміз жетті. Табиғат берген ақындық дарын қарт Жамбылдың жәй қатынас әңгімесін өлеңді сөзге айналдырып жібергенге ұқсайды. Жәкеңнің ауылында Сарқытбай, Мәжен деген кісілерде суырыпсалма ақындық қабілеттерімен қатар, жыршылықтары бар еді. Жамбылдың өлең, жырларын ұзақ күн жатқа айта беретін. Өзімнің әкем Әбдіғұл Жамбыл айтушы еді деп Дотан, Ерназар - Бекет жырларын жатқа айтатын. Жамбыл музейінің алғашқы қызметкерлерінің бірі болған Рахметжан Жолашаров деген сауатты, білімді кісі әкеміздің досы еді. Сол кісі де көп әңгіме айтатын. Академияның Ғылыми кітапханасында Рахметжан ақсақал өткізген қолжазбалар әлі күнге дейін бар.
Осылай өмірі өлеңге айналып кеткен Жам - былдың ең көлемді жинағы 1982 жылы шыққан екі томдығы. Көлемі 50 баспа табақ шамасында. Аз сияқты.
Ақынның өмірі мен шығармашылығы жайлы баспасөз бетінде алғашқы мәліметті 1925 жылы Терме журналы-альманағында Шамғали Сарыбаев берген. Осы мәлімет - терінің негізінде 1936 жылы Қазақ әде - бие - ті газетінің 18 маусымдағы санында Жамбыл ақын фольклорды көп біледі атты ма - қа - ла жариялады. Жамбылды 1922 жылы 9 маусымда Ұзынағашта болған қосшы ұйы - мы - ның жиналысында көргенін айта келіп: ...Жам - былдың ерте уақыттағы білетін өлең - дерінің бірқатары мыналар еді:
1. Көрұғлы (15 күн ұдайымен айтады екен).
2. Ерназар-Бекет.
3. Сүйінбай мен Қатағанның айтысы.
4. Садыр патша мен Жамбыл патшаның заманы.
5. Тезекбай мен Сүйінбай.
6. Жамбылдың (өзінің) Құлмамбетпен айтысқаны.
7. Шалтабай дастаны.
8. Абылай ханның Бұқар жырау мен үш жүздің арасын аралағаны.
9. Шежірелер.
10. Әр түрлі термелер, - деген деректер берген.
Жамбыл шығармашылығын зерттеуді жоғары ғылыми деңгейге көтерген ақынның 1940, 1946 жылғы жинақтарының жауапты шығарушысы болған Е.Ысмайыловтың да осы тұрғыдағы деректері өте құнды. Ғалымның ҚР Мемлекеттік архивіндегі фондысындағы көптеген мәліметтер Жамбыл шығармашы - лы - ғындағы ақтаңдақ беттерді көрсетеді:
1940ж. әңгімелескенімізде оның білетін та - рихи шежіре, ертегі әңгімелерінің аса мол екені көрінді. Ақын қазақтың үш жүзге бө - лінуі жайлы, әз Жәнібек, Асан-қайғы, Жи - реншелердің әңгімелерін айтатын. Онан кейін Үйсін Төле бидің өміріне де тоқталып, Абылайдың қырғызға жасаған жорығының қаталдығын, оны Алатаудан асырмай жоры - ғын тоқтатып ақылға салған Төле мен Бұқар жырау екенін, қырғыз Әтеке жырық пен Тө - ленің арасындағы бітімді, татулықты жыр етіп сөйлейді.
Қазақтың бұрынғы ертегі, батырлар жы - рынан, тарихи жырлардан да оның білетіні, айтатыны көп. Нәрікбай, Алатай-Жапар - құл, Алпамыс, Манас, Зарқұм және Мың бір түн, Шаһнамадан көп ертегі, дастандар, тарихи жырлардан Өтеген, Ерназар-Бе - кет, Саурық, Сұраншы т.б. Айтыстардан Те - зек-Сүйінбай, Қатаған-Сүйінбай, Бақтыбай-Сүйінбай, Құлмамбет-Майкөт, Құлмамбет-Жамбыл, Шашубай-Жамбыл, Сүйінбай-Жам - был, Шөженің қырғыз Бәйтік батырға бар - ғаны, Шөже-Орынбай, Біржан-Сара, Сүйін - бай-Майлықожа, т.б. Қазақтың бұрын-соңды жеке ақындардың өлең, жыр толғау - ларынан да Жамбылдың жатқа біле - тіндері көп болатын.
Басқа да зерттеушілердің жұмыстарында кезінде Жамбыл айтқан, бірақ жазылып алын - баған бірталай шығармалар жайлы деректер бар.
Мемлекеттік архивтегі Е.Ысмайылов фон - дында Осы кездерде ақын Өтеген батыр, Сұраншы батыр дастандарын, Бай мен батырақтың айтысын, т.б. Жамбыл дамытып жырласа да олардың бірде-бірі сақ - талмаған, - дейді.
Осыларға қарағанда Жамбыл шығарма - ла - рының үлкен бөлігі кезінде жазып алынба - ған, жазып алынғандарының да біразы сақ - тал - маған.
Ұлы жыршы шығармаларының кейінгі ұрпаққа толық жетпеуінің кейбір себептерін Ғ.Ормановтың 1946 жылы Социалистік Қа - зақ - стан газетінің 2 көкектегі санында шық - қан Жүз жылдың жинағы атты мақаласында айтылады. Мақала авторы ақынның 100 жыл - дық мерейтойына орай шыққан ака - демиялық жинағы жайында айта келіп:
Жәкеңнің айтуына қарағанда, сол сексен жылдың әрқайсысында бір-бір кітап қалған сияқты.
Бұл жөнінде Жәкең: Ой-қой, қайда айтпа - дық, қанша айтпадық! Есте қалғандары, әше - йін, соның ойдым-ойдым жерлері ғана ғой деуші еді.
Жәкең өзі айтқандай, көңілде қалған жұғындарды қағаздай қаттап, көмейде сақтап жүрген емес, тек кезі келгенде, орынды жерінде ғана есіне түсіретін еді. Жәкең кеше, мұнда жетпіс-сексенге келгенше айтып жүретін ұзақ дастандарын ұмытып қалға - нына: Адам қартайғанда торғай қамаса тоқ - тамайтын жыртық үйдей болып кетеді екен деп өкінетін.
Жамбылдың ақындық мұрасының дұрыс, толық жиналмауының басты себебі, әрине, өткен ғасырдың отызыншы жылдарында етек алған солақай идеологиялық саясат. Халық ауыз әдебиетін зерттеген, Жамбыл шығарма - шылығының да білгірі Нысанбек Төреқұлов ақынның кенже ұлы Тезекбайдың 1985 жылы айтқан бір әңгімесін жазып алыпты. ...Бір жолы үйге кіріп келсем, Тәтем (Жамбыл - Ә.Р.) Ғалиға: Ананы қос, мынаны қос дей бересің. Ол қызыңды ұрайынды... мен қай - дан білейін. Сөзімді бөле берме, - деп кейіп отыр екен. Ғ.Ормановқа ақынның сөзін бөлдіріп отырған жоғарыдан берілген бұйрық, талап қой. Ол кез - де, Сталиндік саясаттың түтеп тұрған ке - зін - де бұйрықты орындамай көр.
Жамбыл 1936 жылы Мәскеуде өткен Қа - зақ өнері мен әдебиетінің декадасына барып келгеннен кейін үкімет ауылында алғашқы ағаш үйін салып береді. 1938 жылы шығар - ма - шылық қызметінің 75 жылдығына орай қазір музей болып тұрған үлкен үйді салып, машина береді. 1936 жылы шығармашылығын жазып алу үшін әдеби хатшылар, аудармашы тағайындалады. Оларға сол кез үшін жақсы жалақы, іссапарлық ақылар төленеді.
Жамбылдың үйі жазушылардың, ғалым - дардың, т.б. келушілердің ауылдағы одағына айналып, сол ауылда құрылған Ерназар Елтаев атындағы колхоз етпен, басқа азық-тү - лікпен қамтамасыз етіп отырады. Завхоз та - - ғайындалады. Ақынның денсаулығын тұ - ра - қты қарайтын медсестра, Алматыдан келіп тұратын дәрігер бекітіледі. Машинасын алға - шында Григорий деген қаладан келген орыс жі - гіті айдап, кейін Жамбылдың туысы Наға - шы - бек Байсалбаев деген кісі жүргізеді. Радио орнатылып, ток өндіретін шағын электростанция іске қосылады. Бұларды Шустер де - ген ұлты еврей кісі ұстаған. Сонымен ақын - ның үйі ерекше мәдени орталыққа айналып, түс ауа шатырдағы радио қосылар кез - де ауыл адамдары жиналады екен, электр жарығын да осында алғаш көрген.
Жамбыл атамызда дүниеқоңыздық, тоғышарлық анық жоқ. Сол кез үшін кең сарайдай 12 бөлмелі жаңа үйге кіргізгенде Жәкең: Әй, мынауыңның ауасы тар ма?, - деп, аса әсерлене қоймаса керек. Қыста ғана тұрып, жазда жайлауға көшіп кететін болған. Әрине, осының бәрін өкімет тегін істеп отырған жоқ.
ІІ. ЖЫР АЛЫБЫ . ЖАМБЫЛ
ІІ.І Жамбылдың айтыстары
Жүз жыл өмір кешкен ақында неше жүз жылдар өнері мен шеберлігі түйіскен. Жамбыл ақындығын түсіну үшін, оның ауызша айтқыш, айтысқыштығын талдап ұғыну қажет. "А" десе, "мә" дейтін шапшаң айтқыш, "суырып салма" ақын болған жаратылысын зерттеп, бойлап ұғыну керек. Халық бұл алуандас ақындарға "суырыпсалма" ақын деп атақ берген. Қынаптан қылыш суырғандай жалт еткіш, отты, өткір өнерді айтқаны. Біз бұны ақпа ақын, төкпе ақын десек жарайды. Айтысқа шеберлік жалпы ақындық өнерінің, тіпті барлық әдебиет өнерінің өзгеше бір биік сатысы. Ал, ақындық өзі не? Егер ол өзгеше көрегендік, сезімталдық және сол көрген мен сезгенді сырлап, күйлеп айта білгіштік болса, жаңағы ақпа ақын сол көрегендік, сезгіштікті шымыраған шарқына жеткізеді.
Шабыты келген ақпа ақын бабындағы аш қыранға меңзес. Тұрпыдан томағасын тартқанда алғыр қыран бар өңірді сәтте көріп, шолып өтіп, қимыл еткен шөп басын, қыбыр еткен тышқан жүрісін, қылт етіп бұққан түлкі түгін лезде шалып қалғандай, айтыс ағымындағы ақпа ақын да сондайлық көмескіні көргіш, бұлдырды білгіш болмақ шарт.
Бұл қасиет ақынға оңай орнамайды. Аса бір ерен шыққан, жалын атқан дарынды жас болмаса, көпшілік шын ақпа ақын өнеріне бейім болған күнде де, ұзақ сонар сын кешіп, сан айтыста сілкісе жүріп, сан рет жаға жыртып, тон тоздырып барып жетеді. Бірақ жеткен өнер сатысынан ақын шегінбейді, зымырай береді. Дерт жеңбесе, жыл-жылдар жеңбейді. Ол әсерді де кемітпейді. Тегінде, дене қартаяды, ақындық қартаймайды. Осы айтылған сыпаттар Жамбыл басында түгел бар еді.
Алып ақынның жүз жыл өмірі, жүз жыл бойында суарылған сайын шыныға түскен шар болаттың бабындай шымырлап толысып, түрлене түскен ақпа ақын өнерінің өзгеше бір өсу өмірі болатын.
Біздің баяндамамыздың тақырыбы Жамбылдың айтыс шебері, ақпа ақын болған өнері жөнінде. Бәрімізге де мәлім, Жамбыл айтысқа жас бала күнінен кірісіп, мөлшері 70 жасына шейін белсене түсіп жүрген. Ал, бірақ соңғы отыз жыл ішінде, ескі мерзім бойынша, кей замандастарымен оқта-текте әзіл ретінде аз қағысып өтіскен болмаса, шынайы үлкен айтысқа, ақындардың өздерінше айтсақ, "сүре" айтысқа араласпайды. Аға ақын Жамбылды кейінгі буын ақындары ол сайысқа салмай, сыйлай, сақтай жүреді. Бірақ ақынның ақпа-төкпе көрікті, кемел жыры соңғы отыз жыл ішінде бұрынғысынан дами түседі. Социалистік Отанның асқар жыршысы болған дәуірінде тіпті құлаш ұрып, шарықтап дамиды. Жә, олай болғанда, кейін Жамбылдың әлемге даңқын шығарған ұлы жырларына бұрынғы айтыс ақыны болған өнерінің жалғасы, қатысы бар ма? деген сұрақ туады.
"Өнердің өзін бағалағаның шын болса, төркінін, тегін алдымен таны" десе болады.
Сөйтіп, бұрын айтысқа түсіп, ақпа-төкпе жыр туғызып жүрген Жамбыл, бертін келіп советтік дәуірді әсем жырлаған Жамбылдың алдыңғы сатысын, әзірлік дәуірін танытады дейміз. Рас, бұл әзірлік дәуір, ұзақ дәуір болған. Бірақ сол ұзақ дәуірде ақын неше саты мектептен, неше дүркін дайындықтан шынығып өтеді. Сонда айтыстың кейінгі жырларына ақындық тұр, нәр беретін екі жағы бар еді. Бір жағы - жақсылықты (яғни ақынның өзі жақсы деп сүйген, сүйсінгенін) шаттана шалқып, көріктеп, айшықтай жырлайтын жағы. Екінші жағы - ақынның жек көргенін, жиренгенін құнарсыз біліп, аластағанын жерлей, кінәлай ажуалап, масқаралай жырлайтын жағы болатын. Бұл сөздің алғашқысының мысалын Жамбыл Құлмамбетпен айтысқанда былай түйіп тастайды:
Берекелі елді айтам,
Ел тұтқасы ерді айтам.
Басымнан сөз асырман! -
дейді. Екінші түрлі жырды 1913 жылы "Өстепке" деген өлеңде болыстарға айтқан:
Ұлық көрсең ұйлығып,
Желді күнгі қамыстай,
Жапырылып иілдің...
Шұлғымаймын сендерше,
Керегі жоқ сыйыңның,
Қор болмаймын өлгенше,
Өлеңіме-ақ сиындым! -
деген соншалық еңсесі биік, арлы сыншы, ашулы сөзінен байқауға болады. Әрине, Жамбыл бұл сапалы санаға бұрынғы күннің өзінде де бірден жеткен жоқ. Халық ақыны Жамбыл ел өнерінің бөлеуінде, алтын бесігінде өскен. Әсіресе, ел бұлағының қайнар бір көзінен, мөлдір бір тасқынынан туған. Осы орайда Жамбылдың алдындағы ақындарын, тұстас, тұрғылас ақындарын еске ала кету шарт. Алдыңғыдан Жамбылға ең жақын ақын Сүйінбай болса, ол туралы Жамбыл:
Менің пірім - Сүйінбай,
Сөз сөйлемен сиынбай.
Сырлы сұлу сөздері,
Маған тартқан сыйындай.
Сүйінбай деп сөйлесем,
Сөз келеді бұрқырап,
Қара дауыл құйындай, -
деген. Бірақ Жәкең бір Сүйінбайдан ғана оқып қоймаған. Қазақта бұл өңірде сол тұста атақты, дәулескер ақыннан Майкөт ақын, Жалайыр Қабан ақын, Бақтыбай ақын, Құланаян Құлмамбеттер бар. Сүйінбай бастаған осы үш-төрт-бес ақынның және кейін Жамбылдың да, бәрінің де қырғыздың халық поэзиясымен көп жақындығы бар болатын. Ал, қырғызда бұл тұста атақты манасшы дастаншы, даңғыл жомоқшы мен жыршыдан Балық, Тыныбектер, Қалығұл, Қатаған, Арыстанбек, Найманбайлар бар. Және Жамбыл тұрғылас Қалмырза, Шойке, Сағымбай, Қара Ыршы (Жақшылық) сияқты нелер ірі, ақпа-төкпе ақындар бар-ды. Сүйінбай, Жамбыл осылардың арғы-бергісінің бәрін жақсы біліп, көбімен қатар жырласып жүрген. Бұлар халық өнер дәстүрінен үлгі алғанда қазақ, қырғыздың қатар қазынасынан бірдей үйреніп өскен. Жапсарлас екі туысқан ел арасында өскендіктен екі енеге тел төлдей, екі бірдей халық анаға тел ақындар болады. Ал, қазақтағы Жамбылдың өзі тұстас ақынның осы Жетісуда, әсіресе Үйсін ішінде болғандарын алсақ та, талай саңлақтар шығады. Дулатта Жамбылдан жасы үлкенірек Сарбас, Албанда - Құлмамбет, Қалабай, дәл тұстасы - Ыстыдан шыққан Қуандық, Қораластан шыққан - Қожантай, Жалайыр - Досмағамбет, Тілеуқабылдан - Әмір ақындар бар. Осының бәрі де атақты жыршылар болған. Бұл саналған екінші буын бір топтан басқа Жамбылдың өз елі Шапыраштыдан шыққан, оның ішінде бергі атасы Екейден шыққан ақын саны әсіресе мол болады.
Екейде елу ақын, сексен бақсы,
Айқымда алпыс ақын, тоқсан бақсы... -
дейтін Шыбыл шал айтқан әзіл өлең бар. Немесе бертін келе тағы қосқан:
Екейде елу бақсы, сексен ақын,
Жаратып мінеді екен, ерттеп атын,
Қобызы, домбырасы үнін қосып,
Гулейді жын қаққандай кешке жақын, -
дейтін шақпа, ажуа сөздер ақын мен ақындықтың молдығының куәсі. Сүйінбайдан бері қарай созылған Жамбыл айналасына келгенде, әсіресе қоюланған қалың үйір, үлкен шоғыр, ордалы өлең бар. Сол көп ақынның ішінде толып жатқан қыз-келіншек ақындар өзі бір алуан. Ал, әйел ақынның бар қазақтағы меншікті жанры айтыс болатын. Ол да жасынан бері қарай Жамбыл қаржасып өскен ортаның айтысы мол болғанын аңғартады. Ертеде Сүйінбаймен ұлан-ғайыр айтысқа түскен Күнбала, Жамбылмен айтысатын Айкүміс, Сайқал қыз, Бөлектің қызы - бәрі де айтыста сан ақыннан, сан топта озып, жүлде алып жүрген ақын әйелдер. Өз маңайындағы көп ақын ішінде Жамбылдың қызыға қадірлейтін ақындары Қисыбай мен өз құрдасы Тілеміс сияқтылар да болған.
Біз әлі Жәкеңнің ақындық өмірін, әсіресе ақындық ерекшелік сыр-сымбатын жете білгеміз жоқ. Аз білеміз. Өйткені революциядан бұрынғы ұзақ өмірінің мол ақындық мұралары бізге жетпей, көбінше жиыла алмай отыр. Осы жөнінде соңғы жылдар ішінде Жамбылдың ескі өлеңдерін көп жазып алып, бағалы еңбек сіңірген әдеби хатшысы Ғали Ормановтан[1] басқа тағы бір зор еңбек еткен кісі -- жазушы-ақын және Қазақ академиясының ғылыми қызметкері Сапарғали Бегалин. Біз жаңағы келтірген мысалдардың көбін, дәл деректің бәрін қазір сол Сапарғали Бегалин жиған материалдардан[2] алып отырмыз. Бегалин жаңағы біз санап өткен Жамбылдың алды-артындағы ақындардың көпшілігі айтыс ақыны болумен қатар, ірі дастаншы, төкпе ақындар болғанын да айтады. Жамбылда да осындай екі жақты, екі алуан қасиет толық болған. Бұ да кейін социализм дәуірінің ірі қайраткерлері туралы әсем дастандар толғайтын Жамбылдың, бір алуан ақынның әзірлігіндей.
Ал, жалпы айтысты алсақ, бүгінде Совет Одағында үш елде толық сақталғанын көреміз. Ол - қазақ, қырғыз, қарақалпақ елдері. Қазақ ішінде әсіресе бұрынғы Ұлы жүз аталған бөлімінде және Сыр бойының елдерінде нағыз көп айтылған, көпшілік айтатын фольклор түрі көп, толық сақталған. Жамбылдың өзі жүрген ел ортасын аңғарсақ, онда жүздегі Жамбылдан бері қарай, бар буынның ақындары бар. Ең соңы жиырмаға жаңа жеткен, қыз-жігіттің арасынан шығып отырған айтысқа жүйрік жастар бүгінге шейін әр колхоз, әр ауданнан табылады. Қырғыз, қарақалпақта да айтыс үлгісі осы күйде. Бірақ осы айтқандарға қарап, жалпы айтыс өнері ерте күннен де тек осы үш елдің ғана өнері еді десек, адасамыз. Анығында, бұл түр дүние жүзі әдебиетінің әр дәуірінде, әр алуан елдерде болып өткен. Әсіресе, қазақта суырыпсалма ақын, ақпа ақын дейтін шапшаң айтқыш ақындар орта ғасырда шығыс, батыстың көп елдерінде, орыс халқының ескілігінде де болғанын көреміз. "Импровизатор" дейтін атауымыздың өзі де солардан қалған. Осылардың арасынан айтыстың дәл өзін ұстанған - арабта мұғаллақаттауды тудырушылар бір алуан. Ал, батыста кельттің фильдері, терістік Франциядағы - труверлер, орталық Европадағы мейстерзингерлер, орыста кейде скоморохтар, Скандинавия елдерінде болған эддаларды жырлайтын скальдылар - көбінше айтысқа жүйрік ақындар екенін орыстың атақты ғалымы академик А.Н. Веселовский баяндайды. Дәл осы топтың қатарында мейстерзингерлер, кей дәуірлерде, шіркеу ішінде дін тақырыбына арнап талай айтыстар жасаған. Бұнысы Шөже мен Кемпірбай айтысында бізде де айқын көрінеді. Әуелі әлемді, адамды, жаратылысты жұмбақ-сұрақ етісіп кеп, артынан Шөже "уаттури уәззәйтуни" деген аяттың мағынасын шеш деп, Кемпірбайға сын қояды да, Кемпірбайды соны шеше алмағандықтан жеңеді.
Қазақтың айтыс ақыны мен дастаншы жырау ақындарының арасындағы айырмасы аз болатын. Өйткені үлкен жырау айтысқа да жүйрік келеді. Найман ішіне келіп, бір күнде он жеті ақынмен айтысқан Жанақ сол жолдың өзінде "Қозы Көрпеш - Баянды" жаңадан, тыңнан жырлап шыққаны көпке мәлім. Ал, айтыстың Майкөт, Сүйінбай, Жамбыл сияқты ірі ақындары, екінші жағынан, ірі дастаншы ақындар болғаны да мәлім. Сөйтіп, ақпа ақындар өнері шын талантты жыршының тұсында сол дәуірдегі неше алуан көрікті өрнектер туғыза алатынын көреміз. Жалпы алғанда, ақпа ақындар дүниелік ең ірі эпосты туғызушылар болады. Жәкендер өнерінің бір қанаты сол сыпатты болады. Дүние жүзі әдебиетінде көне гректің өздеріндей, немесе Европадағы труверлер, фильдер, мейстерзингерлердей елінің эпосын да, айтысын да туғызған. Сондықтан да Одақ елдерінің ішінен шыққан, ең алғаш өз көзі көрген ақпа ақын Сүлеймен Стальскийді тыңдаған жерде A.M. Горький "Біздің заманымыздың Гомері осы" деген. Сондағы Гомер деп атандырғанының ішіне Жамбыл толық қосылатынында дау жоқ.
Міні, сол Гомерлердің бір тобының еңбегінен "Илиада", "Роланд" жыры, "Эдца", "Калевала", "Алпамыстар", "Кольцо Нибелунгов", "Илья Муромец", Скандинавия елдерінің сағалары туса, орыс халқының тарихи жыры, асыл қазынасы "Игорь полкі туралы сөз" де туған. Тағы бірлері сол дастандарды ауызша жырлап таратып, халыққа тәлім-тәрбие беретін өнер таратқан. Көркем қазынаны сақтап, сақтатып, буыннан буынға өнеге қалдырып отырған. Жә, сол неше ғасыр, неше халықтардың неше алуан боп аталған ақындары ауызша жырлағанда нені жырлаған? Ең алдымен олар ер қайратын, ер азаматын қадір тұтып жырлаған. Ел ауыртпалығын, ерлік қасиетін, қызық бақыт елесін, арыдағы арманын, заманына айтқан сын назын, наразылығын жырлаған. Жарыса жырлаған. Бірінен-бірі асу үшін өнер шеберлеп, ауызша жырдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz