Адам құқығы теориясы
Кіріспе 3
1. Адам құқығы теориясы 5
1.1 Адам құқықтарымен еркіндік жүйесі 5
1.2 ҚР адам құқықтары 7
1.3 Адам құқықтарын қорғау 12
2. Адам құқықтарын қорғау 19
2.1 Адам құқықтарын қамтамасыз ету 19
2.2 Адам құқықтарын реттейтін актілермен шарттар 23
2.3 Адам құқықтарын қорғау мәселелері 24
Қорытынды 30
Қолданылған әдебиеттер тізімі 31
1. Адам құқығы теориясы 5
1.1 Адам құқықтарымен еркіндік жүйесі 5
1.2 ҚР адам құқықтары 7
1.3 Адам құқықтарын қорғау 12
2. Адам құқықтарын қорғау 19
2.1 Адам құқықтарын қамтамасыз ету 19
2.2 Адам құқықтарын реттейтін актілермен шарттар 23
2.3 Адам құқықтарын қорғау мәселелері 24
Қорытынды 30
Қолданылған әдебиеттер тізімі 31
Адам дүниеге келген күннен бастап өзінің құқықтарына ие болары белгілі. Қазақстан Республикасы Конституциясында былай делінеді: «Адам құқығы мен бостандығы әркімге тумысынан бастап беріледі, абсолюттігі мен ажырамастығы мойындалады, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды...».[1]
Құқық – адам бойына енгізілген өзіндік құндылық, құқық – бұл адам бостандығының өлшемдері. Бостандық – бұл өз құқықтарыңды жүзеге асыру мүмкіндігі.
Адам құқығы шектеулі, ол ешқашан абсолютті бостандықта бола алмайды. Тек құқық қана әлсізді күштіден қорғауға бағытталған. Құқықтық мүшесі ретінде де , әлеуметтен тыс нәрсе ретінде де адамға және нақты бір мемлекеттік құрылыс мүшесі ретінде азаматқа да қатысты бола алады. Кез келген елдің кез келген азаматы адам, ал кез келген адам нақты бір мемлекеттің азаматы бола алмайды. Мұны Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабында «әркімнің құқығы бар» деп көрсетілген мысалдан көруге болады. Мұндағы «Қазақстан азаматтары құқылы» деп айтылған кезде, бұл тек Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтық статусына қатысты екендігі көзделеді. «Азаматтық» деген терминнің өзі адамның нақты бір мемлекетке жататындығын, содан барып өзара құқықтар мен міндеттемелер туындайтындығын білдіреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы — Қазақстан мемлекетiнiң Ата (негiзгi) заңы. 30 тамызда Республикалық референдум өткiзу (бүкiл халықтық дауыс беру) жолымен қабылданды. Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы мемлекеттік билiктiң қайнар көзi — өзiнiң егемендiк құқығын баянды еттi. Ата заң қабылданған күн демалыс — мемлекеттік мереке — ҚР Конституциясының күнi деп жарияланды. Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және ол ҚР-ның бүкiл аумағында тiкелей қолданылады. Мұның өзi Конституциялық нормалар мен заңдардың басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң нормаларынан үстем екендiгiн көрсетедi.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат – қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» және Конституцияның 12 бабының 2 тармағында: «Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумасынан жазылған, оларды ешкім айыра алмайды, заңдармен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұнымен қолданылуы осыған қарай анықталады» делінген.
Ата заңда құқықтық мемлекеттiң қалыптастырылу бағыттары, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-жақты еркiндiгi, идеологиялық және саяси әр алуандығы (сөз және шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен бұқаралық партиялар, сондай-ақ бұқаралық қозғалыстар бiрлестiгiн құру еркiндiгi), халық билiгiн жүзеге асыратын демократиялық амалдар, экономикалық қатынастардың қызмет етуi әлемдiк талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның нормалары тұрақты, жалпы мәнде ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.
Мысалы, қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқына қатысты тұтастай құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты мемлекеттегі адам құқын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (1-баптың 3-тармағы)мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да болсын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге міндеттейді.
Құқық – адам бойына енгізілген өзіндік құндылық, құқық – бұл адам бостандығының өлшемдері. Бостандық – бұл өз құқықтарыңды жүзеге асыру мүмкіндігі.
Адам құқығы шектеулі, ол ешқашан абсолютті бостандықта бола алмайды. Тек құқық қана әлсізді күштіден қорғауға бағытталған. Құқықтық мүшесі ретінде де , әлеуметтен тыс нәрсе ретінде де адамға және нақты бір мемлекеттік құрылыс мүшесі ретінде азаматқа да қатысты бола алады. Кез келген елдің кез келген азаматы адам, ал кез келген адам нақты бір мемлекеттің азаматы бола алмайды. Мұны Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабында «әркімнің құқығы бар» деп көрсетілген мысалдан көруге болады. Мұндағы «Қазақстан азаматтары құқылы» деп айтылған кезде, бұл тек Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтық статусына қатысты екендігі көзделеді. «Азаматтық» деген терминнің өзі адамның нақты бір мемлекетке жататындығын, содан барып өзара құқықтар мен міндеттемелер туындайтындығын білдіреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы — Қазақстан мемлекетiнiң Ата (негiзгi) заңы. 30 тамызда Республикалық референдум өткiзу (бүкiл халықтық дауыс беру) жолымен қабылданды. Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы мемлекеттік билiктiң қайнар көзi — өзiнiң егемендiк құқығын баянды еттi. Ата заң қабылданған күн демалыс — мемлекеттік мереке — ҚР Конституциясының күнi деп жарияланды. Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және ол ҚР-ның бүкiл аумағында тiкелей қолданылады. Мұның өзi Конституциялық нормалар мен заңдардың басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң нормаларынан үстем екендiгiн көрсетедi.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат – қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» және Конституцияның 12 бабының 2 тармағында: «Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумасынан жазылған, оларды ешкім айыра алмайды, заңдармен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұнымен қолданылуы осыған қарай анықталады» делінген.
Ата заңда құқықтық мемлекеттiң қалыптастырылу бағыттары, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-жақты еркiндiгi, идеологиялық және саяси әр алуандығы (сөз және шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен бұқаралық партиялар, сондай-ақ бұқаралық қозғалыстар бiрлестiгiн құру еркiндiгi), халық билiгiн жүзеге асыратын демократиялық амалдар, экономикалық қатынастардың қызмет етуi әлемдiк талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның нормалары тұрақты, жалпы мәнде ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.
Мысалы, қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқына қатысты тұтастай құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты мемлекеттегі адам құқын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (1-баптың 3-тармағы)мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да болсын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге міндеттейді.
1. Жайлин Ғ. А. ҚР Азаматтық құқығы, 1-2 томдар. Алматы, 2003ж
2. Ынтымақов С.А. Азаматтық құқық. Практикум. 2003 ж.
3. Ғ. Сапарғалиев Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері «Атамұра», 1998ж.
4. Баққұлов С.Д. Құқық негіздері Алматы, 2003 ж.
5. Дулатбеков Н. Амандықова С. Тұрлаев А. Мемлекет және құқық негіздері, Алматы, 2001ж.
6. ҚР Конституциясы Алматы, 2004
7. ҚР Конституциясының түсіндірме сөздігі, Алматы, 1996
8. Төлеуғалиев Ғ. "Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы".
9. Баққұлов С. "Құқық негіздері", оқулық, 2-ші басылым. Алматы 2004-248 бет.
10. Сапарғалиев Ғ., Ибраива А. "Мемлекет және құқық теориясы". Алматы 1997.
2. Ынтымақов С.А. Азаматтық құқық. Практикум. 2003 ж.
3. Ғ. Сапарғалиев Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері «Атамұра», 1998ж.
4. Баққұлов С.Д. Құқық негіздері Алматы, 2003 ж.
5. Дулатбеков Н. Амандықова С. Тұрлаев А. Мемлекет және құқық негіздері, Алматы, 2001ж.
6. ҚР Конституциясы Алматы, 2004
7. ҚР Конституциясының түсіндірме сөздігі, Алматы, 1996
8. Төлеуғалиев Ғ. "Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы".
9. Баққұлов С. "Құқық негіздері", оқулық, 2-ші басылым. Алматы 2004-248 бет.
10. Сапарғалиев Ғ., Ибраива А. "Мемлекет және құқық теориясы". Алматы 1997.
Мазмұны
Кіріспе
3
1. Адам құқығы теориясы
5
0.1 Адам құқықтарымен еркіндік жүйесі
5
0.2 ҚР адам құқықтары
7
0.3 Адам құқықтарын қорғау
12
1. Адам құқықтарын қорғау
19
0.1 Адам құқықтарын қамтамасыз ету
19
0.2 Адам құқықтарын реттейтін актілермен шарттар
23
0.3 Адам құқықтарын қорғау мәселелері
24
Қорытынды
30
Қолданылған әдебиеттер тізімі
31
Кіріспе
Адам дүниеге келген күннен бастап өзінің құқықтарына ие болары белгілі. Қазақстан Республикасы Конституциясында былай делінеді: Адам құқығы мен бостандығы әркімге тумысынан бастап беріледі, абсолюттігі мен ажырамастығы мойындалады, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды....[1]
Құқық - адам бойына енгізілген өзіндік құндылық, құқық - бұл адам бостандығының өлшемдері. Бостандық - бұл өз құқықтарыңды жүзеге асыру мүмкіндігі.
Адам құқығы шектеулі, ол ешқашан абсолютті бостандықта бола алмайды. Тек құқық қана әлсізді күштіден қорғауға бағытталған. Құқықтық мүшесі ретінде де , әлеуметтен тыс нәрсе ретінде де адамға және нақты бір мемлекеттік құрылыс мүшесі ретінде азаматқа да қатысты бола алады. Кез келген елдің кез келген азаматы адам, ал кез келген адам нақты бір мемлекеттің азаматы бола алмайды. Мұны Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабында әркімнің құқығы бар деп көрсетілген мысалдан көруге болады. Мұндағы Қазақстан азаматтары құқылы деп айтылған кезде, бұл тек Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтық статусына қатысты екендігі көзделеді. Азаматтық деген терминнің өзі адамның нақты бір мемлекетке жататындығын, содан барып өзара құқықтар мен міндеттемелер туындайтындығын білдіреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы -- Қазақстан мемлекетiнiң Ата (негiзгi) заңы. 30 тамызда Республикалық референдум өткiзу (бүкiл халықтық дауыс беру) жолымен қабылданды. Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы мемлекеттік билiктiң қайнар көзi -- өзiнiң егемендiк құқығын баянды еттi. Ата заң қабылданған күн демалыс -- мемлекеттік мереке -- ҚР Конституциясының күнi деп жарияланды. Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және ол ҚР-ның бүкiл аумағында тiкелей қолданылады. Мұның өзi Конституциялық нормалар мен заңдардың басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң нормаларынан үстем екендiгiн көрсетедi.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат - қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары және Конституцияның 12 бабының 2 тармағында: Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумасынан жазылған, оларды ешкім айыра алмайды, заңдармен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұнымен қолданылуы осыған қарай анықталады делінген.
Ата заңда құқықтық мемлекеттiң қалыптастырылу бағыттары, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-жақты еркiндiгi, идеологиялық және саяси әр алуандығы (сөз және шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен бұқаралық партиялар, сондай-ақ бұқаралық қозғалыстар бiрлестiгiн құру еркiндiгi), халық билiгiн жүзеге асыратын демократиялық амалдар, экономикалық қатынастардың қызмет етуi әлемдiк талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның нормалары тұрақты, жалпы мәнде ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.
Мысалы, қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқына қатысты тұтастай құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты мемлекеттегі адам құқын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (1-баптың 3-тармағы)мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да болсын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948 ж.), Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы, Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы (1966), Балалар құқы декларациясы (1959), Әйелдердің саяси құқы туралы конвенция (1954 ж) және басқа бірқатар құжаттар қабылданды. Алайда азаматтың құқы азаматтың құқынан ерекшеленеді, өйткені мемлекет азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, мемлекеттің өз азаматтарына деген ерекше қатынастарына орай оған айрықша міндет жүктейді. Міне, осы негізде Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қалыптастырады.
Адам құқығы - бұл жеке адамның өмірін, адам қасиеттері мен қоғамдық өмірдің барлық саласындағы іс-әрекет бостандығын қамтамасыз ететін табиғи мүмкіндіктері.
1. Адам құқығы теориясы
1.1 Адам құқықтарымен еркіндік жүйесі
Қазіргі кезде адамның ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның озіне лайықты баламасы жоқ. Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық режимдердің орнауына алып кететінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз.
Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше назар аударылуы өте орынды.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы мойындалған халықаралық актілерінің қағидаларын кеңінен қабылдап, қайталаған Қазақстан Республикасының 1993 жылғы тұңғыш Конституциясын қысқаша қарастырып көрейік. Ал 1995 жылғы қабылданған қолданыстағы Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы Конституциясымен сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын, яғни адам құқықтары мен табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт мойындаған нормалары мен қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын, мемлекеттің азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғауға міндеттілігін және басқа да көптеген мәселелерді бекітіп, дамытты. Қазақстандағы әлеуметтік заңнаманың жүйесі мен мазмұнының дамуына қайта құру және одан кейінгі кезеңдерде бірсыпыра факторлар әсер етті.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылады. Тұңғыш рет мемлекет пен тұлғаның қарым-қатынасы сот негізінде қойылды, барлық құқықтар мен бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар, азаматтар мен олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды сот жолымен шешу қағидасы енгізілді.
1997 жылы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдарының қабылдануына орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамнаң құқықтары мен бостандық тары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын бекітудегі келесі маңызды қадам-ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі бекітілген. Бұл арада ҚР Конституциясында адам құқықтары мен бостандықтарының адам құқықтарының халықаралық стандарттарынан бастау алып, бекітілуінің аса маңызды факт екенін талап еткен жөн. ҚР Конституциясында бекітілген адамның құқықтары мен бостандықтары заңдардың, мемлекетті билік органдары мен олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінің мәнән, мазмұны мен қолданылуын белгілейді. Конституция құрамындағы бұл маңызды ережелер мемлекеттік органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің алдында келтірілген, бұл мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең жоғарғы құндылық деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары қоятынын білдіреді.
ҚР Конституциясында адам мен азаматтың азаматтық және саяси құқықтары мен бостандықтарының бекітілуінің арқасында бұл құжат адамның дербестігін, жеке-дара мүдделердің әрекет кеңістігін қорғаудың құқықтық кепіліне айналды. Мемлекет барлығын бақылаушы және барлығына қол сұғушы ұйымының ролін атқаруға ұмтылмайды. Бұл Қазақстанда азаматтық қоғам орнатудың маңызды алғышарты болып табылады. Нақ осы тұлғаның белгіленген дербестігі оның қорғалғандығы, оның белсенді әрекеті және қоғам мен мемлекеттің проблемаларын шешуге қатысу үшін жағдайлар жасау егеменді Қазақстанда азаматтық қоғам қалыптастырудың негізі болмақшы.
Жалпы алғанда ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуында көмектесетін адам құқықтыра мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген. Бұл каталог жалпы халықаралық стандартқа сай келеді. Оның үстінде, Конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды қорғаудың және кепілдік берудің нақты теханизмі бар. Аталған қағиданың Конституцияда бекітілуі Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс таңдағанын дәлелдейді, өйткені тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу, әлеуметтік өзгерістер барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған жағдайда осы өзгерістердің өз мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске кедергі болатынын талай мәрте дәлелдеді.
Қазіргі заманда адамның бостандығы басқаша түсініледі. Адамның бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда кездесетін кез-келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі-жауапты шешімдерді қабылдау екендігі. Бұл адамның санасы мен мәдениеттің даму деңгейінің аса жоғары болуын қажет етеді.
Осылайша, қазіргі адам құқықтарының тұжырымдамасы мына қағидаларға негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі бар, оған ешқандай биліктің қол сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай отырып, адам мемлекетке өзінің талаптарын қоя алады; адамға оның құқықтары мен бостандықтарын құдай да, мемлекетте сыйлаған емес, сондықтан да оларды адамнаң табиғи құқықтары деп атайды. Адам өзінің құқықтары үшін ешқандай құдай немесе зайырлы билікке қарыздар емес. Ол ешуақытта да мені жарылқап, маған құқықтар мен бостандықтар дерді деп бас июге, ешкімнің алдында өзін мәңгілік борышкермін деп сезінбеуге тиіс. Адамның қадір-қасиеті оған, адамға, өзінің құқықтары мен бостандықтарының түйірлерімен пайдаланғандығы үшін кімге де, неге де болса да құлшылық етіп, бас ұрумен сыйымсыз. Олар оған оның тек адам болғаны үшін ғана тиесілі.
Егер кісі өзінің қандай да болмасын моральдық құқығының бұзылғаны туралы талап-арыз қоярда өзінің ондай құқықтарға иелік етуін дәлелдеуге тиіс болса, адам құқықтарына байланысты мұндай дәлелдеудің қажеттілігі жоқ, өйткені олар оған тумысынан тиесілі. Оның үстіне адам құқықтарының өзі оларға негізделетін талаптар қою үшін жеткілікті негіз болып табылады.
Талап ету қабілеті-адам құқықтарының маңызды тұстарының бірі. Құқықсыз адам өзінің өмірі, бостандығы мен әл-ауқаты тәуелді адамдарға жалынып-жалбарына алады. Өтініш пен жалбарыну жағдайының тең еместігін білдіреді. Құл не қызметші өтінеді, ерікті адам талап етеді. Талап ету-адамның қадір-қасиетінің маңызды элементі. Қадір-қасиетін қорғау, өз кезегінде адам құқықтарын қорғаудың негізгі қызметінің бірі болып табылады.
Адамның абсолюттік құқықтарының доктринасы батыстың табиғи-құқықтық теориясы шеңберінде қалыптасты. Табиғи-құқықтық көзқарастардың шеңберінде адам құқығының ажырамас, алып қоюға болмайтын абсолюттік сипаты сияқты сипаттамалары өзара тығыз байланысты және бір-бірін қажет етеді. Бірақ алған сипаттамалардың әрқайсысы адам құқықтарының түрліше тұстарына назар аудартады.
Қазақстан жағдайында адамның ажырамас табиғи абсолюттік құқықтары мен бостандықтары доктринасының маңызы оның жеке адам мен биліктің арасындағы қарым-қатынастардың жаңа өлшемдерін белгілеуде: ол адамның басымдылығын бекітті.
1.2 ҚР адам құқықтары
Адам құқықтарының қазіргі замандағы ұғымы ежелгі заманда пайда болған табиғи құқық идеяларынан шығады да, өзінің тікелей бастауын либерализм идеяларынан алады. Оның ең көрнекті өкілдері өмірге, қауіпсіздікке, бостандыққа, меншікке, мемлекетке тәуелсіз болатын және онымен қорғалатын адамның табиғи, ажыратылмас (шеттетілмейтін), әрі қасиетті нормаларына қысым көрсету кедергісінің маңызды құқықтарындағы ұғымын негіздеді.
Адам мен адамзат құқықтары институтын дамытудағы сапалы серпіліс ХХ ғасырдың екінші жартысында көбінесе тоталитарлық режимдердің қайғылы тәжірибесіне реакция ретінде болды. Қалыптасқан азаматтық, саяси және әлеуметтік-экономикалық құқықтар каталогы елеулі кеңейеді. Оларға жаңа құқықтар ұрпағы: қолайлы қоршаған ортаға, ақпаратқа және т.б. Осы кезеңде адам мен азамат құқықтары институтын дамытудағы жетекші рөлді оның негіз құраушы құжаттарында ресімделген халықаралық құқық иеленеді: Жалпыға ортақ адам құқықтарының декларациясы (1948ж.), Біріккен Ұлттар Ұйымымен қабылданған, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пакт, және азаматтық және саяси құқықтар туралы пакт (1966ж.), Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі Кеңестің Хельсинки қорытынды актісі (1975ж.) қосылады.
Олар және адам құқықтары жөніндегі кейінгі халықаралық құжаттар адам мен адамзат құқықтары каталогының масштабты стандартын және қатысушы-мемлекеттердің конституциялық құқығымен қабылданған осы құқықтарды қамтамасыз ету кепілдіктерін құрады.
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын бекітетін, аса маңызды алғашқы халықаралық-құқықтық құжат 1948 жылғы 10 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясымен қабылданған, Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы болып табылады. Осы құжатқа Бастама бөлімде былай мәлімделген: Бас Ассамблея осы Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясын оны орындауға барлық халықтар және барлық мемлекеттер әрбір адам мен қоғамның әрбір органы осы Декларацияны үнемі ескеріп, ағарту және білім беру жолымен осы құқықтар мен бостандықтарды құрметтеуге және ұлттық пен халықаралық прогресті шаралар жолымен олардың Ұйымға мүше мемлекеттер халықтарының арасында да, сондай-ақ олардың юрисдикциясында болатын халықтардың арасында жалпыға ортақ және тиімді танылуын қамтамасыз етуге жәрдемдесуге ұмтылатындай етіп жариялайды [1].
Декларацияның 1-бабында былай деп жарияланған:Барлық адамдартумасынан өзініңар-намысы мен бостандығында еркін және тең болады. Оларға ақыл мен ар берілген және олар бір-бірімен ағайындылық рухында әрекеттесуі тиіс. Осы жарияланған құқық 3-баппен күшейтіледі: Әрбір адамның өмір сүруге, бостандыққа және жеке ісіне қол сұғылмауына құқығы бар.
2-бапта Декларация әрбір адамның нәсіліне, түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа нанымдарына, ұлттық немесе әлеуметтік шығу тегіне, мүліктік, сословиелік немесе басқа жағдайына қатысты қандай да болмасын айырмашылықсыз, осы Декларациямен жарияланған барлық құқықтар мен барлық бостандықтарды иеленуі тиіс екенін анықтайды.
Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясының 7-бабы мынаны бекітеді: Заң алдында барлық адамдар бірдей және ешбір айырмашылықсыз заңның тең қорғауына құқығы бар. Барлық адамдардың осы декларацияны бұзатын қандай да болмасын кемсітушіліктен және осы кемсітушілікке қандай да болмасын арандатушылықтан қорғауға құқықтары бар. Осы халықаралық құқық нормасының мағынасын қоғамның кез келген мүшесінің лайықты адамша тіршілік етуге құқығын қорғау ретінде, әрбір адамнан жеке тұлғаны көруді талап ету ретінде түсіну керек.
Көрсетілген қағида кейіннен адам мен азамат құқықтарын сақтау стандарттарын анықтайтын, барлығы дерлік халықаралық-құқықтық көздерде, сондай-ақ әлемнің көптеген елдерінің ұлттық заңдарында қайталанған.
Қазақстан Республикасының берілген Декларацияны ратификациялау туралы арнайы акт (заң) қабылдамағаны, алайда оның барлық қағидаларын Қазақстан Республикасының Конституциясында және салалық заңдарда жүйелі көрсеткені есте қаларлық.
Сонымен бірге Жалпыға ортақ адам құқықтары декларациясының негізгі қағидаларының танылуы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының 1990 жылғы 25 қазандағы мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясының Бастама бөлімінде, сондай-ақ ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1991 жылғы 16 желтоқсандағы № 1008-XII Қаулысымен іске қосылған, Қазақстан Республикасының мемлекет-тік тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында тура көрсетілгенін атап өту керек, онда сөзбе-сөз былай делінген: Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі, Қазақстан халқының еркін білдіріп, Жалпыға ортақ адам құқықтары декларациясында, халықаралық құқықтың жалпыға танылған басқа нормаларында бекітілген жеке тұлға құқықтары мен бостандықтарының басымдылығын танып, қазақ ұлтының өзін-өзі анықтауға құқығын растап, азаматтық қоғамды және құқықтық мемлекетті құру шешімділігінен бастау алып, ынтымақшыл сыртқы саясатты жүзеге асырып, өзінің ядролық қару-жарақты таратпау принципіне және қарусыз-дандыру процесіне шынайы берілгендігін мәлімдеп, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды.
Сонымен, бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы Жалпыға ортақ адам құқықтары декларациясының қағидаларын нақтылы сақтайды, бірақ заң жүзінде оны халықаралық-құқықтық құжат ретінде ратификацияламайды. Алайда берілген жайттың принциптік маңызы жоқ, өйткені біріншіден, бұл онсыз да Декларацияға сәйкес келетін, қалыптасқан құқықтық жүйеге әсер етпейді, ал екіншіден, Қазақстан Жалпыға ортақ адам құқықтары декларациясының негізінде және дамуы бойынша қабылданған екі құжатты: 1966 жылғы 16 желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт және сондай-ақ 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактты ратификациялады.
Қазақ мемлекеттілігі орныққан жылдар ішінде конституциялық теория негізіне салынған басты идеялардың бірі оған сәйкес Қазақстан Республикасында адамның, оның өмірінің, құқығы мен бостандығының басты қазына болып табылатын принципі болды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қоғамды идеялық шоғырландыру Қазақстан прогресінің шарты ретінде еңбегінде: Біз құрып жатқан қоғамның жоғары қазынасы -- оның игілігі үшін түрлендірулер басталған адам болып табылады.
Осы принципке Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 ж. 20 қыркүйектегі Жарлығымен мақұлданған, Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының Тұжырымдамасы үйлеседі, ол да жоғарыда айтылған принципке сүйенеді: ...негізгі принциптердің бірі - адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарының үстемдігін білдіретін, адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы принципі.
Адам құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті жанында Адам құқықтары жөніндегі комиссия құрылған болатын. Ол адам құқықтарының тұңғыш арнайы ұлттық мекемесі болды. Оның қызметінің негізінде адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып табылатын Елбасы саясатын жүзеге асыру болады. Ол өзімен мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдарды ауыстырмай, адам құқықтарын қамтамасыз ету ісіне елеулі үлес қосады. Бұл - адам құқықтарын қолдау мен қорғаудың қоғамдық және мемлекеттік механизмдерін күшейту де, осы сферада мемлекеттік саясатты қалыптастыру мен жасауға қатысу да, адам құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы халықаралық ынтымақтастықты нығайтуға жәрдемдесу де.
Адам құқықтары жөніндегі комиссия адам құқықтарын қорғаудың мемлекеттік механизмін жетілдіруге бағытталған бірқатар маңызды шешімдер қабылдауға өз үлесін қосты. Бұл Қазақстанның адам құқықтары жөніндегі халықаралық конвенцияларға, сондай-ақ БҰҰ азаматтық және саяси құқықтар туралы, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактілеріне қосылуы; халықаралық гуманитарлық құқық пен адам құқықтары бойынша халықаралық шарттар жөніндегі ведомство аралық комиссия құру; Білім және ғылым министрлігі құрылымында Балалар құқықтарын қорғау жөніндегі комитетті ұйымдастыру.
Адам құқықтары жөніндегі комиссияның және оның Сараптық кеңесінің құрамына адам құқықтарын қорғау сферасында нақты тәжірибесі бар ҮЕҰ өкілдері кіреді. БҰҰ Даму бағдарламасының және ЮНЕСКО Кластерлік бюросының көмегімен Алматыда ТМД және Балтия елдерін аналогтары жоқ, ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның қазақ және орыс тілдеріндегі цифрлық кітапханасы сәтті іске қосылды. Ол халыққа адам құқықтарын қорғау сферасында тегін құқықтық ақпарат береді.
Өздерін мемлекеттік билік және лауазымды тұлғалар, республикадағы басқа ұйымдар тарапынан көрсетілген әділетсіз әрекеттер құрбаны санайтын жеке тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін омбудсмен институты құрылған. Өзінің мәртебесі бойынша адам құқықтары бойынша уәкілетті тұлға нақты адамның бұзылған құқықтарын қорғайтын халықтық қорғаушы болып табылады. Ал жалпы алғанда Комиссия және омбудсмен, Қазақстанның құқықтық өрісінде бір-бірін толықтыра отырып, адам құқықтарын қорғау сферасына өз үлестерін қосады.
2008 ж. 23 сәуірде ҚР Парламенті БҰҰ жан азабына қарсы Конвенциясына Факультативтік хаттаманы ратификациялады, бірақ Хаттамамен көзделген ұлттық ескерту механизмін құру үш жылға кейінге қалдырылады деп ескертілген. 2008 ж. 11 маусымда Парламенттің келісімдік комиссиясы судьяларға рұқсат етілген қамау бойынша өкілеттіктер беру туралы заңды бекітті.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасында адамның қоғамдағы орны, оның құқықтары мен бостандықтарын қорғау проблемасы толығымен және түпкілікті шешілген деп пайымдауға болмайды. Өкінішке орай, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзу жағдайлары әлі де орын алады.
Әр адамның толық құқығын жүзеге асыру үшін көптеген істер жасалынып жатыр, экономикалық, әкімшілік және ювеналды соттар нәтижелі жұмыстар атқарып жатыр, қылмыстық сот ісі заңда қарастырылған жағдайларда сайланған қосшы билердің қатысуымен жүзеге асырылады. Елімізде іс жүзінде өлім жазасы жойылған. Өз сөзінде еліміздің Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев бірнеше рет айтып өткендей, біздің басты жетістігіміз Қазақстан Республикасы Конституциясында бекітілген халықаралық стандарттарға сай келетін адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары болып табылады [2].
Барлық оң жағдайларда адам құқықтарын қамтамасыз ету және қорғау сферасындағы мемлекеттік институттар мен үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының жұмысы ылғи да жүйелілігімен ерекшеленбейді. Негізгі себептердің арасында - патернализм дәстүрлерінде және құқықтық нигилизмде айқындалатын, қоғамдық сана инерциясы.
Заң шығаруда және құқық қолдану механизмдерінде азаматтардың өз құқықтары мен бостандықтарын толық көлемде іске асыруына кедергі келтіретін ақаулар бар.
Азаматтар құқықтарын іске асыру мен қорғауда қосымша проблемалар тудыратын факторлардың бірі басқаруды бюрократияландыру, сыбайлас жемқорлық болып табылады. Лауазымды тұлғаларға қойылатын талаптарды және өз міндеттерінің адал ниетпен орындалғаны үшін жауапкершілікті заң шығару деңгейінде жоғарылату қажет. Қабылданған Қызметтік этика кодексі мемлекеттік қызметкер өмірінің нормасы болуы тиіс. Қызметтік этика нормаларын бұзудың, сыбайлас жемқорлық және басқа заңға қарсы әрекеттер жасаудың мұндай жұмыскер үшін мемлекеттік қызметте жұмыс істеу құқығынсыз жұмыстан шығаруға дейін маңызды салдары болуы тиіс.
Соған қарамастан, адам құқықтарының, оның мүдделерінің, ар-намысы мен абыройының, оларды қорғау мен кепілдендірудің - қазақстандық қоғамды саяси жаңарту мен демократияландырудың маңызды мақсаты Қазақстанда мемлекеттік саясаттың негіз құраушы принципі болып танылады.
Жалпы алғанда, адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесінің өткен кезеңдегі қызметін сипаттай отырып, жүргізілетін реформалар нәтижесінде демократиялық процестер, Қазақстандағы адамның құқықтары мен бостандықтарын құрметтеу, көтермелеу және қорғау саясаты тұрақты және қайтымсыз сипатты иеленді деп айтуға болады. Адам құқықтарын қорғау сферасында мемлекет қабылдаған шаралар Қазақстанның қолданылып жүрген халықаралық құқық принциптерімен және нормаларымен қамтамасыз етілетін, әрі қарай халықаралық гуманитарлық кеңістікке шоғырлануына мүмкіндік туғызады.
ҚазақстанРеспубликасы Конституциясында (Негізгі заң) адам және азаматтың құқықтық статусының негізін қалаушы принциптер бекітілген, атап айтқанда:
1. Адам құқықтары мен бостандықтары әркiмге тумысынан жазылған, олар абсолюттi деп танылады, олардан ешкiм айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.
Мемлекеттің өзі де, оның органдары да, лауазымдық тұлғалары да заңда қарастырылған жағдайлардан басқа кезде айыруға, шектеуге құқығы жоқ. ҚР Конституциялық Кеңесі, адам құқықтары мен еркіндігінің ажырамайтындығы адам өзіне бекітілген құқықтары мен еркіндігінен, ешкім, оның ішінде мемлекет, Конститутцияда және оның негізінде қабылданған заңдарда қарастырылған жағдайлардан басқа кезде, айырмайтынын білдіреді.
2. Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтiрмеуге тиiс.
Қазіргі кезде адамның ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның өзіне лайықты баламасы жоқ. Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық режимдердің орнауына алып кететінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құққытары доктринасының адамның ең жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз. Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше назар аударылуы өте орынды.
Адам құқытарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы мойындалған халықаралық актілердің қағидаларын кеңінен қабылдап, қайталаған Қазақстан Республикасының 1993 жылғы тұңғыш Конституциясын қысқаша қарастырып көрейік. Ал 1995 жылғы қабылданған қолданыстағы Конституцияның адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы Конституциясымен сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын, яғни адам құқықтары мен табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт мойындаған нормалары мен қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын, мемлекеттің азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғауға міндеттілігін және басқа да көптеген мәселелерді бекітіп, дамытты.
1.3 Адам құқықтарын қорғау
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан азаматтығы Заңға сәйкес, алынады және тоқтатылады. Ол қандай негізде алынғанына қарамастан бірыңғай және тең болып табылады. Конституцияға сәйкес, адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумасынан жазылған олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды. Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.
Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген азаматтық құқықтарды, соның ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауынша пайдаланады. Азаматтар мен заңды тұлғалардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартуы, заң құжаттарында көзделген жағдайларды қоспағанда бұл құқықтардың тоқталуына әкеп соқтырмайды. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мен заңдармен қорғалатын мүдделерін бұзбауға, айналадағы ортаға зиян келтірмеуге тиіс.
Азаматтардың құқықтарын қорғау - сот, төрелік сот немесе аралық сот. Құқықтарды мойындату, құқық бұзылғанға дейінгі болған жағдайды қалпына келтіру, құқықты бұзатын немесе оның бұзылу қаупін туғызатын әрекеттерге тиым салу, міндетті заттай орындатуға ұйғарым шығару. Залалдарды, төленетін айыпты өндіріп алу, мәмілені жарамсыз деп тану, моральдық зиянның өтемін төлету, құқыққатынастарын тоқтату немесе өзгерту мемелекеттік басқару органының немесе жергілікті өкілді не атқарушы органның заңдарға сәйкес келмейтін құжатын жарамсыз не орындауға жатпайды деп тану.
Бұзылған құқықты қорғау үшін үкімет билігі немесе басқару органына өтініш жасау, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, құқық қорғау туралы талап қойып сотқа жолдануға кедергі жасамайды.
Заң құжаттарында арнайы көзделген реттерде азаматтық қорғау құқығы бұзылған адамның тікелей іс-жүзіндегі немесе заңдық әрекеттерімен жүзеге асырылуы мүмкін.
Құқығы бұзылған адам, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, өзіне келтірілген залалдың толық өтелуін талап ете алады.
Адам мен оның құқықтары қазіргі өркениетті деп танылған қоғамның ең жоғары игілігі болып табылады. Сондықтанда адамның өмір сүруін қамтамасыз ететін құқықтық нормалар ең маңызды жүйені құрайды. 1995 жылғы еліміздің Конституциясы Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбатты қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1] деп басталуының өзі бекер емес. Бұл адам өмірінің, құқықтары мен бостандықтарының мемлекетті демократиялық және құқықтық ел ретінде тануы үшін басты себеп болып отыр.
Қазіргі таңдағы әлеуметтік мемлекет бұл-адамзаттың ойы мен тәжірибесінің құқықтық мемлекет құрудағы ең маңызды жетістіктерінің бірі. Оған мысал, дүние жүзі мемлекеттерінің көбісінің Конституциясындағы әлеуметтік мемлекет құру идеялары, ТМД елдерінің барлығының Конституциясындағы қандай бір формада болмасын әлеуметтік мемлекет құру идеяларының бекітілуі жатады.
Көптеген мемлекеттердің бұл идеяны заңды мамандауларына қарамастан, әлеуметтік мемлекет-осы уақытқа дейінгі қайшылықтардың бірі болып келді, яғни бұл идеяны толық қабылдау мен мақтаудан бастап, оны керексіз етумен, жоққа шығаруға дейінгі қайшылықтар.
Әлеуметтік мемлекет құру идеялары әр уақытта айтыстар туғызумен қатар, оның шектен шығуына дейін барып, бұл мәселе саясатқа да ұласып, оның шешімі революцияға келіп тірелген. Ал революция болса партиялармен, класс аралық және басқа да әлеуметтік құрылымдар арасындағы қайшылықтарды үдетіп, таптық күрестермен, соқтығыстарға әкелген. Бұған XX-ғасырдағы құқықтық мемлекеттердің даму дәлелдері мен көріністері мысал бола алады.
Ол тек қана КСРО көлеміндегі жағдайларға ғана емес, басқа да Еуропа елдеріндегі қазіргі заманғы демократиялық, әлеуметтік дамудың нақты көріністерімен белгілі. Тіпті, сәтті деп табылатын әлеуметтік мемлекет құрудағы идеяның Шведтік экономикалық-әлеуметтік моделінде де қайталанып отыратын тоқыраулар, кризистер әлеуметтік мемлекет идеяларының қайшылықтарын көрсетеді.
Әлеуметтік мемлекеттің мәні мен мақсаты - қоғамдағы бейбітшілік пен татулық үшін жағдай жасау, әлеуметтік серіктестік институттарын дамыту, еңбекшілерге әділетті де лайықты еңбекақы төлеу құқығына және қауіп-қатерден қорғауға кепілдеме беру. Осындай мемлекетті құрудың міндетті шарты - саяси және экономикалық билік бөлісі болып табылады. Бұл меншік түрінің әр алуандығына байланысты. Әрбір адам нақты қандай да болсын кәсіпорын қызметін пайдалануға ерікті: мемлекеттік, кооперативтік немесе жеке меншіктік.
Қазіргі кезеңде демократиялық мемлекет бәсекелестікті шектеу мен оны қайта қалпына келтіру арасындағы тәсілді ұстануға, өз іс-әрекеттерінде құқылық және әлеуметтік принциптердің тиімді мөлшерін табуға ұмтылуда. Кез келген қоғам тіршілік құрылымының ғылыми тұрғыда дәлелденген үлгісіне, нақты белгіленген мақсатқа сүйене отырып, дами алады.
Қазақстан Республикасының конституциясында біздің еліміздің әлеуметтік мемлекет қатарында екендігі ерекше көрсетілген. Алайда, әлеуметтік құқықтық мемлекеттің идеясын конституциялық бекітуден оны шын мәнінде жүзеге асыруға дейінгі аралықта ұзақ та қиын жол жатыр. Сол үшін де саяси реформалар жасау, қажетті әлеуметтік-саяси базаны құру, мәдениетті өркендету және басқа да алғы шарттарды дамыту қажет.
Жасалып жатқан реформалардың басты бағыты - құқықтық мемлекет қалыптастырып, адам құқығын қамтамасыз ету. Дегенмен де, көптеген себептердің негізінде адам құқығы жөніндегі көптеген реформалар тиісті нәтижесін бермей отыр. Сондықтан да арнайы қабылданған декларациялармен, орындалуға тиісті іс - шаралардың арасындағы алшақтық одан әрі тереңдей түсуде. Сондықтанда ол адам құқығы жөніндегі сферада шарасыздық танытып, әр істің басын бір шалып, логикалы тұжырымға келе алмай отыр. Соның әсерінен адам құқығы жөніндегі сұраққа жауап табу үшін және өмірге ендіру барысында тегеурінді қажеттілік туындап, ол жөнінде әртүрлі идеялармен, логикалық ойларды зерттеу, игеру қолға алынуда.
Жалпы алғанда XX-ғасыр әлеуметтік мемлекеттің құндылығымен оның қоғамдық прогресстің дамуына оң әсерін тигізетінін көрсетті. Дегенменде, әлеуметтік мемлекет әсерлі де, орнықты болу үшін оның қалыптасу механизмін ойластырып, іске асыру керек.
Әлеуметтік мемлекетті оқып, үйренудегі тиімді методиканың бірі, оның адам құқығымен мәнді өмір сүруіне деген түсінігінде. Алайда адам құқығына, адамның мәнді өмір сүруіне деген көзқарастың үлкен маңыздылығына қарамастан осы күнге дейін, адамның мәнді өмір сүруіне және құқыққа деген бірыңғай нақты түсініктемесімен оның заңды анықтамасы жоқ.
Сондықтанда, бүгінгі таңда адам құқығымен, оның мәнді өмір сүруі үшін ұлттық және халықаралық деңгейде нақы анықтаманы бекітуге деген талпыныста жүзеге асыру қарастырылып отыр.
Әлеуметтік деген сөзді латын тілінен аударғанда ортақ, қоғамдық мағынасын береді екен. Ол дегеніміз, мемлекет игілігі мен табиғат байлығы сол мемлекетте тұратын халық үшін ортақ болуы керек деген ұғымды білдіреді. Ал ғасырлар бойы қазақ халқының бойында қалыптасқан ұжымдық-қоғамдық психологиясы мен менталитеті біздің мемлекетіміздің әлеуметтік негізінің тарихылығын айқындап тұрса керек. Бұл аса құнды фактор екенін ескеруіміз қажет. Әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуымен дамуы азаматтық қоғам, демократия, құқықтық мемлекет, еркіндік пен теңдік сияқты құндылықтарға тығыз байланысты. Әлеуметтік мемлекет идеясының насихатталу тарихы аса тереңде емес. Бұл идея ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында объективті әлеуметтік- экономикалық даму үрдістері нәтижесінде дүниеге келген. Оның қайнар көзі Жан Жак Руссо, Адам Смит, Джон Локк және т.б.ойшылдар ілімдерінде негізделген.
Әлеуметтік мемлекет дегеніміз - барлық байлығын, ішкі мүліктерін ұстанып отырған саяси және экономикалық қағидаларын ел тұрғындарының тұрмысын жақсартуға, қоршаған ортаны қорғауға, білім алуға керек мүмкіндік жасауға, денсаулық сақтау жүйесін жоғары деңгейде қалыптастыруға жұмсап отырған мемлекет [2, 30б.].
Әлеуметтік мемлекетке тән белгілерге Қазақстан Республикасы мысалында қысқаша талдау жасағанда біздің аңғарғанымыз, мемлекеттің халық алдындағы әлеуметтік жауапкершілігін сезініп отырғандығы. Әлеуметтік жауапкершілік саясаттағы өте маңызды шарт. Өйткені, әлеуметік жауапкершілік пен әділеттілік қоғамның әлеуметтік еркіндігінің өлшемі болып табылады. Сондықтан да қоғамда әлеуметтік еркіндік орнауы үшін, жеке адамдардың дамуына бірдей жағдай жасалу үшін биліктегі саяси элита әрдайым әлеуметтік жауапкершілікті терең сезініп, оны үнемі нақты істермен дәлелдеп отыруы қажет. Жалпы, жоғарыда келтірілген деректер мен дәйектерге талдау жасай отыра, бүгінгі күні Қазақстан республикасы әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасу жолында деген қорытындыға келуге болады.
Адамның лайықты өмір сүру құқығы әлеуметтік мемлекет идеясының бір қыры. Осы екі ұғым арасындағы байланысты қазақстандық зерттеуші А.К. Абдрахманова жақсы көрсете білген. Оның айтуы бойынша әлеуметтік мемлекетті зерттеу үшін ең пайдалы әдістемелік тәсіл оны адамның лайықты өмір сүру құқығы арқылы қарастыру болып табылады. Ал өмір сүру құқығы болса әлеуметтік мемлекетке тікелей қатысы жоқ.
Лайықты өмір сүру құқығының түсінігін қысқаша анықтама арқылы белгілеу мүмкін емес, - дейді А.К. Абдрахманова, өйткені адамның бұл құқығы оның (адамның) қоғамнан, мемлекеттен қанағаттандырылуын талап ете алатын құқықтық талаптар кешенінен тұрады. Адамның лайықты өмір сүру құқығының заңи мазмұнының бірінші құрамдас бөлігі материалдық қамтамасыз етілуді, қауіпсіздікті, денсаулық сақтауды және т.с.с. талаптау - құқықтары болып табылады. Екінші бөлігі - еңбек ету саласындағы талаптау - құқықтары, үшіншісі - рухани игіліктерді иемдену, мәдениеттің, ғылымның, білім берудің жетістіктерін пайдалану бойынша талаптау - құқықтар болып табылады [3, 1].
А.К. Абдрахманованың зерттеуінің негізгі нәтижелерін түйіндейтін болсақ олар келесі қорытындылардан тұрады:
- Адам баласына лайықты болып табылатын өмір сүру дегеніміз - адамның еркін де иманды дамуына көмектесетін өмірлік деңгей.
- Адамның лайықты өмір сүру құқығының заңи мазмұны құқықтардың келесі кешенін қамтиды:
еңбек ету саласындағы құқықтар; жоғары материалдық ахуалға қол жеткізу құқықтары; рухани игіліктерді иемдену құқықтары.
а) Адамның лайықты өмір сүруін қамтамасыз ету жағынан нарықтық экономиканың ең маңызды кемшілігі - азаматтардың әлеуметтік қорғалуын, әлеуметтік әділдікті кепілдендірмеу болып табылады.
б) Әлеуметтік мемлекет - кедейлерге көмектесетін мемлекет емес, кедейлері жоқ мемлекет және халықтың жақсы ахуалы байлықты бөлу арқылы емес азаматтардың белсенді де ынталы қызметі арқылы құрылған мемлекет.
Жүргізілген зерттеулер мынадай қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
Адам құқығы-өмір, бостандық, қадір-қасиет, ар-ождан, жеке автономия сияқты адамзат өркениетінің басы құндылығына біріктірілген маңызы жағынан ерекше құқық саласы болып табылады. Осындай құндылықтар адам құқығында нормативті түрде бекітіліп, құқықтық құралдар мен институттар арқылы оның жүзеге асырылуы үшін кепілдікке ие болады.
Әлеуметтік мемлекет - кедейлерге көмектесетін мемлекет емес, кедейлері жоқ мемлекет және халықтың жақсы ахуалы байлықты бөлу арқылы емес азаматтардың белсенді де ынталы қызметі арқылы құрылған мемлекет. Адамның әлеуметтік - экономикалық құқықтарын жүзеге асыру әлеуметтік мемлекеттілік қызметінің мән - мағыналық мазмұнын құрайды.
Адамның өмір сүру құқығы - адамның биологиялық өміріне қатысты; лайықты өмір сүру құқығы - адамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1. Адам құқығы теориясы
5
0.1 Адам құқықтарымен еркіндік жүйесі
5
0.2 ҚР адам құқықтары
7
0.3 Адам құқықтарын қорғау
12
1. Адам құқықтарын қорғау
19
0.1 Адам құқықтарын қамтамасыз ету
19
0.2 Адам құқықтарын реттейтін актілермен шарттар
23
0.3 Адам құқықтарын қорғау мәселелері
24
Қорытынды
30
Қолданылған әдебиеттер тізімі
31
Кіріспе
Адам дүниеге келген күннен бастап өзінің құқықтарына ие болары белгілі. Қазақстан Республикасы Конституциясында былай делінеді: Адам құқығы мен бостандығы әркімге тумысынан бастап беріледі, абсолюттігі мен ажырамастығы мойындалады, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды....[1]
Құқық - адам бойына енгізілген өзіндік құндылық, құқық - бұл адам бостандығының өлшемдері. Бостандық - бұл өз құқықтарыңды жүзеге асыру мүмкіндігі.
Адам құқығы шектеулі, ол ешқашан абсолютті бостандықта бола алмайды. Тек құқық қана әлсізді күштіден қорғауға бағытталған. Құқықтық мүшесі ретінде де , әлеуметтен тыс нәрсе ретінде де адамға және нақты бір мемлекеттік құрылыс мүшесі ретінде азаматқа да қатысты бола алады. Кез келген елдің кез келген азаматы адам, ал кез келген адам нақты бір мемлекеттің азаматы бола алмайды. Мұны Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабында әркімнің құқығы бар деп көрсетілген мысалдан көруге болады. Мұндағы Қазақстан азаматтары құқылы деп айтылған кезде, бұл тек Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтық статусына қатысты екендігі көзделеді. Азаматтық деген терминнің өзі адамның нақты бір мемлекетке жататындығын, содан барып өзара құқықтар мен міндеттемелер туындайтындығын білдіреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы -- Қазақстан мемлекетiнiң Ата (негiзгi) заңы. 30 тамызда Республикалық референдум өткiзу (бүкiл халықтық дауыс беру) жолымен қабылданды. Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы мемлекеттік билiктiң қайнар көзi -- өзiнiң егемендiк құқығын баянды еттi. Ата заң қабылданған күн демалыс -- мемлекеттік мереке -- ҚР Конституциясының күнi деп жарияланды. Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және ол ҚР-ның бүкiл аумағында тiкелей қолданылады. Мұның өзi Конституциялық нормалар мен заңдардың басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң нормаларынан үстем екендiгiн көрсетедi.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат - қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары және Конституцияның 12 бабының 2 тармағында: Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумасынан жазылған, оларды ешкім айыра алмайды, заңдармен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұнымен қолданылуы осыған қарай анықталады делінген.
Ата заңда құқықтық мемлекеттiң қалыптастырылу бағыттары, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-жақты еркiндiгi, идеологиялық және саяси әр алуандығы (сөз және шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен бұқаралық партиялар, сондай-ақ бұқаралық қозғалыстар бiрлестiгiн құру еркiндiгi), халық билiгiн жүзеге асыратын демократиялық амалдар, экономикалық қатынастардың қызмет етуi әлемдiк талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның нормалары тұрақты, жалпы мәнде ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.
Мысалы, қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқына қатысты тұтастай құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты мемлекеттегі адам құқын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (1-баптың 3-тармағы)мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да болсын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948 ж.), Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы, Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы (1966), Балалар құқы декларациясы (1959), Әйелдердің саяси құқы туралы конвенция (1954 ж) және басқа бірқатар құжаттар қабылданды. Алайда азаматтың құқы азаматтың құқынан ерекшеленеді, өйткені мемлекет азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, мемлекеттің өз азаматтарына деген ерекше қатынастарына орай оған айрықша міндет жүктейді. Міне, осы негізде Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қалыптастырады.
Адам құқығы - бұл жеке адамның өмірін, адам қасиеттері мен қоғамдық өмірдің барлық саласындағы іс-әрекет бостандығын қамтамасыз ететін табиғи мүмкіндіктері.
1. Адам құқығы теориясы
1.1 Адам құқықтарымен еркіндік жүйесі
Қазіргі кезде адамның ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның озіне лайықты баламасы жоқ. Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық режимдердің орнауына алып кететінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз.
Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше назар аударылуы өте орынды.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы мойындалған халықаралық актілерінің қағидаларын кеңінен қабылдап, қайталаған Қазақстан Республикасының 1993 жылғы тұңғыш Конституциясын қысқаша қарастырып көрейік. Ал 1995 жылғы қабылданған қолданыстағы Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы Конституциясымен сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын, яғни адам құқықтары мен табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт мойындаған нормалары мен қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын, мемлекеттің азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғауға міндеттілігін және басқа да көптеген мәселелерді бекітіп, дамытты. Қазақстандағы әлеуметтік заңнаманың жүйесі мен мазмұнының дамуына қайта құру және одан кейінгі кезеңдерде бірсыпыра факторлар әсер етті.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылады. Тұңғыш рет мемлекет пен тұлғаның қарым-қатынасы сот негізінде қойылды, барлық құқықтар мен бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар, азаматтар мен олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды сот жолымен шешу қағидасы енгізілді.
1997 жылы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдарының қабылдануына орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамнаң құқықтары мен бостандық тары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын бекітудегі келесі маңызды қадам-ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі бекітілген. Бұл арада ҚР Конституциясында адам құқықтары мен бостандықтарының адам құқықтарының халықаралық стандарттарынан бастау алып, бекітілуінің аса маңызды факт екенін талап еткен жөн. ҚР Конституциясында бекітілген адамның құқықтары мен бостандықтары заңдардың, мемлекетті билік органдары мен олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінің мәнән, мазмұны мен қолданылуын белгілейді. Конституция құрамындағы бұл маңызды ережелер мемлекеттік органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің алдында келтірілген, бұл мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең жоғарғы құндылық деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары қоятынын білдіреді.
ҚР Конституциясында адам мен азаматтың азаматтық және саяси құқықтары мен бостандықтарының бекітілуінің арқасында бұл құжат адамның дербестігін, жеке-дара мүдделердің әрекет кеңістігін қорғаудың құқықтық кепіліне айналды. Мемлекет барлығын бақылаушы және барлығына қол сұғушы ұйымының ролін атқаруға ұмтылмайды. Бұл Қазақстанда азаматтық қоғам орнатудың маңызды алғышарты болып табылады. Нақ осы тұлғаның белгіленген дербестігі оның қорғалғандығы, оның белсенді әрекеті және қоғам мен мемлекеттің проблемаларын шешуге қатысу үшін жағдайлар жасау егеменді Қазақстанда азаматтық қоғам қалыптастырудың негізі болмақшы.
Жалпы алғанда ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуында көмектесетін адам құқықтыра мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген. Бұл каталог жалпы халықаралық стандартқа сай келеді. Оның үстінде, Конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды қорғаудың және кепілдік берудің нақты теханизмі бар. Аталған қағиданың Конституцияда бекітілуі Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс таңдағанын дәлелдейді, өйткені тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу, әлеуметтік өзгерістер барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған жағдайда осы өзгерістердің өз мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске кедергі болатынын талай мәрте дәлелдеді.
Қазіргі заманда адамның бостандығы басқаша түсініледі. Адамның бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда кездесетін кез-келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі-жауапты шешімдерді қабылдау екендігі. Бұл адамның санасы мен мәдениеттің даму деңгейінің аса жоғары болуын қажет етеді.
Осылайша, қазіргі адам құқықтарының тұжырымдамасы мына қағидаларға негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі бар, оған ешқандай биліктің қол сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай отырып, адам мемлекетке өзінің талаптарын қоя алады; адамға оның құқықтары мен бостандықтарын құдай да, мемлекетте сыйлаған емес, сондықтан да оларды адамнаң табиғи құқықтары деп атайды. Адам өзінің құқықтары үшін ешқандай құдай немесе зайырлы билікке қарыздар емес. Ол ешуақытта да мені жарылқап, маған құқықтар мен бостандықтар дерді деп бас июге, ешкімнің алдында өзін мәңгілік борышкермін деп сезінбеуге тиіс. Адамның қадір-қасиеті оған, адамға, өзінің құқықтары мен бостандықтарының түйірлерімен пайдаланғандығы үшін кімге де, неге де болса да құлшылық етіп, бас ұрумен сыйымсыз. Олар оған оның тек адам болғаны үшін ғана тиесілі.
Егер кісі өзінің қандай да болмасын моральдық құқығының бұзылғаны туралы талап-арыз қоярда өзінің ондай құқықтарға иелік етуін дәлелдеуге тиіс болса, адам құқықтарына байланысты мұндай дәлелдеудің қажеттілігі жоқ, өйткені олар оған тумысынан тиесілі. Оның үстіне адам құқықтарының өзі оларға негізделетін талаптар қою үшін жеткілікті негіз болып табылады.
Талап ету қабілеті-адам құқықтарының маңызды тұстарының бірі. Құқықсыз адам өзінің өмірі, бостандығы мен әл-ауқаты тәуелді адамдарға жалынып-жалбарына алады. Өтініш пен жалбарыну жағдайының тең еместігін білдіреді. Құл не қызметші өтінеді, ерікті адам талап етеді. Талап ету-адамның қадір-қасиетінің маңызды элементі. Қадір-қасиетін қорғау, өз кезегінде адам құқықтарын қорғаудың негізгі қызметінің бірі болып табылады.
Адамның абсолюттік құқықтарының доктринасы батыстың табиғи-құқықтық теориясы шеңберінде қалыптасты. Табиғи-құқықтық көзқарастардың шеңберінде адам құқығының ажырамас, алып қоюға болмайтын абсолюттік сипаты сияқты сипаттамалары өзара тығыз байланысты және бір-бірін қажет етеді. Бірақ алған сипаттамалардың әрқайсысы адам құқықтарының түрліше тұстарына назар аудартады.
Қазақстан жағдайында адамның ажырамас табиғи абсолюттік құқықтары мен бостандықтары доктринасының маңызы оның жеке адам мен биліктің арасындағы қарым-қатынастардың жаңа өлшемдерін белгілеуде: ол адамның басымдылығын бекітті.
1.2 ҚР адам құқықтары
Адам құқықтарының қазіргі замандағы ұғымы ежелгі заманда пайда болған табиғи құқық идеяларынан шығады да, өзінің тікелей бастауын либерализм идеяларынан алады. Оның ең көрнекті өкілдері өмірге, қауіпсіздікке, бостандыққа, меншікке, мемлекетке тәуелсіз болатын және онымен қорғалатын адамның табиғи, ажыратылмас (шеттетілмейтін), әрі қасиетті нормаларына қысым көрсету кедергісінің маңызды құқықтарындағы ұғымын негіздеді.
Адам мен адамзат құқықтары институтын дамытудағы сапалы серпіліс ХХ ғасырдың екінші жартысында көбінесе тоталитарлық режимдердің қайғылы тәжірибесіне реакция ретінде болды. Қалыптасқан азаматтық, саяси және әлеуметтік-экономикалық құқықтар каталогы елеулі кеңейеді. Оларға жаңа құқықтар ұрпағы: қолайлы қоршаған ортаға, ақпаратқа және т.б. Осы кезеңде адам мен азамат құқықтары институтын дамытудағы жетекші рөлді оның негіз құраушы құжаттарында ресімделген халықаралық құқық иеленеді: Жалпыға ортақ адам құқықтарының декларациясы (1948ж.), Біріккен Ұлттар Ұйымымен қабылданған, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пакт, және азаматтық және саяси құқықтар туралы пакт (1966ж.), Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі Кеңестің Хельсинки қорытынды актісі (1975ж.) қосылады.
Олар және адам құқықтары жөніндегі кейінгі халықаралық құжаттар адам мен адамзат құқықтары каталогының масштабты стандартын және қатысушы-мемлекеттердің конституциялық құқығымен қабылданған осы құқықтарды қамтамасыз ету кепілдіктерін құрады.
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын бекітетін, аса маңызды алғашқы халықаралық-құқықтық құжат 1948 жылғы 10 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясымен қабылданған, Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы болып табылады. Осы құжатқа Бастама бөлімде былай мәлімделген: Бас Ассамблея осы Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясын оны орындауға барлық халықтар және барлық мемлекеттер әрбір адам мен қоғамның әрбір органы осы Декларацияны үнемі ескеріп, ағарту және білім беру жолымен осы құқықтар мен бостандықтарды құрметтеуге және ұлттық пен халықаралық прогресті шаралар жолымен олардың Ұйымға мүше мемлекеттер халықтарының арасында да, сондай-ақ олардың юрисдикциясында болатын халықтардың арасында жалпыға ортақ және тиімді танылуын қамтамасыз етуге жәрдемдесуге ұмтылатындай етіп жариялайды [1].
Декларацияның 1-бабында былай деп жарияланған:Барлық адамдартумасынан өзініңар-намысы мен бостандығында еркін және тең болады. Оларға ақыл мен ар берілген және олар бір-бірімен ағайындылық рухында әрекеттесуі тиіс. Осы жарияланған құқық 3-баппен күшейтіледі: Әрбір адамның өмір сүруге, бостандыққа және жеке ісіне қол сұғылмауына құқығы бар.
2-бапта Декларация әрбір адамның нәсіліне, түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа нанымдарына, ұлттық немесе әлеуметтік шығу тегіне, мүліктік, сословиелік немесе басқа жағдайына қатысты қандай да болмасын айырмашылықсыз, осы Декларациямен жарияланған барлық құқықтар мен барлық бостандықтарды иеленуі тиіс екенін анықтайды.
Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясының 7-бабы мынаны бекітеді: Заң алдында барлық адамдар бірдей және ешбір айырмашылықсыз заңның тең қорғауына құқығы бар. Барлық адамдардың осы декларацияны бұзатын қандай да болмасын кемсітушіліктен және осы кемсітушілікке қандай да болмасын арандатушылықтан қорғауға құқықтары бар. Осы халықаралық құқық нормасының мағынасын қоғамның кез келген мүшесінің лайықты адамша тіршілік етуге құқығын қорғау ретінде, әрбір адамнан жеке тұлғаны көруді талап ету ретінде түсіну керек.
Көрсетілген қағида кейіннен адам мен азамат құқықтарын сақтау стандарттарын анықтайтын, барлығы дерлік халықаралық-құқықтық көздерде, сондай-ақ әлемнің көптеген елдерінің ұлттық заңдарында қайталанған.
Қазақстан Республикасының берілген Декларацияны ратификациялау туралы арнайы акт (заң) қабылдамағаны, алайда оның барлық қағидаларын Қазақстан Республикасының Конституциясында және салалық заңдарда жүйелі көрсеткені есте қаларлық.
Сонымен бірге Жалпыға ортақ адам құқықтары декларациясының негізгі қағидаларының танылуы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының 1990 жылғы 25 қазандағы мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясының Бастама бөлімінде, сондай-ақ ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1991 жылғы 16 желтоқсандағы № 1008-XII Қаулысымен іске қосылған, Қазақстан Республикасының мемлекет-тік тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында тура көрсетілгенін атап өту керек, онда сөзбе-сөз былай делінген: Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі, Қазақстан халқының еркін білдіріп, Жалпыға ортақ адам құқықтары декларациясында, халықаралық құқықтың жалпыға танылған басқа нормаларында бекітілген жеке тұлға құқықтары мен бостандықтарының басымдылығын танып, қазақ ұлтының өзін-өзі анықтауға құқығын растап, азаматтық қоғамды және құқықтық мемлекетті құру шешімділігінен бастау алып, ынтымақшыл сыртқы саясатты жүзеге асырып, өзінің ядролық қару-жарақты таратпау принципіне және қарусыз-дандыру процесіне шынайы берілгендігін мәлімдеп, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды.
Сонымен, бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы Жалпыға ортақ адам құқықтары декларациясының қағидаларын нақтылы сақтайды, бірақ заң жүзінде оны халықаралық-құқықтық құжат ретінде ратификацияламайды. Алайда берілген жайттың принциптік маңызы жоқ, өйткені біріншіден, бұл онсыз да Декларацияға сәйкес келетін, қалыптасқан құқықтық жүйеге әсер етпейді, ал екіншіден, Қазақстан Жалпыға ортақ адам құқықтары декларациясының негізінде және дамуы бойынша қабылданған екі құжатты: 1966 жылғы 16 желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт және сондай-ақ 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактты ратификациялады.
Қазақ мемлекеттілігі орныққан жылдар ішінде конституциялық теория негізіне салынған басты идеялардың бірі оған сәйкес Қазақстан Республикасында адамның, оның өмірінің, құқығы мен бостандығының басты қазына болып табылатын принципі болды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қоғамды идеялық шоғырландыру Қазақстан прогресінің шарты ретінде еңбегінде: Біз құрып жатқан қоғамның жоғары қазынасы -- оның игілігі үшін түрлендірулер басталған адам болып табылады.
Осы принципке Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 ж. 20 қыркүйектегі Жарлығымен мақұлданған, Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының Тұжырымдамасы үйлеседі, ол да жоғарыда айтылған принципке сүйенеді: ...негізгі принциптердің бірі - адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарының үстемдігін білдіретін, адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы принципі.
Адам құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті жанында Адам құқықтары жөніндегі комиссия құрылған болатын. Ол адам құқықтарының тұңғыш арнайы ұлттық мекемесі болды. Оның қызметінің негізінде адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып табылатын Елбасы саясатын жүзеге асыру болады. Ол өзімен мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдарды ауыстырмай, адам құқықтарын қамтамасыз ету ісіне елеулі үлес қосады. Бұл - адам құқықтарын қолдау мен қорғаудың қоғамдық және мемлекеттік механизмдерін күшейту де, осы сферада мемлекеттік саясатты қалыптастыру мен жасауға қатысу да, адам құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы халықаралық ынтымақтастықты нығайтуға жәрдемдесу де.
Адам құқықтары жөніндегі комиссия адам құқықтарын қорғаудың мемлекеттік механизмін жетілдіруге бағытталған бірқатар маңызды шешімдер қабылдауға өз үлесін қосты. Бұл Қазақстанның адам құқықтары жөніндегі халықаралық конвенцияларға, сондай-ақ БҰҰ азаматтық және саяси құқықтар туралы, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактілеріне қосылуы; халықаралық гуманитарлық құқық пен адам құқықтары бойынша халықаралық шарттар жөніндегі ведомство аралық комиссия құру; Білім және ғылым министрлігі құрылымында Балалар құқықтарын қорғау жөніндегі комитетті ұйымдастыру.
Адам құқықтары жөніндегі комиссияның және оның Сараптық кеңесінің құрамына адам құқықтарын қорғау сферасында нақты тәжірибесі бар ҮЕҰ өкілдері кіреді. БҰҰ Даму бағдарламасының және ЮНЕСКО Кластерлік бюросының көмегімен Алматыда ТМД және Балтия елдерін аналогтары жоқ, ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның қазақ және орыс тілдеріндегі цифрлық кітапханасы сәтті іске қосылды. Ол халыққа адам құқықтарын қорғау сферасында тегін құқықтық ақпарат береді.
Өздерін мемлекеттік билік және лауазымды тұлғалар, республикадағы басқа ұйымдар тарапынан көрсетілген әділетсіз әрекеттер құрбаны санайтын жеке тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін омбудсмен институты құрылған. Өзінің мәртебесі бойынша адам құқықтары бойынша уәкілетті тұлға нақты адамның бұзылған құқықтарын қорғайтын халықтық қорғаушы болып табылады. Ал жалпы алғанда Комиссия және омбудсмен, Қазақстанның құқықтық өрісінде бір-бірін толықтыра отырып, адам құқықтарын қорғау сферасына өз үлестерін қосады.
2008 ж. 23 сәуірде ҚР Парламенті БҰҰ жан азабына қарсы Конвенциясына Факультативтік хаттаманы ратификациялады, бірақ Хаттамамен көзделген ұлттық ескерту механизмін құру үш жылға кейінге қалдырылады деп ескертілген. 2008 ж. 11 маусымда Парламенттің келісімдік комиссиясы судьяларға рұқсат етілген қамау бойынша өкілеттіктер беру туралы заңды бекітті.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасында адамның қоғамдағы орны, оның құқықтары мен бостандықтарын қорғау проблемасы толығымен және түпкілікті шешілген деп пайымдауға болмайды. Өкінішке орай, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзу жағдайлары әлі де орын алады.
Әр адамның толық құқығын жүзеге асыру үшін көптеген істер жасалынып жатыр, экономикалық, әкімшілік және ювеналды соттар нәтижелі жұмыстар атқарып жатыр, қылмыстық сот ісі заңда қарастырылған жағдайларда сайланған қосшы билердің қатысуымен жүзеге асырылады. Елімізде іс жүзінде өлім жазасы жойылған. Өз сөзінде еліміздің Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев бірнеше рет айтып өткендей, біздің басты жетістігіміз Қазақстан Республикасы Конституциясында бекітілген халықаралық стандарттарға сай келетін адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары болып табылады [2].
Барлық оң жағдайларда адам құқықтарын қамтамасыз ету және қорғау сферасындағы мемлекеттік институттар мен үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының жұмысы ылғи да жүйелілігімен ерекшеленбейді. Негізгі себептердің арасында - патернализм дәстүрлерінде және құқықтық нигилизмде айқындалатын, қоғамдық сана инерциясы.
Заң шығаруда және құқық қолдану механизмдерінде азаматтардың өз құқықтары мен бостандықтарын толық көлемде іске асыруына кедергі келтіретін ақаулар бар.
Азаматтар құқықтарын іске асыру мен қорғауда қосымша проблемалар тудыратын факторлардың бірі басқаруды бюрократияландыру, сыбайлас жемқорлық болып табылады. Лауазымды тұлғаларға қойылатын талаптарды және өз міндеттерінің адал ниетпен орындалғаны үшін жауапкершілікті заң шығару деңгейінде жоғарылату қажет. Қабылданған Қызметтік этика кодексі мемлекеттік қызметкер өмірінің нормасы болуы тиіс. Қызметтік этика нормаларын бұзудың, сыбайлас жемқорлық және басқа заңға қарсы әрекеттер жасаудың мұндай жұмыскер үшін мемлекеттік қызметте жұмыс істеу құқығынсыз жұмыстан шығаруға дейін маңызды салдары болуы тиіс.
Соған қарамастан, адам құқықтарының, оның мүдделерінің, ар-намысы мен абыройының, оларды қорғау мен кепілдендірудің - қазақстандық қоғамды саяси жаңарту мен демократияландырудың маңызды мақсаты Қазақстанда мемлекеттік саясаттың негіз құраушы принципі болып танылады.
Жалпы алғанда, адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесінің өткен кезеңдегі қызметін сипаттай отырып, жүргізілетін реформалар нәтижесінде демократиялық процестер, Қазақстандағы адамның құқықтары мен бостандықтарын құрметтеу, көтермелеу және қорғау саясаты тұрақты және қайтымсыз сипатты иеленді деп айтуға болады. Адам құқықтарын қорғау сферасында мемлекет қабылдаған шаралар Қазақстанның қолданылып жүрген халықаралық құқық принциптерімен және нормаларымен қамтамасыз етілетін, әрі қарай халықаралық гуманитарлық кеңістікке шоғырлануына мүмкіндік туғызады.
ҚазақстанРеспубликасы Конституциясында (Негізгі заң) адам және азаматтың құқықтық статусының негізін қалаушы принциптер бекітілген, атап айтқанда:
1. Адам құқықтары мен бостандықтары әркiмге тумысынан жазылған, олар абсолюттi деп танылады, олардан ешкiм айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.
Мемлекеттің өзі де, оның органдары да, лауазымдық тұлғалары да заңда қарастырылған жағдайлардан басқа кезде айыруға, шектеуге құқығы жоқ. ҚР Конституциялық Кеңесі, адам құқықтары мен еркіндігінің ажырамайтындығы адам өзіне бекітілген құқықтары мен еркіндігінен, ешкім, оның ішінде мемлекет, Конститутцияда және оның негізінде қабылданған заңдарда қарастырылған жағдайлардан басқа кезде, айырмайтынын білдіреді.
2. Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтiрмеуге тиiс.
Қазіргі кезде адамның ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның өзіне лайықты баламасы жоқ. Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық режимдердің орнауына алып кететінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құққытары доктринасының адамның ең жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз. Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше назар аударылуы өте орынды.
Адам құқытарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы мойындалған халықаралық актілердің қағидаларын кеңінен қабылдап, қайталаған Қазақстан Республикасының 1993 жылғы тұңғыш Конституциясын қысқаша қарастырып көрейік. Ал 1995 жылғы қабылданған қолданыстағы Конституцияның адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы Конституциясымен сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын, яғни адам құқықтары мен табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт мойындаған нормалары мен қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын, мемлекеттің азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғауға міндеттілігін және басқа да көптеген мәселелерді бекітіп, дамытты.
1.3 Адам құқықтарын қорғау
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан азаматтығы Заңға сәйкес, алынады және тоқтатылады. Ол қандай негізде алынғанына қарамастан бірыңғай және тең болып табылады. Конституцияға сәйкес, адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумасынан жазылған олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды. Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.
Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген азаматтық құқықтарды, соның ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауынша пайдаланады. Азаматтар мен заңды тұлғалардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартуы, заң құжаттарында көзделген жағдайларды қоспағанда бұл құқықтардың тоқталуына әкеп соқтырмайды. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мен заңдармен қорғалатын мүдделерін бұзбауға, айналадағы ортаға зиян келтірмеуге тиіс.
Азаматтардың құқықтарын қорғау - сот, төрелік сот немесе аралық сот. Құқықтарды мойындату, құқық бұзылғанға дейінгі болған жағдайды қалпына келтіру, құқықты бұзатын немесе оның бұзылу қаупін туғызатын әрекеттерге тиым салу, міндетті заттай орындатуға ұйғарым шығару. Залалдарды, төленетін айыпты өндіріп алу, мәмілені жарамсыз деп тану, моральдық зиянның өтемін төлету, құқыққатынастарын тоқтату немесе өзгерту мемелекеттік басқару органының немесе жергілікті өкілді не атқарушы органның заңдарға сәйкес келмейтін құжатын жарамсыз не орындауға жатпайды деп тану.
Бұзылған құқықты қорғау үшін үкімет билігі немесе басқару органына өтініш жасау, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, құқық қорғау туралы талап қойып сотқа жолдануға кедергі жасамайды.
Заң құжаттарында арнайы көзделген реттерде азаматтық қорғау құқығы бұзылған адамның тікелей іс-жүзіндегі немесе заңдық әрекеттерімен жүзеге асырылуы мүмкін.
Құқығы бұзылған адам, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, өзіне келтірілген залалдың толық өтелуін талап ете алады.
Адам мен оның құқықтары қазіргі өркениетті деп танылған қоғамның ең жоғары игілігі болып табылады. Сондықтанда адамның өмір сүруін қамтамасыз ететін құқықтық нормалар ең маңызды жүйені құрайды. 1995 жылғы еліміздің Конституциясы Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбатты қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1] деп басталуының өзі бекер емес. Бұл адам өмірінің, құқықтары мен бостандықтарының мемлекетті демократиялық және құқықтық ел ретінде тануы үшін басты себеп болып отыр.
Қазіргі таңдағы әлеуметтік мемлекет бұл-адамзаттың ойы мен тәжірибесінің құқықтық мемлекет құрудағы ең маңызды жетістіктерінің бірі. Оған мысал, дүние жүзі мемлекеттерінің көбісінің Конституциясындағы әлеуметтік мемлекет құру идеялары, ТМД елдерінің барлығының Конституциясындағы қандай бір формада болмасын әлеуметтік мемлекет құру идеяларының бекітілуі жатады.
Көптеген мемлекеттердің бұл идеяны заңды мамандауларына қарамастан, әлеуметтік мемлекет-осы уақытқа дейінгі қайшылықтардың бірі болып келді, яғни бұл идеяны толық қабылдау мен мақтаудан бастап, оны керексіз етумен, жоққа шығаруға дейінгі қайшылықтар.
Әлеуметтік мемлекет құру идеялары әр уақытта айтыстар туғызумен қатар, оның шектен шығуына дейін барып, бұл мәселе саясатқа да ұласып, оның шешімі революцияға келіп тірелген. Ал революция болса партиялармен, класс аралық және басқа да әлеуметтік құрылымдар арасындағы қайшылықтарды үдетіп, таптық күрестермен, соқтығыстарға әкелген. Бұған XX-ғасырдағы құқықтық мемлекеттердің даму дәлелдері мен көріністері мысал бола алады.
Ол тек қана КСРО көлеміндегі жағдайларға ғана емес, басқа да Еуропа елдеріндегі қазіргі заманғы демократиялық, әлеуметтік дамудың нақты көріністерімен белгілі. Тіпті, сәтті деп табылатын әлеуметтік мемлекет құрудағы идеяның Шведтік экономикалық-әлеуметтік моделінде де қайталанып отыратын тоқыраулар, кризистер әлеуметтік мемлекет идеяларының қайшылықтарын көрсетеді.
Әлеуметтік мемлекеттің мәні мен мақсаты - қоғамдағы бейбітшілік пен татулық үшін жағдай жасау, әлеуметтік серіктестік институттарын дамыту, еңбекшілерге әділетті де лайықты еңбекақы төлеу құқығына және қауіп-қатерден қорғауға кепілдеме беру. Осындай мемлекетті құрудың міндетті шарты - саяси және экономикалық билік бөлісі болып табылады. Бұл меншік түрінің әр алуандығына байланысты. Әрбір адам нақты қандай да болсын кәсіпорын қызметін пайдалануға ерікті: мемлекеттік, кооперативтік немесе жеке меншіктік.
Қазіргі кезеңде демократиялық мемлекет бәсекелестікті шектеу мен оны қайта қалпына келтіру арасындағы тәсілді ұстануға, өз іс-әрекеттерінде құқылық және әлеуметтік принциптердің тиімді мөлшерін табуға ұмтылуда. Кез келген қоғам тіршілік құрылымының ғылыми тұрғыда дәлелденген үлгісіне, нақты белгіленген мақсатқа сүйене отырып, дами алады.
Қазақстан Республикасының конституциясында біздің еліміздің әлеуметтік мемлекет қатарында екендігі ерекше көрсетілген. Алайда, әлеуметтік құқықтық мемлекеттің идеясын конституциялық бекітуден оны шын мәнінде жүзеге асыруға дейінгі аралықта ұзақ та қиын жол жатыр. Сол үшін де саяси реформалар жасау, қажетті әлеуметтік-саяси базаны құру, мәдениетті өркендету және басқа да алғы шарттарды дамыту қажет.
Жасалып жатқан реформалардың басты бағыты - құқықтық мемлекет қалыптастырып, адам құқығын қамтамасыз ету. Дегенмен де, көптеген себептердің негізінде адам құқығы жөніндегі көптеген реформалар тиісті нәтижесін бермей отыр. Сондықтан да арнайы қабылданған декларациялармен, орындалуға тиісті іс - шаралардың арасындағы алшақтық одан әрі тереңдей түсуде. Сондықтанда ол адам құқығы жөніндегі сферада шарасыздық танытып, әр істің басын бір шалып, логикалы тұжырымға келе алмай отыр. Соның әсерінен адам құқығы жөніндегі сұраққа жауап табу үшін және өмірге ендіру барысында тегеурінді қажеттілік туындап, ол жөнінде әртүрлі идеялармен, логикалық ойларды зерттеу, игеру қолға алынуда.
Жалпы алғанда XX-ғасыр әлеуметтік мемлекеттің құндылығымен оның қоғамдық прогресстің дамуына оң әсерін тигізетінін көрсетті. Дегенменде, әлеуметтік мемлекет әсерлі де, орнықты болу үшін оның қалыптасу механизмін ойластырып, іске асыру керек.
Әлеуметтік мемлекетті оқып, үйренудегі тиімді методиканың бірі, оның адам құқығымен мәнді өмір сүруіне деген түсінігінде. Алайда адам құқығына, адамның мәнді өмір сүруіне деген көзқарастың үлкен маңыздылығына қарамастан осы күнге дейін, адамның мәнді өмір сүруіне және құқыққа деген бірыңғай нақты түсініктемесімен оның заңды анықтамасы жоқ.
Сондықтанда, бүгінгі таңда адам құқығымен, оның мәнді өмір сүруі үшін ұлттық және халықаралық деңгейде нақы анықтаманы бекітуге деген талпыныста жүзеге асыру қарастырылып отыр.
Әлеуметтік деген сөзді латын тілінен аударғанда ортақ, қоғамдық мағынасын береді екен. Ол дегеніміз, мемлекет игілігі мен табиғат байлығы сол мемлекетте тұратын халық үшін ортақ болуы керек деген ұғымды білдіреді. Ал ғасырлар бойы қазақ халқының бойында қалыптасқан ұжымдық-қоғамдық психологиясы мен менталитеті біздің мемлекетіміздің әлеуметтік негізінің тарихылығын айқындап тұрса керек. Бұл аса құнды фактор екенін ескеруіміз қажет. Әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуымен дамуы азаматтық қоғам, демократия, құқықтық мемлекет, еркіндік пен теңдік сияқты құндылықтарға тығыз байланысты. Әлеуметтік мемлекет идеясының насихатталу тарихы аса тереңде емес. Бұл идея ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында объективті әлеуметтік- экономикалық даму үрдістері нәтижесінде дүниеге келген. Оның қайнар көзі Жан Жак Руссо, Адам Смит, Джон Локк және т.б.ойшылдар ілімдерінде негізделген.
Әлеуметтік мемлекет дегеніміз - барлық байлығын, ішкі мүліктерін ұстанып отырған саяси және экономикалық қағидаларын ел тұрғындарының тұрмысын жақсартуға, қоршаған ортаны қорғауға, білім алуға керек мүмкіндік жасауға, денсаулық сақтау жүйесін жоғары деңгейде қалыптастыруға жұмсап отырған мемлекет [2, 30б.].
Әлеуметтік мемлекетке тән белгілерге Қазақстан Республикасы мысалында қысқаша талдау жасағанда біздің аңғарғанымыз, мемлекеттің халық алдындағы әлеуметтік жауапкершілігін сезініп отырғандығы. Әлеуметтік жауапкершілік саясаттағы өте маңызды шарт. Өйткені, әлеуметік жауапкершілік пен әділеттілік қоғамның әлеуметтік еркіндігінің өлшемі болып табылады. Сондықтан да қоғамда әлеуметтік еркіндік орнауы үшін, жеке адамдардың дамуына бірдей жағдай жасалу үшін биліктегі саяси элита әрдайым әлеуметтік жауапкершілікті терең сезініп, оны үнемі нақты істермен дәлелдеп отыруы қажет. Жалпы, жоғарыда келтірілген деректер мен дәйектерге талдау жасай отыра, бүгінгі күні Қазақстан республикасы әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасу жолында деген қорытындыға келуге болады.
Адамның лайықты өмір сүру құқығы әлеуметтік мемлекет идеясының бір қыры. Осы екі ұғым арасындағы байланысты қазақстандық зерттеуші А.К. Абдрахманова жақсы көрсете білген. Оның айтуы бойынша әлеуметтік мемлекетті зерттеу үшін ең пайдалы әдістемелік тәсіл оны адамның лайықты өмір сүру құқығы арқылы қарастыру болып табылады. Ал өмір сүру құқығы болса әлеуметтік мемлекетке тікелей қатысы жоқ.
Лайықты өмір сүру құқығының түсінігін қысқаша анықтама арқылы белгілеу мүмкін емес, - дейді А.К. Абдрахманова, өйткені адамның бұл құқығы оның (адамның) қоғамнан, мемлекеттен қанағаттандырылуын талап ете алатын құқықтық талаптар кешенінен тұрады. Адамның лайықты өмір сүру құқығының заңи мазмұнының бірінші құрамдас бөлігі материалдық қамтамасыз етілуді, қауіпсіздікті, денсаулық сақтауды және т.с.с. талаптау - құқықтары болып табылады. Екінші бөлігі - еңбек ету саласындағы талаптау - құқықтары, үшіншісі - рухани игіліктерді иемдену, мәдениеттің, ғылымның, білім берудің жетістіктерін пайдалану бойынша талаптау - құқықтар болып табылады [3, 1].
А.К. Абдрахманованың зерттеуінің негізгі нәтижелерін түйіндейтін болсақ олар келесі қорытындылардан тұрады:
- Адам баласына лайықты болып табылатын өмір сүру дегеніміз - адамның еркін де иманды дамуына көмектесетін өмірлік деңгей.
- Адамның лайықты өмір сүру құқығының заңи мазмұны құқықтардың келесі кешенін қамтиды:
еңбек ету саласындағы құқықтар; жоғары материалдық ахуалға қол жеткізу құқықтары; рухани игіліктерді иемдену құқықтары.
а) Адамның лайықты өмір сүруін қамтамасыз ету жағынан нарықтық экономиканың ең маңызды кемшілігі - азаматтардың әлеуметтік қорғалуын, әлеуметтік әділдікті кепілдендірмеу болып табылады.
б) Әлеуметтік мемлекет - кедейлерге көмектесетін мемлекет емес, кедейлері жоқ мемлекет және халықтың жақсы ахуалы байлықты бөлу арқылы емес азаматтардың белсенді де ынталы қызметі арқылы құрылған мемлекет.
Жүргізілген зерттеулер мынадай қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
Адам құқығы-өмір, бостандық, қадір-қасиет, ар-ождан, жеке автономия сияқты адамзат өркениетінің басы құндылығына біріктірілген маңызы жағынан ерекше құқық саласы болып табылады. Осындай құндылықтар адам құқығында нормативті түрде бекітіліп, құқықтық құралдар мен институттар арқылы оның жүзеге асырылуы үшін кепілдікке ие болады.
Әлеуметтік мемлекет - кедейлерге көмектесетін мемлекет емес, кедейлері жоқ мемлекет және халықтың жақсы ахуалы байлықты бөлу арқылы емес азаматтардың белсенді де ынталы қызметі арқылы құрылған мемлекет. Адамның әлеуметтік - экономикалық құқықтарын жүзеге асыру әлеуметтік мемлекеттілік қызметінің мән - мағыналық мазмұнын құрайды.
Адамның өмір сүру құқығы - адамның биологиялық өміріне қатысты; лайықты өмір сүру құқығы - адамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz