Сөз табы ретінде үстеулерді оқытудың мақсаты мен міндеттерін анықтау

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 3

1. Үстеу сөзжасамы 4

Ескерткіш тіліндегі үстеулер 5
Үстеудің шығу тарихы 7
Үстеудің түрлері8

2 Үстеудің морфологиялық (синтетикалық) тәсілдер арқылы жасалуы -14

2. 1 Үстеулердің жартылай аффиксті көрсеткіштері 16

3 Үстеудің аналитикалық (синтаксистік) тәсілдер арқылы жасалуы 29 3. 1 Сөздердің қосарлануы арқылы жасалған үстеулер 29

3. 2 Бірігу арқылы жасалған үстеулер 33

3. 3 Сөз тіркестері арқылы жасалған үстеулер 33

Қорытынды 35

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 36

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Қазақ тіліміз бай әрі көп салалы. Оны зерттеу бір басқа да, меңгерту тіптен бөлек. Қазақ тілінің грамматика саласындағы сөз таптарын меңгерту - «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» пәнінің негізгі мәселелерінің бірі. Әсіресе, сөз таптары ішіндегі сан есімді оқыту мәселесі ерекше. Үстеу - оқулықтарда көрсетіліп жүргендей, есімдер тобына жататын сөз таптарының бірі. Үстеуге жататын сөздердің өздеріне тән лексика-грамматикалық мағыналары бар. Олай болса, үстеу - сөздерді топтастырудың бірінші ұстанымына сәйкес, яғни семантикалық сипаты жағынан мезгілдік, мекендік ұғымды білдіретін сөздер. Үстеулер - тілімізде өте көне заманнан бері қолданылып келе жатқан сөздер. Сондықтан бұлардың қалай жасалғандығы жөніндегі ғалымдар арасында түрліше пікір бар. Есімдер тобына жататын сөз табының бірі болып саналатын үстеулердің өзіндік зерттеу тарихы бар. Н. И. Ильминскийдің, М. Терентьевтің, П. М. Мелиоранскийдің, Н. Ф. Катановтың еңбектерінде үстеулер жеке сөз табы ретінде қарастырылған.
Жұмыста дамыта оқыту технологиясы және оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясының оқушы шығармашылығын дамытудағы тиімділігі көрсетілді. Ч. Темпл, К. Мередит, Д. Стилл ұсынған «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» бағдарламасының оқушының танымдық қабілеті мен ойлау белсенділігін арттырудағы орны нақтыланды.

Курстық жұмыстың мақсаты: Сөз табы ретінде үстеулерді оқытудың мақсаты мен міндеттерін анықтау, оларды зерттеген ғалымдардың еңбектерінің ерекшеліктері мен пікірлеріне сүйеніп, сан есімнің мағыналық түрлері мен жасалу жолдарын қарастыру, ерекшеліктерін анықтау.

Курстық жұмыстың міндеттері:

1. Ғылыми зерттеу көздеріне сүйене отырып, тақырыптың теориялық сипатын ашу.

2. Оқушыларға үстеулердің мағыналық түрлері тақырыбы бойынша берілетін білім көлемін анықтау.

3. Үстеулер түрлерін оқытуда қамтылатын инновациялық технология түрлерін саралау;

4. Теорияны тәжірибе жүзінде жүзеге асырудың инновациялық әдіс-тәсілдерін айқындау.

Сөйлемде беретін мағынасына, морфологиялық белгісіне, синтаксистік қызметіне қарай бөлініп жататын сөз таптарының бipi - Үстеу. Бұлар көбінесе етістіктің амалын, тәсілін, қимылдық сынын, бейнесін көрсетеді. Қарт алдында шалқасынан сұлық жығылды. Бұл ойын бағана , жолшыбай Ғабитханға айтқанды (М. Әуезов) . [1]

Сөз табының бірінен саналатын үстеудің жасалу жолы әр түрлі амалдардың негізінде жүзеге асады. Мұндай амал- тәсілдерді өзара сралап топтағанда, олар екі үлкен арнаға жіктеледі: синтетикалық (морфологиялық) және аналитикалдық (синтаксистік) тәсілдер. Екі тәсілде үстеу сөз табын тудыру үшін қызмет атқарады. Сөз таптары арнасында да түрліше амал - тәсілдер арқылы үстеулер жасалады.

Қазіргі қазақ тілінде сөздердің бір сөз табынан басқа бір сөз табына ауысуының нәтижесінде жасалған лексика - грамматикалық омонимдер өте көптеп саналады. Оны, мысалы, үстеулер мен сын есімдер құрамынан молынан ұшыратуға болады:

1. Тез (сын есім), тез (үстеу) .

2. Жылдам (сын есім), жылдам (үстеу) .

3. Еріксіз (сын есім), еріксіз (үстеу) .

4. Жедел (сын есім), жедел (үстеу) және т. б. [2, 85]

Үстеу туралы түсінік

Морфологиялық, құрылысы (структурасы) мен құрамы жағынан үстеулер нeriзri және синтетикалық, аналитикалық, тәciлмeн жасалатын үстеулер болып, үш түрлі болады.

Нeгiзгi түбірлі үстеулер - әpi қарай бөлшектеуге келмейтінн түрлері: ә pi, 6epi, төмен, кеш, жай, ерте, дәл, к, азір, жаңа, өте, мы- на, жорта, eнді, ең, аса, тек, нақ, тап, әдейі т. б. Бойы дәл екі метр.

Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде көне за-мандардан бері қарай қолданылып әбден орныққан, қалыптасқан сезжасамның негізгі үш тәсілі бар:

синтетикалық тәсіл,
аналитикалық тәсіл,
лексика-семантикалық тәсіл.

Адвербиализация процесі үстеулердің жеке сөз табы болып қалыптасуында бірден- бір шешуші роль атқаратын фактор. Тілдің даму барысында басқа сөз таптары адвербиализация процесінің нәтижесінде үстеулер тобына тікелей немесе белгілі бір формада көнеріп барып өткендігі байқалады[6, 368] . Соңғы жағдай, негізінен, қазіргі кезде әбден үстеуленген зат есім формаларына тән. Септік жалғауларындағы зат есім формалары кейбір оқулықтарда жазылып жүргендей, көнелеу арқылы үстеу болып қалыптаспаған. Олардың үстеу болып танылуы, біздіңше, ең алдымен адвербиализация процесінің нәтижесі. Олардың үстеуленуіне бірден-бір себеп - септік формаларының өзіне тиісті бастауыштық және толықтауыштық функциядан бөлек, басқа бір сөз табының синтаксистік қызметінде, яғни, пысықтауыштық позицияда тұрақты әрі жиі қолданысы. Сөйте тұра, қазақ тіл білімінде үстеулердің сөз табы болып қалыптасуының бірден-бір жолы - адвербиализация процесіне жете мін беріле бермейді. Керек десеңіз, адвербиализация процесі, тіпті, ауызға да алынбайды. Мұның өзі қазақ тіл білімінде үстеулердің жасалуы жөнінде белгілі бір жаңсақ пікірлердің қалыптасуына себеп болды. Соның бірі, мысалы, үстеулерді сөз тудырудың морфологиялық тәсілімен жасалады деу. [7, 210] Қазіргі қазақ тілінің барлық оқулықтарында үстеу туралы сөз болғанда, үстеулер морфологиялық тәсілмен жасалады» делінеді де, үстеулер жасайтын қосымшалар ретінде -сыз/-сіз, -лай/-лей, -дай/-дей, -шаң/-шең, -ша/-ше қары -/-кері т. б. формалар көрсетіледі. Мұндай пікірлер белгілі бір мөлшерде тілдік фактінің табиғатымен шын үйлесім таба бермейді, сондықтан ондай қорытындыларға бүтіндей қарсы дау айтуға тура келеді. Өйткені -сыз/-сіз, -лай/-лей, -дай/-дей, -шаң/-шең, т. б. қосымшалардың, әдетте, сын есім жасайтын өнімді жұрнақтар екені мәлім. Ал -қары/-кері тұлғасы болса, ол тіпті, сөз тудыратын қосымша емес. Ол - түркі тілдерінің көне дәуірінде барыс септік мәнінде жұмсалған -ғару/-геру, -қару/-керу тұлғасының бүгінгі тілде санаулы сөздердің құрамында сақталған қалдығы. Ал, жалғаудың ешқашансөз тудырмайтындығы анық. Соның өзінде, -қары/-кері тұлғасы қалып, қалған сөздердің өн бойынан барыс септігінің мәні айқын сезіліп тұрады. Мысалы, жоғары, ілгері, тысқа, ішкері және т. б. Бұлар тілдің белгілі бір кезеңінде барыс жалғаулы зат есімдер болған. Олар кейіннен адвербиализация процесінің нәтижесінде үстеулер тобына мүлдем, біржола ауысқан. Сондықтан да -қары/-кері формасын үстеу жасайды деу артық айтқандық. Бұл пікірді, сондай-ақ жоғарыда айтылған сыз/-сіз/, -лай/-лей, -дай/-дей, -шаң/-шең, -нан/-нен т. б. қосымшаларға да айтуға болады. Қазіргі қазақ тіліндегі еріксіз, өлердей, жаздай, көйлекшең, жартылай т. б. сықылды ондаған үстеу сөздер аталған қосымшалардың сөз жасағыштық функциясы негізінде қалыптаспаған. Олардың үстеу болуы - адвербиализация процесімен тікелей әрі тығыз байланысты. -Лай/-лей, -дай/-дей, - сыз/-сіз/, -шаң/-шең тұлғалы туынды сын есімдер қолданылк тәжірибесінде белгілі бір синтаксистік позицияда жиі-жиі қайталанып жұмсалудың салдарынан семантикалық жағынан дамып, басқа бір грамматикалық категорияға - үстеулер тобына ауысқан.

Ескерткіш тіліндегі үстеулер

Көне жазба ескерткіштерінде кездесетін үстеулер қазіргі түркі тіліндегі сияқты. Орхон- Енесей жазбаларындағы үстеулер мынадай мағынада қолданылады: мезгіл, мекен, сын, мөлшер, күшейткіш, мақсат, топтау.

Мекен үстеулер -йа, -йе немесе-ғару, -геру-, а, е, ре, -ре, -ңару жұрнақтары арқылы жасалып, қайда? қайдан? деген сұрақтарға жауап беріп, іс-әрекеттің мекенін, бағытын білдіред[6, 368] і:

Ілгері күн тоғыққа- Ілгері күн шығысқа. Осымен қатар, бүргері немесе бірійе (оңға оңтүстік) йырғару немесе йырайа (солға, солтүстік) болып қолданылады. Ічре ашсыз - Іші ассыз; Ташра тонсыз- сыртқы тонсыз. Үзе көк теңрі - жоғарыда аспан тәңірі. Бағытты білдіретін туынды сөздердің -ғару, -гері және -йа, йе қосымшаларының беретін мағыналары да, атқаратын қызметі де бірдей. Ескерткіштерді -ғару, -геру қосымшаларының варианты ретінде кейде -ңару, -ңеру қосымшалары қолданылады: Йеріне субыңару қанты - Жеріне, суына жақын қондым; Йырғару түн ортусыңару - сол жақты түн ортасына; [7, 210]

Мезгіл үстеулер -қа, -ре, -түз, -ты, -інче, -че жұрнақтары жалғану арқылы жасалып, қашан?қашаннан? деген сұрақтарға жауап береді, іс - әрекеттің мезгілін, уақытын білдіреді: Өңре күн тоғсықда - Әуелі күн шығысқа; Антағ өдке өкүніг - Сондай уақытта өкініп; Анчағ есідіп - Қазір ғана естіп; Күнтүз олурматым - Күндіз отырмадым;

Сын (бейне) үстеу -е, -ті, -ле, -ча жұрнақтары жалғану арқылы жасалып, қалай? қалайша?т. б. сұрақтарға жауап береді, іс-әрекеттің неше түрлі істелу жолын білдіреді: Сабымын түгеті есідгіл - Сөзімізді түгел естіңдер; Бу сабымен едгүті есід - Бұл сөзімді жақсылап есті. Бірле сүңүштім - Бірге соғыстым; Оғланым ерде марымынча бол - Ұлым, ұстазымдай даңқты бол; Сондай-ақ ескерткіштерде тег сөзі өзінен бұрынғы сөздермен тіркесіп келіп, қазіргі қазақ тіліндегі -дай, -дей жұрнақтарының қызметін атқарады: көрмезтег-көрсместей, білмезтег-білместей, бөрітег-бөрідей, қонтег-қойдай;

Мөлшер үстеулер -ча жұрнағы жалғану арқылы жасалып, істің мөлшерін білдіреді, қанша? неше?сияқты сұрақтарға жауап береді: Анча будун - осыншама халық; Бунча йірке тегі йорыттым - Мұншама жерге дейін жүрдім.

Күшейткіш үстейлер -чығ, -ын, -ін жұрнағы жалғану арқылы жасалып, істің, не заттың көлемін үлкейтіп көрсетеді, қалай?қандай? сияқты сұрақтарға жауап береді: Аңар адычағ барқ йаратурдым - Оған бөлекше мазар салдырдым; Ішін тасын адынчығ бедіз уртым - Іш-сыртына бөлекше өрнек салғыздым.

Мезгіл үстеулері -ғалы, -гелі жұрнағы арқылы жсалып, іс-әрекеттің мақсатын білдіреді: Санағалы түсүртіміз - Санағалы тоқтадық; Кісі оғлы көп өлгелі туған.

Топтау үстеуі -егүн жұрнағы арқылы жасалып, іс-әрекеттің біреу емес, бірнеше адамдардың бірігуімен істелетіндігін көрсетеді: үчегүн қабусуп сүлелім-үшеулеп бірге соғысайық.

Түркі тілдерінде туынды үстеулер екі түрлі қосымша жалғану арқылы: бірі - сөз тудырушы жұрнақтар арқылы, екіншісі - басқа сөз таптарына тән әр түрлі сөздің кейбір көнеленген септік жалғаулары арқылы жасалады. Орхон-Енисей жазбаларында қосымшалар арқылы жасалатын туынды үстеулер арқылы жасалатын туынды үстеулердің осы екі түрі де кездеседі. Септік жалғаулардың көнеленуі арқылы бірер ғана туынды сөздео кездеседі. Бұл туынды үстеулер тұлғасы жағынан септік жалғауларына жақын болғанымен,

Мағынасы жағынан мүлде алыстап, септік жалғаулы сөз қалпында қабылданылмай қалыптасып кеткен үстеу ретінде танылады: бірле сүңүшдім - бірге соғыстым.

М. Қашқаридың «Түрік сөздігіндегі» үстеу жасайтын біраз аффикстер қазіргі түркі тілдерінде де, соның ішінде қазақ тілінде де ұшырасады.

Алайда, мынандай бір-екі жағдайды ескеру керек: ең алдымен ол заманғы түркі тілдерінде үстеу жасайтын аффикстер мен үстеу сөздер сан жағынан аз да, екіншіден, үстеу жасайтын аффикстердің біразы тілімізде фонетикалық өзгеріске ұшыраған. Солай бола тұрса да, қазіргі тілдің құрамындағы аффикстерді ескерткіш тілімен салыстыру олардың генезисін айқындауға үлкен жәрдем беретінінде сөз жоқ.

Сөздікте үстеу жасайтын актив аффикстердің бірі -ла, -ле: Бір түлкү терісін ікіле соймас - Бір түлкінің терісін екеулеп соймас; Түнле йүрүп, күнтүз севнүр - Түнде жүріп, күндіз көңіл көтерер; Сөздікте үстеу жасау қызметінде біршама жиі қолданылатын - лайу, -лейү қосымшасының құрамында да осы -ла аффиксі бар сияқты. М. Қашқари осы аффикспен келген мына тәрізді сөздерді береді: Улышыб ерен бөрлейү - Ұлысып ерлер бөрідейін; Арысланлайу көкредім - Арыстандайын ақырдым; -Ча, -че аффиксі көбінесе етістіктің есімше тұлғаларына жалғанып, үстеу қызметінде жұмсалатын сөздер жасайды:Түнле булт өртенсе, евлуқ уры келдүрмүшче болур, таңда булт өртенсе евге йағы кірмішче болур - Түнде аспан қызарса, әйел ұл туғандай болар, таңда аспан қызарса, үйге жай келгендей болар. [7, 210]

Үстеудің қалыптасу тарихы

Үстеу шығу тегі жағынан алып қарағанда, басқа сөз таптарынан келіп шыққан грамматикалық категория. Сөздер мен сөз тіркестері өзінің ұзақ тарихи қолданылу процесінде алғашқы мән-ерекшеліктерін жойып, бірте-бірте «көнереді» де, үстеулерге келіп қосылады. Өзінің тура мағынасынан ажырап, абстракцияланып кеткен қосымшаларда кіріккен түбірлерімен бір бүтін тұлға болып, үстеу категориясына өтіп отырады. Сондықтан да тұлғасы да тиянақты, берік болады. Әрине, өзінің о бастағы лексика - семантикалық қасиетімен үстеу үстеу сөз табына жататын сөздер де жоқ. Бірақ оларды белгілі сөздер тіркесінде, белгілі бір сөздердің қоршауында тұрғанда ғана ажыратуға болады[6, 368] .

Үстеудің түрлері

Үстеу сөздері морфологиялық құрылысы және құрамы жағынан екі топқа бөлуге болады: негізгі үстеулер мен туынды үстеулер.

Негізгі үстеулер деп қазіргі кезде морфемаларға бөлшектеуге келмейтін, тек белгілі бір формада қалыптасқан сөздерді айтамыз. Негізгі үстеулерге келесі сөздер жатады: әрең, азар (әзер), әдейі, жорта, қасақана, ұдайы, үнемі, дереу, шапшаң, бағана, қазір, енді, ілгері, жоғарғы, төмен, әрі, бері, кері, әрмен, бермен, ерте, кеше, нақ, дәл, нағыз, сәл, әнтек, тек, мейлінше, лық(а), қақ, дәйім, һаман, әншейін, тым, тіпті, өсе, аса, ең, әбден, мүлде(м), төтенше, ерекше, орасан т. б.

Негізгі үстеулердің мынадай үш түрлі ерекшеліктері бар:

Негізгі үстеулердің көпшілігінен шырай категориясы жасалады. Демек, оларға -рақ, -рек, -лау, -леу жұрнақтары жалғанады, алдынан (бұрын) шырай туғызатын өте, аса, тіпті, мейлінше, қабағат сияқты күшейткіш сөздер қолданылады. Мысалы: бұрын, бұрынырақ, бұрындау, тым бұрын, кейін кейінірек, кейіндеу, өте кейін, ілгері, ілгерірек, ілгерілеу, аса ілгері, әрі әрірек, әрілеу, тым әрі, әрмен, әрменірек, әрмендеу, тіпті әрмен, былай, былайырақ, былайылау, тым былай.

Негізгі үстеулердің кейбіреулері қосарланып та, плеонизм жолымен қабаттаса да қолданылады. Мысалы: құр босқа, жай босқа, текке босқа, бос бекерге, құр бекер, бекерден-бекер, бостан-босқа, тектен-тек, бостан-бос, құрдан-құр т. б.

Негізгі үстеулерден қосымшалар арқылы да, қорсарлану арқылы да, басқа сөздермен тіркесіп те, туынды үстеулер жасала береді. Мысалы: әрең, әрең-әрең, азар-азар, азар деп, азар-азар деп, әдейілеп, ұдайылап, әрі-бері, бұрынды-соңды, ілгері-кейін, жоғарылы-төменді, енді-енді, кейінде, кейіннен, ендігәрі т. б.

Туынды үстеулер

Туынды үстеулер деп басқа сөз таптарынан түрлі қосымшалар арқылы, сөздердің бірігу және қосарлану, тіркесу тәсілдері арқылы, сондай-ақ, кейбір сөз тіркестерінің тұрақтануы арқылы жасалған (я үстеуге айналған) үстеулерді айтамыз.

Құрылысы мен құрамы жағынан туынды ұстеулер екі топқа бөлінеді: 'жалаң туынды үстеулер мен күрделі туынды үстеулер.

Жалаң туынды үстеулер

Түрлі қосымшалар арқылы жасалған үстеулерді жалаң туынды үстеулер дейміз. Жалаң туынды үстеулерге жалғанатын қосымшалар екі түрлі болады: біреулері жұрнақтар арқылы жасалады да, біреулері әр түрлі жалғаулардың көнеленуі арқылы үстеуге айналды.

Жұрнақтар арқылы жасалатын жалаң үстеулер

Бұлар арнаулы жұрнақтар арқылы жасалады. Ондай үстеу тудыратын жұрнақтар мыналар:

-ша, -ше жұрнағы. Осы жұрнақ арқылы жасалған үстеу мағына жағынан негізінде амалдың қалай я қалайша істелетіндігінің бейнесін білдіреді. Бұл жұрнақ жалқы зат есімдерге де, жалпы зат есімдерге (мысалы: Омаровша, Аманкелдіше, құсша, адамша), олардың жекеше түріне де, көпше түріне де (мысалы: батырша, батырларша) және тәуелді түріне де (көзімше, көзіңше, көзімізше, көзінше т. б. ) жалғанып үстеу тудырады.

Осы жұрнақ арқылы кейбір негізгі сын есімнен де (ескіше, жаңаша, басқаша т. б. ), туынды сын есімнен де (биылғыша, бұрынғыша) үстеу жасалады; жіктеу есімдіктерінен де (менше, меніңше, сендерше), өздік есімдіктен де (өзімше, өздерінше), кейбір белгісіздік есімдіктерден де (әлдекімше, кейбіреулерше) үстеу сөздер туады. [7, 210]

-лай, -лей (-дай, -дей, -тай, -тей) жұрнақтары. Мысалы: осылай, екіншілей, жастай, жібектей, күздей, қыстай т. б.

-дайын, -дейін, (-тайын, -тейін) жұрнақтары. Бұл жұрнақтар ― -дай және -ын деген қосымшалардан құралған құранды жұрнақтар. Мысалы: Түлкідейін түн қатып, Бөрідейін жол тартып (Махамбет) .

-шалық (-ша+лық), -шама (-ша+ма) жұрнақтары сілтеу есімдіктерінен үстеу жасайды. Мысалы: осыншама, соншама, соншалық, мұнша, мұншалық т. б.

Көсемшенің құрамды -лап, -леп (-дап, -деп, -тап, -теп) формалары қосылған сөздің бәрі бірдей, әрине, үстеу бола бермейді. Адвербиалданған формалары ғана үстеуге жатады. Мысалы: Қырықтап, отыздап, жаяулап, темірлеп т. б.

-шылап (-шілеп) жұрнағы. Бұл жұрнақ - бастапқы -ша және -лап деген қосымшалардан құралған. Мысалы: ішкері, сыртқары, тысқары, ұшқары т. б.

-қары (-кері) жұрнағы санаулы біраз сөздерге жалғанып үстеу жасайды. Мысалы: ішкері, сыртқары, тысқары, ұшқары т. б.

-ын, -ін, -сын, -сін қосымшалары тек біраз сөздерге ғана қосылып үстеу тудырады. Мысалы: қысын, жазын, жасырын, астыртын, үстіртін, ертеңгісін, кешкісін т. б.

Көнеленген формалар арқылы туған жалаң үстеулер

Оларға бір алуан сөздердің белгілі бір септік жалғау формасында әбден қалыптасып, бір-бірінен бөлінбейтіндей болып көнеленген сөздер жатады. Осындай көнеленген "қосымшалар" төркіндері септік жалғауларынан болғандықтан, сыртқы тұлғасы жағынан сол септіктердің жалғауларына ұқсас келеді. Септелу қашан да болсын есімдерге тән қасиет болғандықтан, мұндай үстеулер кейбір септік жалғауларының көнеленуінің нәтижесінде көбінесе есімдерден туады.

Барыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: зорға, босқа, текке, жатқа, бекерге, әреңге, алға, артқа, ас(т) қа, үс(т) ке, бірге, кешке, ертеңіне, әзірге, қазірге, күнге т. б.

Жатыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: алда, артта, аста, үсте, кейде, әлгіде, жаңада, баяғыда, күнде, түнде, аңдаусызда, абайсызда, қапыда, ілуде, қапелімде, қапылыста, лезде, жөппелдем(е) де т. б.

Шығыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: шалқасынан, жүресінен, етпетінен, төтеден, кеңінен, тезінен, қырынан, келтесінен, басынан, әуелден, ежелден, шетінен, лажсыздан, тосыннан, кенеттен, қатеден т. б.

Көмектес септіктің көнеленуінен туған үстеулер: кезекпен, шынымен, қалпымен, жайымен, ретімен, жөнімен, түйдегімен т. б.

Күрделі туынды үстеулер

Күрделі туынды үстеулер деп екі сөзден я бірігіп, я қосарланып жасалған немесе кемі екі я онан да көп сөздерден тіркесіп тұрақтанған үстеулерді айтамыз. Осыған қарай, күрделі туынды үстеулер үш түрлі жолмен жасалады.

Басқа сөз таптарына тән сөздер бірігудің нәтижесінде үстеулерге айналады. Ондай үстеулер мыналар: бүгін, биыл, таңертең, жаздыгүні, қыстыгүні, әрқашан, әрдайым, екіншәрі, ендігәрі, түнеугүні, бірталай, ешқашан, әлдеқайда, бірқатар, неғұрлым, әжептәуір, бірқыдыру, әлдекімше, сөйтіп т. б.

Сөздердің қосарлану арқылы туған үстеулер мынадай: әрең-әрең, енді-енді, зорға-зорға; қолма-қол, сөзбе-сөз, көзбе-көз; бет-бетімен, тоб-тобымен, лег-легімен; үсті-үстіне, алды-артына, қолды-қолына; бостан-босқа; тектен-текке, турадан-тура; күнде-күнде, жылда-жылда; сөйлей-сөйлей, көре-көре, айтып-айтып; жата-жастана; кие-жара, күліп-ойнап, аунап-қунап; бір-бірлеп, он-ондап, мың-мыңдап; бірте-бірте, біртіндеп-біртіндеп; оқтын-оқтын, оқта-текте, анда-санда; жапа-тармағай, тырым-тырағай т. б.

Жазуда бөлек таңбаланып, мағына жағынан бір сөз ретінде қолданылатын грамматикаланған және идиомаланған тұрақты тіркестер - оларды екі салаға бөлуге болады. [7, 210]

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.