Газет тілінің қазақ тіл білімінде, орыс тіл білімдерінде зерттелуін саралау

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

Дипломдық жұмыс

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

I Тарау.

1. 1Қазақ публицистикасының даму тарихы . . . 5

1. 2Газет тілінің синтаксисі-дара стилдік сала . . . 15

II тарау

2. 1Газет тілінің сөз тіркесін құрудағы ерекшеліктері . . . 20

2. 2 Жай сөйлемнің құрылысындағы ерекшеліктер . . . 12

III тарау.

3. 1. Құрмалас сөйлем синтаксисі . . . 16

3. 2. Пунктуатциялық ерекшеліктер . . . 20

Қорытынды . . . 27

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 28

Кіріспе

Қазақ тіл білімінде тілдік жүйені тілідің коммуникативтік қызметі, тіл мен адам факторы, тіл мен қоғам арасындағы байланыс тұрғысынан қарастыруға ерекше назар аударылып отыр. Тіл білімінде газет тілінде, оның синтаксистік-стилдік ерекшеліктеріне көптеген зерттеулер жасалды. Академик Р. Сыздық, Б. Әбілқасымов, С. Исаев, М. Серғалиев, А. Алдашева, Н. Уәлиев, Б. Момынова, О. Бүркітова, Ш. Мажитаева т. б көптеген зерттеушілер баспасөз тілінің стилі оның синтаксисік ерекшеліктерін талдап көрсетті.

Тілдің лексикалық, грамматикалық тәсілдерді, сөз тудыру, сөз құбылту, сөйлем құрау, сөйлем құрау ережелерін қамтитыны белгілі. Бірақ тіл қамтитын амал-тәсілдерді әр істер өзінше жұмсайды, сөйтіп өзінше сөз тіркестіру, синтаксистік форма құрау ерекшеліктерін тудырады. Стильдің өзгешеліктеріне себеп нәрсе-оның коммуникативтік сипаты. Пікір алысудың ретіне қарай(диалог, монолог, ауызша, жазбаша түрде пікірлесу), мазмұнына қарай(ғылыми еңбек, көркем шығарма, газет очеркі т. т) сөйлеуші тілдік амалдарды талғап жұмсайды. Және коммуникативтік жағдай, мазмұн, тұрақты фактор болғандықтан, стиль де тұрақты, жүйелі система ретінде қалыптастырылады. Газет тілі синтаксисі дара стилдік сала деп танимыз. Мұның солай екендігі, арнайы сөз болмаса да, лексикографиялық, лексикологиялық, грамматикалық еңбектерінде айтылып жүр.

Түркологияда синтаксис мәселесі ХІХ ғасырдан бастап зерттелініп келеді. Оның негізін салушылар П. М. Мелиоранский, Ф. Е. Корш болса, М. Казем-Бек, О. Бетклинг, А. Н. Самойлович, И. И. Ашмарин, Н. Ф. Катанов сияқты ғалымдар осы салада күрделі зерттеулер жасады.

Одан кейін түркологияда Н. К. Дмитриев, В. А. Гордлевский, Н. А. Баскаков, В. М. Насилов сияқты ғалымдар түркі тектес тілдердің әрқайсысын зерттеу арқылы көзге түсті. Бұл ғалымдар орыс тілінің негізінде грамматикалық базасын жасады. Сөйтіп, бұл ғалымдар башқұр, татар, якут, шубаш, түрік (туркия), қырым татарлары, алтай тілдері, өзбек, қырғыз, түркімен, азербайжан т. б. тілдер грамматикасының негізін қалады. Қазақ тілінде біз орыс ғалымдарынан қазан төңкерісіне дейінгі П. М. Мелиоранскийді атай аламыз. Ал, жалпы қазақ тіл білімі өкілдерін, атап айтқанда, А. Байтұрсынов, Е. Омаров, Қ. Жұбанов сияқты ғалымдарымыз синтаксис саласында да көп еңбек етті. Соның ішінде А. Байтұрсыновтың орны ерекше. Өйткені, қазақ тілінің синтаксисі, оның ішінде сөйлем синтаксисі жөнінде А. Байтұрсынов жасаған жүйенің басқа түркі тілдеріне көп әсері болды.

Осы ғалымдардан кейін С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Х. Басымов, С. Жиенбаев сияқты ғалымдар синтаксистің әр саласында күрделі еңбектер берді. Осы ғалымдардың зерттеулерінің негізінде қазақ тіл синтаксисі тұтас қалыптасқан бір жүйеге түсті.

Жалпы қазақ тілінде немесе түркологияда болсын синтаксистің объектісі туралы онша талас болмағаны белгілі.

Егер, орыс тілінде синтаксистің объектісі:

Словосочетание;
Предложение;
Словосочетание и предложение - сияқты түрлі көзқарас болып келсе, түркологияда негізінен тек сөйлем синтаксисі ғана әңгіме болып келді. Сондықтан түркі тіліндегі синтаксис авторлары тек сөйлем синтаксисін сөз етумен шектеледі.

Қазақ тіл ғалымдары синтаксисін сөз ете отырса, сөз тіркесінің де мәселелерін ара-арасында айтып отырғаны айқын. Өйткені, қай түрколог ғалымның еңбегін қарасақ та, онда сөз тіркесінің байланысу формалары (согласование, примыкание, управление) сөз болып отырады. Бірақ, сөз тіркесінің кейбір мәселелерін айтып отырғанымен, олар сөз тіркесін синтаксистің бір объектісі ретінде беру мәселесінде сөз қозғамайды. Өйткені, оның өзінің басты себептері де болды.

Түркологтар немесе қазақ тілінің мамандары, тіпті П. М. Мелиоранскийлер де согласование, примыкание терминін бергенімен, (А. Байтұрсынов еңбегінде бұл мәселе берілмейді, ал Қ. Жұбанов еңбегінде «тіркесу» термині аздап сөз болады) С. Аманжолов, Н. Сауранбаев еңбегінде синтаксистің объектісі ретінде сөйлем қаралады да, арасында сөз тіркесінің мәселелерін де қосып жібереді. Бірақ, оны арнайы сөз тіркесі тұрғысынан емес, сөйлем мүшелерінің байланысы тұрғысынан сөз етіп, оның сөйлемнен негізгі айырмашылықтарын нақты көрсетті. Сонымен қазақ тіліндегі осы бағыт келе-келе басқа түркі тілдеріне де әсер етті. Қазіргі кезде көптеген түркі тілдерінде синтаксистің басты объектісі сөз тіркесі мен сөйлемдер беріліп келеді.

Синтаксис - грамматиканың морфология сияқты өзекті саласының бірі. Өзара тығыз байланысты бұл екі саласының қарастыратын объектілері тілдің грамматикалық құрылысының мәселелері болады; морфология сөздердің грамматикалық жүйесін, құрылысын зерттейді. Синтаксис грамматикалық ілім ретінде мынандай негізгі екі салаға бөлінеді: 1. Сөз тіркесінің синтаксисі. Онда сөздердің өзара тіркесу қабілеттілігі, тіркесу тәсілдері мен формалары, сөз тіркестерінің құрамы, олардың түр-түрі қарастырылады. 2. Сөйлемнің синтаксисі. Онда сөйлемнің құрылу принциптері, сөйлемнің құрамы, олардың түр-түрі қарастырылады.

Сөз тіркесі - сөйлем құраудың материалды негізі де, сөйлем - кісінің ойын айтудың негізгі формасы. Синтаксис сөз тіркесін, сөйлемді, олардың түрлерін, сөйлем мүшелерін және басқа синтаксистік формаларды адамның ойын білдірудің грамматикалық тәсілдері ретінде, өзара байланысты категориялар ретінде қарастырылады. Синтаксис сөздерді сөйлемнің бөлшектері ретінде, ал жалғауларды сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен қиюластырып тұратын морфологиялық - синтаксистік категория ретінде тексереді. Олай болса, бұлар бірінсіз-бірі, әрқайсысы өз бетімен өмір сүре алмайды. Әрбір ғылым саласының басталу, жетілу, даму кезеңдері болады. Қазақ тіл білімінің бұғанасы бекіліп қалыптасқан қай саласын алсақ та, олардың әрқайсының даму кезеңдері болады.

Қазақ тіл білімінде синтаксис саласының аясы соңғы 50 жылда, оның ішінде ел егемендігінің 10 жылында, ірі зерттеулермен, жаңа бағыттармен толығып отыр. Ал біздің алған бағытымыз - газет бетіндегі атаулардың синтаксистік құрылымы жағынан ерекшеліктерін зерттеп қарастыру. Зерттеу барысында газет бетінде кездесетін атауларды сөз тіркесі, сөйлем түрлеріне қарай бөліп саралаймыз.

Газет тілінің синтаксистік ерекшеліктерін қарастыру арқылы қоғам дамуын да, адам сана-сезімінің өзгерістерін де анықтауға болады. Ал бүгінгі таңда қай ғылым саласында болмасын негізгі нысан адам мен оның дамуы екені анық. Ендеше, біздің зерттеу тақырыбымыздың өзектілігін қоғам қажеттілігінің өзі айқындап тұр. Біздің тақырыбымыздың бұрын-соңды арнайы зерттеу нысаны болмауы да оның өзектілігін дәлелдей түседі.

Диплом жұмысының нысаны: Газет тілінің синтаксистік ерекшеліктері, соның ішінде сөз тіркесі ретінде байланысу формалары мен тәсілдері, газет бетіндегі сөз тіркесі, сөйлем - атаулардың құрылымдық өзгешеліктері.

Жұмыстың мақсаты: Газет тілінің қазақ тіл білімінде, орыс тіл білімдерінде зерттелуін саралау, соңғы жылдардағы қазақ газет тіліндегі тілдік өзгерістерді синтаксистік тұрғыдан қарастыру. Осы мақсатқа жету жолында мынандай міндеттер қойылады:

Газет тілі туралы қазақ, орыс тіл білімдеріндегі зерттеу жұмыстарын қарастыру;
Газет бетіндегі сөз тіркестеоге мысал келтіру;
Газет тілі - сөз ерекшеліктерін анықтау;
Газет бетіндегі - сөз тіркесі байланысу тәсілдері мен формаларын айқындау;
Газет тілі - сөйлемнің құрылымын саралау;

Жұмыстың жаңалығы: Газеттің тілдік қолданыс ерекшелігін анықтау, сөз қолданысын зерттеу.

Жұмыстың зерттеу әдістері: Диплом жұмысында сипаттамалы, статистикалық баяндау, талдау әдістері қолданылды.

Диплом жұмысының дерек көздері: Жұмыста синтаксис саласына қатыстыА. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Ғ. Ағманов, Б. Абылқасымов, М. Балақаев, Р. Әміров, Т. Сайрамбаев т. б. беделді қазақ тіл білімі ғалымдарының еңбектері теориялық тұғыр болды.

Ал практикалық жағынан соңғы жылда жарық көріп тұрған, қалың оқырманға танымал газеттер «Ана тілі», «Қазақ әдебиеті», «Жас алаш» , т. б. беттерінен жинақталып алынған тілдік материалдар пайдаланылды.

Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, негізгі үш тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымша әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. 1Қазақ публицистикасының даму тарихы

Ғасырдан да ұзақ ғұмыры бар қазақ баспасөзі тарихының әлі де болса, терең зерттей түсуді қажет ететін тұстары баршылық. Алайда газет тілінің негізгі лексикасы сөздердің жүйесіз жиынтығы емес. Газет тілі өзінің пайда болуы, қалыптасқан бүгінгі күнге жеткен өз тарихы бар ақпарат саласы.

Газет тілінің синтаксисіне тоқталу үшін, қазақтың алғаш газеттері жайлы айта кетуді жөн көрдік. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ дәл кітаби тіл жазба тіл ретінде жүргені белгілі. Өткен ғасырдан жалғасып келе жатқан бұл тіл элементтері мен баспасөзде, соның ішінде алғашқы басылымдар «Түркістан уалаяты газеті», «Дала уалаяты газетінде» айқын көрініс тапқан. «Түркістан уалаяты газеті» 1870-1883 жылдар аралығында Түркістан генерал-губернаторының орталығы Ташкентте жарық көріп тұрды. Газеттің алғашқы нөмірі «Түркістан уалаятының газеті» деген атпен «Туркестанские ведомости» газетіне қосымша ретінде 1870 жылдың 28-сәуірінде шықты. Бұл газетті шығарудағы басты мақсат - генерал - губернаторының әртүрлі жарлықтарын қазақтар мен өзбектерге жеткізу. Сондықтан, газеттің айына төрт нөмірі (екеуі қазақша, екеуі өзбекше) шығып тұрды. Газет алғаш хабарламада «Туркестанские ведомомстыларына» қосымша делінгенмен, көп ұзамай-ақ өз алдына жеке газет ретінде басылды. Газет үкімет бекітіп берген бағдарлама бойынша жергілікті халыққа биліктердегілердің бұйрықтары, сот орындарының шешімдерін, сауда хабарларын, шаруашылық өмірді т. б. жазуға тиіс болады. Алайда газет бұл бағдарламамен шектеліп қалған жоқ, онда қазақ халқының мәдениетіне, тарихына, әдебиетке қатысты материалдар т. б. жарияланып тұрды. 1883 жылы газеттің қазақша бөлімінің жабылуына, 1888-1902 жылдың 1- қаңтарынан Дала генерал - губернаторының орталығы Омбы қаласынан шыққан «Дала уалаяты газетінің» шығуы да себеп болды, - деп көрсетеді Б. Әбілқасымов.

Газет екі бөлімнен тұрады:

Ресми («Бұйрықтар жазылатын бөлігі») бөлімінде патша үкіметінің жергілікті әкімдерінің қазақтарға қатысты бұйрық-жарлықтары жарияланды.
Ал ресми емес («Бұйрықтан басқа сөздер жазылатын бөлігі») бөлімінде ел басқару, егіншілік, отырықшылық, сауда, мәдениет, оқу-ағарту істері қозғалды. Бағдарламамен шектеліп қалмай халықты өнер - білімге шақырды, ел ішіндегі оқиғаларға тоқталды, Ыбырай, Шоқан, Абай сияқты адамдар туралы деректер берді, халық ауыз әдебиет үлгілерін жариялады. Соның ішінде қазақ тіл мәселелерін, әсіресе тіл тазалығын бірінші кезекке қойды. Әсіресе, Д. Сұлтанғазин, А. Құрманбаев, Адыков тілді шұбарламау, графика, транскрипция, пунктуация мәселесін көтерді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.