Әлеуметтік нормалар

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ҚОҒАМДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ РЕТТЕУШІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Әлеуметтік нормалардың түсінігі, мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Әлеуметтік нормалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Әлеуметтік нормалардың функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ...10

2. ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1 Құқық нормалары әлеуметтік нормаларының ерекше түрі ... ... ... .12
2.2 Құқықтық норманың құрылымы, жүйелері және олардың түрлері..16

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .28

КІРІСПЕ

Қоғамның объективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы екі пікір бар:біріншісі-қоғамның дамуын басқарып,реттеп отырушы негізгі әлеуметтік факторлардың бірі құқық.Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырап әлдеқашан ақыр заман болар еді.Бұл пікірді-заңды көзқарас деп атайды.Екіншісі-біріші пікірге қарсы пікір.Қоғамның дамуында құқықтың ешқандай рөлі,маңызы жоқ деп түсіндіреді.Бұл пікірді заңды нигилизм деп атайды.Нигилизм қоғамда қабылдаған,бүкіл адамға пайдалы норималарды,жағымды мұраларды жоққа шығарып мойындамау.Құқық қоғаммен бірге эволюциялық пргрестік жолмен дамып, XIX- XX ғасырларда өзінің тарихи процесте құндылығын дәлелдеп,қазіргі заманда құқық мемлекетпен бірге қоғам дамуын басқарып,реттеуші негізгі әлеуметтік факторлардың бірі екеніне ешкім күмән келтірмейді.
Заң ғылымында «құқық» термині бірнеше мағынада қолданылады.Біріншіден, «құқық» деген ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып,әрекет жасау мүмкіндігі.Мысал,азаматтардың еңбек ету бостандығы,білім алу,меншік иесі болу,кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы[5,45].Екіншіден, «құқық» деген-құқық нормаларының жүйеге келтірген жиынтығы.Мысалы,Қазақстанда мемлекеттік құқығы туралы Конституцияның 4-бабында былай делінген: «Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының,соған сай келетін заңдардың,өзге де нормативтік-құқықтық актілері » болып табылады.Үшіншіден, «құқық» термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады.[6,64]Мысалы,конституциялық,әкімшілік,азаматтық,еңбек,қылмыстық құқық .Төртіншіден, «құқық » термині субъективтік құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады.Мысалы,құқық жүйелері мен құқықтық қатынастар.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек.Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қару шындыққа сай келеді десек қателеспейміз.Құқықтың негізгі үш тірегі бар:имандылық,қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және мемлекет.Құқық имандылықтан нәр алады,неғұрлым құқықтың нормалары имандылық шарттарына сәйкес келсе,соғұрлым олардың сапасы да,абыройы да жоғары болады.
Құқық-мемлекет шығарған немесе бекіткен,орындалуы мемлекеттік аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей тәртіп ережелерінің жиынтығы.
Құқықтың түсініктері бірнеше,бірақ мазмұндары біреу-ақ.Құқықтың мазмұнының негізгі элементтері:
- қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау,орындау;
- қарым-қатынастарды реттеп –басқару;
- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай,экономикалық,саяси әлеуметтік,мәдениеттік бағытын дамытып,нығайту;мемлекеттік органдардың,қоғамдық ұйымдардың құзыретін,арақатынасын реттеп басқарып отыру;
- халықаралық қатынастарды реттеп басқару.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.

1.Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. - Алматы 2004 жыл
2.Баянов Е. Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері 98бет. Алматы 2003 жыл .
3.Табанов С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері 76 бет.- Алматы: Жеті Жарғы 2003жыл.
4.Ашитов З.О. Қазақстан Республикасының құқықтық негіздері.- Алматы: Жеті Жарғы, 2003 жыл.
5.Ашитов З.О. Егемен Қазақстанның құқығы 56б. – Алматы: Жеті Жарғы,2003 жыл.
6.Жоламанов К.Д. Мемлекет және құқық теориясы 99б.- Алматы: Эверо 2004.
7.Н.И.Матузов.А.В.Малько Теория государства и право .-Москва. Юристь 2005.
8.Т.Н.Радько.Теория государства и право.-Москва.Академический Проект 2005.
9.М.И.Абдулаев. Теория государства и право.-Питер 2003
10. Қ. Сапарғалиев, А. Ибраева. Мемлекет және құқық теориясы 109б А,98.
11. Қайрат Сапарғалиев Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық негiздерi А, 94.
12. А. Ибраева, Н. Ибраева. Теория государства и права А, 2000.
13. Т.Ағдарбеков. Мемлекет және құқық теориясы,2008.
14. А. В. Малько Теория государства и права М., 2000, Юристъ.
15. Лзарев В.В Теория государства и права М,1992га.
16.Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері 89б.-Алматы: Жеті Жарғы, 2001.
17.Баймаханов М.Т. Мемлекет және құқық негіздері 109б.-Алматы: Жеті Жарғы, 2000 жыл.
18.Жоламан Қ.Д. Мұхтарова А.Қ. Тәукелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы 79б. –Адматы: Эверо, 2004 жыл.
19.Табанов С.А Құқық теориясы мен сот жүйесінің конституциялық негіздері 99б. –Алматы: Жеті Жарғы,2003.
20.Хропанюк В.Н. Теория государства и права 146б.- Москва: Интерстиль, 1997 жыл.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ҚОҒАМДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ РЕТТЕУШІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Әлеуметтік нормалардың түсінігі, мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Әлеуметтік нормалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Әлеуметтік нормалардың функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ...10

2. ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Құқық нормалары әлеуметтік нормаларының ерекше түрі ... ... ... .12
2.2 Құқықтық норманың құрылымы, жүйелері және олардың түрлері..16

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... 28

КІРІСПЕ

Қоғамның объективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы екі пікір бар:біріншісі-қоғамның дамуын басқарып,реттеп отырушы негізгі әлеуметтік факторлардың бірі құқық.Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырап әлдеқашан ақыр заман болар еді.Бұл пікірді-заңды көзқарас деп атайды.Екіншісі-біріші пікірге қарсы пікір.Қоғамның дамуында құқықтың ешқандай рөлі,маңызы жоқ деп түсіндіреді.Бұл пікірді заңды нигилизм деп атайды.Нигилизм қоғамда қабылдаған,бүкіл адамға пайдалы норималарды,жағымды мұраларды жоққа шығарып мойындамау.Құқық қоғаммен бірге эволюциялық пргрестік жолмен дамып, XIX- XX ғасырларда өзінің тарихи процесте құндылығын дәлелдеп,қазіргі заманда құқық мемлекетпен бірге қоғам дамуын басқарып,реттеуші негізгі әлеуметтік факторлардың бірі екеніне ешкім күмән келтірмейді.
Заң ғылымында құқық термині бірнеше мағынада қолданылады.Біріншіден, құқық деген ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып,әрекет жасау мүмкіндігі.Мысал,азаматтардың еңбек ету бостандығы,білім алу,меншік иесі болу,кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы[5,45].Екіншіден, құқық деген-құқық нормаларының жүйеге келтірген жиынтығы.Мысалы,Қазақстанда мемлекеттік құқығы туралы Конституцияның 4-бабында былай делінген: Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының,соған сай келетін заңдардың,өзге де нормативтік-құқықтық актілері болып табылады.Үшіншіден, құқық термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады.[6,64]Мысалы,конституци ялық,әкімшілік,азаматтық,еңбек,қылм ыстық құқық .Төртіншіден, құқық термині субъективтік құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады.Мысалы,құқық жүйелері мен құқықтық қатынастар.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек.Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қару шындыққа сай келеді десек қателеспейміз.Құқықтың негізгі үш тірегі бар:имандылық,қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және мемлекет.Құқық имандылықтан нәр алады,неғұрлым құқықтың нормалары имандылық шарттарына сәйкес келсе,соғұрлым олардың сапасы да,абыройы да жоғары болады.
Құқық-мемлекет шығарған немесе бекіткен,орындалуы мемлекеттік аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей тәртіп ережелерінің жиынтығы.
Құқықтың түсініктері бірнеше,бірақ мазмұндары біреу-ақ.Құқықтың мазмұнының негізгі элементтері:
- қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау,орындау;
- қарым-қатынастарды реттеп - басқару;
- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай,экономикалық,саяси әлеуметтік,мәдениеттік бағытын дамытып,нығайту;мемлекеттік органдардың,қоғамдық ұйымдардың құзыретін,арақатынасын реттеп басқарып отыру;
- халықаралық қатынастарды реттеп басқару.
Құқықтың екі түрлі ғылыми түсінігі болады :1)құқықтың объективтік түсінігі объективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың қалыптасуы;2)құқықтың субъективтік түсінігі объективтік қалыптасқан қатынастарды реттейтін,басқаратын нормативтік актілерді уақытында қабылдап,бекіту.
Құқықтың негізгі қағидалары:
1.Қоғамдағы әртүрлі мүдде-мақсаттарды нормативтік жүйемен реттеп-басқару;
2.Адамдардың,ұйымдардың ара қатынасындағы келіспеушілікті шешудің,реттеудің негізгі түрлерін белгілеп отыру;
3.Мемлекеттік органның қабылдаған,бекіткен нормативтік актілернің орындалуын бақылап отыру.

1. ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ҚОҒАМДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ РЕТТЕУШІ РЕТІНДЕ

Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып,мемлекетпен бірге өмірге келіп,қоғамды реттеп-басқарып отырады.Олар қоғамның,объективтік даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты.Құқықтың түсінігіне және мазмұнына келетін болсақ,оның сан қырлы түсінігі,санқырлы мазмұны бар деуге болады.Ол қоғаммен бірге диалектикалық даму процесінде болғандықтан оның мазмұны санқырлы бағытта дамып,байып отырады.Ғалымдар құқықты зерттегенде бір-екі қырынан мазмұнын анықтап әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды[6,98].Мысалы;Аристотель құқықты саяси шындық,әділеттік деді,орта ғасырдың ғалымдары құқық діни норма,Ж.Ж.Руссо құқық қоғамдық билік деп түсіндірді.Осы пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамадардың өмірі мен тығыз байланыста дамиды:олардың бостандығын қалыптастырады,мінез- құлқына,іс- әрекетіне ,тәртібіне,сана сезіміне жан- жақты әсер етеді,мүдде -мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай,қамқорлық жасап қорғайды.Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын реттеп,басқарып отырады.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал;құқық қоғамдағы бостандықты,әділеттікті теңдікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі құрал;құқық мемлекеттік билікті,қоғамның саяси-экономикалық,мәдени-әлеуметті к даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал;құқық қоғамдағы заңдылықты ,тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал;құқық мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі құрал.Құқық - қоғамның экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні ,мазмұны,маңызы мен нысаны,сайып келгенде қоғамның мәдени-рухани сипатына байланысты. К.Маркс Гота программасына сын деген еңбегінде; Құқық еш уақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан жоғары болмақ емес-деді.

1.1 Әлеуметтік нормалардың түсінігі, мазмұны

Әлеуметтік нормалар тарихи дамудың белгілі бір кезеңінде қоғамдық қатынастар негізінде қалыптасқан әлеуметтік топтар мен жеке адамдар іс-әрекеттерін реттейтін талаптар. Әлеуметтік нормалардың үш ерекшеліктері бар:
1) қоғамдық маңызы бар іс-әрекеттерге ынталанудан шығады (мақсат, ой-арман, рухани құндылық т.б.);
2) белгілі бір жүйеге сәйкес келетін, міндетті түрде орындалатын тәртіптің түрі мен шегін көрсетеді;
3) қоғамдық ұйғарымның (санкцияның) негізі болуы керек.
Әлеуметтік нормалар қоғам алдындағы тарихи міндеттерін атқару үшін, олардың негізгі компоненттері қоғамның белгілі бір даму кезеңіне сәйкес келуі қажет. Қоғамның дамуының белгілі бір кезеңінде кейбір әлеуметтік норма мен қоғамдық тәжірибе туғызған нормалардың араларында сәйкессіздік болады. Мұндай сәйкессіздік, әсіресе, діни нормалар мен адамдардың күнделікті іс-әрекеттерінен айқын көрінеді. Кең түрде алғанда әлеуметтік нормаларға дәстүр, әдет-ғұрып, моральдык және құқықтық нормалар, саяси, діни, эстетикалық қағидалар және ұйымдастыру-техникалық ережелер жатады. Әлеуметтік нормалардың компоненттері бір-бірімен тығыз байланысты. Жеке адамдардың әлеуметтік нормаларды қабылдап, ішкі сенім-ниетіне айналдыруы - қоғамдық тәрбиенің ең бір маңызды саласы. Әлеуметтік нормаларды қабылдауға бейімдеу жолдарының бірі - нормаларды саналы түрде меңгеру, бұл процестің екінші практикалық жағы - сол нормаларды сыртқы талаптан адамның ішкі қажеттілігіне, нормасына, дағдысына айналдыру. Тарихи қалыптасқан әлеуметтік және қоғамдық ұйымдар туғызған нормалар жаңа қоғамдық қатынастарды жетілдіруге, болашақ адамдардың санасының қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Қоғамдағы әлеуметтік тәртіптің дамып, нығаюына сан-қырлы құбылыстар мен толып жатқан факторлар өздерінің әсерін тигізіп жатады. Оларды үш топқа бөлуге болады:
- табиғи құбылыстардың, факторлардың, уақиғалардың тигізетін әсерлері: демографиялық процестер, халықтың миграциясы, адамдардың өмір сүруінің ұзаққа созылуы, егіннің жақсы өнім беруі т.б.;
- нормативтік актілердің ерікті түрде жақсы орындалуы;
- адамдардың өзара қатынастарын өздерінің сапалы орындауы. Қоғамдағы қатынастарды реттеп, басқаратын нормаларды төрт топқа бөледі:
- табиғи нормалар - ғылыми тұрғыдан зерттеліп, тәжірибеден өткен ұсыныстар. Мұндай ұсыныстарды ғылыми нормалар деп те атайды;
- ғылыми зерттеуден өткен, тексерілген техникалық және табиғи ережелер, инструкциялар;
- әлеуметтік нормалардың көпшілігі осы топқа жатады;
- құқықтық нормалар.
Қоғамдағы көптеген қарым-қатынастарды реттеп, басқарып отыратын негізгі құрал - әлеуметтік нормалар. Олар қоғамның дағдарысқа ұшырамай, біркелкі дұрыс дамуын қамтамасыз етіп отырады. Бұл объективтік процесс. Әлеуметтік нормалар көне заманнан адам қоғамымен бірге өмір сүріп, диалектикалық процесс арқылы дамып, нығайып келеді. Әлеуметтік нормалар арқылы қоғамдағы қатынастардың өзара байланысы өзгеріп, жаңарып, дамып жатады. Сол арқылы қоғамның өзгеруі, жаңаруы прогрестік жолмен дамып жатады.
Әлеуметтік нормалардың белгі-нышандары:

1. Әлеуметтік нормалар адамдардың іс-әрекетінің, мінезінің, тәртібінің қоғамдық ережесі. Жеке адамдар, ұжымдар, бірлестіктер, одақтар, ұйымдар осы ережеге сәйкес өмір сүруге, жұмыс жасауға тырысады.
2. Әлеуметтік нормалар - қоғамдық дәрежедегі ереже, бұл нормаларды дұрыс, жақсы орындау бар азаматтардың, барлық ұйымдардың негізгі міндеті, орындамаса халықтың сөгісіне, сынына душар болады, жауапкершілікке тартылады.
3. Әлеуметтік нормалар жай ғана ереже емес, ол қоғамдық міндетті түрдегі ереже. Ерікті түрде орындалмаса, еріксіз орындалуға тиіс ереже. Бұл қасиет қоғамның миллиондаған жылдар даму тәжірибесімен тексеріліп, сарапталып, қалыптасқан нормалар.
Осы көрсетілген белгі-нышандары, ерекшеліктері арқылы әлеуметтік нормалар қоғамды басқарудың, қатынастарды реттеудің негізгі құралына айналды. Әлеуметтік нормалардың негізгі түрлері:
- құқық нормасы;
- моральдық нормалар - жақсы-жаман, дұрыс-бұрыс, әділеттік-әділетсіздік, достық-қастық, инабаттылық парасаттылық, адамгершілік т.б. қасиеттер;
саяси нормалар;
- эстетикалық нормалар;
- қоғамдық ұйым, ұжымдардың ереже-қағидалары;
- адамгершілік нормалары - олар адамдарды жақсылыққа, инабаттылыққа, парасаттылыққа, әділеттілікке, адамгершілікке тәрбиелейді;
- әдет-ғұрып нормалары - адамдардың көне дәуірден қалыптасқан жақсы қасиеттері мен жақсы іс-әрекеттері;
- салт-дәстүр нормалары - әр ұлттың, әр халықтың өздерінің ерекшеліктерінен қалыптасатын дәстүрлері болады. Мысалы: той өткізу, үйлену, ат шаптыру, көкпар тарту, қыз қуу т.б. дәстүрлері;
- діни, имандылық, инабаттылық нормалар.
Осы әлеуметтік нормалар біріге келе - адамдардың қоғамдық өмір сүруінің ережесі деп аталады. Әлеуметтік норма - қоғамдағы адамдардың, ұйымдардың, ұжымдардың ара қатынасының, іс-әрекетінің, мінез-тәртібінің ережесі.
Әлеуметтік нормалар өздерінің дербестігімен бірге өзара тығыз байланыста дамиды. Себебі, олар бір экономикалық базисты, бір қоғамдық саясатты, бір әлеуметтік тұрмысты, бір мәдениетті, бір мүдде-мақсатты қорғап, дамытады.
Әлеуметтік нормалардың мазмұнын екі тұрғыдан түсіну керек: біріншісі - қоғамдық мүдде-мақсатты орындау, іске асыру бағыты; екіншісі - жеке адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, дамыту бағыты. Бұл объективтік бірлестік. Өмірде біржақты әлеуметтік норма болмайды.
Әлеуметтік нормалардың өмірге келу себептері қоғамның объективтік даму процесінде жаңа қарым-қатынастар қалыптастырады. Бұл объективтік процесс. Сол арқылы жаңа құқықтық норма қабылданады. Бұл субъективтік процесс.

Әлеуметтік норма - қоғам қабылдаған адамдардың мінез-құлқының, іс-әрекетінің, тәртібінің ережелері мен оларды реттеп-басқару нормалардың жиынтығы.

1.2 Әлеуметтік нормалардың түрлері

Әлеуметтік нормалардың түрлері екі негізгі белгісі бойынша шектеледі:
1) оларды орнату тәсілі бойынша;
2) оларды қамтамасыз ету шарасының сипаты бойынша.
Әлеуметтік нормалардың түрлеріне жататындар:
1) мораль нормалары (адамгершілік) - бүл адамдардың жақсы мен жаман, жақсылық пен зұлымдық, әділіттілік пен әділетсіздік туралы көзқарастарына қатысты қоғамда бекілілетін және қоғамдық пікір күшімен немесе ішкі көндірулермен (мысалы, қарт адамға қоғамдық транспортта орын беру, таңертең көршімен амандаспау) қорғалатын мінез құлық ережелері;
2) қоғамдық бірлестік нормалары (корпоративтік нормалар) - бұл қоғамдық ұйымның өзімен бекітілетін және осы ұйымдардың жарғысында көрсетілген қоғамдық мәжбүрлеу шаралары арқылы қорғалатын мінез құлық ережелері. (мысалы, жазушылар немесе бау-бақшашылар одағының жарлығында көрсетілген белгіленген мінез құлық ережелерін орындамау оларды бұл бірлестіктен шығаруына әкеп соқтырады). Басқаша айтқанда, корпоративтік нормалар тек ішкі қатынастарды реттейді: - қоғамдық бірлестік қатысушыларының (мүшелерінің) еркін білдіреді;
3) салт-дәстүр, әдет-ғұрып нормалары - бұл белгілі бір қоғамдық салада тарихи даму үрдісінде қалыптасқан мінез құлық ережесі; көп рет қайталану нәтижесінде әдетке айналып, соның арқасында олар қоғамдық пікірде қолдау тауып қолданылып келеді(ер адамдарда қол алысу, бірінші төлқұжатты беру);
4) құқық нормасы - мемлекетпен бекітілген, санкцияланған және қорғалатын және қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған және оны бұзған жағдайда мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы қарастырылған жалпыға міндетті, формалді анықталған мінез құлық ережесі.
Әлеуметтік нормалардың ерекшеліктері:
1) мұнда реттеу пәні терең әлеуметтік - қоғамдық қатынастар;
2) субъектілік құрамы әлеуметтік сала өкілдері ретіндегі тек адамдармен ғана байланысты.
Әлеуметтік нормалардың түрлерінен құқық нормасын (құқық) бөліп көрсетеді.
Егер құқық нормасын нормамен, мысалы моральмен салыстыратын болсақ олардың бірлігі және айырмашылығы бар.
Бірлігі:
1) әлеуметтік норма жүйесінде олар әмбебап, барлық қоғамға таралатын болып көрініс табады;
2) олардың реттеу объектісі бір - қоғамдық қатынастар;
3) соңғы есепте қоғамнан туындайды.
Айырмашылығы:
1) пайда болуы бойынша (егер мораль қоғаммен бірге пайда болса, ал құқық - мемлекетпен бірге);
2) көрініс табу нысаны бойынша (егер мораль қоғамдық санада болса, ал құқық - жазбаша нысанға ие арнайы нормативтік актілерде болады);
3) әрекет ету ауқымы бойынша (егер мораль барлық қоғамдық қатынастарды реттесе, ал құқық әлде қайда маңызды және реттеуге келетін қатынастарды);
4) әрекетке енгізу уақыты бойынша (егер мораль нормалары әрекетке мойындалғаннан кейін енгізілсе, ал құықтық - нақты бекітілген мерзімде);
5) қамтамасыз ету тәсілі боынша (егер мораль нормалары қоғамдық мәжбүрлеу шараларымен қамтамасыз етілсе, ал құқық нормалары - мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен);
6) бағалау өлшемі бойынша (егер мораль нормалары жақсылық пен зұлымдық, әділеттілік пен әділетсіздік тұрғысынан реттесе, ал құқық нормалары - заңды және заңсыз, құқықтық және құқықтық емес тұрғыда реттейді).
Қоғамдық қатынастарды реттеу үрдісінде құқық пен мораль өзара әрекеттеседі. Олардың талаптары көп жағдайда сәйкес келеді: құық қолдайтын және даттайтынды ережеге сай моральда қолдап, даттайды. Және керісінше көптеген құқық нормалары нравствендықтан (өлтірме, ұрлама және т.с.с.) туындайды[3,87].
Корпоративтік нормалар құық нормаларына ұқсас, өйткені:
1) заңдық нормалар сияқты жазбаша актілерде - жалпы жиналыстарда, конференцияларда, съездерде қабылданатын құжаттарда (мысалы, жарғыда, шешімдерде) бекітіледі;
2) ұйым мүшелеріне міндетті сипатқа ие;
3) жүзеге асыруда ішкі бақылауды қажет етеді;
4) өз нұсқауларын жүзеге асыруды қамтамасыз ету құралдарының тіркелген толық құрамырамына ие;
5) нормалар жүйесі, яғни реттелген мінез құлық ережелерінің жиынтығы ретінде көрініс табады.
Сонымен қатар құқықтық және корпоративтік нормалар арасында келесідей айырмашылықтар бар:
1) егер құқық нормалары мемлекетпен қабылданса, ал корпоративтік нормалар - сәйкес құрылымдармен қабылданады;
2) егер құқық нормалары мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен қамтамасыз етілсе, ал корпоративтік - берілген ұйымның қоғамдық пікірінің күшімен;
3) егер құқық нормалары жалпыға міндетті болса, ал корпоративтік нормалар тек сәйкесінше ұйымның мүшелеріне ғана міндетті;
4) егер құқық нормалары қоғамдық қатынастардың кең шеңберін реттеуге арналса, ал корпоративтік нормалар - тек ішкіұйымдастырушылық.

1.3 Әлеуметтік нормалардың функциялары

Қоғам -- әлеуметтік институттардың біртұтас жүйесі. Әлеуметтік институттардың әрқайсысы өзінің функцияларын, міндеттерін атқара отырып, қоғамның қалыпты тіршілігі мен дамуын қамтамасыз етеді. Қоғамдағы орнына, атқаратын міндеттеріне, қызметінің сипатына қарай оларды ғалымдар бірнеше топқа біріктіре отырып қарастырады. Айталық, бірінші топта -- экономикалық институттар. Олар ұлттық және трансұлттық корпорациялар, қоғамдық өндірісті, шикізат өнімдерін өңдеуші барлық зауыт, фабрикалар, экономикалық бірлестіктер, шағын және орта кәсіпорындар мен шаруашылықтар, индустрия және ауыл шаруашылығында қызмет көрсетуші субъектілер, шару шаруашылықтары, экономика институттарын өзара байланыстырушы жүйелер, банктер т.б. Әлеуметтік қызметтері -- өндіріс жиынтығын қамтамасыз ете отырып, қоғамдық байлықты жасау және оны бөлу, экономиканы қоғамның басқа салаларымен үйлестіру. Сонымен қатар заң талаптарымен санаспай, табысы үкімет назарынан тыс қалып жатқан көлеңкелі экономиканың да қоғамда орын алып келе жатқанын ескеру қажет.
Екінші топта -- қоғамның саяси ұйымы: мемлекет (заң шығарушы, атқарушы және соттық билік жүйесі); саяси партиялар (әлеуметтің әркелкі топтары мен қабаттарының мүдделерін бейнелей отырып, бұл мәселелердің мемлкеттің қатынасуымен шешілуін қамтамасыз ету, оған бақылау жасау және бұл істерге тікелей ат салысу, қоғамдық сана мәселері); мемлекеттік емес қоғамдық ұйымдар (халық және оның әркелкі әлеуметтік топтарының өмірлік мүдделерін бейнелеу, шешу немесе оны мемлекет алдына қою, мемлекетпен бірлесе отырып іске асыру). Саяси ұйымның аталған үш элементтерінің (институттарының) қызметтері -- қоғамның өркениет жолымен басқарылуын, дамуын қамтамасыз ету және өркениетті даму идеологиясын, стратегиясын жасау, құндылықтарын нақтылау негізінде әлеуметтік ұйымдастыру. Әрине, жеке тұлға да басқару субъектісі. Ол ешбір ұйымға, партияға енбей-ақ, өзінің ғылыми, жасампаздық, мамандық еңбектері арқылы, ақпарат құралдарын пайдалану, сайлау құқын адал пайдалану т.б. жолдармен басқару, бағдарлау ісіне өз үлесін қоса алады. Сайлаудың демократиялық мүмкіндігін өзі мен халық таңдырын сеніп тапсыратын тұлғаларды дұрыс таңдауға саналы түрде пайдалану оның қоғам игілігіне тікелей қосқан үлесі деуге болады.
Келесі топта -- әлеуметтендіру институттары: отбасы, балабақша, мектеп т.б. білім мекемелері, арнайы мәдени қызмет көрсету институттары (театр, әдебиет пен өнер, бұқаралық ақпарат құралдары, музей, кітапхана т.б.). Міндетті қызметтері -- жас ұрпақты қоғам мен әлеуметтік уақыт талабына сай жан-жақты тәрбиелеу, әлеумет мәдениетін, денсаулығын, интеллектуалдық рухани байлығын, азаматтық тіршілігін қамтамасыз ету. Төртінші топта -- әлеуметтік бақылау институттары: сот жүйесі; ішкі қоғамдық тәртіпті, елдің қауіпсіздігін сақтау, ел іргесін қорғау органдары жүйесі және заңды бұзғандарды түзету мекемелері. Бұлардың қызметінің негізі -- заң, Ата заң рухында даярланған заңдық -- нормативтік құжаттар. Әрине, заңды оны қорғаушылардың өзі бұзса, өте өкінішті.
Сөйтіп, аталған әлеуметтік институттар өзінің тиісті қызметтерін барынша тиімді атқарса, қоғамның жоғары дамыған өкениетті әлеуметтік кеңістік екеніне еш күмән болмайды.
Қызметін атқаруға дәрменсіз әлеуметтік институт дисфункцияға (тиісті қызметін атқара алмауы) шалдығады. Оны реттеудің екі жолы бар. Біріншісі -- оның қызметі ел үшін әлі қажетті болса, онда оны рефомалау. Құлаққа жиі естілетін реформалау ұғымының негізгі мәні де осында. Мекеме (ұйым) жұмысын қазігі сұранысқа сәйкестендіріп реттеу (мәселе кадрда ма, нормативтік құжаттарда ма, әлде дұыс басқалмай ма, соны нақтылау арқылы), қажетті жолға салу. Екіншісі -- қызмет етуге дәрменсіз, түзетуге келмейтін мекеме ретінде оның ісін тоқтату. Кей жағдайда өз уақытында қажетті болған, жаңа кезеңде қажеттілігі қалмаған институттар да енді өз қызметін тоқтатады.
Кез келген әлеуметтік институттың пайда болып, қалыпты қызмет етуінің, яғни институттануының және қызметінің тиімді және дұрыс орындалуы мына факторларға байланысты:
* бұл мекеменің (ұйымның) қызметіне қоғамдық сұраныстың болуы;
* мекеменің (ұйымның) заңдық, нормативтік негіздері мен мақсат, міндеттерін дұрыс анықтаған құжаттардың болуы және реттелуі;
* әлеуметтік институттың функцияларын орындаушы маманданған кадрладың жеткіліктігі және олардың біліктілігі;
* мекеме немесе ұйым алдына қойылған функцияларды атқаруды қамтамасыз ете алатын матеиалдық базаның болуы.
Істі атқарушы адамдар осы институт қызметі идеясын және міндеттерін өзінің ісі деп қабылдап, оны ішкі түсінігіне және қажеттілігіне айналдырған жағдайда ғана олар барлық күш-жігерімен еңбек етеді[9,46]. Ал шын ниетімен емес, тек роль атқарушы адамдар да (тіпті осы істің маманы бола тұра), өмірлік тәжірибеде кездесіп тұратын құбылыс. Бұлар қызметі арқылы өздері қызмет етіп жүрген әлеуметтік институттардың қоғамдық міндеттерін дұрыс атқаруына нұқсан келтірері сөзсіз.

1 ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН РӨЛІ

Қоғамның әлеуметтік нормалары дегеніміз қоғамдық қатынастарды реттейтін, қоғамның пікір күші ықпалымен немесе мемлекеттің мәжбүрлеуімен қамтамасыз етілетін, қоғамдағы адамдардың мінез-құлқы, жүріс-тұрыстары ережелерінің жүйесі. Бұған құқық нормалары, әдет-ғурыптар, өңеге, иман, діни нормалар, дәстүр және т.б. жатады. Осы ережелер өздерінің пайда болу негізіне, қамтамасыз ететін күшіне және хабарлау тәсіліне қарай ажыратылады. Мысалы, өнеге нормалары баяғыдан адам қоғамында қалыптасып келе жатқан, отбасында орын алатын және отбасы аркылы қалыптасатын ауызша нормалары, ал құқық нормаларының негіздері мемлекетте жатады және әрқашанда жазбаша түрінде болады, оларды мемлекет қамтамасыз етеді.
Техникалық нормаларға -- техникалық нормалардан басқа санитария мен гигиеналык, экологиялык, биологиялык, физиологиялық және тағы басқалай да нормаларға қатыстылары жатады[4,155]. Бұл нормалардың бәрін қысқашалап техникалық деп атау әлеуметтік деп аталатын нормалармен байланыстыра қарастырғанда түсінікті болу үшін сондай аталыммен атау қалыптасқан.
Техникалық және әлеуметтік нормалар өзара ықпалдасып жатады. Қоғам үшін аса маңызды нормаларды құқық және мемлекет әрдайым қолдап отырады. Содан олар жүріс-тұрыстын техникалық-заңдық ережелеріне айналады, сөйтіп жалпыға бірдей міндетті болады да белгілі бір заңдық салдарды туындатады. Мысалы құрылыс жұмыстарының жүргізілулерінде қылмыстық заң қауіпсіздік ережелерін бұзғандық үшін жауаптылықтың болуын көздейді де оны алдын ала заңдарда белгілеп қояды. Осындай құқыктық нормалар әртүрлі көліктерді пайдалануларда да қарастырылады.
Сонымен, осы замаңғы әлеуметтік нормалар дегеніміз, қоғамдағы болмыстың тәртіпсіздік былығына айналмауы үшін, қайта ол әрбір азаматқа, адамдар топтарына, нақты бір мемлекеттерге, бүкіл адамзат қоғамдастығына ұтымды, әрі тиімді, жабдықталған (яғни комфортты), әділетті, пайдалы, құнды болуы үшін арналған және қолданылатын түрлі ережелердің жиынтық түрі.
Қоғамдық қатынастардың әрбір субъектілері қоғамда бар нормалар туралы хабардар болуы және өздерінің болмысын соларға негіздей отыра кұруы тиіс. Әртүрлі әлеуметтік нормаларды зерделеудің, игеріп ұғудың және қолданыстарда пайдаланудың барысын әлеуметтендіру деп атайды.
Адам әртүрлі топтар, бірлестіктер істеріне қатыса жүріп әлеуметтік тәжірибе жинақтайды, тұлға ретінде қалыптасады.

1.1 Құқық нормалары әлеуметтік нормаларының ерекше түрі

Құқық жалпы ұғым болып табылса , құқықтық нормалар құқықты қалыптастыратын , дара ұғымдардың көп сандағы жиынтығы. Құқықтық нормалар құқықтық формалық болмысы , өмір сүруінің тыныс -- тіршілігі объективтендірілген түрі және сипаты. Құқық тек құқықтық нормалар арқылы өмір сүреді. Қоғамдық қатынастарды реттейді және қорғайды. Сондықтан құқықтық нормалар құқықтың клеткалары болып табылады. Норма сөзі латын аударғанда үлгі , ереже деген мағынаны білдіреді. Құқықтық нормаларды қабылдау , бекіту әр уақытта мемлекет тарапынан болады және олардың мазмұнында қоғамдық қатынастарға түскен субъектілердің мінез- құлықтары , әрекеттері туралы информация бекітіледі. Субъект өмірдегі сан алуан ситуацияларға тап болған жағдайларда оның сол сәттегі әрекеттері құқық нормаларымен реттеледі , немесе қорғалады. Мысалы , субъект үйін сату үшін нотариустың қатысуымен сату туралы келісімшарт жасауы тиіс , некеге тұру үшін кәмелеттік жасқа толу керек т.б. әрекеттер.
Құқық жалпы ұғым болып табылса , құқықтық нормалар құқықты қалыптастыратын , дара ұғымдардың көп сандағы жиынтығы. Құқықтық нормалар құқықтық формалық болмысы , өмір сүруінің тыныс -- тіршілігі объективтендірілген түрі және сипаты. Құқық тек құқықтық нормалар арқылы өмір сүреді. Қоғамдық қатынастарды реттейді және қорғайды. Сондықтан құқықтық нормалар құқықтың клеткалары болып табылады. Норма сөзі латын аударғанда үлгі , ереже деген мағынаны білдіреді. Құқықтық нормаларды қабылдау , бекіту әр уақытта мемлекет тарапынан болады және олардың мазмұнында қоғамдық қатынастарға түскен субъектілердің мінез- құлықтары , әрекеттері туралы информация бекітіледі. Субъект өмірдегі сан алуан ситуацияларға тап болған жағдайларда оның сол сәттегі әрекеттері құқық нормаларымен реттеледі , немесе қорғалады. Мысалы , субъект үйін сату үшін нотариустың қатысуымен сату туралы келісімшарт жасауы тиіс , некеге тұру үшін кәмелеттік жасқа толу керек т.б. әрекеттер.
Құқықтық нормалардың ерекшеліктері :
Құқықтық нормалар бекіткен үлгі , талаптар бәріне бірдей қолданылады. Құқықтық нормаларының мәтінде көрсетілген информация ситуацияға түскен субъектілердің әрекеттерін реттейді , шешімін бекітеді. Мысалы , Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 23-бабы (нормасы) он тқрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәселелердң олардың атынан ата- анасы , асырап алушылары немесе қорғаншылары жасайды деген ережені бекіткен. Яғни , бұл норма 14 жасқа толмағандардың бәріне бірдей болып табылады.[8,244]
2) Құқықтық норма халықтың , таптардың , топтардың , тіпті жеке адамның еркі де бекітіледі. Адамзат тарихында жеке адамның еріктерінің құқықтық норма бекітілуі көп болған. Мысалы , коммунизм идеологиясының негізін қалаушы Карл Маркс өзінің Коммунистік партияның монифистері деген еңбегінде буржуазиялық қоғамдағы мұрагерлік туралы заңның өте қатаң талаптарын жоюды өз өмірінен алған . К.Маркс өзінің құдай қосқан әйелі бола тұрып , отбасында қызметші болған Ленхен деген әйелмен көңілдес болып , бала туғызған. Әйелінен сескенген К.Маркс Ф.Энгельске сәбиді менікі дегізеді, бірақ оған өзінің мұрасын бөліп беруді армандайды . Өкінішке орай сол кездегі заң бойынша заңды некеден туған балаларға ғана иүрагерлік берілген. Социалистік идиологияны жазу барысында К.Маркс Коммунистік партияның манифесінде қатаң мұрагерлік заңын жоққа шығаруды талап етті.
3) Құқықтық норма қажет болған жағдайда мемлекет күшпен қамтамасыз етіледі. Сот , прокуратура полиция және басқа да мемлекеттік органдар құқықтық норма бұрмаланған , немесе орындамаған субъектілерге күш қолданылады , жауапқа тартады.
Құқықтық норма дегеніміз - мемлекет бекіткен , бәріне бірдей , формаларды айқын және орындалуы , сақталуы қажет болған жағдайда күшпен қамтамасыз етілетін мінез - құлықтың үлгісі.
Құқық нормаларының жіктелуі
Құқық нормаларының негізгі функциялары қоғамдық қатынастарды реттеу және құқық бұзушылықтан сол қатынастарды тиімді қорғау болып табылады құқықтық нормаларды реттеу функцияларына байланысты топтастырып қарағанда арнайы бір қоғамдық қатынастарды реттейді . Кейбір құқықтық нормалар мүліктік қатынастарды реттесе, басқалары экологиялық, қаржы отбасы, әкімшілік , банк , сайлау , инвистиция, жер сияқты қатынастарды реттейді. Осыған байланысты құқықтық нормалар реттеу пәніне байланысты конституциялық - құқықтық , әкімшілік құқықтық , азаматтық -- құқықтық , және т.б. болып жіктеледі. Ал , құқықтық нормалар өздерінің іс жүзіне асырылуына байлансты мынадай түрлерге бөлінеді:
1) Міндеттейтін норма - бұл субъектіге белгілі бір мазмұндағы әрекеттерді жасау міндетін жүктейтін норма.
2) Тыйым салушы норма - бұл субъектіге белгілі бір әрекеттерді жасаудан бас тартуды міндеттейтін норма.
3) Құқық беруші норма - бұл субъектіге белгілі бір әрекеттерді жұзеге асыруға байланысты құқықтарды реттейтін норма.
4) Дефинитивті норма - нормада заң ғылымдарының жетістіктерінің нәтижесінде бір ұғымның анықтамасының берілуі. Бұл нормада субъектілердің құқықтары мен міндеттері нақтылы дәрежеде не мағынада көрсетілмейді. Бір дефинитивтік нормалар пәнінің негізгі категорияларын анықтайды , үлкен маңыздық рөл атқарады және Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінде , құқық салаларында жиі кездеседі.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 9-бабы қылмыстық ұғымының мына анықтама мағынасында бекіткен: Осы Кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет ( іс- әрекет немесе әрекетсіздік ) қылмыс деп танылады[13,59]
Неке және отбасы туралы заңның 1-бабында некенің ұғымын , неке ерлі- зайыптылар арасында мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын , отбасы құру мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімді жағдайда жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықтық одақ, -- деген дефинициямен берілген .
5) Декларативтік норма - негізігі құқықтық идеялар жариялану мағынасында көрсетіледі. Мысалы , Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізуге кодексінің 8-нормасында қылмыстық процестің барлық міндеттері былай деп жарияланған : Қылмыстық процестің міндеттері қылмыстарды тез және толық ашу , оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту , әділсот талқылауы және қылмыстық заңды қолдану болып табылады .
6) Құқықтық реттеу тәсілі бойынша құқықтық нормалар диспозитивтік , императивтік , мадақтайтын және ұсыныс беретін түрлерге жіктеледі:
а) Диспозитивтік норма - субъектілерге өз тараптарынан құқықтары мен міндеттерін өз қалаулары бойынша іс жүзіне асыруға мүмкіндік және құқықтық қатынастарға түскен жағдайда еркіндік таңдау мінез - құлқы қамтамасыз етіледі. Мысалы , азаматтық құқықтың нормалары осы санатқа жатады.
ә) Импиративтік норма - қатаң сақталуды,и орындалуы талап етіледі және екі жақтың келісімі бойынша өзгертуге жатпайды. Әкімшілік құқықтың нормаларыимперативтік болып саналады.
б) Мадақтайтын норма - құқықтық қатынастарға түскен субъектілердің мінез - құлықтары қызметінің тәртіптері мен түрлері бекітіледі. Сол арқылы субъекттер арнайы белгіленген мадақтауға ие болады. Мысалы , бекітілген норма бойынша жазасын түзеу колониясында өтеп жүргендер үлгілі тәртібі үшін мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін. Немесе адам көмбе тауып алған болса Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 247-бабының 2-тармағы мынадай марапаттайтын норманы бекітеді: Тарих және мәдениет ескерткіштеріне жататын заттардан тұратын көмбе табылған ретте олар Қазақстан Республикасының меншігіне берілуі тиіс.[13,173] Бүл орайда ондай көмбе табылған жер учаскесін пайдаланушы немесе көмбені тапқан адам осы көмбе құнының елу прценті мөлшерінде сыйақы алуға құқылы.
в) Ұсыныстық нормалар - мемлекет және құқық теориясында жиі пайдаланылады. Мысалы , Қазақстан Республикасы Президенті қабылдаған жарлықтарында Үкіметке арнайы бір саланы реттеуге қаулы қабылдау керек екеніне ұсыныс жасауы мүмкін .
7) Құқықтық нормалар функциялары бойынша реттейтін және құқық қорғайтын нормалар болып бөлінеді:
а) Реттейтін нормалар - бұл субъектілердің субъектілік құқықтары мен міндеттерін олардың пайда болу және әрекет ету жағдайларын анықтайтын норма. Сатып алу , айырбас жасау , ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.