Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тануын қалыптастырудың теориялық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өзін.өзі тану ұғымының психологиялық.педагогикалық ерекшеліктері ... ..6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін.өзі тануында ойын әрекетінің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Өзіндік танымның қалыптасуында өзін.өзі тәрбиелеудің маңызды шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ ДЕҢГЕЙІН АНЫҚТАУДЫҢ ӘДІС.ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Балалардың өзін.өзі тануын қалыптастыруда өзіндік бағаның маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін.өзі тануын анықтау іс.шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.3 Балалардың өзін.өзі тануына ықпал ететін жаттығулар мазмұны ... ... ... .. ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өзін.өзі тану ұғымының психологиялық.педагогикалық ерекшеліктері ... ..6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін.өзі тануында ойын әрекетінің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Өзіндік танымның қалыптасуында өзін.өзі тәрбиелеудің маңызды шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ ДЕҢГЕЙІН АНЫҚТАУДЫҢ ӘДІС.ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Балалардың өзін.өзі тануын қалыптастыруда өзіндік бағаның маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін.өзі тануын анықтау іс.шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.3 Балалардың өзін.өзі тануына ықпал ететін жаттығулар мазмұны ... ... ... .. ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Зерттеудің өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” атты Жолдауында мектеп жасына дейінгі білім беру деңгейінде балалардың өзіндік дамуын, тұлғалық қалыптасуына ерекше мән беріп, білім беру жүйесін дамытуда заманауи ақпараттық технологияларды пайдалана отырып оқыту талаптарын қойып отыр. Білім беруді ақпараттық технология жаңалықтарымен толықтырып отыру, елімізде білім беру сапасын арттырудың басты бағыттарының бірі [1].
Өсер елдің әуелгі ойлайтыны - өз ұрпағының жай-күйі болмақ. Ендеше, ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас ұрпақтың бүгінгі тәрбиесіне байланысты екендігі айтпаса да түсінікті. Жан-жақты білім алған, парасатты, саналы азаматты тәрбиелеп шығару, олардың жан дүниесін әлемдік өркениетке сай рухани қазыналармен байыту, халықтық педагогика дәстүрлерінің озық өнегелерін ой-санасына орнықтыру - бүкіл ел жұрт, ауыл-аймақ, отбасы, қоғамдық мекемелер болып бірлесе атқаратын аса жауапты міндет екені де айқын. Ал, баланы дамыту - ұзақ жылдарға созылатын, инемен құдық қазғандай, бейнеті ауыр еңбек екенін ескерсек, осы орайда, баланың өзін-өзі тануын қалыптастыру өзекті мәселенің біріне айналып отыр.
Мектепке дейінгі баланың психикалық дамуына, танымдық әрекетін дамыту жолдарын негіздеуге дұрыс көңіл аудара білу, оны ұйымдастыру зор мәнге ие болады. Балалардың танымдық дамуының оқыту жүйесіндегі ең басты және анықтаушы жағы білімдерді іс-әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады. Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер, оқыту мазмұны, яғни балаға берілетін білімдерді және іс-әрекет әдістерін өзгерте отырып, баланың танымдық әрекетінің дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді. Мұнда ұйымдастырылатын іс-әрекеттерді дұрыс жоспарлау, әдіс-тәсілдерін түрлендіріп отыру ерекше мәнге ие [2].
Көптеген зерттеулерде (А.Н.Леонтьев, Л.А.Венгер, П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, Н.Н.Авдеева) оқыту мазмұнына арнайы құралдарды енгізу танымдық әрекет дамуының мүлдем өзгермейтін және абсолюттік деп есептелген сатыларында принципті өзгеріс туғызатынын көрсететін деректер алынды [13-10].
Мектепке дейінгі шақтағы балалардың өзіндік танымын қалыптастыру педагогика мен психологияның ортақ мәселелелерінің бірі болып табылады. Осы шақта баланың қоршаған болмыспен танысу мүмкіндігін қамтамасыз ететін барлық психикалық процестердің қарқынды даму кезеңі. Балалар қоршаған болмыс құбылыстарының ең бастысын, маңыздысын ажырата білуге үйренеді, құбылыстың себептерін тауып, салыстырып, талдау жасай білуге және қарапайым қорытынды қалыптастыруға жаттығады. Қоршаған айнала заттарымен жұмыс жасаудың көптеген тәсілдерін меңгереді, өзін-өзі басқара бастайды, әрекет жасау ережелерін игереді. Мұның барлығы балалардың өзіндік танымының қалыптасуын болжайды [11].
Өсер елдің әуелгі ойлайтыны - өз ұрпағының жай-күйі болмақ. Ендеше, ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас ұрпақтың бүгінгі тәрбиесіне байланысты екендігі айтпаса да түсінікті. Жан-жақты білім алған, парасатты, саналы азаматты тәрбиелеп шығару, олардың жан дүниесін әлемдік өркениетке сай рухани қазыналармен байыту, халықтық педагогика дәстүрлерінің озық өнегелерін ой-санасына орнықтыру - бүкіл ел жұрт, ауыл-аймақ, отбасы, қоғамдық мекемелер болып бірлесе атқаратын аса жауапты міндет екені де айқын. Ал, баланы дамыту - ұзақ жылдарға созылатын, инемен құдық қазғандай, бейнеті ауыр еңбек екенін ескерсек, осы орайда, баланың өзін-өзі тануын қалыптастыру өзекті мәселенің біріне айналып отыр.
Мектепке дейінгі баланың психикалық дамуына, танымдық әрекетін дамыту жолдарын негіздеуге дұрыс көңіл аудара білу, оны ұйымдастыру зор мәнге ие болады. Балалардың танымдық дамуының оқыту жүйесіндегі ең басты және анықтаушы жағы білімдерді іс-әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады. Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер, оқыту мазмұны, яғни балаға берілетін білімдерді және іс-әрекет әдістерін өзгерте отырып, баланың танымдық әрекетінің дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді. Мұнда ұйымдастырылатын іс-әрекеттерді дұрыс жоспарлау, әдіс-тәсілдерін түрлендіріп отыру ерекше мәнге ие [2].
Көптеген зерттеулерде (А.Н.Леонтьев, Л.А.Венгер, П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, Н.Н.Авдеева) оқыту мазмұнына арнайы құралдарды енгізу танымдық әрекет дамуының мүлдем өзгермейтін және абсолюттік деп есептелген сатыларында принципті өзгеріс туғызатынын көрсететін деректер алынды [13-10].
Мектепке дейінгі шақтағы балалардың өзіндік танымын қалыптастыру педагогика мен психологияның ортақ мәселелелерінің бірі болып табылады. Осы шақта баланың қоршаған болмыспен танысу мүмкіндігін қамтамасыз ететін барлық психикалық процестердің қарқынды даму кезеңі. Балалар қоршаған болмыс құбылыстарының ең бастысын, маңыздысын ажырата білуге үйренеді, құбылыстың себептерін тауып, салыстырып, талдау жасай білуге және қарапайым қорытынды қалыптастыруға жаттығады. Қоршаған айнала заттарымен жұмыс жасаудың көптеген тәсілдерін меңгереді, өзін-өзі басқара бастайды, әрекет жасау ережелерін игереді. Мұның барлығы балалардың өзіндік танымының қалыптасуын болжайды [11].
1 Н.Ә.Назарбаев Қазақстан 2050 стратегиясы. //Егемен Қазақстан 2014 ж.
2 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. -М.: Просвещение, 1988. - 464 с.
2 Спиваковская А.С. Психотерапия: игра, детство, семья. - М.: 2000-304с.
3 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М.: Политиздат, 1985.-230 с.
4 Блюм Г. Психоаналитические теории личности.–М.: 1996. – 12-35 с.
5 Непомнящая Н.И. Опыт системного исследования психики ребенка. - М.: 1985. - 232 с.
6 Бодалев А.А. Личность и общение. - М.: Педагогика, 1983. - 271 с.
7 Оклендер В. Окно в мир ребенка: Руководство по детской психотерапии /Пер.с англ. - М.: 1997. - 336с.
8 Фельдштейн Д. Психология развития личности в онтогенезе. – М.: 1989.-197с.
9 Соколов Э.В. Культура и личность. - Л.: 1982. – 56-67 с.
10 Авдеева Н.Н. «Ранний этап в развитии личности» (Психология личности: Теория и эксперимент). М., 1982.
11 Шерьязданова Х.Т. Психология развития детей дошкольного возроста. Алматы. 2008 ж. 276 с.
12 Асмолов А.Г. "Личность как предмет психологического исследования", М., 1984 г.
13 Рухани-адамгершілік білімнің тұжырымдылығы. Педгогикалық мәдениеттану- Алматы., 2010 ж.
14 Мухина В.С. «Возрастная психология», М., 1998 ж.
15 Болатова Б.О. Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі басқаруы. Алматы. 2007.-200 б.
16 М.Мырзахметов "Абайдың адамгершілік мұраттары", Алматы, "Рауан", 1993 ж.
17 Гордин Л.Ю. "Поощрения и наказания в воспитании детей", М. Педагогика, 1991 г.
18 Божович А.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М. 1986 г.
19 Общение и формирование личности детей /Под.ред. А.А. Бодалева, Р.Л. Кричевского, М. 1987
20 Буянов М.И. Ребенок из неблогополучной семьи. М. 1983
21 Кулагина И.Ю. Возрастная психология 2-е изд. М., Изд. УРАО.1997 г. 140-161стр
22 Лейтес Л.С. Ақыл-ой қабілеті және жас ерекшелігі М. Просвещение 1990г.
23 Липкина А.И., Самооценка ребенка, М, 1996 г.
24 Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков, Л, 1983г.
25 Учителю и родителям о психологии дошкольника. / под. ред. Г.Г.Аракелова М., 1990 г.
26 Прихожин А.М. Гуткина Н.И. особенности самосознания // Формирование личности и переходной период от подросткового к юношескому возрасту. М., 1987 г.
27 Эльконин Д.Б. Возрастные и индивидуальные особенности детей // избр. Психолог. Тр. М., 1989 г.
28 Кон И.С. Дружба М, 1987 г.
29 Особенности обучения и психического развития дошкольников 13-17 лет / Под. ред. У.В. Дубровиной, Б.С. Круглова. М. 1988 г.
30 «Психологический тренинг с детьми» А.Г. Лидерс, М. 2001г. -105 с.
31 Толстых А.В. «Возрасты жизни» /Мол.гвардия 2000 г. 125 с.
32 Кутумбаев М.С. «Психология успеха». М., 2001 ж.
33 Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности. – М.: Просвещение. 1980.- 20-37с.
34 Детский практический психолог: Программы и метод. материалы /О.А.Шаграева и др. - М.: 2001. - 256 с.
35 Осипова С.А. Основы психотерапии детей . – Алматы. 2001-176с.
36 Лэндрет Г.Л. Игровая терапия: искусство отношений. - М.: Просвещение, 1998-368с.
37 Касымова А.С. Как преодолеть трудности детей. Психодиагностические методики. Коррекционные упражнения. Алматы. 2008. 130 б.
38 Афонькин Ю.А., Урунтаева т.А. Практикум по детской психологии. – М, 1995.
39 Оспанбаева М.П. Балаларды мектепалды даярлау. –Тараз. 2010. -120 б.
40 Панин В.Н. "Как себя вести". М. Просвещение, 1989 г.
41. Әмірова Ә. Балаларды әдебиеті арқылы адамгершілікке тєрбиелеу.-
Алматы, 1998.
42 Вертякова Е.Ф. Этнокультурное развитие дошкольников в процессе
художественно-творческой деятельности: . – Челябинск, 1998. – 183 с.
43 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тану бағдарламасы. –Астана,
2006,-114б
44 Юденко О.Н. Особенности национального самосознания дошкольника
и его формирование в условиях специально организованной деятельности: – Иркутск, 2000. – 160 с.
45 Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению. Алматы.2002,110 с.
46 Төленова Ұ.Т. Балабақшадағы аралас топ балаларын ұлттық ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу: – Атырау, 2002. - 118 б.
47 Выготский Л.С. Проблемы развития психики // Собр.соч: В 6 т. М.: Педагогика, 1982. – Т. 2. – С. 5-361.
48 Нығметова Ғ.Н. Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін қалыптастыруы. Алматы. 2010. – 110 б.
49 Леонтьев А.А. Личность как историко-этническая категория // Советская этнография. – 1981. - № 3. – С. 23-35.
50 Тәжібаев Т. Жалпы психология. - Алматы, 1993.
51 Жарықбаев Қ.Б., Нүкежанов Ж.С. Қазақ этнопсихологиясының әдіснамасын жасаудың кейбір өзекті мәселелері // Этнопсихология және этнопедагогика. Екінші жинақ. – Алматы, 2006.-189 б.
52 Керімбаева Р.Қ. мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастыру. Тараз. 2010.-120 б.
53 Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеудің стандарты. Астана-2009,-30б.
54 «Біз мектепке барамыз» 5-6 жастағы балаларды оқыту және тәрбиелеуге арналған бағдарлама. Астана-2010,-114б.
55 Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбиелеу тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. 2005ж., № 1
56 Өзін-өзі тану бағдарламасы.-Астана, 2010, 145б.
57 Мектеп жасына дейінгі балаларды мектепке даярлау тұжырымдамасы - Астана, 2006.
58 Қазақстан Республикасындағы этностық-мәдени білім беру тұжырымдамасы. - Алматы, 2006.
59 Балтабаев М.Х. Педагогическая психология: –Алматы: РИК, 2000.– 268
60 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ этнопсихологиясы мәселелері. - Алматы, 2007.
61 Қалиев С.Қ. Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері. – Алматы, 2006. – 165 б.
62 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. – Алматы: Білім, 2005. – 232 б.
63 Оразбекова К.А. Жеке тұлға психологиясы. Алматы, 2000. – 330 б.
2 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. -М.: Просвещение, 1988. - 464 с.
2 Спиваковская А.С. Психотерапия: игра, детство, семья. - М.: 2000-304с.
3 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М.: Политиздат, 1985.-230 с.
4 Блюм Г. Психоаналитические теории личности.–М.: 1996. – 12-35 с.
5 Непомнящая Н.И. Опыт системного исследования психики ребенка. - М.: 1985. - 232 с.
6 Бодалев А.А. Личность и общение. - М.: Педагогика, 1983. - 271 с.
7 Оклендер В. Окно в мир ребенка: Руководство по детской психотерапии /Пер.с англ. - М.: 1997. - 336с.
8 Фельдштейн Д. Психология развития личности в онтогенезе. – М.: 1989.-197с.
9 Соколов Э.В. Культура и личность. - Л.: 1982. – 56-67 с.
10 Авдеева Н.Н. «Ранний этап в развитии личности» (Психология личности: Теория и эксперимент). М., 1982.
11 Шерьязданова Х.Т. Психология развития детей дошкольного возроста. Алматы. 2008 ж. 276 с.
12 Асмолов А.Г. "Личность как предмет психологического исследования", М., 1984 г.
13 Рухани-адамгершілік білімнің тұжырымдылығы. Педгогикалық мәдениеттану- Алматы., 2010 ж.
14 Мухина В.С. «Возрастная психология», М., 1998 ж.
15 Болатова Б.О. Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі басқаруы. Алматы. 2007.-200 б.
16 М.Мырзахметов "Абайдың адамгершілік мұраттары", Алматы, "Рауан", 1993 ж.
17 Гордин Л.Ю. "Поощрения и наказания в воспитании детей", М. Педагогика, 1991 г.
18 Божович А.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М. 1986 г.
19 Общение и формирование личности детей /Под.ред. А.А. Бодалева, Р.Л. Кричевского, М. 1987
20 Буянов М.И. Ребенок из неблогополучной семьи. М. 1983
21 Кулагина И.Ю. Возрастная психология 2-е изд. М., Изд. УРАО.1997 г. 140-161стр
22 Лейтес Л.С. Ақыл-ой қабілеті және жас ерекшелігі М. Просвещение 1990г.
23 Липкина А.И., Самооценка ребенка, М, 1996 г.
24 Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков, Л, 1983г.
25 Учителю и родителям о психологии дошкольника. / под. ред. Г.Г.Аракелова М., 1990 г.
26 Прихожин А.М. Гуткина Н.И. особенности самосознания // Формирование личности и переходной период от подросткового к юношескому возрасту. М., 1987 г.
27 Эльконин Д.Б. Возрастные и индивидуальные особенности детей // избр. Психолог. Тр. М., 1989 г.
28 Кон И.С. Дружба М, 1987 г.
29 Особенности обучения и психического развития дошкольников 13-17 лет / Под. ред. У.В. Дубровиной, Б.С. Круглова. М. 1988 г.
30 «Психологический тренинг с детьми» А.Г. Лидерс, М. 2001г. -105 с.
31 Толстых А.В. «Возрасты жизни» /Мол.гвардия 2000 г. 125 с.
32 Кутумбаев М.С. «Психология успеха». М., 2001 ж.
33 Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности. – М.: Просвещение. 1980.- 20-37с.
34 Детский практический психолог: Программы и метод. материалы /О.А.Шаграева и др. - М.: 2001. - 256 с.
35 Осипова С.А. Основы психотерапии детей . – Алматы. 2001-176с.
36 Лэндрет Г.Л. Игровая терапия: искусство отношений. - М.: Просвещение, 1998-368с.
37 Касымова А.С. Как преодолеть трудности детей. Психодиагностические методики. Коррекционные упражнения. Алматы. 2008. 130 б.
38 Афонькин Ю.А., Урунтаева т.А. Практикум по детской психологии. – М, 1995.
39 Оспанбаева М.П. Балаларды мектепалды даярлау. –Тараз. 2010. -120 б.
40 Панин В.Н. "Как себя вести". М. Просвещение, 1989 г.
41. Әмірова Ә. Балаларды әдебиеті арқылы адамгершілікке тєрбиелеу.-
Алматы, 1998.
42 Вертякова Е.Ф. Этнокультурное развитие дошкольников в процессе
художественно-творческой деятельности: . – Челябинск, 1998. – 183 с.
43 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тану бағдарламасы. –Астана,
2006,-114б
44 Юденко О.Н. Особенности национального самосознания дошкольника
и его формирование в условиях специально организованной деятельности: – Иркутск, 2000. – 160 с.
45 Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению. Алматы.2002,110 с.
46 Төленова Ұ.Т. Балабақшадағы аралас топ балаларын ұлттық ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу: – Атырау, 2002. - 118 б.
47 Выготский Л.С. Проблемы развития психики // Собр.соч: В 6 т. М.: Педагогика, 1982. – Т. 2. – С. 5-361.
48 Нығметова Ғ.Н. Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін қалыптастыруы. Алматы. 2010. – 110 б.
49 Леонтьев А.А. Личность как историко-этническая категория // Советская этнография. – 1981. - № 3. – С. 23-35.
50 Тәжібаев Т. Жалпы психология. - Алматы, 1993.
51 Жарықбаев Қ.Б., Нүкежанов Ж.С. Қазақ этнопсихологиясының әдіснамасын жасаудың кейбір өзекті мәселелері // Этнопсихология және этнопедагогика. Екінші жинақ. – Алматы, 2006.-189 б.
52 Керімбаева Р.Қ. мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастыру. Тараз. 2010.-120 б.
53 Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеудің стандарты. Астана-2009,-30б.
54 «Біз мектепке барамыз» 5-6 жастағы балаларды оқыту және тәрбиелеуге арналған бағдарлама. Астана-2010,-114б.
55 Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбиелеу тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. 2005ж., № 1
56 Өзін-өзі тану бағдарламасы.-Астана, 2010, 145б.
57 Мектеп жасына дейінгі балаларды мектепке даярлау тұжырымдамасы - Астана, 2006.
58 Қазақстан Республикасындағы этностық-мәдени білім беру тұжырымдамасы. - Алматы, 2006.
59 Балтабаев М.Х. Педагогическая психология: –Алматы: РИК, 2000.– 268
60 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ этнопсихологиясы мәселелері. - Алматы, 2007.
61 Қалиев С.Қ. Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері. – Алматы, 2006. – 165 б.
62 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. – Алматы: Білім, 2005. – 232 б.
63 Оразбекова К.А. Жеке тұлға психологиясы. Алматы, 2000. – 330 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өзін-өзі тану ұғымының психологиялық–педагогикалық
ерекшеліктері ... ..6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тануында ойын әрекетінің
алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Өзіндік танымның қалыптасуында өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ДЕҢГЕЙІН АНЫҚТАУДЫҢ
ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Балалардың өзін-өзі тануын қалыптастыруда өзіндік бағаның
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тануын анықтау іс-
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 Балалардың өзін-өзі тануына ықпал ететін жаттығулар
мазмұны ... ... ... .. ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..68
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан 2050
стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” атты Жолдауында
мектеп жасына дейінгі білім беру деңгейінде балалардың өзіндік дамуын,
тұлғалық қалыптасуына ерекше мән беріп, білім беру жүйесін дамытуда
заманауи ақпараттық технологияларды пайдалана отырып оқыту талаптарын қойып
отыр. Білім беруді ақпараттық технология жаңалықтарымен толықтырып отыру,
елімізде білім беру сапасын арттырудың басты бағыттарының бірі [1].
Өсер елдің әуелгі ойлайтыны - өз ұрпағының жай-күйі болмақ. Ендеше,
ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас ұрпақтың бүгінгі тәрбиесіне байланысты
екендігі айтпаса да түсінікті. Жан-жақты білім алған, парасатты, саналы
азаматты тәрбиелеп шығару, олардың жан дүниесін әлемдік өркениетке сай
рухани қазыналармен байыту, халықтық педагогика дәстүрлерінің озық
өнегелерін ой-санасына орнықтыру - бүкіл ел жұрт, ауыл-аймақ, отбасы,
қоғамдық мекемелер болып бірлесе атқаратын аса жауапты міндет екені де
айқын. Ал, баланы дамыту - ұзақ жылдарға созылатын, инемен құдық
қазғандай, бейнеті ауыр еңбек екенін ескерсек, осы орайда, баланың өзін-
өзі тануын қалыптастыру өзекті мәселенің біріне айналып отыр.
Мектепке дейінгі баланың психикалық дамуына, танымдық әрекетін дамыту
жолдарын негіздеуге дұрыс көңіл аудара білу, оны ұйымдастыру зор мәнге ие
болады. Балалардың танымдық дамуының оқыту жүйесіндегі ең басты және
анықтаушы жағы білімдерді іс-әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады.
Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер, оқыту мазмұны, яғни балаға берілетін
білімдерді және іс-әрекет әдістерін өзгерте отырып, баланың танымдық
әрекетінің дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді. Мұнда
ұйымдастырылатын іс-әрекеттерді дұрыс жоспарлау, әдіс-тәсілдерін
түрлендіріп отыру ерекше мәнге ие [2].
Көптеген зерттеулерде (А.Н.Леонтьев, Л.А.Венгер, П.Я.Гальперин,
Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, Н.Н.Авдеева) оқыту мазмұнына арнайы құралдарды
енгізу танымдық әрекет дамуының мүлдем өзгермейтін және абсолюттік деп
есептелген сатыларында принципті өзгеріс туғызатынын көрсететін деректер
алынды [13-10].
Мектепке дейінгі шақтағы балалардың өзіндік танымын қалыптастыру
педагогика мен психологияның ортақ мәселелелерінің бірі болып табылады. Осы
шақта баланың қоршаған болмыспен танысу мүмкіндігін қамтамасыз ететін
барлық психикалық процестердің қарқынды даму кезеңі. Балалар қоршаған
болмыс құбылыстарының ең бастысын, маңыздысын ажырата білуге үйренеді,
құбылыстың себептерін тауып, салыстырып, талдау жасай білуге және қарапайым
қорытынды қалыптастыруға жаттығады. Қоршаған айнала заттарымен жұмыс
жасаудың көптеген тәсілдерін меңгереді, өзін-өзі басқара бастайды, әрекет
жасау ережелерін игереді. Мұның барлығы балалардың өзіндік танымының
қалыптасуын болжайды [11].
Өзін жақсы адам ретінде тәрбиелеу үшін ең алдымен адам өзін-өзі тани
білуі тиіс. Өзін-өзі тани білу өзіндік сананың қалыптасуынан туады. Өзіндік
сана дегеніміз – бұл ең алдымен тұлғаның өзінің рухани және дене күшін,
әрекеттері мен ой-сезімдерін тануы. Ол тұлғаның өзінің қоғам мүшесі
екендігін, айнала қоршаған орта мен басқа адамдармен қарым-қатынасын тануы.
Бүгінгі таңдағы басты мақсатымыз, білімді, мәдениетті, шығармашыл,
белсенді және адамзаттық құндылықтар толысқан тұлға қалыптастыру болып
табылады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің нағыз негізі-адамға тән болып табылатын
үйреншікті қатардағы жайларды жеңіп,өз өмір жолындағы үлкен, қызықты
істерге ұмтылу. Адамда бәрі дамыған, жетілген, бай болу мүмкіндігін
пайымдауға барлық негіз бар және мұндай дамудың шын мәнінде шегі жоқ.
А.Г.Асмолова, К.Роджерс, Д.Узнадзе, К.Юнг, Э.Эриксон, В.С.Мухина тұлғаның
өзін - өзі тәрбиелеу мәселесі мен әдіснамалық аспектісін қарастырды [12-
14].
Ғалымдар қазіргі ақпараттың қарқынды көтерілуі жағдайында өзіндік
танымды қалыптастырудың ерекше мәнге ие екендігін көрсетеді. Бұл білімнің
белгілі бір бөлігін меңгеру ғана емес, солардың ішінен ең маңыздысын
таңдау, оларды әртүрлі мәселелерді шешуде қолдана және материалды логикалық
өңдей білу, белгілі бір мәндік байланыстар мен қатынастарды орнатудың
маңызды екендігін аңғартады. Өзіндік танымды қалыптастыру жайында көптеген
психологтар: А.И.Божович, В.С.Мухина, А.А.Люблинская, Н.Н.Поддъяков,
Ж.Пиаже, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, М.И.Буянов дәлелдеді [18-20].
Бірқатар Қазақстан ғалымдарының еңбектерінде (Х.Т.Шерезданова,
Ғ.Н.Нығметова, Г.К.Қасымова, К.Е.Метербаева, М.П.Оспанбаева) мектеп жасына
дейінгі балалардың дамуы, оларды мектепалды даярлауда тұлғаның өзін
қалыптастыруына мән берілген [11,37,39,45,48].
Мектепке дейінгі балалармен жүргізілетін сабақтардың ерекшеліктері,
сабақтың құрылымы өзіндік танымның дамуына ықпал етеді. Балаларға түрлі
жаттығулар, тапсырмалар ұсынылады, олардың дәйекті орындалуы
шығармашылықпен жұмыстануды, баланың өзін-өзі тануын қажет етеді.
Осылайша, өзін-өзі дамытуға қатысты тәсілдерді меңгерту өзектілігін
жоймайтын бүгінгі таңдағы көкейкесті, психологиялық мәселе болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті ойын болғандықтан,
тұлғаның өзіндік дамуына ықпал ететін құбылыстар өте көп.
Бұл жас ерекшелігіндегіндегі балалардың дамуында өзіндік таным, өзін-
өзі меңгеру, өзін-өзі басқару, өз іс-әрекеттеріне жауап беру, өзін бағалау
сияқты тұлғалық қасиеттердің мәні зор.
Сондықтан да, мектепке дейінгі балалардың өзін-өзі тануын дамыту
мәселесін арнайы зерттеуді есепке ала отырып, диплом жұмысының тақырыбын
Мектеп жасына дейінгі балалардың өзіндік танымын қалыптастыру деп
алдық.
Зерттеу мақсаты – мектепке дейінгі шақтағы балалардың өзін-өзі тануын
қалыптастыру ерекшеліктерін анықтау мен дамытудың тиімді жолдарын саралау.
Зерттеу обьектісі – мектепке дейінгі балалардың өзін-өзі тануын
қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу пәні – оқыту үдерісінде балалардың өзін-өзі тану
ерекшеліктерін зерттеудің тәсілдері.
Зерттеу болжамы – егер мектепке дейінгі шақтағы балалардың өзін-өзі
тануының даму деңгейін зерттеу арқылы білім, білік, дағдының дамуына,
психикалық әрекетті реттеуге және өзін-өзі тәрбиелеу мәселесіне жас
ерекшелікке сай көңіл бөлінсе, онда баланың өзіндік сана-сезімін
қалыптастыру үрдісі тиімді болады, өйткені бұл баланың дара тұлға болып
қалыптасуында елеулі орын алады.
Зерттеу міндеттері:
- өзін-өзі тану мәселесінің психологиялық - педагогикалық ерекшеліктерін
саралау;
- балалардың өзін-өзі тануын қалыптастыруда ойын әрекетінің алатын орнын
анықтау;
- өзін-өзі тәрбиелеу мен өзіндік баға маңыздылығының қалыптасу
мүмкіндіктерін негіздеу;
- психологиялық зерттеу нәтижелерін өңдеу және қорытынды жасау.
Зерттеу әдістері – ғылыми, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге
талдау жасау, әңгімелесу, бақылау, эксперимент, ойын-жаттығулар,
Өзін–өзі тану оқу іс–әрекеті, танымдық тапсырмалар.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі – зерттеу негізіне
философиялық таным туралы негізгі қағидалар мен ой-пікірлер, өзіндік таным
әрекетін қалыптастыру теориясы, А.А.Леонтьевтің, Д.В.Элькониннің,
А.Мессердің ғылыми зерттеулері алынды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі – мектепке дейінгі балалардың өзін-өзі
тануын қалыптастыру мәселесіне теориялық және әдістемелік талдау жасалды,
оның даму деңгейлері анықталып, өзіндік танымды белсендіруге бағытталған
жұмыс тәсілдері жобаланды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі – зерттеу жұмысында пайдаланылған
әдістемелік жұмыстардың жүйесін балалардың өзіндік таным ерекшелігін, жеке
тұлғалық қасиеттерін дамытуға бағытталған іс-шаралар ретінде қолдануға
болады.
Зерттеудің тірек орны: Тараз қаласының №33 Айсәуле балабақшасының
мектепалды даярлық тобы.
Зерттеудің кезеңдері:
1. Философиялық, педагогикалық, психологиялық оқулықтарға талдау жасалды,
ғылыми аппарат түзілді.
2. Тәжірибелік жұмыс мазмұны құрылып, зерттеу мәселесінің міндеті жүзеге
асырылды. Диагностикалаудың тиімді әдіс-тәсілдері іріктелді.
3. Зерттеу нәтижелері талданып, қорытынды жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды және
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өзін-өзі тану ұғымының психологиялық–педагогикалық ерекшеліктері
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында елімізде білім беру
жүйесін дамыту, оңың алғашқы сатысы мектепке дейінгі оқыту мен
тәрбиелеуге ерекше мән береді [1].
Өзін-өзі тану - білім беру жүйесіндегі жаңа жоба болғанымен,
күнделікті тіршіліктегі Сіз бен біздің қарым-қатынасымыз, рухани
адамгершіліктің қайнар көзін іздеу, мінез-құлықты тәрбиелеу,
қайырымдылықты, әділдікті, махаббатты, бақытты бағалау секілді
құндылықтарды игеру.
Мен кіммін, менің жақсы қасиеттерім, жаман мінездерім қандай? Талабым,
талғамым қандай? Адам өзін танып білуге бола ма? Танып білсе, ендігі жерде
өзіндегі кемшіліктерді жоюға күші жете ме? - деген өмірлік сабақтардың
жауабын іздейтін, қызыққан адамға күрделі көрінетін, қызықпаған жанға өте
қарапайым сезілетін қағидаларды танып - білудің баспалдағы.
Алғаш кездері өзін-өзі тану мәселесі Ежелгі Шығыстағы діни
концепцияларда пайда болды, онда тек өзін-өзі тану мағынасы мен мазмұны
ашып қана қоймай, сонымен қатар өзін-өзі танудың бірден-бір технологиясын
өңдеді, оның элементтері қазіргі күнде де психологияда қолданылуда.
Л.И.Божович өз еңбегінде адамның өзін-өзі тану нәтижесі өзі туралы
түсінік жүйесі немесе Мен бейнесін өндіру болып табылады. Өзін-өзі тану
негізінде өзі туралы түсінігі пайда болады. Бұл түсінік жақындық принципі
бойынша топталады. Мысалы: ақыл-ой құбылыстары, мінез-құлық белгілері,
эмоционалды қасиет, қабілет; Аталған құрылым өзінің жиынтығымен Мен
бейнесін құрастырады. Мен бейнесі индивидтің өзіне деген қатынасын
анықтайды. Психологиялық зерттеулерде Мен бейнесіне бірнеше формальды
сипаттамалар беріледі.
Біріншіден, бұл деңгей когнитивті қиындықтар және адамның саналы түрде
түсінетін сапаларын сандық және сипаттық өлшенуі; субьект қаншалықты сапалы
саналы түрде түсінсе және қаншалықты сапалардың өзі қиынырақ жалпыланса,
соншалықты оның өзіндік сана деңгейі жоғарырақ болады.
Екіншіден, нақты құрылым дәрежесі, оның индивид үшін Мен бейнесінің
маңыздылығы адамдардың күшімен ажырата алмайды, өзінің Меніне бағытталып
және саналы түрде ұғынылады.
Үшіншіден, бұл ішкі тұтастық дәрежесі, Мен бейнесінің бірізділігі. Ол
ішкі келісімділікпен ерекшелене алады.
Психологияда өзін-өзі тану мәні толық қарастырылған. Мұндай өзін-өзі
тану мағынасының шектері әр алуан.
- тұлғаның психологиялық денсаулығы және психикалық жағдайында өзін-өзі
табу.
-өзін-өзі тану ішкі үйлесім және психологиялық кемелденуді табу ретінде.
-өзін-өзі тану - тұлғаның өздігінен даму үшін және өздігінен реттелудің
бір ғана жолы. Әдетте, бұлар бір-бірлерімен тығыз байланысты, жекеленіп
шығып кетпейді [2].
А.Н.Леонтьев өзін-өзі тану мәнін адам өзінің өміріндегі мақсатын
танудан көреді – деді. Ол өзіндегі тұлға қасиеттерін тануға көңілін
аударады, яғни адам өзінің қасиетін қабылдамайтын сфераға ығысады.
Мұндағы міндет: осы жақтарды тану және оларды қабылдау, осыдан барып
өздерінің бүтіндік және тұтастық Менін игереді.
Психосинтездің негізін салушы итальян психологы Р. Ассаджоли, өзін-өзі
танудың негізгі идеясы ішкі үйлесімге жету, жоғарғы Мені мен бірігуге алып
келеді. Ол үшін адам өзінің қандай тұлғалық ерекшеліктерімен өзін
теңестіретіндігін түсіну қажет, нәтижесінде дисгармонияны айқындай отыра,
олар жалпы жеке тұлғада билік алады. Мысалы: адам өзін Әкесімен
теңестіруі мүмкін немесе Бостандықпен, Бақытсыз адаммен, жылпоспен
теңестіреді және өзін сол таңдаған рольге сәйкес әрекеттер жасайды.
Гештальт терапияны құрастырушы неміс психологы Ф. Перлздің айтуы
бойынша, өзін-өзі тану - адамның тұлғалық кемелденуге жету ретінде
көрінеді.
Гуманистік психологияда өзіндік таным мәселесінің ерекше мағынасы
көрсетілген. Мұндай өзін-өзі тану тұлғаның өзінше дамуында, өзінше
актуализациялануында керекті жағдай ретінде қарастырылады: Гуманистік
психологиядағы авторитеттің бірі американ ғалымы К.Роджерстің концепциясы
бойынша адамда Нақты Мен және Идеалды Мен бар және әлеуметтік Мен адамға
тән емес құрылым [3].
Тұрмыстық психологияның көзқарасы бойынша өзіндік танымды анықтау
ештеңе емес. Егер кез келген адамнан сұраса, тіпті психологияға еш қатысы
жоқ адамнан өзін-өзі танудың мәні неде? десек, былай жауап береді: Өзін-
өзі тану - өзінің мүмкіншіліктерін толық қолдануға, басқа адамдармен қарым-
қатынас орнатуға мүмкіндік береді. Кейбіреулері, тіпті былай жауап береді:
Басқа адамдарды басқару үшін, өзімнің мақсатыма жету үшін Мен өзімді
танимын.
Қазіргі психологияда көптеген схемалар адамның өзін-өзі тануын
құрастыруға және өзін-өзі мінездеп беруі үшін қолданылады.
Тұлғалық мінездемелік ерекшеліктер: өзге адамдарға деген қатынасын
көрсетеді (мейірімділік, қарым-қатынасшылдылық, сыпайылық және т.б.);
әрекетке, еңбекке (еңбекқорлық, орындаушылық және т.б.); өзіне-өзі (өзін-
өзі сыйлау, сенімділік - сенімсіздік ).
Тұлға сферасында мотивациялық-құндылық - өзін-өзі тануда өздігінен
талаптануын, мотивін, қызығушылығын, құндылығын таниды, ол қылығын және
әрекетін анықтайды.
Тұлға сферасындағы эмоционалды - еріктік өзінің
эмоционалды жағдайын, басым сезімдерін, мақсатқа ұмтылысын, тұрақтылығын
тану жатады.
Тұлға сферасындағы танымдық - психикалық процестердің іске асуын
түсіну және ұғыну: қабылдау, ойлау, қиял, есте сақтау.
Сыртқы бейне сферасы және темперамент ерекшеліктері - өзінің бейнесі,
сыртқы түрі, жүріс-тұрысы, өзін ұстай алуы, сөйлей алуы, темпераментті
анықтаитын жиынтықтары өзш-өзі талдауға тап болады.
Өзін-өзі тану - өзінің потенциалын және тұлғалық өзекті
қасиеттерін, ақыл-ой ерекшеліктерін, мінез-құлық сапаларын, өзінің өзге
адамдарға деген қатынасын тануды білдіреді. Екінші бір жағынан, өзін-өзі
тану механизмі, құрылымы, мағынасы туралы көп сұрақтар
туындайды.
Өзін-өзі тану процесінде біз танығымыз келген және зерттегіміз келген
тану сферасын және саласын анықтауымыз керек. Психологияда алғаш өзін-өзі
тану сферасын қарастырған Г.Блюм (прогматизмнің негізін қалаушы) Адамның
санасында танылатын элементтеріне: тұлғаның денесі, тұлғаның
әлеуметтігі және тұлғаның руханилығы. Тұлғаның денесі - бұл адамның
денелік құрылысы және оған адамға қатысты және қоршаған ортасын құрайтындар
жатады [4].
Тұлғаның әлеуметтілігі - өзге адамдардың бізді тұлға ретінде
қабылдауы. Тұлғаның руханилығы - сананың жеке құбылыстарының толық бірігуі.
Барлық осы үш тұлғалық тип иерархиялы түрде құрылған. Жоғарғы деңгей –
тұлғаның руханилығы, төменгі деңгейі - денелік. Ал, тұлғаның әлеуметтілігі
- ортаңғы деңгейі болып келеді. Сонымен У.Джеймстің айтуынша өзін-өзі тану
үш деңгейде өтеді деген.
Өзін-өзі танудағы кең мақсаттарға өзінің тұтас тұлғасын тану және өмір
мақсаттарын тану жатады. Өзін-өзі тануда Мен концепциясын тек қана саналы
деңгейде ғана емес, сонымен қатар санасыз және сана үсті деңгейлерінде өзін
тұлға ретінде тануды мақсат етеді. Келесі бір мақсат - өмір мақсаты.
Әрқайсысымыз өзімізге мынадай сұрақтар қоямыз: Мен өмірде неге жеткім
келеді? Мамандықтың қандай түрін таңдауым керек? т.б. Өмір мақсатын танудың
өзі өмірдің өзіне тұрақтылықты, мәнділікті береді.
Өзіндік танымның тар мақсатына Мен бейнесінің нақты сипаты кіреді,
қазіргі уақытта ол біз үшін өзекті болып келеді. Олар әртүрлі координата
жүйелерінде қарастырылады. Мысалы: біз ақыл-ой мүмкіншіліктерін немесе
мінез-құлық ерекшеліктерін, зейіннің қасиеттерін танимыз. Егер де біз
адаммен танысып жақындасқымыз келсе, онда өзіміздің коммуникативті
қасиетімізді, ұнай білу, жақсы дос болу қабілетімізді тану маңызды.
Өзін-өзі тану - үнемі адамның өзін-өзі тексеру және өзін-өзі реттеудің
дамуының негізі болып келеді. Өзін-өзі тексеру танымда және қарым-қатынаста
әрекет субъекті ретінде адамның ерекше психологиялық механизмі болып
табылады. Өзін-өзі тану өзіне деген қатынасты бағалаудың жүзеге асуы, өзін-
өзі бағалау ретінде жүреді. Өзін-өзі тану мен өзін-өзі бағалаудың
айырмашылығы, когнитивті - танымдық және бағалау - құндылық және өзіндік
сана компоненттерімен сәйкес келмеуімен түсіндіріледі. Өзін-өзі тану өзін-
өзі бағалауды жүйелей алады, бірақ та ол таза бағаланбайтын белгілеу
болып табылады.
Сонымен, өзін-өзі тану - өзінде қандайда бір тұлғалық және қылықтық
мінездемелерді анықтап, оларды белгілеу, әр жақты талдау, бағалау және
қабылдау процесі. Өзін-өзі танудың жалпы заңдылығы қандай? Өзін-өзі танудың
жалпы заңдылықтарына келесілер кіреді: саналы түрдегі, санасыз түрдегі
деңгейлері. Көп жағдайларда өзін-өзі тану процесі үздіксіз сипатқа ие және
біршама уақытқа дейін санасыз түрде жүреді. Адам жай өмір сүреді, оқиды,
еңбек етеді, қарым-қатынасқа түседі, ылғи өзімен-өзі сөйлейді. Өмір сүру
кезінде өзге біреулер және өзіміз туралы мағлұматтар жиналады. Сапаға
айналу заңы күшіне енген де бір сәтте ұғынылады және санаға бекітіледі,
бірақ та ұғынылмауы да әбден мүмкін.
Өзіндік таным саналы түрде мақсатқа бағытталған процесс ретінде
сипатталады, яғни адам нақты бір мақсатты алдына қояды. Өзінде қандай да
бір қабілетті, икемділікті арнайы әдісті қолдану арқылы өзін бағалайды.
Міне, осы жерде саналы әрекетке айналады және оның заңдылықтарына бағынады.
Егер адам өзін-өзі тануын әрекетке жиі айналдырып отырса, онда өзін-өзі
терең және тез танитын болады.
Өзін-өзі тану өзінің дамуында 2 кезеңнен өтеді. Бірінші кезеңде өзін-
өзі тану Мен - Өзгелер жүйесінде жүзеге асады. Бір жағынан, ерте балалық
шақтан бастап адам тұлғааралық қатынастар арасында болады, өзге адамдар оны
бағалайды және соған байланысты ерікті немесе еріксіз түрде сол бағалауды
нұсқау етіп қолданады. Екінші жағынан, бала өзі басқаларды бағалай отырып
тәжірибе жинайды, алғаш кездері ересектердің бағасын қайталайды, ал
кейіннен өзі жекеше тұжырымдай бастайды. Сол арқылы ол өзін басқалармен
салыстырады, өзара бағалау жүйесі арқылы біртіндеп жеке Менін ұғынады,
балада өзі туралы алғашқы түсінік қалыптасады. Өзін-өзі тану балада сыртқы
әлемнен өзін ажырата тануынан басталады [4].
Ғалымдардың ойлауы бойынша, 3-8 айлық сәбилерде ажырата алу басталады -
дейді. 2 жасқа дейін балалар өзге біреулерді жақсы танитын болса, өздерін
суреттен, бейне кадрлардан не болмаса айнадан танымайды. Айнада
бейнеленген өзінің бейнесін көрген балада таң қалу және қуаныш сезімдерін
тудырады. Шамамен 2-3 жаста бала заттармен әртүрлі әрекеттерді белсенді
орындайды. Ересектердің қатысуынсыз орындағанымен ересек қоршаған сыртқы
әлемнің кілті болып табылады. Бала - кішкентай әлем, ал әлем болса үлкен.
Міне, осы кезден бастап бала әлемге енеді. Ата-ана жол көрсеткіш ретінде
болып келеді. Олар әлемнің бейнесін, өзін және ортаны түсіну, өзара қатынас
ережелерін қалыптастырады. Бала аса белсенді болған кезде Мен өзім деген
фразаны айта бастайды, ол - өзін-өзі тану этапына өтті деген сөз.
Екінші кезеңінде Мен -Мен жүйесінде өзін-өзі таниды, әр уақытта
әртүрлі жағдайда қалыптасқан өзі туралы мағлұматтың дайындығын пайдаланады.
Мұнда өзінің әрекетін, оның нәтижелігін, адамдармен өзара әрекет
ерекшеліктерін, өзінің тұлғалық қасиеттерін және қылық
мінездемесін талдайды. Яғни, өзін-өзі жеке процесс ретінде санап, өзінде
танылып жатқанын қабылдауға, бағалауға, талдауға, белгілеуге, табуға бейім.
Өзін-өзі танудың интенсивтілігі, тереңдігі, дәлелділігі
тұлғаның қалыптасқан қасиеттеріне байланысты, әсіресе тұлғаның бағытын
анықтайтын сипатқа байланысты.
Тұлғаның өзін- өзі таныту теориясының негізін салушы А.Маслоудың
анықтамасы бойынша, Өзін - өзі таныту – бұл адамның өзінің барлық тұлғалық
мүмкіндіктері мен шығармашылық қабілеттерін толық ашуға және дамытуға
үздіксіз ұмтылысы.
Өзін - өзі танытудың психологиялық механизмі – ол тұлдғаның құндылық –
мағыналық өзіндік реттелуі, өзінің барлық жеке – дара, типтік қасиеттерін,
эмоционалдық – еріктік, мотивациялық, танымдық аумақтарын жетілдіруі.
Сонымен қатар, білімгерлердің белсенділігінің негізгі ынталандырушы және
адамзат жағы ретінде біз адамның өзі үшін, өз халқы, қоғам және адамзат
үшін өмірлік жауапкершілігінде көрінетін мәдени – адамгершілік қуатты
жетілдіруді қарастырамыз.
Біздің оймызша, өзіндік тану, өзіндік сана, рефлексия және әлеуметтік
талаптарды есепке алу арқылы өзін - өзі дамыту балалардың өзін - өзі
тануының алғы шарты болып табылады. Тұлғаның өзін - өзі танытуының негізгі
құрамдас бөліктерін эксперименттік түрде анықтау мақсатымен біз оның
негізгі аумағын және олардың параметрлерін бөліп қарастырамыз:
1) тұлғаның мотивациялық аумағы: мінез – құлықтың және іс - әрекеттің
мотивтері, әлеуметтік қажеттіліктер;
2) белсенділік аумағы: интерналдылық, инициатитілік, өзіне - өзі
сенімділік, өзін - өзі таныту;
3) тұлғаның құндылықтың – мағыналық аумағы: құндылықтық бағдарлар, өмірдің
мағынасы мен мақсаттары;
4) тұлғаның этникалық өзіндік санасының аумағы – этникалық жаңсақ
нанымдардың негізінде қалыптасатын этномәдени сәйкестілік.
Балалардың өзін-өзі танытатын негізгі қасиеттерінің бірі –
белсенділік. Оны біз А.А.Бодалевтың көзқарасы бойынша қарастырамыз. Оның
пікірі бойынша, белсенділік – бұл тұлғаның қажеттіліктерді, қабілеттерді,
өмірге қатынастарды және қоғамның тұлғаға қоятын талаптарын интеграциялау
негізінде тұлғаға ғана тән, өмірді ұйымдастыру, реттеу және өзіндік реттелу
тәсілі [6].
С.М.Жақыпов жеке мағыналық құрылымдарды емес, ал тұлғаның танымдық іс
- әрекетінде көрінетін ішкі психикалық құрылымдардың тұтас жүйесін
қарастырды. Ғалым мотивацияның іс - әрекетке байланыстылығын іс -
әрекеттегі мотивтердің, мағына және мақсаттың пайда болуымен түсіндіреді.
Балалардың тұлғалық мағыналық деңгейлерінің иерархиялық түзу моделін
біз Б.С.Братусьта кездестіреміз. Ол тұлғаның мағыналық аумағында бірқатар
өзіндік ерекшеліктері бар деңгейлерді бөліп қарастырды. Төменгі, нөлдік
деңгей – прагматикалық жәйттық мағыналар.Бірінші деңгей - өз қамын,
пайдасын, беделділігін ойлаумен анықталатын, эгоцентрлік деңгей. Екінші
деңгей – топқа бағытталған деңгей, онда ақиқатқа мағыналық қатынас
референтті кіші топпен, адамның жақын ортасымен анықталады. Үшінші деңгей –
проәлеуметтік деңгей, ол қоғамдық және жалпыадамзаттық, яғни
адамгершіліктік бағдарлардан тұрады.
Біз бұл жерде А.В.Петровскийдің дамудағы тұлға теориясында сипатталған
тұлғаның әлеуметтік ортада дамып қалыптасуының үш фазалы даму идеясына
сүйенеміз. Сондай – ақ тұлғаның этномәдени ортада өзін - өзі таныту
сәттілігінің негізгі индикаторы ретінде С.М.Жақыповтың идеясы негізінде
этникалық жаңсақ нанымдарды қарастырамыз.
Қорыта айтқанда, мектепке дейінгі баланың өзін - өзі танытуы
жекедаралық та, әлеуметтік те факторламен анықталады. Бір жағынан, олар
тұлғаның әлеуметтенуі барысында жекедаралық қасиеттерімен байланысты
болады. Осыдан, әрбір адам өзінің қайталанбас ерекшілігінде, жеке дара
тәсілінде өзін - өзі жүзеге асырып, өзін - өзі танытады. Екінші жағынан,
бала өзінің микро және макро ортасына тәуелді өзін - өзі танытады. Отандық
психологтар, өзін-өзі жүзеге асыруды индивидтің өзімен саналы және арнайы
түрде ұйымдастырылатын, адамгершіліктік түрде реттелетін өзінің әлеуметтік
– психологиялық қасиеттері мен күйлерін түрлендіруі (жетілдіруі, дамытуы)
ретінде анықтайды.
Сонымен, бала тұлғасының қалыптасуы оның өзін - өзі танытуына қолайлы
жағдайлар тудырып, өзін - өзі жетілдіруге елеулі ықпал етеді.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тануында ойын әрекетінің
алатын орны
Қазіргі заманғы адам әр түрлі іс-әрекеттермен шұғылданады. Іс-
әрекеттің барлық түрін классификациялау мүмкін емес, өйткені адам іс-
әрекетінің барлық түрін сипаттау үшін адам қажеттіліктерінің барлығын атап
өту керек, ал адам қажеттіліктерінің саны өте үлкен. Мұның себебі адамның
индивидуалдық ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Іс-әрекеттің негізгі түрлерін
жалпылап айыруға болады. Олар барлық адамға тән жалпы қажеттіліктерге
сәйкес келеді. Ол адамның индивидуалды ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Іс-
әркеттің түрлеріне: ойын, оқу және еңбек жатады [7].
Ойын – адам іс-әрекетінің ерекше түрі. Ойынның нәтижесінде материалдық
немесе идеалдық өнім шығару көзделмейді. Көбінесе, ойын-сауық
бәсеңдік,демалу мақсатын көздейді. Ойынның бірнеше түрлері бар:
индивидуалды, топтық, заттық, сюжеттік, рөлдік және ережесі бар ойындар.
- Индивидуалды ойын, тек бір адамның қаты-суымен жүретін адам іс-
әрекетінің түрі.
- Топтық ойын бірнеше индивидтың қатысуымен жүреді.
- Заттық ойын заттардың қаты-суымен байланысты болады.
- Сюжеттік ойын белгілі сценарий бойынша жүреді.
- Рөлдік ойындар белгілі рөлмен шектелген әрекет-терге негізделеді.
- Ережесі бар ойындар ойынға қатысушылар белгілі ережелер жүйесімен
реттеледі.
Сонымен қатар ойынның араласқан түрлері де болады: заттық-рөлдік,
сюжеттік-рөлдік, ережесі бар сюжеттік ойындар, т.б. Ойын барысында пайда
болатын қарым-қатынас әдетте жасанды сипатта болады. Жасанды дегеніміз
айналадағылар оны шынайы қабылдамайды және адам туралы қорытынды жасауға
негіз бола алмайды. Ойындық жүріс-тұрыс пен ойындық қарым-қатынас
адамдардың шынайы қарым-қатынасына әсерін тигізбейді. Дегенмен, ойынның
адам өмірінде маңызы зор. Балалар үшін ойын даму сипатымен ерекшеленеді.
Үлкен адамдарда ойын жетекші іс-әрекет болып табылмайды, тек қарым-қатынас
пен бәсеңдік қызметін атқарады [7].
Жаңа ортаға, оқу үрдісіне өту үйреншікті өмір сүру әдістерін өзгертуді
қажет етеді. Ал, Ю.К.Бабанский ойынды бастауыш сынып оқушыларының барлық
әрекеттерін ынталандырудың түрлері мен әдіс түрлерінде ұсынады [8].
Іс-әрекеттің тағы бір түрі – оқу. Оқу адамның білім, икем мен дағды алу
мақсатын көздейтін іс-әрекеттің түрі болып саналады. Оқу ұйымдастырылған
түрде және арнайы мекемелерде іске асуы мүмкін. Ол ұйымдастырылмаған да
болуы мүмкін. Үлкен адамдарда оқу өзін-өзі жетілдіру сипатында болуы
ықтимал. Оқу әрекетінің ерекшелігі – оқу тікелей индивидтің психологиялық
дамуының қызметін атқарады.
Адам іс-әрекетінің жүйесінде ерекше орын алатыны – бұл еңбек.
Еңбектің арқасында адам қазіргі заманғы қоғамды, материалдық және рухани
мәдениетті құрды, өмір жағдайын жақсартты. Осымен өзіне шексіз дамуға мол
мүмкіндіктерді ашты. Еңбек құралдарын жасау және оларды жетілдіру ең әуелі
еңбекпен байланысты. Олар өз алдына еңбек өнімділігінің, ғылымның дамуының,
өндірістік өнімнің, техникалық пен көркем шығармашылықтың артуының факторы
болды.
20-жылдарда, оқу мен тәрбиеге байланысты жұмыстарды үйлестіруде
іздестіру барысында С.Т.Шацкий қазірге дейін маңызын жоймаған мынадай пікір
айтқан еді: "Біздің қолымызда күш пен қаржы болғандықтан, біз тек қана
арнаулы мектеп ғимараттарындағы емес, одан тыс жерлердегі педогогикалық
үдістерді зерттеуіміз керек" [9, 10].
Адам психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, сананың
күрделене түсуіне ықпал жасайды. Мұны С.М.Жақыповтың пікірінше бірлескен
іс-әрекет-жалпы мақсаттың болуы, ал жалпы мақсат –бірлескен іс-әрекеттің
жүйе құраушы факторы. Өзінің құрылым жасаушы функцияларының арқасында
қарым-қатынас жүйе құраушы факторы бола алатындығын көрсетеді. Бұл
балалардың ойыны бірлескен іс–әрекет жемісі болып табылады [10].
Балалардың қызығушылығын арттыру мақсатында тақырыпқа сай әртүрлі
жағдайда көрнекіліктерді пайдаланып, сабақты ойын түрінде ұйымдастыруға
болады.
Ойын әрекеті - оқытуда заттар мен құбылыстардың өзіне тән жаратылыс
бітімін, сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы көзбен көріп, қолмен ұстап,
құлақпен естіп қабылдауға баулитын дидактикалық үрдіс. Ойын мұғалімнің
шығармашылық ізденісі мен әдістеме жаңалықтарына сергек қарап, сабақ
барысында шебер пайдалана білуді талап етеді.
Ойын - балалардың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар
заттардың пішіні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды, түрлі рольдерде өздері
ойнайды, өзін-өзі тануды дамытады.
Оқыту процесінде сөз бен іс, теория мен практика өзара байланысты
болады. Әртүрлі ойында көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ әрі
түсінікті, әрі қызықты болып өтеді. Сонымен, ойынның оқыту материалдарын,
әсіресе, теориялық ережелерді терең оқуда, берік есте сақтауда, тұлғалық
ерекшеліктерді дамытуда алатын орны ерекше.
Бала мектепке барғанша тек ойынмен айналысып жүреді. Енді оқу оның
күнделікті қызметіне айналса да, бала ойнауын бірден тоқтатпайды. Бала әлі
де бұрынғысындай ойнағысы келеді. Бірақ жағдай өзгерілгендіктен оның осыған
бұрынғысындай көңіл бөлуге мұршасы жоқ.
Рольдік ойындардың басқа неше түрлі тиісті ережелерге сай келетін
ойындармен бала бірте-бірте айналыса бастайды. Мысалы, шахмат не футбол
ойнау. Егер шахмат баланың ойын дамытуға әсерін тигізетін болса, футбол
баланың дене мүшелерінің (қолының, аяғының) ептілігін дамытады. Ойын ойнау,
егер қозғалу ойынның түріне жатса, соның өзі рольдік ойынның түріне де
қатысы бар. Мысалы, қақпашы ролін бала атқарып допты торға тигізбеуге
әрекет жасағанда,ол рольдік қызметті атқарып отыр.
Біздің, әсіресе ұлттық ойындардың тәрбиелік мүмкіндіктері мол екеніне
көзіміз жетті. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне тоқығанын кейінгі ұрпаққа
мирас етіп кеткен. Солардың бірі - ұлт ойындары. Ойын баланың көңілін
өсіріп, ойын сергітіп қана қоймай, оның өзіндік таным-түсінігін де
арттырады. Ойнай білген бала сол халықтың мінез құлқынан, ой санасынан,
тұрмыс-салтынан хабар алады [11, 12].
Ұлт ойындары - халық педагогикасының негізгі бір саласы ретінде
балаларға жан-жақты білім беруде, олардың өмір тәжірибелерін кеңейтуде,
дүниені танып білу қабілеттерін жетілдіруде аса қажетті тәрбие құралдарының
бірі. Ұлт ойындарын отбасы тәрбиесінен бастап, балабақша өмірінде, пәндерді
оқыту барысында, үзілісте, бос уақыттарда өткізілетін ертеңгіліктер мен
кештерде дидактикалық, қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Ойын - балалар үшін оқу да, еңбек те.
Ойын - айналадағы дүниені танудың тәсілі. Ойын балаларға өмірде
кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық
қабілетін қалыптастырады.
Демек, жоғарыдаға пікірлерге сүйенсек, балалардың оқуға, білімге деген
ынтасы мен мүмкіндіктерін толық пайдалану, оларды оқу үрдісінде үздіксіз
дамытып отыру және сабақ барысында алған білімдерін практикада қолдану
дағдыларын қалыптастыру үшін ойын түрлерін қолданудың, пайдаланудың орны
бөлек.
Мектепке дейінгі шақта қимыл-қозғалыс ойындары ерекше орын алады.
Сабақ барысында ойын түрлерін дидактикалық материал ретінде пайдаланудың
маңызы зор. Ойын арқылы баланың бойына адамгершілік қасиеттерімен қатар
білімге, өнерге құштарлығы қалыптасады.
Оқу іс-әрекетінің белгілі бір құрылымы болады. Оның құрамдас
бөліктері мыналар:
1) Оқу ситуациялары (немесе міндеттері);
2) Оқу әрекеті;
3) Бақылау;
4) Бағалау.
Ойын - айналадағы дүниені танудың тәсілі. Ойын балаларға өмірде
кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық
қабілетін қалыптастырады дегенді айтады [13].
Мектепке дейінгі балалардың оқу материалын көрнекі ұғымға тексті тура,
сөзбе-сөз ұстауға сүйеніп игеруге тырысатын жағдайларын жиі байқауға
болады. Алғаш бұл қажетті оқу әрекеттерін толық орындаудан гөрі оңай да
тезірек болады. Бірақ тәрбиеші оқу ісінің өз шегінен шығып кететін стихиялы
талпынысты тоқтатуға және ерекше оқу ситуациялары ішінде балаларды
материалды шын мәнінде игеруге бастайтын іс-әрекеттерді жүйелі
қалыптастыруға міндетті. Басында бұл оқуды баяулатады. Бірақ жақсы
игерілген оқу әрекеттері негізінде ғана оқушылар алдағы уақытта әр түрлі
пәндердің көлемі жағынан айтарлықтай материалдарын дәл және толық жаңғырта
алады. Жекелеген ұғымдарды және есептерді шешу тәсілдерін меңгерудегі
бірқатар елеулі кемшіліктер бұл ұғымдарды және есептерді шешу тәсілдерін
қалыптастыруда балаларға барлық қажетті оқу амалдары үйретілмегендігімен
байланысты екендігін зерттеу көрсетіп отыр. Бақылау түрлері сан алуан [14].
Оның екі формасы ерекше маңызды:
1) шын мәнінде орындалған іс-әрекеттердің дайын нәтижелерін талдау
негізінде жасалатын бақылау,
2) ойлау бойынша орындалған әрекеттердің көзделген нәтижелері
негізінде болатын бақылау.
Бақылаудың қажеттігін және оның іске асу тәсілдерін алғаш мұғалім
көрсетеді. Мысалы, мектепке дейінгі бала қандайда бір әріпті жазды делік.
Тәрбиеші оны элементтерге бөлшектеп, балаға олардың кейбіреулерінің үлгіден
алшақтап кеткенін көрсетеді ("Мына бөлігі дұрыс дөңгеленбеген"), алшақтықты
оқу әрекеттерінің кемшіліктерімен салыстырады (Мына жерде сен сызықтан бос
жер қалдырмадың, мұнда бұрылыс нүктесін тастап кеттің"). Осыған ұқсас жұмыс
басқа сабақтарда да әрдайым өткізіледі.
Ойын бала өміріндегі маңыздылығын белгілі психолог Д.Б. Элькониннің
сөзімен айтсақ : Ойын – ол адамдардың арасындағы әлеуметтік ара –қатынас,
практикалық білімдерін және қызметі.
Оқу үрдісінде ойындарды қолданудың жағымды жақтарына мыналарды
жатқызуға болады:
- ойындар жалпылама оқытуға қарағанда, өз тәжірибесімен оқытуға мүмкіндік
береді ;
- ойындар ойын басшысының тәжірибесіне немесе дағдысына тәуелсіз;
- ойындар эмоцияны басқаруға жаттықтырады, мәселені шешу қабілеттілігін
және қажетті әлеуметтік мінез – құлықтың түрін таңдауға үрдістер мен
құбылыстардың деректерін түсінуге, шешім қабылдауға, топты басқаруға
үйретеді;
- ойындар жеке мәселелерді оқуда және шешуде қабілетті әрі қарай арттырады,
ойынға қатысушылар оқытушының ролін ойнап бірін–бірі белгілі бір деңгейде
оқытады, бірақ әрқайсысы бір ойында өзінің қабілеттілігі мен қажеттілігіне
қарамай көп нәрсеге үйренеді.
Ғылыми педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде көптеген нақтылы
ойындар Ойындарды өңдеу деген жалпы терминмен белгіленген. Осы мәселенің
өзіндік үлкен маңызы бар, себебі, тарихта логиканы дамыту іскерлік
ойындарды қоғамдық ғылымдарда кең қолданудың артықшылығы мен кемшілігін
көрсетуге мүмкіндік береді.
Ойын оқыту үрдісінде оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес
дидактикалық категория бола алады. Сонымен бірге ойын оқытушылар мен
студенттердің, мұғалімдер мен оқушылардың, мектеп жасына дейінгі балалар
мен тәрбиешілердің бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы
ретінде де қолдануға болады. Балалар ойыны да, үлкендер ойыны да мәнді
тұлғаның мәнді әрекеті ретінде қарастырылады. Адам өзінің және басқалардың
ойынының нәтижесін бақылай, талдай, қорытындылай отырып, оның өзінің жақсы
да жаман да істеріне ұтымды қолдануға пайдаланады.
1.3 Өзіндік танымның қалыптасуында өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды шарттары
Өзін-өзі тәрбиелеу бала дамуының және іс-әрекетінің әртүрлі аумағын
қамтиды. Өзін-өзі реттеу-ол барлық тірі жандарға тән қасиет. Ол тіршілік
әрекетінің қажетті процесі, өзін-өзі реттеу организмнің әрекетін және жеке
дамуын қамтамасыз ететін, сыртқы жағдайларға бейімдейтін процесс. Өзін-өзі
реттеу негізінде организммен орта арасында зат алмасу болады. Өзін-өзі
реттеу түрлі деңгейде және көп тәсілдермен іске асуы мүмкін. Төменгі
сатыдағы организімдерде физика –химиялық өзін-өзі реттеу орын алады.
Нерв жүйесінің пайда болуына нервтік өзін-өзі реттеу қосылады. Жоғарғы
сатыдағы жануарларда, әсіресе адамды химиялық (эндокриндік) және төменгі
нервтік реттеуге психонервтік реттеу жоғарғы нервтік іс-әрекеті ретінде
қосылады [18].
Адамның психонервтік өзін-өзі реттеуі сапалылығымен ерекшеленеді.
Психикалық өзін-өзі реттеу негізі адамның жоғары атқаруларының, оның
табиғатпен және әлеуметтік ортамен байланыстарына, оның іс-әрекетіне,
ұжымдағы қылығына қатысты болады.
Адамда өзін-өзі тәрбиелеу және өзін-өзі реттеу үрдістері сәйкес келеді
деуге бола ма? Мүлдем олай емес. Өйткені адам ұрығында да өзін- өзі реттеу
орын алады (әрине, психикалық емес). Тек өмірінің бірінші жылдарында сәбиде
психикалық өзін-өзі реттеудің бірінші белгілері көріне бастайды. Көргені,
естігені, бейне түрінде бекітіледі, көз, бас, қол барлық дене мүшелерін
іздеу қозғалыстары белгілене бастайды.
Бұл еріксіз импульсивті өзін-өзі реттеу стадиясы. Бұл жерде өзін-өзі
тәрбиелеудің қалыптасуының белгілері жоқ. Баланың өсуімен және дамуымен
шешуші ролді сөз сигналдық жүйе ретінде атқарады, яғни болмыс туралы
қорытындалған білімдердің сақтаушысы. Сөз адамның жоғары функцияларын
реттейді. Сонымен қатар сөз бір жағдайлар кезінде заттың тітіркендірушісі
сияқты, организмде өзгерістер тудырады. Бұл еріктік өзін-өзі дамуының
стадиясы, дәл осы кезде өзін-өзі тәрбиелеу пайда болады.
Өзін-өзі тәрбиелеу міндетті түрде өзін білуде, өткенді талдауда
өзіндегі жағымды және жағымсызды бағалау, сонымен қатар өзінің болашақ
қылығын жобалау, жобаны шындық психикалық құрылымға айналдыру мақсатымен
өзімен жұмыс істеуді жоспарлауды талап етеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу-тар мағынада, жеке адамның өз кемшіліктерін жою
мақсатында өзімен жасайтын саналы, жүйелі жұмыс және жеке басының даму
жоспарына және қоғамдық талаптарға жауап беретін жағымды қасиеттерді
қалыптастыру.
Өзін-өзі тәрбиелеу құбылыс ретінде үнемі философтарды, психологтарды,
физиологтарды және педагогтарды қызықтырған және қызықтырады. Философтар
негізінен қоғамның және жеке адамның дамуындағы өзін-өзі тәрбиелеудің орны
туралы сұрақты қарастырады. Психологтарды өзін-өзі тәрбиелеудің табиғаты,
қайнар көзі (пайда болу) және процестері қызықтырады. Педагогтар тәрбиелеу
және өзін-өзі тәрбиелеудің өзара байланысын, өзін-өзі тәрбиелеудің өсіп
келе жатқан ұрпақты қалыптастыратын жалпы факторлар жүйесіндегі рөлін
анықтайды [19].
Сондықтан өзін-өзі тәрбиелеуді жеке адамның қоғамдық талаптағы және
жеке даму бағдарламасына жауап беретін, қасиеттердің қалыптасуына
бағытталған саналы, өзімен жасалатын жоспарланған жұмыс ретінде сипаттауға
болады.
Өзін-өзі тәрбиелеудегі қажеттілік сыртқы жағдайлармен және
тәрбиелеумен анықталған детерминделіген. Ол дамып келе жатқан жеке адамның
табиғи қажеттілігі ретінде пайда болады және одан әрі қарай өздігінен
дамуға стимул болады. Өзін-өзі тәрбиелеу динамикалық процесс. Көп
зерттеулер бойынша оқушының дамуымен өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаты мен
тәсілдері өзгереді. Мақсаттары шындыққа сәйкес және жеке басының негізгі
өмірлік бағытымен байланысты болады. Сондай-ақ өзін-өзі тәрбиелеудің
тәсілдері де дұрысталады.
Өзін-өзі тәрбиелеу жоғарыда айтылғандай тек жеке бастың ғана
емес қоғамдық мәнді іс-әрекет. Сондықтан бұл іс-әрекеттің мотивтері
қоғамдық сияқты жеке талаптар болу мүмкін. А.Я.Арет, А.Г.Ковалевтің,
Л.С.Сапожникованың және басқалардың зерттеулерінің көрсетуі бойынша
оқушының өзін-өзі тәрбиелеуінің негізгі мотивтері мыналар болады:
1.Қоғамдық моральдық талаптар
2.Ұжымдық сый мен қадірге ие болуға талаптану
3.Жарыс
4.Сын және өзін-өзі сынау
5.Үлгі
6.Материалдық қызығушылық
Өзін-өзі тәрбиелеу мотиві ретінде сын немесе өзін-өзі сынауды алуға
болады. Ата-анасы, мұғалімдер, жолдастары жағынан сын, оқушыға өзіне және
ұжымға кедергі жасайтын өзінің қылығындағы және іс-әрекеттегі
кемшіліктерін түсінуге көмектеседі.
Жоғарыда көрсетілген мотивтер үлкендерге, балаларға орта және жоғарғы
сынып оқушыларына да тән. Бірақ талаптану күшін түсіну және мотивтерінің
жалпы деңгейін түсіну дәрежесі жасына және оқушылардың жекелік
ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі болады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің бір мотиві ретінде жасөспірім ата- аналарының,
мұғалімдерінің олардың қылықтарына және іс-әрекеттеріне қойылатын әділ
талаптарды түсіну болып табылады [13].
Ұл балалар үшін көбінесе, өзін-өзі тәрбиелеудің мотиві күшті болуға
ұмтылу болып табылады (мүмкін олардың өз құрдастары мойындау үшін).
Басқаларда бұл мотив нақтырақ болады - күшті болуы, спортсмен болу үшін.
Өзін-өзі тәрбиелеуде Л.С Сапожникова айтқандай қажеттілік өте жиі жаңа
тапсырма немесе міндеттер алған кезде болады.
Өзін-өзі тәрбиелеу жеке адамның дамуының заңды құбылысы. Өзін-өзі
дамытуда қоғамдық құрылымға байланысты түрлі бағыт, индивидтік
қалыптасуында үлес салмағы және пайдалы әрекеттік түрлі коэффиценті бар.
Адам қоғам мүшесі болғандықтан, оның тәрбиесіне және өзін-өзі тәрбиелеуіне
көп факторлармен қоса, өмір жағдайлары да әсер етеді.
Зерттеу нәтижелері балалар ең басты ерік кемшіліктерін жоюға және
ерігі күшті адам сапаларын: батылдық, ерлік, төзімділік, табандылықтың
өзінде тәрбиелеуге ұмтылатындығын көрсетеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу нәтижесінде балалар жинақтырақ жүйелі оқуға және
еңбекке қабілетті болады. Бірақ бұл жаста өзін-өзі тәрбиелеу дұрыс емес
жолмен кетуі мүмкін. Сондықтан бұл жаста өзін-өзі тәрбиелеуде және ата-ана
тарапынан басшылық ерекше маңызды [20].
Өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаттары жас ерекшелікке және дамуға байланысты
өзгереді: олар шынайы, сонымен қатар өмірлік мәнді болады. Балаға ата-
анасының қылықтары мен өмірі, мектептегі сынып ұжымында оқушылардың іс-
әрекеті, жүріс-тұрысы сондай-ақ мұғалім үлгісі шешуші әсер етеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу үшін ең алдымен өзіңді танып, бәрін сынап бағалау
қажет. Өзіне-өзі риза болу, менмендік тұлғаны регресске әкеледі. Сонымен
қатар адам өзіне-өзі сенбеу, наразы болуы да жағымсыз туғызады. Өз күшіне
сенбеу адамды өзіне-өзі риза болу сияқты регреске әкеледі. Өзін-өзі
тәрбиелеу үшін ең жағымды жағдай: адам өз-өзіне, күшіне сеніп, бірақ
кемшіліктері бар екенін біліп, өзінің өмірде жетістікке жетуі үшін көп
нәрсені тәрбиелеуі керек екенін түсінгені.
Өзін-өзі тану бағдарламасының әдістемелік жаңалығы - мектеп жасына
дейінгі балаларды рухани-адамгершілік тұрғысынан дамыту үрдісін өзін-өзі
тану құралдарын пайдалана отырып, интерактивті оқыту әдіс-тәсілдері арқылы
жүзеге асыру.
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде көзделетін мақсат - әрбір баланы өз
бойындағы шығармашылық әлеуетін тани және аша білуге, өзінің эмоционалдық
көніл күйі мен мінез-құлық уәждерін (мотивтерін) ұғына білуге, өз әдет-
қылығы мен тәртібін басқара және бағалай білуге үйренуіне мүмкіндік туғызу.
Ересектер және мектепалды даярлық тобына арналған рухани-адамгершілік
білім беретін Өзін-өзі тану бағдарламасының оқу-әдістемелік кешені (ОӘК)
тәрбиешіге арналған әдістемелік құралдан, хрестоматиядан, дәптерден,
дидактикалық материалдар жинағынан тұрады.
Оқу-әдістемелік кешеннің барлық компоненттері өзара байланысты және
дамыта оқытудың мақсаттарын арнайы ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде және
сабақтан тыс уақытта, балабақшада, үйде іске асыру көзделген (дәптердегі
кейбір тапсырмаларды тәрбиеші нүсқауымен үйде орындауға болады,
хрестоматияны қосымша ата-аналармен бірге оқиды).
Өзін-өзі тану бағдарламасы ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде 10-15
баладан құралған шағын топтарда ұйымдастырылады[25].
Өзін-өзі тану бағдарламасы баланың даму ортасын ұйымдастырумен тығыз
байланысты. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде жүргізілетін арнайы бөлме
кең, жарық, қажетті құрал-жабдықтармен жабдықталған болуы керек. Балалар
өзін емін-еркін, психологиялық тұрғыдан жайлы да жағымды сезіне-тіндей,
көзтартарлықтай көркем безендірілуі тиіс.
Бөлмеде ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің мақсат-мазмұнына,
дәптермен жұмыс істеуге ыңғайлы болатындай үстелдерді алуан түрлі етіп
(шеңбер, қатар, қарама-қарсы және т.с.с.) орналастыру қажет.
Сондай-ақ міндетті түрде музыкалық шығармаларды тыңдау және бейне
көріністерді тамашалау үшін дыбыс бейнежазба қүралдар, дидактикалық
материалдар мен фотосуреттерді іліп көрсету үшін тақта болуы керек. Мұндай
бөлмелер балалардың жақсы жұмыс істеуіне, тамаша әсер алуына ыкпал етеді.
Әрбір ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде төмендегідей негізгі үш мәселе
ескерілуге тиіс:
- ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің тақырыбын балалардың түсінуіне және
оған өзіндік көзқарасын жағымды эмоциясымен байқатуына кол жеткізу,
- адамгершілік ережелер мен құндылықтар жөніндегі ұғымдарды балалармен
бірге нақтылай отырып бекіту;
- бала бойында тек жақсылық жасауға деген ниет, ынта-ықылас туғызу, өзі
өмір сүретін ортада жағымды эмоциялық ахуал қалыптастыру.
1) Мақсатқа жету жолында сыртқы және ішкі қиыншылықтар мен кедергілерді
жеңуге қажеттілік.
2) Сыртқы ықпалдардан және ішкі құштарлықтан болатын әрекеттер мен
істерді тежеуге қабілеттілік.
Бұл екі қызмет өзін ұстай білуде көрінеді. Өзін-өзі тәрбиелеудің
негізі-тәрбиелеу болып табылады. Кең мағынадағы тәрбиелеу сөзіне оқыту да
енеді, тұлғаның қалыптасуында жетекші роль атқарады. Сонымен бірге
В.И.Селивановтың айтуынша, өзін-өзі тәрбиелеу дұрыс ұйымдастырылған
тәрбиелеу жұмысының тікелей нәтижесі болып табылады.
Өзін-өзі тәрбиелеу баланың дамуы барысында қалыптасады. Даму –
индивидтің тұқым қуалау арқылы берілетін және өмір барысында қалыптасатын
қасиеттерінің сандық және сапалық өзгерістерге ұшырау процесі. Даму өсу
процесінен организмнің физиологиялық жетістіктерінен және жеке адамның
рухани дамып, әлеуметтік жан ретінде қалыптасуынан тұрады.
Қалыптасу деп жеке адамның ішкі және сыртқы жағдайларының ықпалымен
тәрбие, оқыту, әлеуметтік және табиғи ортаның әсерінен, жеке басының
белсенділігі нәтижесінде даму процесі негізінде пайда болатын қасиеттер мен
сапаларды айтады.
Жеке адамның дамуы – бұл ең алдымен оның рухани өсу, жетілу процесі, іс-
әрекетте өзін қоршаған өмір шындығын бейнелеуі, қоғамдық орта мен табиғи
құбылыстарға, адамға қарым-қатынасы таным-білім процесінде болатын сапалық
өзгерістер процесі.
Жеке адамның дамуы – бұл ішкі және сыртқы, басқарылатын,
басқарылмайтын факторлардың ықпалымен жеке адамның қалыптасып жетілу
процесі. Жеке адамды жан-жақты дамыту – тәрбиенің жалпы мақсаты – жеке
адамның барлық күш-қуатын, қабілетін дамыту, дене және интеллектуалды
жағынан жетілдіру, жоғары адамгершілік, эстетикалық ұғымдарын және жоғары
адамгершілік, эстетикалық ұғымдарын және сезімдерін жан-жақты, ақылға
сыйымды қажеттілікке дамыту.
Алғашқы білім беру сатыларында пайда болған жалпы қабілеттер бірте-
бірте белгілі бір бағыттағы, мақсаттағы әрекет үстінде жалпы шығармашылық
қабілеттерге ұштасып, терең де сапалы өзгерістерге ұшырап, шығармашылық күш-
қуатқа тоғысады. Сөйтіп, шығармашылық қабілет адамның рухани қажеттілігін –
таңдап алған әрекет формасынан әлдеқайда кең тарапта қанағаттандыратын
болады.
Американдық психолог П.Торранс, канадалық психолог Г.Селье қабілетті
шығармашылық және интеллектуалдық деп екіге бөледі. Олар осы екі қабілеттің
негізі – танымдық қажеттілік екенін де нақты тұжырымдайды. Олардың
пікірінше, танымдық іс-әрекетке деген қажеттілік – бұл ақыл-ой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өзін-өзі тану ұғымының психологиялық–педагогикалық
ерекшеліктері ... ..6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тануында ойын әрекетінің
алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Өзіндік танымның қалыптасуында өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ДЕҢГЕЙІН АНЫҚТАУДЫҢ
ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Балалардың өзін-өзі тануын қалыптастыруда өзіндік бағаның
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тануын анықтау іс-
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 Балалардың өзін-өзі тануына ықпал ететін жаттығулар
мазмұны ... ... ... .. ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..68
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан 2050
стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” атты Жолдауында
мектеп жасына дейінгі білім беру деңгейінде балалардың өзіндік дамуын,
тұлғалық қалыптасуына ерекше мән беріп, білім беру жүйесін дамытуда
заманауи ақпараттық технологияларды пайдалана отырып оқыту талаптарын қойып
отыр. Білім беруді ақпараттық технология жаңалықтарымен толықтырып отыру,
елімізде білім беру сапасын арттырудың басты бағыттарының бірі [1].
Өсер елдің әуелгі ойлайтыны - өз ұрпағының жай-күйі болмақ. Ендеше,
ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас ұрпақтың бүгінгі тәрбиесіне байланысты
екендігі айтпаса да түсінікті. Жан-жақты білім алған, парасатты, саналы
азаматты тәрбиелеп шығару, олардың жан дүниесін әлемдік өркениетке сай
рухани қазыналармен байыту, халықтық педагогика дәстүрлерінің озық
өнегелерін ой-санасына орнықтыру - бүкіл ел жұрт, ауыл-аймақ, отбасы,
қоғамдық мекемелер болып бірлесе атқаратын аса жауапты міндет екені де
айқын. Ал, баланы дамыту - ұзақ жылдарға созылатын, инемен құдық
қазғандай, бейнеті ауыр еңбек екенін ескерсек, осы орайда, баланың өзін-
өзі тануын қалыптастыру өзекті мәселенің біріне айналып отыр.
Мектепке дейінгі баланың психикалық дамуына, танымдық әрекетін дамыту
жолдарын негіздеуге дұрыс көңіл аудара білу, оны ұйымдастыру зор мәнге ие
болады. Балалардың танымдық дамуының оқыту жүйесіндегі ең басты және
анықтаушы жағы білімдерді іс-әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады.
Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер, оқыту мазмұны, яғни балаға берілетін
білімдерді және іс-әрекет әдістерін өзгерте отырып, баланың танымдық
әрекетінің дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді. Мұнда
ұйымдастырылатын іс-әрекеттерді дұрыс жоспарлау, әдіс-тәсілдерін
түрлендіріп отыру ерекше мәнге ие [2].
Көптеген зерттеулерде (А.Н.Леонтьев, Л.А.Венгер, П.Я.Гальперин,
Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, Н.Н.Авдеева) оқыту мазмұнына арнайы құралдарды
енгізу танымдық әрекет дамуының мүлдем өзгермейтін және абсолюттік деп
есептелген сатыларында принципті өзгеріс туғызатынын көрсететін деректер
алынды [13-10].
Мектепке дейінгі шақтағы балалардың өзіндік танымын қалыптастыру
педагогика мен психологияның ортақ мәселелелерінің бірі болып табылады. Осы
шақта баланың қоршаған болмыспен танысу мүмкіндігін қамтамасыз ететін
барлық психикалық процестердің қарқынды даму кезеңі. Балалар қоршаған
болмыс құбылыстарының ең бастысын, маңыздысын ажырата білуге үйренеді,
құбылыстың себептерін тауып, салыстырып, талдау жасай білуге және қарапайым
қорытынды қалыптастыруға жаттығады. Қоршаған айнала заттарымен жұмыс
жасаудың көптеген тәсілдерін меңгереді, өзін-өзі басқара бастайды, әрекет
жасау ережелерін игереді. Мұның барлығы балалардың өзіндік танымының
қалыптасуын болжайды [11].
Өзін жақсы адам ретінде тәрбиелеу үшін ең алдымен адам өзін-өзі тани
білуі тиіс. Өзін-өзі тани білу өзіндік сананың қалыптасуынан туады. Өзіндік
сана дегеніміз – бұл ең алдымен тұлғаның өзінің рухани және дене күшін,
әрекеттері мен ой-сезімдерін тануы. Ол тұлғаның өзінің қоғам мүшесі
екендігін, айнала қоршаған орта мен басқа адамдармен қарым-қатынасын тануы.
Бүгінгі таңдағы басты мақсатымыз, білімді, мәдениетті, шығармашыл,
белсенді және адамзаттық құндылықтар толысқан тұлға қалыптастыру болып
табылады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің нағыз негізі-адамға тән болып табылатын
үйреншікті қатардағы жайларды жеңіп,өз өмір жолындағы үлкен, қызықты
істерге ұмтылу. Адамда бәрі дамыған, жетілген, бай болу мүмкіндігін
пайымдауға барлық негіз бар және мұндай дамудың шын мәнінде шегі жоқ.
А.Г.Асмолова, К.Роджерс, Д.Узнадзе, К.Юнг, Э.Эриксон, В.С.Мухина тұлғаның
өзін - өзі тәрбиелеу мәселесі мен әдіснамалық аспектісін қарастырды [12-
14].
Ғалымдар қазіргі ақпараттың қарқынды көтерілуі жағдайында өзіндік
танымды қалыптастырудың ерекше мәнге ие екендігін көрсетеді. Бұл білімнің
белгілі бір бөлігін меңгеру ғана емес, солардың ішінен ең маңыздысын
таңдау, оларды әртүрлі мәселелерді шешуде қолдана және материалды логикалық
өңдей білу, белгілі бір мәндік байланыстар мен қатынастарды орнатудың
маңызды екендігін аңғартады. Өзіндік танымды қалыптастыру жайында көптеген
психологтар: А.И.Божович, В.С.Мухина, А.А.Люблинская, Н.Н.Поддъяков,
Ж.Пиаже, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, М.И.Буянов дәлелдеді [18-20].
Бірқатар Қазақстан ғалымдарының еңбектерінде (Х.Т.Шерезданова,
Ғ.Н.Нығметова, Г.К.Қасымова, К.Е.Метербаева, М.П.Оспанбаева) мектеп жасына
дейінгі балалардың дамуы, оларды мектепалды даярлауда тұлғаның өзін
қалыптастыруына мән берілген [11,37,39,45,48].
Мектепке дейінгі балалармен жүргізілетін сабақтардың ерекшеліктері,
сабақтың құрылымы өзіндік танымның дамуына ықпал етеді. Балаларға түрлі
жаттығулар, тапсырмалар ұсынылады, олардың дәйекті орындалуы
шығармашылықпен жұмыстануды, баланың өзін-өзі тануын қажет етеді.
Осылайша, өзін-өзі дамытуға қатысты тәсілдерді меңгерту өзектілігін
жоймайтын бүгінгі таңдағы көкейкесті, психологиялық мәселе болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті ойын болғандықтан,
тұлғаның өзіндік дамуына ықпал ететін құбылыстар өте көп.
Бұл жас ерекшелігіндегіндегі балалардың дамуында өзіндік таным, өзін-
өзі меңгеру, өзін-өзі басқару, өз іс-әрекеттеріне жауап беру, өзін бағалау
сияқты тұлғалық қасиеттердің мәні зор.
Сондықтан да, мектепке дейінгі балалардың өзін-өзі тануын дамыту
мәселесін арнайы зерттеуді есепке ала отырып, диплом жұмысының тақырыбын
Мектеп жасына дейінгі балалардың өзіндік танымын қалыптастыру деп
алдық.
Зерттеу мақсаты – мектепке дейінгі шақтағы балалардың өзін-өзі тануын
қалыптастыру ерекшеліктерін анықтау мен дамытудың тиімді жолдарын саралау.
Зерттеу обьектісі – мектепке дейінгі балалардың өзін-өзі тануын
қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу пәні – оқыту үдерісінде балалардың өзін-өзі тану
ерекшеліктерін зерттеудің тәсілдері.
Зерттеу болжамы – егер мектепке дейінгі шақтағы балалардың өзін-өзі
тануының даму деңгейін зерттеу арқылы білім, білік, дағдының дамуына,
психикалық әрекетті реттеуге және өзін-өзі тәрбиелеу мәселесіне жас
ерекшелікке сай көңіл бөлінсе, онда баланың өзіндік сана-сезімін
қалыптастыру үрдісі тиімді болады, өйткені бұл баланың дара тұлға болып
қалыптасуында елеулі орын алады.
Зерттеу міндеттері:
- өзін-өзі тану мәселесінің психологиялық - педагогикалық ерекшеліктерін
саралау;
- балалардың өзін-өзі тануын қалыптастыруда ойын әрекетінің алатын орнын
анықтау;
- өзін-өзі тәрбиелеу мен өзіндік баға маңыздылығының қалыптасу
мүмкіндіктерін негіздеу;
- психологиялық зерттеу нәтижелерін өңдеу және қорытынды жасау.
Зерттеу әдістері – ғылыми, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге
талдау жасау, әңгімелесу, бақылау, эксперимент, ойын-жаттығулар,
Өзін–өзі тану оқу іс–әрекеті, танымдық тапсырмалар.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі – зерттеу негізіне
философиялық таным туралы негізгі қағидалар мен ой-пікірлер, өзіндік таным
әрекетін қалыптастыру теориясы, А.А.Леонтьевтің, Д.В.Элькониннің,
А.Мессердің ғылыми зерттеулері алынды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі – мектепке дейінгі балалардың өзін-өзі
тануын қалыптастыру мәселесіне теориялық және әдістемелік талдау жасалды,
оның даму деңгейлері анықталып, өзіндік танымды белсендіруге бағытталған
жұмыс тәсілдері жобаланды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі – зерттеу жұмысында пайдаланылған
әдістемелік жұмыстардың жүйесін балалардың өзіндік таным ерекшелігін, жеке
тұлғалық қасиеттерін дамытуға бағытталған іс-шаралар ретінде қолдануға
болады.
Зерттеудің тірек орны: Тараз қаласының №33 Айсәуле балабақшасының
мектепалды даярлық тобы.
Зерттеудің кезеңдері:
1. Философиялық, педагогикалық, психологиялық оқулықтарға талдау жасалды,
ғылыми аппарат түзілді.
2. Тәжірибелік жұмыс мазмұны құрылып, зерттеу мәселесінің міндеті жүзеге
асырылды. Диагностикалаудың тиімді әдіс-тәсілдері іріктелді.
3. Зерттеу нәтижелері талданып, қорытынды жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды және
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өзін-өзі тану ұғымының психологиялық–педагогикалық ерекшеліктері
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында елімізде білім беру
жүйесін дамыту, оңың алғашқы сатысы мектепке дейінгі оқыту мен
тәрбиелеуге ерекше мән береді [1].
Өзін-өзі тану - білім беру жүйесіндегі жаңа жоба болғанымен,
күнделікті тіршіліктегі Сіз бен біздің қарым-қатынасымыз, рухани
адамгершіліктің қайнар көзін іздеу, мінез-құлықты тәрбиелеу,
қайырымдылықты, әділдікті, махаббатты, бақытты бағалау секілді
құндылықтарды игеру.
Мен кіммін, менің жақсы қасиеттерім, жаман мінездерім қандай? Талабым,
талғамым қандай? Адам өзін танып білуге бола ма? Танып білсе, ендігі жерде
өзіндегі кемшіліктерді жоюға күші жете ме? - деген өмірлік сабақтардың
жауабын іздейтін, қызыққан адамға күрделі көрінетін, қызықпаған жанға өте
қарапайым сезілетін қағидаларды танып - білудің баспалдағы.
Алғаш кездері өзін-өзі тану мәселесі Ежелгі Шығыстағы діни
концепцияларда пайда болды, онда тек өзін-өзі тану мағынасы мен мазмұны
ашып қана қоймай, сонымен қатар өзін-өзі танудың бірден-бір технологиясын
өңдеді, оның элементтері қазіргі күнде де психологияда қолданылуда.
Л.И.Божович өз еңбегінде адамның өзін-өзі тану нәтижесі өзі туралы
түсінік жүйесі немесе Мен бейнесін өндіру болып табылады. Өзін-өзі тану
негізінде өзі туралы түсінігі пайда болады. Бұл түсінік жақындық принципі
бойынша топталады. Мысалы: ақыл-ой құбылыстары, мінез-құлық белгілері,
эмоционалды қасиет, қабілет; Аталған құрылым өзінің жиынтығымен Мен
бейнесін құрастырады. Мен бейнесі индивидтің өзіне деген қатынасын
анықтайды. Психологиялық зерттеулерде Мен бейнесіне бірнеше формальды
сипаттамалар беріледі.
Біріншіден, бұл деңгей когнитивті қиындықтар және адамның саналы түрде
түсінетін сапаларын сандық және сипаттық өлшенуі; субьект қаншалықты сапалы
саналы түрде түсінсе және қаншалықты сапалардың өзі қиынырақ жалпыланса,
соншалықты оның өзіндік сана деңгейі жоғарырақ болады.
Екіншіден, нақты құрылым дәрежесі, оның индивид үшін Мен бейнесінің
маңыздылығы адамдардың күшімен ажырата алмайды, өзінің Меніне бағытталып
және саналы түрде ұғынылады.
Үшіншіден, бұл ішкі тұтастық дәрежесі, Мен бейнесінің бірізділігі. Ол
ішкі келісімділікпен ерекшелене алады.
Психологияда өзін-өзі тану мәні толық қарастырылған. Мұндай өзін-өзі
тану мағынасының шектері әр алуан.
- тұлғаның психологиялық денсаулығы және психикалық жағдайында өзін-өзі
табу.
-өзін-өзі тану ішкі үйлесім және психологиялық кемелденуді табу ретінде.
-өзін-өзі тану - тұлғаның өздігінен даму үшін және өздігінен реттелудің
бір ғана жолы. Әдетте, бұлар бір-бірлерімен тығыз байланысты, жекеленіп
шығып кетпейді [2].
А.Н.Леонтьев өзін-өзі тану мәнін адам өзінің өміріндегі мақсатын
танудан көреді – деді. Ол өзіндегі тұлға қасиеттерін тануға көңілін
аударады, яғни адам өзінің қасиетін қабылдамайтын сфераға ығысады.
Мұндағы міндет: осы жақтарды тану және оларды қабылдау, осыдан барып
өздерінің бүтіндік және тұтастық Менін игереді.
Психосинтездің негізін салушы итальян психологы Р. Ассаджоли, өзін-өзі
танудың негізгі идеясы ішкі үйлесімге жету, жоғарғы Мені мен бірігуге алып
келеді. Ол үшін адам өзінің қандай тұлғалық ерекшеліктерімен өзін
теңестіретіндігін түсіну қажет, нәтижесінде дисгармонияны айқындай отыра,
олар жалпы жеке тұлғада билік алады. Мысалы: адам өзін Әкесімен
теңестіруі мүмкін немесе Бостандықпен, Бақытсыз адаммен, жылпоспен
теңестіреді және өзін сол таңдаған рольге сәйкес әрекеттер жасайды.
Гештальт терапияны құрастырушы неміс психологы Ф. Перлздің айтуы
бойынша, өзін-өзі тану - адамның тұлғалық кемелденуге жету ретінде
көрінеді.
Гуманистік психологияда өзіндік таным мәселесінің ерекше мағынасы
көрсетілген. Мұндай өзін-өзі тану тұлғаның өзінше дамуында, өзінше
актуализациялануында керекті жағдай ретінде қарастырылады: Гуманистік
психологиядағы авторитеттің бірі американ ғалымы К.Роджерстің концепциясы
бойынша адамда Нақты Мен және Идеалды Мен бар және әлеуметтік Мен адамға
тән емес құрылым [3].
Тұрмыстық психологияның көзқарасы бойынша өзіндік танымды анықтау
ештеңе емес. Егер кез келген адамнан сұраса, тіпті психологияға еш қатысы
жоқ адамнан өзін-өзі танудың мәні неде? десек, былай жауап береді: Өзін-
өзі тану - өзінің мүмкіншіліктерін толық қолдануға, басқа адамдармен қарым-
қатынас орнатуға мүмкіндік береді. Кейбіреулері, тіпті былай жауап береді:
Басқа адамдарды басқару үшін, өзімнің мақсатыма жету үшін Мен өзімді
танимын.
Қазіргі психологияда көптеген схемалар адамның өзін-өзі тануын
құрастыруға және өзін-өзі мінездеп беруі үшін қолданылады.
Тұлғалық мінездемелік ерекшеліктер: өзге адамдарға деген қатынасын
көрсетеді (мейірімділік, қарым-қатынасшылдылық, сыпайылық және т.б.);
әрекетке, еңбекке (еңбекқорлық, орындаушылық және т.б.); өзіне-өзі (өзін-
өзі сыйлау, сенімділік - сенімсіздік ).
Тұлға сферасында мотивациялық-құндылық - өзін-өзі тануда өздігінен
талаптануын, мотивін, қызығушылығын, құндылығын таниды, ол қылығын және
әрекетін анықтайды.
Тұлға сферасындағы эмоционалды - еріктік өзінің
эмоционалды жағдайын, басым сезімдерін, мақсатқа ұмтылысын, тұрақтылығын
тану жатады.
Тұлға сферасындағы танымдық - психикалық процестердің іске асуын
түсіну және ұғыну: қабылдау, ойлау, қиял, есте сақтау.
Сыртқы бейне сферасы және темперамент ерекшеліктері - өзінің бейнесі,
сыртқы түрі, жүріс-тұрысы, өзін ұстай алуы, сөйлей алуы, темпераментті
анықтаитын жиынтықтары өзш-өзі талдауға тап болады.
Өзін-өзі тану - өзінің потенциалын және тұлғалық өзекті
қасиеттерін, ақыл-ой ерекшеліктерін, мінез-құлық сапаларын, өзінің өзге
адамдарға деген қатынасын тануды білдіреді. Екінші бір жағынан, өзін-өзі
тану механизмі, құрылымы, мағынасы туралы көп сұрақтар
туындайды.
Өзін-өзі тану процесінде біз танығымыз келген және зерттегіміз келген
тану сферасын және саласын анықтауымыз керек. Психологияда алғаш өзін-өзі
тану сферасын қарастырған Г.Блюм (прогматизмнің негізін қалаушы) Адамның
санасында танылатын элементтеріне: тұлғаның денесі, тұлғаның
әлеуметтігі және тұлғаның руханилығы. Тұлғаның денесі - бұл адамның
денелік құрылысы және оған адамға қатысты және қоршаған ортасын құрайтындар
жатады [4].
Тұлғаның әлеуметтілігі - өзге адамдардың бізді тұлға ретінде
қабылдауы. Тұлғаның руханилығы - сананың жеке құбылыстарының толық бірігуі.
Барлық осы үш тұлғалық тип иерархиялы түрде құрылған. Жоғарғы деңгей –
тұлғаның руханилығы, төменгі деңгейі - денелік. Ал, тұлғаның әлеуметтілігі
- ортаңғы деңгейі болып келеді. Сонымен У.Джеймстің айтуынша өзін-өзі тану
үш деңгейде өтеді деген.
Өзін-өзі танудағы кең мақсаттарға өзінің тұтас тұлғасын тану және өмір
мақсаттарын тану жатады. Өзін-өзі тануда Мен концепциясын тек қана саналы
деңгейде ғана емес, сонымен қатар санасыз және сана үсті деңгейлерінде өзін
тұлға ретінде тануды мақсат етеді. Келесі бір мақсат - өмір мақсаты.
Әрқайсысымыз өзімізге мынадай сұрақтар қоямыз: Мен өмірде неге жеткім
келеді? Мамандықтың қандай түрін таңдауым керек? т.б. Өмір мақсатын танудың
өзі өмірдің өзіне тұрақтылықты, мәнділікті береді.
Өзіндік танымның тар мақсатына Мен бейнесінің нақты сипаты кіреді,
қазіргі уақытта ол біз үшін өзекті болып келеді. Олар әртүрлі координата
жүйелерінде қарастырылады. Мысалы: біз ақыл-ой мүмкіншіліктерін немесе
мінез-құлық ерекшеліктерін, зейіннің қасиеттерін танимыз. Егер де біз
адаммен танысып жақындасқымыз келсе, онда өзіміздің коммуникативті
қасиетімізді, ұнай білу, жақсы дос болу қабілетімізді тану маңызды.
Өзін-өзі тану - үнемі адамның өзін-өзі тексеру және өзін-өзі реттеудің
дамуының негізі болып келеді. Өзін-өзі тексеру танымда және қарым-қатынаста
әрекет субъекті ретінде адамның ерекше психологиялық механизмі болып
табылады. Өзін-өзі тану өзіне деген қатынасты бағалаудың жүзеге асуы, өзін-
өзі бағалау ретінде жүреді. Өзін-өзі тану мен өзін-өзі бағалаудың
айырмашылығы, когнитивті - танымдық және бағалау - құндылық және өзіндік
сана компоненттерімен сәйкес келмеуімен түсіндіріледі. Өзін-өзі тану өзін-
өзі бағалауды жүйелей алады, бірақ та ол таза бағаланбайтын белгілеу
болып табылады.
Сонымен, өзін-өзі тану - өзінде қандайда бір тұлғалық және қылықтық
мінездемелерді анықтап, оларды белгілеу, әр жақты талдау, бағалау және
қабылдау процесі. Өзін-өзі танудың жалпы заңдылығы қандай? Өзін-өзі танудың
жалпы заңдылықтарына келесілер кіреді: саналы түрдегі, санасыз түрдегі
деңгейлері. Көп жағдайларда өзін-өзі тану процесі үздіксіз сипатқа ие және
біршама уақытқа дейін санасыз түрде жүреді. Адам жай өмір сүреді, оқиды,
еңбек етеді, қарым-қатынасқа түседі, ылғи өзімен-өзі сөйлейді. Өмір сүру
кезінде өзге біреулер және өзіміз туралы мағлұматтар жиналады. Сапаға
айналу заңы күшіне енген де бір сәтте ұғынылады және санаға бекітіледі,
бірақ та ұғынылмауы да әбден мүмкін.
Өзіндік таным саналы түрде мақсатқа бағытталған процесс ретінде
сипатталады, яғни адам нақты бір мақсатты алдына қояды. Өзінде қандай да
бір қабілетті, икемділікті арнайы әдісті қолдану арқылы өзін бағалайды.
Міне, осы жерде саналы әрекетке айналады және оның заңдылықтарына бағынады.
Егер адам өзін-өзі тануын әрекетке жиі айналдырып отырса, онда өзін-өзі
терең және тез танитын болады.
Өзін-өзі тану өзінің дамуында 2 кезеңнен өтеді. Бірінші кезеңде өзін-
өзі тану Мен - Өзгелер жүйесінде жүзеге асады. Бір жағынан, ерте балалық
шақтан бастап адам тұлғааралық қатынастар арасында болады, өзге адамдар оны
бағалайды және соған байланысты ерікті немесе еріксіз түрде сол бағалауды
нұсқау етіп қолданады. Екінші жағынан, бала өзі басқаларды бағалай отырып
тәжірибе жинайды, алғаш кездері ересектердің бағасын қайталайды, ал
кейіннен өзі жекеше тұжырымдай бастайды. Сол арқылы ол өзін басқалармен
салыстырады, өзара бағалау жүйесі арқылы біртіндеп жеке Менін ұғынады,
балада өзі туралы алғашқы түсінік қалыптасады. Өзін-өзі тану балада сыртқы
әлемнен өзін ажырата тануынан басталады [4].
Ғалымдардың ойлауы бойынша, 3-8 айлық сәбилерде ажырата алу басталады -
дейді. 2 жасқа дейін балалар өзге біреулерді жақсы танитын болса, өздерін
суреттен, бейне кадрлардан не болмаса айнадан танымайды. Айнада
бейнеленген өзінің бейнесін көрген балада таң қалу және қуаныш сезімдерін
тудырады. Шамамен 2-3 жаста бала заттармен әртүрлі әрекеттерді белсенді
орындайды. Ересектердің қатысуынсыз орындағанымен ересек қоршаған сыртқы
әлемнің кілті болып табылады. Бала - кішкентай әлем, ал әлем болса үлкен.
Міне, осы кезден бастап бала әлемге енеді. Ата-ана жол көрсеткіш ретінде
болып келеді. Олар әлемнің бейнесін, өзін және ортаны түсіну, өзара қатынас
ережелерін қалыптастырады. Бала аса белсенді болған кезде Мен өзім деген
фразаны айта бастайды, ол - өзін-өзі тану этапына өтті деген сөз.
Екінші кезеңінде Мен -Мен жүйесінде өзін-өзі таниды, әр уақытта
әртүрлі жағдайда қалыптасқан өзі туралы мағлұматтың дайындығын пайдаланады.
Мұнда өзінің әрекетін, оның нәтижелігін, адамдармен өзара әрекет
ерекшеліктерін, өзінің тұлғалық қасиеттерін және қылық
мінездемесін талдайды. Яғни, өзін-өзі жеке процесс ретінде санап, өзінде
танылып жатқанын қабылдауға, бағалауға, талдауға, белгілеуге, табуға бейім.
Өзін-өзі танудың интенсивтілігі, тереңдігі, дәлелділігі
тұлғаның қалыптасқан қасиеттеріне байланысты, әсіресе тұлғаның бағытын
анықтайтын сипатқа байланысты.
Тұлғаның өзін- өзі таныту теориясының негізін салушы А.Маслоудың
анықтамасы бойынша, Өзін - өзі таныту – бұл адамның өзінің барлық тұлғалық
мүмкіндіктері мен шығармашылық қабілеттерін толық ашуға және дамытуға
үздіксіз ұмтылысы.
Өзін - өзі танытудың психологиялық механизмі – ол тұлдғаның құндылық –
мағыналық өзіндік реттелуі, өзінің барлық жеке – дара, типтік қасиеттерін,
эмоционалдық – еріктік, мотивациялық, танымдық аумақтарын жетілдіруі.
Сонымен қатар, білімгерлердің белсенділігінің негізгі ынталандырушы және
адамзат жағы ретінде біз адамның өзі үшін, өз халқы, қоғам және адамзат
үшін өмірлік жауапкершілігінде көрінетін мәдени – адамгершілік қуатты
жетілдіруді қарастырамыз.
Біздің оймызша, өзіндік тану, өзіндік сана, рефлексия және әлеуметтік
талаптарды есепке алу арқылы өзін - өзі дамыту балалардың өзін - өзі
тануының алғы шарты болып табылады. Тұлғаның өзін - өзі танытуының негізгі
құрамдас бөліктерін эксперименттік түрде анықтау мақсатымен біз оның
негізгі аумағын және олардың параметрлерін бөліп қарастырамыз:
1) тұлғаның мотивациялық аумағы: мінез – құлықтың және іс - әрекеттің
мотивтері, әлеуметтік қажеттіліктер;
2) белсенділік аумағы: интерналдылық, инициатитілік, өзіне - өзі
сенімділік, өзін - өзі таныту;
3) тұлғаның құндылықтың – мағыналық аумағы: құндылықтық бағдарлар, өмірдің
мағынасы мен мақсаттары;
4) тұлғаның этникалық өзіндік санасының аумағы – этникалық жаңсақ
нанымдардың негізінде қалыптасатын этномәдени сәйкестілік.
Балалардың өзін-өзі танытатын негізгі қасиеттерінің бірі –
белсенділік. Оны біз А.А.Бодалевтың көзқарасы бойынша қарастырамыз. Оның
пікірі бойынша, белсенділік – бұл тұлғаның қажеттіліктерді, қабілеттерді,
өмірге қатынастарды және қоғамның тұлғаға қоятын талаптарын интеграциялау
негізінде тұлғаға ғана тән, өмірді ұйымдастыру, реттеу және өзіндік реттелу
тәсілі [6].
С.М.Жақыпов жеке мағыналық құрылымдарды емес, ал тұлғаның танымдық іс
- әрекетінде көрінетін ішкі психикалық құрылымдардың тұтас жүйесін
қарастырды. Ғалым мотивацияның іс - әрекетке байланыстылығын іс -
әрекеттегі мотивтердің, мағына және мақсаттың пайда болуымен түсіндіреді.
Балалардың тұлғалық мағыналық деңгейлерінің иерархиялық түзу моделін
біз Б.С.Братусьта кездестіреміз. Ол тұлғаның мағыналық аумағында бірқатар
өзіндік ерекшеліктері бар деңгейлерді бөліп қарастырды. Төменгі, нөлдік
деңгей – прагматикалық жәйттық мағыналар.Бірінші деңгей - өз қамын,
пайдасын, беделділігін ойлаумен анықталатын, эгоцентрлік деңгей. Екінші
деңгей – топқа бағытталған деңгей, онда ақиқатқа мағыналық қатынас
референтті кіші топпен, адамның жақын ортасымен анықталады. Үшінші деңгей –
проәлеуметтік деңгей, ол қоғамдық және жалпыадамзаттық, яғни
адамгершіліктік бағдарлардан тұрады.
Біз бұл жерде А.В.Петровскийдің дамудағы тұлға теориясында сипатталған
тұлғаның әлеуметтік ортада дамып қалыптасуының үш фазалы даму идеясына
сүйенеміз. Сондай – ақ тұлғаның этномәдени ортада өзін - өзі таныту
сәттілігінің негізгі индикаторы ретінде С.М.Жақыповтың идеясы негізінде
этникалық жаңсақ нанымдарды қарастырамыз.
Қорыта айтқанда, мектепке дейінгі баланың өзін - өзі танытуы
жекедаралық та, әлеуметтік те факторламен анықталады. Бір жағынан, олар
тұлғаның әлеуметтенуі барысында жекедаралық қасиеттерімен байланысты
болады. Осыдан, әрбір адам өзінің қайталанбас ерекшілігінде, жеке дара
тәсілінде өзін - өзі жүзеге асырып, өзін - өзі танытады. Екінші жағынан,
бала өзінің микро және макро ортасына тәуелді өзін - өзі танытады. Отандық
психологтар, өзін-өзі жүзеге асыруды индивидтің өзімен саналы және арнайы
түрде ұйымдастырылатын, адамгершіліктік түрде реттелетін өзінің әлеуметтік
– психологиялық қасиеттері мен күйлерін түрлендіруі (жетілдіруі, дамытуы)
ретінде анықтайды.
Сонымен, бала тұлғасының қалыптасуы оның өзін - өзі танытуына қолайлы
жағдайлар тудырып, өзін - өзі жетілдіруге елеулі ықпал етеді.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тануында ойын әрекетінің
алатын орны
Қазіргі заманғы адам әр түрлі іс-әрекеттермен шұғылданады. Іс-
әрекеттің барлық түрін классификациялау мүмкін емес, өйткені адам іс-
әрекетінің барлық түрін сипаттау үшін адам қажеттіліктерінің барлығын атап
өту керек, ал адам қажеттіліктерінің саны өте үлкен. Мұның себебі адамның
индивидуалдық ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Іс-әрекеттің негізгі түрлерін
жалпылап айыруға болады. Олар барлық адамға тән жалпы қажеттіліктерге
сәйкес келеді. Ол адамның индивидуалды ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Іс-
әркеттің түрлеріне: ойын, оқу және еңбек жатады [7].
Ойын – адам іс-әрекетінің ерекше түрі. Ойынның нәтижесінде материалдық
немесе идеалдық өнім шығару көзделмейді. Көбінесе, ойын-сауық
бәсеңдік,демалу мақсатын көздейді. Ойынның бірнеше түрлері бар:
индивидуалды, топтық, заттық, сюжеттік, рөлдік және ережесі бар ойындар.
- Индивидуалды ойын, тек бір адамның қаты-суымен жүретін адам іс-
әрекетінің түрі.
- Топтық ойын бірнеше индивидтың қатысуымен жүреді.
- Заттық ойын заттардың қаты-суымен байланысты болады.
- Сюжеттік ойын белгілі сценарий бойынша жүреді.
- Рөлдік ойындар белгілі рөлмен шектелген әрекет-терге негізделеді.
- Ережесі бар ойындар ойынға қатысушылар белгілі ережелер жүйесімен
реттеледі.
Сонымен қатар ойынның араласқан түрлері де болады: заттық-рөлдік,
сюжеттік-рөлдік, ережесі бар сюжеттік ойындар, т.б. Ойын барысында пайда
болатын қарым-қатынас әдетте жасанды сипатта болады. Жасанды дегеніміз
айналадағылар оны шынайы қабылдамайды және адам туралы қорытынды жасауға
негіз бола алмайды. Ойындық жүріс-тұрыс пен ойындық қарым-қатынас
адамдардың шынайы қарым-қатынасына әсерін тигізбейді. Дегенмен, ойынның
адам өмірінде маңызы зор. Балалар үшін ойын даму сипатымен ерекшеленеді.
Үлкен адамдарда ойын жетекші іс-әрекет болып табылмайды, тек қарым-қатынас
пен бәсеңдік қызметін атқарады [7].
Жаңа ортаға, оқу үрдісіне өту үйреншікті өмір сүру әдістерін өзгертуді
қажет етеді. Ал, Ю.К.Бабанский ойынды бастауыш сынып оқушыларының барлық
әрекеттерін ынталандырудың түрлері мен әдіс түрлерінде ұсынады [8].
Іс-әрекеттің тағы бір түрі – оқу. Оқу адамның білім, икем мен дағды алу
мақсатын көздейтін іс-әрекеттің түрі болып саналады. Оқу ұйымдастырылған
түрде және арнайы мекемелерде іске асуы мүмкін. Ол ұйымдастырылмаған да
болуы мүмкін. Үлкен адамдарда оқу өзін-өзі жетілдіру сипатында болуы
ықтимал. Оқу әрекетінің ерекшелігі – оқу тікелей индивидтің психологиялық
дамуының қызметін атқарады.
Адам іс-әрекетінің жүйесінде ерекше орын алатыны – бұл еңбек.
Еңбектің арқасында адам қазіргі заманғы қоғамды, материалдық және рухани
мәдениетті құрды, өмір жағдайын жақсартты. Осымен өзіне шексіз дамуға мол
мүмкіндіктерді ашты. Еңбек құралдарын жасау және оларды жетілдіру ең әуелі
еңбекпен байланысты. Олар өз алдына еңбек өнімділігінің, ғылымның дамуының,
өндірістік өнімнің, техникалық пен көркем шығармашылықтың артуының факторы
болды.
20-жылдарда, оқу мен тәрбиеге байланысты жұмыстарды үйлестіруде
іздестіру барысында С.Т.Шацкий қазірге дейін маңызын жоймаған мынадай пікір
айтқан еді: "Біздің қолымызда күш пен қаржы болғандықтан, біз тек қана
арнаулы мектеп ғимараттарындағы емес, одан тыс жерлердегі педогогикалық
үдістерді зерттеуіміз керек" [9, 10].
Адам психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, сананың
күрделене түсуіне ықпал жасайды. Мұны С.М.Жақыповтың пікірінше бірлескен
іс-әрекет-жалпы мақсаттың болуы, ал жалпы мақсат –бірлескен іс-әрекеттің
жүйе құраушы факторы. Өзінің құрылым жасаушы функцияларының арқасында
қарым-қатынас жүйе құраушы факторы бола алатындығын көрсетеді. Бұл
балалардың ойыны бірлескен іс–әрекет жемісі болып табылады [10].
Балалардың қызығушылығын арттыру мақсатында тақырыпқа сай әртүрлі
жағдайда көрнекіліктерді пайдаланып, сабақты ойын түрінде ұйымдастыруға
болады.
Ойын әрекеті - оқытуда заттар мен құбылыстардың өзіне тән жаратылыс
бітімін, сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы көзбен көріп, қолмен ұстап,
құлақпен естіп қабылдауға баулитын дидактикалық үрдіс. Ойын мұғалімнің
шығармашылық ізденісі мен әдістеме жаңалықтарына сергек қарап, сабақ
барысында шебер пайдалана білуді талап етеді.
Ойын - балалардың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар
заттардың пішіні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды, түрлі рольдерде өздері
ойнайды, өзін-өзі тануды дамытады.
Оқыту процесінде сөз бен іс, теория мен практика өзара байланысты
болады. Әртүрлі ойында көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ әрі
түсінікті, әрі қызықты болып өтеді. Сонымен, ойынның оқыту материалдарын,
әсіресе, теориялық ережелерді терең оқуда, берік есте сақтауда, тұлғалық
ерекшеліктерді дамытуда алатын орны ерекше.
Бала мектепке барғанша тек ойынмен айналысып жүреді. Енді оқу оның
күнделікті қызметіне айналса да, бала ойнауын бірден тоқтатпайды. Бала әлі
де бұрынғысындай ойнағысы келеді. Бірақ жағдай өзгерілгендіктен оның осыған
бұрынғысындай көңіл бөлуге мұршасы жоқ.
Рольдік ойындардың басқа неше түрлі тиісті ережелерге сай келетін
ойындармен бала бірте-бірте айналыса бастайды. Мысалы, шахмат не футбол
ойнау. Егер шахмат баланың ойын дамытуға әсерін тигізетін болса, футбол
баланың дене мүшелерінің (қолының, аяғының) ептілігін дамытады. Ойын ойнау,
егер қозғалу ойынның түріне жатса, соның өзі рольдік ойынның түріне де
қатысы бар. Мысалы, қақпашы ролін бала атқарып допты торға тигізбеуге
әрекет жасағанда,ол рольдік қызметті атқарып отыр.
Біздің, әсіресе ұлттық ойындардың тәрбиелік мүмкіндіктері мол екеніне
көзіміз жетті. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне тоқығанын кейінгі ұрпаққа
мирас етіп кеткен. Солардың бірі - ұлт ойындары. Ойын баланың көңілін
өсіріп, ойын сергітіп қана қоймай, оның өзіндік таным-түсінігін де
арттырады. Ойнай білген бала сол халықтың мінез құлқынан, ой санасынан,
тұрмыс-салтынан хабар алады [11, 12].
Ұлт ойындары - халық педагогикасының негізгі бір саласы ретінде
балаларға жан-жақты білім беруде, олардың өмір тәжірибелерін кеңейтуде,
дүниені танып білу қабілеттерін жетілдіруде аса қажетті тәрбие құралдарының
бірі. Ұлт ойындарын отбасы тәрбиесінен бастап, балабақша өмірінде, пәндерді
оқыту барысында, үзілісте, бос уақыттарда өткізілетін ертеңгіліктер мен
кештерде дидактикалық, қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Ойын - балалар үшін оқу да, еңбек те.
Ойын - айналадағы дүниені танудың тәсілі. Ойын балаларға өмірде
кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық
қабілетін қалыптастырады.
Демек, жоғарыдаға пікірлерге сүйенсек, балалардың оқуға, білімге деген
ынтасы мен мүмкіндіктерін толық пайдалану, оларды оқу үрдісінде үздіксіз
дамытып отыру және сабақ барысында алған білімдерін практикада қолдану
дағдыларын қалыптастыру үшін ойын түрлерін қолданудың, пайдаланудың орны
бөлек.
Мектепке дейінгі шақта қимыл-қозғалыс ойындары ерекше орын алады.
Сабақ барысында ойын түрлерін дидактикалық материал ретінде пайдаланудың
маңызы зор. Ойын арқылы баланың бойына адамгершілік қасиеттерімен қатар
білімге, өнерге құштарлығы қалыптасады.
Оқу іс-әрекетінің белгілі бір құрылымы болады. Оның құрамдас
бөліктері мыналар:
1) Оқу ситуациялары (немесе міндеттері);
2) Оқу әрекеті;
3) Бақылау;
4) Бағалау.
Ойын - айналадағы дүниені танудың тәсілі. Ойын балаларға өмірде
кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық
қабілетін қалыптастырады дегенді айтады [13].
Мектепке дейінгі балалардың оқу материалын көрнекі ұғымға тексті тура,
сөзбе-сөз ұстауға сүйеніп игеруге тырысатын жағдайларын жиі байқауға
болады. Алғаш бұл қажетті оқу әрекеттерін толық орындаудан гөрі оңай да
тезірек болады. Бірақ тәрбиеші оқу ісінің өз шегінен шығып кететін стихиялы
талпынысты тоқтатуға және ерекше оқу ситуациялары ішінде балаларды
материалды шын мәнінде игеруге бастайтын іс-әрекеттерді жүйелі
қалыптастыруға міндетті. Басында бұл оқуды баяулатады. Бірақ жақсы
игерілген оқу әрекеттері негізінде ғана оқушылар алдағы уақытта әр түрлі
пәндердің көлемі жағынан айтарлықтай материалдарын дәл және толық жаңғырта
алады. Жекелеген ұғымдарды және есептерді шешу тәсілдерін меңгерудегі
бірқатар елеулі кемшіліктер бұл ұғымдарды және есептерді шешу тәсілдерін
қалыптастыруда балаларға барлық қажетті оқу амалдары үйретілмегендігімен
байланысты екендігін зерттеу көрсетіп отыр. Бақылау түрлері сан алуан [14].
Оның екі формасы ерекше маңызды:
1) шын мәнінде орындалған іс-әрекеттердің дайын нәтижелерін талдау
негізінде жасалатын бақылау,
2) ойлау бойынша орындалған әрекеттердің көзделген нәтижелері
негізінде болатын бақылау.
Бақылаудың қажеттігін және оның іске асу тәсілдерін алғаш мұғалім
көрсетеді. Мысалы, мектепке дейінгі бала қандайда бір әріпті жазды делік.
Тәрбиеші оны элементтерге бөлшектеп, балаға олардың кейбіреулерінің үлгіден
алшақтап кеткенін көрсетеді ("Мына бөлігі дұрыс дөңгеленбеген"), алшақтықты
оқу әрекеттерінің кемшіліктерімен салыстырады (Мына жерде сен сызықтан бос
жер қалдырмадың, мұнда бұрылыс нүктесін тастап кеттің"). Осыған ұқсас жұмыс
басқа сабақтарда да әрдайым өткізіледі.
Ойын бала өміріндегі маңыздылығын белгілі психолог Д.Б. Элькониннің
сөзімен айтсақ : Ойын – ол адамдардың арасындағы әлеуметтік ара –қатынас,
практикалық білімдерін және қызметі.
Оқу үрдісінде ойындарды қолданудың жағымды жақтарына мыналарды
жатқызуға болады:
- ойындар жалпылама оқытуға қарағанда, өз тәжірибесімен оқытуға мүмкіндік
береді ;
- ойындар ойын басшысының тәжірибесіне немесе дағдысына тәуелсіз;
- ойындар эмоцияны басқаруға жаттықтырады, мәселені шешу қабілеттілігін
және қажетті әлеуметтік мінез – құлықтың түрін таңдауға үрдістер мен
құбылыстардың деректерін түсінуге, шешім қабылдауға, топты басқаруға
үйретеді;
- ойындар жеке мәселелерді оқуда және шешуде қабілетті әрі қарай арттырады,
ойынға қатысушылар оқытушының ролін ойнап бірін–бірі белгілі бір деңгейде
оқытады, бірақ әрқайсысы бір ойында өзінің қабілеттілігі мен қажеттілігіне
қарамай көп нәрсеге үйренеді.
Ғылыми педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде көптеген нақтылы
ойындар Ойындарды өңдеу деген жалпы терминмен белгіленген. Осы мәселенің
өзіндік үлкен маңызы бар, себебі, тарихта логиканы дамыту іскерлік
ойындарды қоғамдық ғылымдарда кең қолданудың артықшылығы мен кемшілігін
көрсетуге мүмкіндік береді.
Ойын оқыту үрдісінде оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес
дидактикалық категория бола алады. Сонымен бірге ойын оқытушылар мен
студенттердің, мұғалімдер мен оқушылардың, мектеп жасына дейінгі балалар
мен тәрбиешілердің бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы
ретінде де қолдануға болады. Балалар ойыны да, үлкендер ойыны да мәнді
тұлғаның мәнді әрекеті ретінде қарастырылады. Адам өзінің және басқалардың
ойынының нәтижесін бақылай, талдай, қорытындылай отырып, оның өзінің жақсы
да жаман да істеріне ұтымды қолдануға пайдаланады.
1.3 Өзіндік танымның қалыптасуында өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды шарттары
Өзін-өзі тәрбиелеу бала дамуының және іс-әрекетінің әртүрлі аумағын
қамтиды. Өзін-өзі реттеу-ол барлық тірі жандарға тән қасиет. Ол тіршілік
әрекетінің қажетті процесі, өзін-өзі реттеу организмнің әрекетін және жеке
дамуын қамтамасыз ететін, сыртқы жағдайларға бейімдейтін процесс. Өзін-өзі
реттеу негізінде организммен орта арасында зат алмасу болады. Өзін-өзі
реттеу түрлі деңгейде және көп тәсілдермен іске асуы мүмкін. Төменгі
сатыдағы организімдерде физика –химиялық өзін-өзі реттеу орын алады.
Нерв жүйесінің пайда болуына нервтік өзін-өзі реттеу қосылады. Жоғарғы
сатыдағы жануарларда, әсіресе адамды химиялық (эндокриндік) және төменгі
нервтік реттеуге психонервтік реттеу жоғарғы нервтік іс-әрекеті ретінде
қосылады [18].
Адамның психонервтік өзін-өзі реттеуі сапалылығымен ерекшеленеді.
Психикалық өзін-өзі реттеу негізі адамның жоғары атқаруларының, оның
табиғатпен және әлеуметтік ортамен байланыстарына, оның іс-әрекетіне,
ұжымдағы қылығына қатысты болады.
Адамда өзін-өзі тәрбиелеу және өзін-өзі реттеу үрдістері сәйкес келеді
деуге бола ма? Мүлдем олай емес. Өйткені адам ұрығында да өзін- өзі реттеу
орын алады (әрине, психикалық емес). Тек өмірінің бірінші жылдарында сәбиде
психикалық өзін-өзі реттеудің бірінші белгілері көріне бастайды. Көргені,
естігені, бейне түрінде бекітіледі, көз, бас, қол барлық дене мүшелерін
іздеу қозғалыстары белгілене бастайды.
Бұл еріксіз импульсивті өзін-өзі реттеу стадиясы. Бұл жерде өзін-өзі
тәрбиелеудің қалыптасуының белгілері жоқ. Баланың өсуімен және дамуымен
шешуші ролді сөз сигналдық жүйе ретінде атқарады, яғни болмыс туралы
қорытындалған білімдердің сақтаушысы. Сөз адамның жоғары функцияларын
реттейді. Сонымен қатар сөз бір жағдайлар кезінде заттың тітіркендірушісі
сияқты, организмде өзгерістер тудырады. Бұл еріктік өзін-өзі дамуының
стадиясы, дәл осы кезде өзін-өзі тәрбиелеу пайда болады.
Өзін-өзі тәрбиелеу міндетті түрде өзін білуде, өткенді талдауда
өзіндегі жағымды және жағымсызды бағалау, сонымен қатар өзінің болашақ
қылығын жобалау, жобаны шындық психикалық құрылымға айналдыру мақсатымен
өзімен жұмыс істеуді жоспарлауды талап етеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу-тар мағынада, жеке адамның өз кемшіліктерін жою
мақсатында өзімен жасайтын саналы, жүйелі жұмыс және жеке басының даму
жоспарына және қоғамдық талаптарға жауап беретін жағымды қасиеттерді
қалыптастыру.
Өзін-өзі тәрбиелеу құбылыс ретінде үнемі философтарды, психологтарды,
физиологтарды және педагогтарды қызықтырған және қызықтырады. Философтар
негізінен қоғамның және жеке адамның дамуындағы өзін-өзі тәрбиелеудің орны
туралы сұрақты қарастырады. Психологтарды өзін-өзі тәрбиелеудің табиғаты,
қайнар көзі (пайда болу) және процестері қызықтырады. Педагогтар тәрбиелеу
және өзін-өзі тәрбиелеудің өзара байланысын, өзін-өзі тәрбиелеудің өсіп
келе жатқан ұрпақты қалыптастыратын жалпы факторлар жүйесіндегі рөлін
анықтайды [19].
Сондықтан өзін-өзі тәрбиелеуді жеке адамның қоғамдық талаптағы және
жеке даму бағдарламасына жауап беретін, қасиеттердің қалыптасуына
бағытталған саналы, өзімен жасалатын жоспарланған жұмыс ретінде сипаттауға
болады.
Өзін-өзі тәрбиелеудегі қажеттілік сыртқы жағдайлармен және
тәрбиелеумен анықталған детерминделіген. Ол дамып келе жатқан жеке адамның
табиғи қажеттілігі ретінде пайда болады және одан әрі қарай өздігінен
дамуға стимул болады. Өзін-өзі тәрбиелеу динамикалық процесс. Көп
зерттеулер бойынша оқушының дамуымен өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаты мен
тәсілдері өзгереді. Мақсаттары шындыққа сәйкес және жеке басының негізгі
өмірлік бағытымен байланысты болады. Сондай-ақ өзін-өзі тәрбиелеудің
тәсілдері де дұрысталады.
Өзін-өзі тәрбиелеу жоғарыда айтылғандай тек жеке бастың ғана
емес қоғамдық мәнді іс-әрекет. Сондықтан бұл іс-әрекеттің мотивтері
қоғамдық сияқты жеке талаптар болу мүмкін. А.Я.Арет, А.Г.Ковалевтің,
Л.С.Сапожникованың және басқалардың зерттеулерінің көрсетуі бойынша
оқушының өзін-өзі тәрбиелеуінің негізгі мотивтері мыналар болады:
1.Қоғамдық моральдық талаптар
2.Ұжымдық сый мен қадірге ие болуға талаптану
3.Жарыс
4.Сын және өзін-өзі сынау
5.Үлгі
6.Материалдық қызығушылық
Өзін-өзі тәрбиелеу мотиві ретінде сын немесе өзін-өзі сынауды алуға
болады. Ата-анасы, мұғалімдер, жолдастары жағынан сын, оқушыға өзіне және
ұжымға кедергі жасайтын өзінің қылығындағы және іс-әрекеттегі
кемшіліктерін түсінуге көмектеседі.
Жоғарыда көрсетілген мотивтер үлкендерге, балаларға орта және жоғарғы
сынып оқушыларына да тән. Бірақ талаптану күшін түсіну және мотивтерінің
жалпы деңгейін түсіну дәрежесі жасына және оқушылардың жекелік
ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі болады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің бір мотиві ретінде жасөспірім ата- аналарының,
мұғалімдерінің олардың қылықтарына және іс-әрекеттеріне қойылатын әділ
талаптарды түсіну болып табылады [13].
Ұл балалар үшін көбінесе, өзін-өзі тәрбиелеудің мотиві күшті болуға
ұмтылу болып табылады (мүмкін олардың өз құрдастары мойындау үшін).
Басқаларда бұл мотив нақтырақ болады - күшті болуы, спортсмен болу үшін.
Өзін-өзі тәрбиелеуде Л.С Сапожникова айтқандай қажеттілік өте жиі жаңа
тапсырма немесе міндеттер алған кезде болады.
Өзін-өзі тәрбиелеу жеке адамның дамуының заңды құбылысы. Өзін-өзі
дамытуда қоғамдық құрылымға байланысты түрлі бағыт, индивидтік
қалыптасуында үлес салмағы және пайдалы әрекеттік түрлі коэффиценті бар.
Адам қоғам мүшесі болғандықтан, оның тәрбиесіне және өзін-өзі тәрбиелеуіне
көп факторлармен қоса, өмір жағдайлары да әсер етеді.
Зерттеу нәтижелері балалар ең басты ерік кемшіліктерін жоюға және
ерігі күшті адам сапаларын: батылдық, ерлік, төзімділік, табандылықтың
өзінде тәрбиелеуге ұмтылатындығын көрсетеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу нәтижесінде балалар жинақтырақ жүйелі оқуға және
еңбекке қабілетті болады. Бірақ бұл жаста өзін-өзі тәрбиелеу дұрыс емес
жолмен кетуі мүмкін. Сондықтан бұл жаста өзін-өзі тәрбиелеуде және ата-ана
тарапынан басшылық ерекше маңызды [20].
Өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаттары жас ерекшелікке және дамуға байланысты
өзгереді: олар шынайы, сонымен қатар өмірлік мәнді болады. Балаға ата-
анасының қылықтары мен өмірі, мектептегі сынып ұжымында оқушылардың іс-
әрекеті, жүріс-тұрысы сондай-ақ мұғалім үлгісі шешуші әсер етеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу үшін ең алдымен өзіңді танып, бәрін сынап бағалау
қажет. Өзіне-өзі риза болу, менмендік тұлғаны регресске әкеледі. Сонымен
қатар адам өзіне-өзі сенбеу, наразы болуы да жағымсыз туғызады. Өз күшіне
сенбеу адамды өзіне-өзі риза болу сияқты регреске әкеледі. Өзін-өзі
тәрбиелеу үшін ең жағымды жағдай: адам өз-өзіне, күшіне сеніп, бірақ
кемшіліктері бар екенін біліп, өзінің өмірде жетістікке жетуі үшін көп
нәрсені тәрбиелеуі керек екенін түсінгені.
Өзін-өзі тану бағдарламасының әдістемелік жаңалығы - мектеп жасына
дейінгі балаларды рухани-адамгершілік тұрғысынан дамыту үрдісін өзін-өзі
тану құралдарын пайдалана отырып, интерактивті оқыту әдіс-тәсілдері арқылы
жүзеге асыру.
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде көзделетін мақсат - әрбір баланы өз
бойындағы шығармашылық әлеуетін тани және аша білуге, өзінің эмоционалдық
көніл күйі мен мінез-құлық уәждерін (мотивтерін) ұғына білуге, өз әдет-
қылығы мен тәртібін басқара және бағалай білуге үйренуіне мүмкіндік туғызу.
Ересектер және мектепалды даярлық тобына арналған рухани-адамгершілік
білім беретін Өзін-өзі тану бағдарламасының оқу-әдістемелік кешені (ОӘК)
тәрбиешіге арналған әдістемелік құралдан, хрестоматиядан, дәптерден,
дидактикалық материалдар жинағынан тұрады.
Оқу-әдістемелік кешеннің барлық компоненттері өзара байланысты және
дамыта оқытудың мақсаттарын арнайы ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде және
сабақтан тыс уақытта, балабақшада, үйде іске асыру көзделген (дәптердегі
кейбір тапсырмаларды тәрбиеші нүсқауымен үйде орындауға болады,
хрестоматияны қосымша ата-аналармен бірге оқиды).
Өзін-өзі тану бағдарламасы ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде 10-15
баладан құралған шағын топтарда ұйымдастырылады[25].
Өзін-өзі тану бағдарламасы баланың даму ортасын ұйымдастырумен тығыз
байланысты. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде жүргізілетін арнайы бөлме
кең, жарық, қажетті құрал-жабдықтармен жабдықталған болуы керек. Балалар
өзін емін-еркін, психологиялық тұрғыдан жайлы да жағымды сезіне-тіндей,
көзтартарлықтай көркем безендірілуі тиіс.
Бөлмеде ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің мақсат-мазмұнына,
дәптермен жұмыс істеуге ыңғайлы болатындай үстелдерді алуан түрлі етіп
(шеңбер, қатар, қарама-қарсы және т.с.с.) орналастыру қажет.
Сондай-ақ міндетті түрде музыкалық шығармаларды тыңдау және бейне
көріністерді тамашалау үшін дыбыс бейнежазба қүралдар, дидактикалық
материалдар мен фотосуреттерді іліп көрсету үшін тақта болуы керек. Мұндай
бөлмелер балалардың жақсы жұмыс істеуіне, тамаша әсер алуына ыкпал етеді.
Әрбір ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде төмендегідей негізгі үш мәселе
ескерілуге тиіс:
- ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің тақырыбын балалардың түсінуіне және
оған өзіндік көзқарасын жағымды эмоциясымен байқатуына кол жеткізу,
- адамгершілік ережелер мен құндылықтар жөніндегі ұғымдарды балалармен
бірге нақтылай отырып бекіту;
- бала бойында тек жақсылық жасауға деген ниет, ынта-ықылас туғызу, өзі
өмір сүретін ортада жағымды эмоциялық ахуал қалыптастыру.
1) Мақсатқа жету жолында сыртқы және ішкі қиыншылықтар мен кедергілерді
жеңуге қажеттілік.
2) Сыртқы ықпалдардан және ішкі құштарлықтан болатын әрекеттер мен
істерді тежеуге қабілеттілік.
Бұл екі қызмет өзін ұстай білуде көрінеді. Өзін-өзі тәрбиелеудің
негізі-тәрбиелеу болып табылады. Кең мағынадағы тәрбиелеу сөзіне оқыту да
енеді, тұлғаның қалыптасуында жетекші роль атқарады. Сонымен бірге
В.И.Селивановтың айтуынша, өзін-өзі тәрбиелеу дұрыс ұйымдастырылған
тәрбиелеу жұмысының тікелей нәтижесі болып табылады.
Өзін-өзі тәрбиелеу баланың дамуы барысында қалыптасады. Даму –
индивидтің тұқым қуалау арқылы берілетін және өмір барысында қалыптасатын
қасиеттерінің сандық және сапалық өзгерістерге ұшырау процесі. Даму өсу
процесінен организмнің физиологиялық жетістіктерінен және жеке адамның
рухани дамып, әлеуметтік жан ретінде қалыптасуынан тұрады.
Қалыптасу деп жеке адамның ішкі және сыртқы жағдайларының ықпалымен
тәрбие, оқыту, әлеуметтік және табиғи ортаның әсерінен, жеке басының
белсенділігі нәтижесінде даму процесі негізінде пайда болатын қасиеттер мен
сапаларды айтады.
Жеке адамның дамуы – бұл ең алдымен оның рухани өсу, жетілу процесі, іс-
әрекетте өзін қоршаған өмір шындығын бейнелеуі, қоғамдық орта мен табиғи
құбылыстарға, адамға қарым-қатынасы таным-білім процесінде болатын сапалық
өзгерістер процесі.
Жеке адамның дамуы – бұл ішкі және сыртқы, басқарылатын,
басқарылмайтын факторлардың ықпалымен жеке адамның қалыптасып жетілу
процесі. Жеке адамды жан-жақты дамыту – тәрбиенің жалпы мақсаты – жеке
адамның барлық күш-қуатын, қабілетін дамыту, дене және интеллектуалды
жағынан жетілдіру, жоғары адамгершілік, эстетикалық ұғымдарын және жоғары
адамгершілік, эстетикалық ұғымдарын және сезімдерін жан-жақты, ақылға
сыйымды қажеттілікке дамыту.
Алғашқы білім беру сатыларында пайда болған жалпы қабілеттер бірте-
бірте белгілі бір бағыттағы, мақсаттағы әрекет үстінде жалпы шығармашылық
қабілеттерге ұштасып, терең де сапалы өзгерістерге ұшырап, шығармашылық күш-
қуатқа тоғысады. Сөйтіп, шығармашылық қабілет адамның рухани қажеттілігін –
таңдап алған әрекет формасынан әлдеқайда кең тарапта қанағаттандыратын
болады.
Американдық психолог П.Торранс, канадалық психолог Г.Селье қабілетті
шығармашылық және интеллектуалдық деп екіге бөледі. Олар осы екі қабілеттің
негізі – танымдық қажеттілік екенін де нақты тұжырымдайды. Олардың
пікірінше, танымдық іс-әрекетке деген қажеттілік – бұл ақыл-ой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz