«Саяси психология» пәні бойынша студенттерге арналған лекция жинағы
1. Лекция. Саяси психология ғылым ретінде
2. Лекция. Саяси психология және саясаттану психологиясы
3.Лекция. Саяси психология пәнінің объектісі, міндеттері мен принциптері
4.Лекция. Саяси психология ғылымы және оның әдіснамалық негіздері.
5.Лекция. Саяси психология тарихының негізгі кезеңдері
6.Лекция. ХIХ мен ХХ ғасырдың саяси психологиясы.
7.Лекция. Тұлғаның саяси психологиясы
8.Лекция. Саяси процестердегі психологиялық феномендер
9.Лекция. Диктатура ұғымы, биліктің психологиялық детерминанттары
10.Лекция. Еркіндік психологиясының негізгі заңдылықтары
11.Лекция.Саяси психологиядағы қақтығыстар және бұқара психологиясы
12.Лекция. Көшбасшылықтың саяси психологиясы
13.Лекция. Қазіргі концепциялар: жалпы типологиялар және көшбасшылықтың түрлері
14.Лекция. Саяси.психологиялық типологиялар
15.Лекция. Көшбасшылық феноменіне қазіргі көзқарастар
2. Лекция. Саяси психология және саясаттану психологиясы
3.Лекция. Саяси психология пәнінің объектісі, міндеттері мен принциптері
4.Лекция. Саяси психология ғылымы және оның әдіснамалық негіздері.
5.Лекция. Саяси психология тарихының негізгі кезеңдері
6.Лекция. ХIХ мен ХХ ғасырдың саяси психологиясы.
7.Лекция. Тұлғаның саяси психологиясы
8.Лекция. Саяси процестердегі психологиялық феномендер
9.Лекция. Диктатура ұғымы, биліктің психологиялық детерминанттары
10.Лекция. Еркіндік психологиясының негізгі заңдылықтары
11.Лекция.Саяси психологиядағы қақтығыстар және бұқара психологиясы
12.Лекция. Көшбасшылықтың саяси психологиясы
13.Лекция. Қазіргі концепциялар: жалпы типологиялар және көшбасшылықтың түрлері
14.Лекция. Саяси.психологиялық типологиялар
15.Лекция. Көшбасшылық феноменіне қазіргі көзқарастар
Саяси сана-сезім – бұл қазіргі саяси психологияның ұғымдық координаттар жүйесіне кіретін және субъектінің өзі кіретін, сонымен қатар оның саясатпен байланысты әрекеттері және жағдайлары, олардың шындықпен байланысты субъектінің қабылдау нәтижелері көрсететін қазіргі саяси психология ортаңғы категорияларының бірі.
Құрамдық тұрғыда зерттеушілердің көбі саяси сананы көп деңгейдегі ішкі қайшылықты, «соғысып» байқалатын, біртексіз, көпшамалы құрылым ретіндегі қарастырады, жалпылаған түрде субъектінің саясатпен және оған рационалды көзқарасымен (саясаттағы ұжымдық санасыздыққа қайшылыққа дейін) танысу деңгейін көрсетеді.
Гносеологиялық тұрғыда саяси сана басқа негіз құрайтын саяси – психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты, жекеленген, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты-генетикалық тұрғыда, саяси сана, оның туынды, жоғары деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған формалаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана,саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекететің субъективтік механизмдерінің рационалды негізі ретінде болады. Ол саяси жүйемен байланысты - психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты. Жекелегенде, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты – генетикалық тұрғыда, саяси сана оның туынды, жоғарғы деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған формаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекеттің субъективтік механиздердің рационалды негізгі ретінде болады.Ол саяси жүйемен байланысты – саяси сана өзімен оның субъективті фундаментің – «адамның негізін» көрсетеді және т.б.
Саяси сананың категориясы оған салынатын құрамның кеңдігіне, түсіндірмелі күштің кеңдігіне байланысты қолайлы болды, және өздік түйіндік ұғым түрлі ғылыми пәндердің бұған дейін көзқарастарымен шығарған. Мұндай синтетикалық қасиет сана ұғымына жаңа көбіне синтетикалық, тегі бойынша саяси-психикалық ғылымның негізін салушылардың бірі болды.
Саяси әлеуметтану саяси санада бірнеше кішкене басқа, алдымен идеологиялық және жалпылық деңгейлерді бөледі және оны алдымен саяси санадан тыс құрылған бір жағынан, шарттарымен стеориптер қосындасы екінші жағынан, жеке адам немесе топпен оған маңызды қате әсер ететін ерекше факторлар ретінде саяси сананың идеологиялық компоненттерін бөліп әлеуметтік саяси шындықтың өздік анализі нәтижесінде алынған болып, қосындысын қарастырып, консервативті, либералды, революциялық, тоталитарлық, авторитарды, демократиялық және басқада саяси сананың нақты түрлерінің сипаттамаларын ашуда назар аударды.
Саяси санамен сана-сезімнен басқа саясатта біз әдетте иррационалды немесе мағынасыз үлкен рөл ойнайды. Оны «ұжымдық санасыздық» ұғымы мысалында қарастырайық.
Кең мағынада бұл саяси әрекеттің индивидуалдық субъектісінің «санасында көрсетілмаген операциялар және жағдайлар, психикалық үрдістердің қосындысы (немесе жеткіліксіз сана дәрежесімен көрсетілген), бірақ бұл белсенде кей жағдайларда адамдардың құрамсыз конгломератарының әрекетіне анық әсер етеді (мысалы, топ) . «Ұжымдық» сын есімі берілген сөз тізбегінде ресей әдебиетте қабылданған ұғыммен сәйкес келмейді және бұл ұжымның саналы адамдар қоғамы ретінде ұғыммен байланыссыз тіпті бұған қайшы. Ұжымдық санасыздық ұғымы әрекетін спецификалық формасын туғызады, шатаспау үшін әдетте, стихиялық, «ұжымдық» емес (жалпылық) әрекет.
Ұғымның тарихы өте қызық: «Ұжымдық санасыздық» ұғымын З. Фреидтің жолын жалғастырушы, К.Юнгпен жеке санасыздықтан ерекшеленетіні адамзаттың филогенетикалық даму тәжірбиесін ұстаушылары болатын психикакалық құбылыстардың ерекше табың белгілеу үшін енгізеді.
К. Юнг үшін ұжымдық құрамы санасыздықтың басты құрамы болып, архиптер – адамның шын өмірінде нақты құраммен толтырады, яғни әрекеттің түрлі априорлық тізбектер; ерекше текті тұлғаүстілік адамның маңында болып жатқанға әсер ету және қабылдау әдістері (түрлік, топтық); филогенетикалық мағынадағы кейбір «ұжымға» жататын адамдардың әрекетінің ұқсастығын анықтайды (мысалы, бір этносқа).
Саяси психологияда ұжымдық санасыздық анықтамасы XIX ғасырдың аяғында Э.Дюркгейммен «ұжымдық көріністер» ұғымымен толықтырылады, бұл ұғым үйреншікті, автоматталғандық жағдайында әлеуметтік топтармен қоғамдастықтар мүшелерінің тәжірбиесінде құрылған әрекет тәртібі, пікірлер білімнің қосындысы. Осындай көріністер, адамдардың жеке санасын басып, В. М. Бехтерев мазасыздық, жалпы толқулар, топтың жиындағы әрекеті сияқты феномендермен байланысты әлеуметік және саяси психологияның арнайы саласы – «ұжымдық рефлексология» деп туғызуы мүмкін.
Ұжымдық санасыздық шегінде құрамды түрде ұжымдық эмоциялар, сезімдер, көңіл-күйлер, пікірлер, білімдер, бағалар және ойлар бөлінеді. Басты рөлдерге эмоционалдық құрамында рационалды элементтер тек көбінесе иррационалды сәттерге көмекші рөл, бағынышты рөл ойнайтын, дәстүрлі көзқарастар мен сенімдер, көптен қалыптасқан стереотиптер түрінде өмір сүреді.
Құрамдық тұрғыда зерттеушілердің көбі саяси сананы көп деңгейдегі ішкі қайшылықты, «соғысып» байқалатын, біртексіз, көпшамалы құрылым ретіндегі қарастырады, жалпылаған түрде субъектінің саясатпен және оған рационалды көзқарасымен (саясаттағы ұжымдық санасыздыққа қайшылыққа дейін) танысу деңгейін көрсетеді.
Гносеологиялық тұрғыда саяси сана басқа негіз құрайтын саяси – психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты, жекеленген, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты-генетикалық тұрғыда, саяси сана, оның туынды, жоғары деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған формалаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана,саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекететің субъективтік механизмдерінің рационалды негізі ретінде болады. Ол саяси жүйемен байланысты - психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты. Жекелегенде, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты – генетикалық тұрғыда, саяси сана оның туынды, жоғарғы деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған формаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекеттің субъективтік механиздердің рационалды негізгі ретінде болады.Ол саяси жүйемен байланысты – саяси сана өзімен оның субъективті фундаментің – «адамның негізін» көрсетеді және т.б.
Саяси сананың категориясы оған салынатын құрамның кеңдігіне, түсіндірмелі күштің кеңдігіне байланысты қолайлы болды, және өздік түйіндік ұғым түрлі ғылыми пәндердің бұған дейін көзқарастарымен шығарған. Мұндай синтетикалық қасиет сана ұғымына жаңа көбіне синтетикалық, тегі бойынша саяси-психикалық ғылымның негізін салушылардың бірі болды.
Саяси әлеуметтану саяси санада бірнеше кішкене басқа, алдымен идеологиялық және жалпылық деңгейлерді бөледі және оны алдымен саяси санадан тыс құрылған бір жағынан, шарттарымен стеориптер қосындасы екінші жағынан, жеке адам немесе топпен оған маңызды қате әсер ететін ерекше факторлар ретінде саяси сананың идеологиялық компоненттерін бөліп әлеуметтік саяси шындықтың өздік анализі нәтижесінде алынған болып, қосындысын қарастырып, консервативті, либералды, революциялық, тоталитарлық, авторитарды, демократиялық және басқада саяси сананың нақты түрлерінің сипаттамаларын ашуда назар аударды.
Саяси санамен сана-сезімнен басқа саясатта біз әдетте иррационалды немесе мағынасыз үлкен рөл ойнайды. Оны «ұжымдық санасыздық» ұғымы мысалында қарастырайық.
Кең мағынада бұл саяси әрекеттің индивидуалдық субъектісінің «санасында көрсетілмаген операциялар және жағдайлар, психикалық үрдістердің қосындысы (немесе жеткіліксіз сана дәрежесімен көрсетілген), бірақ бұл белсенде кей жағдайларда адамдардың құрамсыз конгломератарының әрекетіне анық әсер етеді (мысалы, топ) . «Ұжымдық» сын есімі берілген сөз тізбегінде ресей әдебиетте қабылданған ұғыммен сәйкес келмейді және бұл ұжымның саналы адамдар қоғамы ретінде ұғыммен байланыссыз тіпті бұған қайшы. Ұжымдық санасыздық ұғымы әрекетін спецификалық формасын туғызады, шатаспау үшін әдетте, стихиялық, «ұжымдық» емес (жалпылық) әрекет.
Ұғымның тарихы өте қызық: «Ұжымдық санасыздық» ұғымын З. Фреидтің жолын жалғастырушы, К.Юнгпен жеке санасыздықтан ерекшеленетіні адамзаттың филогенетикалық даму тәжірбиесін ұстаушылары болатын психикакалық құбылыстардың ерекше табың белгілеу үшін енгізеді.
К. Юнг үшін ұжымдық құрамы санасыздықтың басты құрамы болып, архиптер – адамның шын өмірінде нақты құраммен толтырады, яғни әрекеттің түрлі априорлық тізбектер; ерекше текті тұлғаүстілік адамның маңында болып жатқанға әсер ету және қабылдау әдістері (түрлік, топтық); филогенетикалық мағынадағы кейбір «ұжымға» жататын адамдардың әрекетінің ұқсастығын анықтайды (мысалы, бір этносқа).
Саяси психологияда ұжымдық санасыздық анықтамасы XIX ғасырдың аяғында Э.Дюркгейммен «ұжымдық көріністер» ұғымымен толықтырылады, бұл ұғым үйреншікті, автоматталғандық жағдайында әлеуметтік топтармен қоғамдастықтар мүшелерінің тәжірбиесінде құрылған әрекет тәртібі, пікірлер білімнің қосындысы. Осындай көріністер, адамдардың жеке санасын басып, В. М. Бехтерев мазасыздық, жалпы толқулар, топтың жиындағы әрекеті сияқты феномендермен байланысты әлеуметік және саяси психологияның арнайы саласы – «ұжымдық рефлексология» деп туғызуы мүмкін.
Ұжымдық санасыздық шегінде құрамды түрде ұжымдық эмоциялар, сезімдер, көңіл-күйлер, пікірлер, білімдер, бағалар және ойлар бөлінеді. Басты рөлдерге эмоционалдық құрамында рационалды элементтер тек көбінесе иррационалды сәттерге көмекші рөл, бағынышты рөл ойнайтын, дәстүрлі көзқарастар мен сенімдер, көптен қалыптасқан стереотиптер түрінде өмір сүреді.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х. ДУЛАТИ атындағы ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі: пс.ғ.к.,
доцент м.а.
__________ Турдалиева Ш.Т.
қолы аты-жөні
_____ ____________2014 г.
САЯСИ ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ БОЙЫНША СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН ЛЕКЦИЯ ЖИНАҒЫ
Кафедра: Психология және педагогика
Семестр: 6 2014- 2015 оқу жылы
Пререквизиттер: Жалпы психология, этнопсихология, әлеуметтік психология,заң
психологиясы
Постреквизиттер: Әлеуметтану, басқару психологиясы, жас ерекшелік
психологиясы
Мамандық: Психология
Кредит саны: 3
Оқытушының аты-жөні: Мусадилова Гүлжанат Сейтқазықызы, Абдыбаева Гүлсара
Мұқашқызы
Мекен-жайы: Сүлеймен 7, 1.3.корпус. 412 ауд.
Телефон: 50-05-59
ТАРАЗ 2014
Пәннің мазмұны және лекция тақырыптары
№ Тақырыптар
1 3 4
1 1. Лекция. Саяси психология ғылым ретінде
2 2. Лекция. Саяси психология және саясаттану
психологиясы
3 3.Лекция. Саяси психология пәнінің объектісі,
міндеттері мен принциптері
4 4.Лекция. Саяси психология ғылымы және оның
әдіснамалық негіздері.
5 5.Лекция. Саяси психология тарихының негізгі
кезеңдері
6 6.Лекция. ХIХ мен ХХ ғасырдың саяси психологиясы.
7 7.Лекция. Тұлғаның саяси психологиясы
8 8.Лекция. Саяси процестердегі психологиялық
феномендер
9 9.Лекция. Диктатура ұғымы, биліктің психологиялық
детерминанттары
10 10.Лекция. Еркіндік психологиясының негізгі
заңдылықтары
11 11.Лекция.Саяси психологиядағы қақтығыстар және
бұқара психологиясы
12 12.Лекция. Көшбасшылықтың саяси психологиясы
13 13.Лекция. Қазіргі концепциялар: жалпы
типологиялар және көшбасшылықтың түрлері
14 14.Лекция. Саяси-психологиялық типологиялар
15 15.Лекция. Көшбасшылық феноменіне қазіргі
көзқарастар
1. Лекция. Саяси психология ғылым ретінде
1.Саяси сана-сезім
2.Саясаттағы ұжымдық санасыздық
3.Саяси мәдениет және саяси психика
Саяси сана-сезім – бұл қазіргі саяси психологияның ұғымдық
координаттар жүйесіне кіретін және субъектінің өзі кіретін, сонымен қатар
оның саясатпен байланысты әрекеттері және жағдайлары, олардың шындықпен
байланысты субъектінің қабылдау нәтижелері көрсететін қазіргі саяси
психология ортаңғы категорияларының бірі.
Құрамдық тұрғыда зерттеушілердің көбі саяси сананы көп деңгейдегі ішкі
қайшылықты, соғысып байқалатын, біртексіз, көпшамалы құрылым ретіндегі
қарастырады, жалпылаған түрде субъектінің саясатпен және оған рационалды
көзқарасымен (саясаттағы ұжымдық санасыздыққа қайшылыққа дейін) танысу
деңгейін көрсетеді.
Гносеологиялық тұрғыда саяси сана басқа негіз құрайтын саяси –
психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты, жекеленген, ол
саяси мәдениетпен тығыз байланысты-генетикалық тұрғыда, саяси сана, оның
туынды, жоғары деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған
формалаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана,саяси
әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекететің субъективтік
механизмдерінің рационалды негізі ретінде болады. Ол саяси жүйемен
байланысты - психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты.
Жекелегенде, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты – генетикалық тұрғыда,
саяси сана оның туынды, жоғарғы деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің
дамыған формаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана
саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекеттің
субъективтік механиздердің рационалды негізгі ретінде болады.Ол саяси
жүйемен байланысты – саяси сана өзімен оның субъективті фундаментің –
адамның негізін көрсетеді және т.б.
Саяси сананың категориясы оған салынатын құрамның кеңдігіне,
түсіндірмелі күштің кеңдігіне байланысты қолайлы болды, және өздік түйіндік
ұғым түрлі ғылыми пәндердің бұған дейін көзқарастарымен шығарған. Мұндай
синтетикалық қасиет сана ұғымына жаңа көбіне синтетикалық, тегі бойынша
саяси-психикалық ғылымның негізін салушылардың бірі болды.
Саяси әлеуметтану саяси санада бірнеше кішкене басқа, алдымен
идеологиялық және жалпылық деңгейлерді бөледі және оны алдымен саяси
санадан тыс құрылған бір жағынан, шарттарымен стеориптер қосындасы екінші
жағынан, жеке адам немесе топпен оған маңызды қате әсер ететін ерекше
факторлар ретінде саяси сананың идеологиялық компоненттерін бөліп
әлеуметтік саяси шындықтың өздік анализі нәтижесінде алынған болып,
қосындысын қарастырып, консервативті, либералды, революциялық,
тоталитарлық, авторитарды, демократиялық және басқада саяси сананың нақты
түрлерінің сипаттамаларын ашуда назар аударды.
Саяси санамен сана-сезімнен басқа саясатта біз әдетте иррационалды
немесе мағынасыз үлкен рөл ойнайды. Оны ұжымдық санасыздық ұғымы
мысалында қарастырайық.
Кең мағынада бұл саяси әрекеттің индивидуалдық субъектісінің
санасында көрсетілмаген операциялар және жағдайлар, психикалық үрдістердің
қосындысы (немесе жеткіліксіз сана дәрежесімен көрсетілген), бірақ бұл
белсенде кей жағдайларда адамдардың құрамсыз конгломератарының әрекетіне
анық әсер етеді (мысалы, топ) . Ұжымдық сын есімі берілген сөз тізбегінде
ресей әдебиетте қабылданған ұғыммен сәйкес келмейді және бұл ұжымның саналы
адамдар қоғамы ретінде ұғыммен байланыссыз тіпті бұған қайшы. Ұжымдық
санасыздық ұғымы әрекетін спецификалық формасын туғызады, шатаспау үшін
әдетте, стихиялық, ұжымдық емес (жалпылық) әрекет.
Ұғымның тарихы өте қызық: Ұжымдық санасыздық ұғымын З. Фреидтің
жолын жалғастырушы, К.Юнгпен жеке санасыздықтан ерекшеленетіні адамзаттың
филогенетикалық даму тәжірбиесін ұстаушылары болатын психикакалық
құбылыстардың ерекше табың белгілеу үшін енгізеді.
К. Юнг үшін ұжымдық құрамы санасыздықтың басты құрамы болып, архиптер
– адамның шын өмірінде нақты құраммен толтырады, яғни әрекеттің түрлі
априорлық тізбектер; ерекше текті тұлғаүстілік адамның маңында болып
жатқанға әсер ету және қабылдау әдістері (түрлік, топтық); филогенетикалық
мағынадағы кейбір ұжымға жататын адамдардың әрекетінің ұқсастығын
анықтайды (мысалы, бір этносқа).
Саяси психологияда ұжымдық санасыздық анықтамасы XIX ғасырдың аяғында
Э.Дюркгейммен ұжымдық көріністер ұғымымен толықтырылады, бұл ұғым
үйреншікті, автоматталғандық жағдайында әлеуметтік топтармен қоғамдастықтар
мүшелерінің тәжірбиесінде құрылған әрекет тәртібі, пікірлер білімнің
қосындысы. Осындай көріністер, адамдардың жеке санасын басып, В. М.
Бехтерев мазасыздық, жалпы толқулар, топтың жиындағы әрекеті сияқты
феномендермен байланысты әлеуметік және саяси психологияның арнайы саласы –
ұжымдық рефлексология деп туғызуы мүмкін.
Ұжымдық санасыздық шегінде құрамды түрде ұжымдық эмоциялар, сезімдер,
көңіл-күйлер, пікірлер, білімдер, бағалар және ойлар бөлінеді. Басты
рөлдерге эмоционалдық құрамында рационалды элементтер тек көбінесе
иррационалды сәттерге көмекші рөл, бағынышты рөл ойнайтын, дәстүрлі
көзқарастар мен сенімдер, көптен қалыптасқан стереотиптер түрінде өмір
сүреді.
Ұжымдық санасыздық екі әр түрлі түрлердің жалпылық әрекетінде
көрінеді. Жалпылық әрекеттің бірінші түрі оның ұжымдық санасыздықтын барлық
мүшелеріне жалпы негіздегі толыққанды бүтін монолиттік салмаққа
индивидтерді қосатын біртекті ұқсас бағалар мен іс-әрекеттерге тіреледі.
Әдетте бұл жалпылық көңіл-күйлері мен бірегей эмоционалдық күйлермен көп
адамдар санының жұқтырылуы нәтижесінде өтеді – мысалы, өз көшбасшысын
көргендегі бірегей серпінмен көтерілген жан-күйерлер тобы, оның атына
сәлемдеулер мен лозунгтарды айтады.
Саяси мәдениет саяси іс-әрекеттің негізгі немесе аз дегенде, саяси
әрекеттің даму деңгейін және ерекшеліктерін анықтайтын сипат ретінде жиі
қарастырылады. Саяси мәдениет ұғымының құрамына тарихи тәжірибе,
саясаттың саласындағы жеке тұлғалар мен әлеуметтік қоғамдастықтардың жады,
олардың бағыттары және саяси әрекетке әсер ететін әдеттері. Бұл тәжірибе
жалпыланған, өзгерген әсерлермен қызығушылықтардың сыртқы және ішкі
саясаттағы құрамы.
Ұғымның тарихы 1956 жылдан бастау алады. Дәл осы кезде саяси
мәдениет термині ғылымға американ саясаттанушысы Г. Алмондпен енгізілді.
Оның түсінігінде, бұл саяси жүйенің спецификасын көрсететін саяси әрекетке
бағытының ереше түрі. Бір жағынан, саяси мәдениет қоғамның жалпы
мәдениеттің бөлігі болып табылады. Басқа жағынан, ол белгілі саяси жүйемен
байланысты.
Саяси мәдениетті ең белгілі зерттеулері Г. Алмонд пен С. Вербаның
жұмыстарында қолға алынды. Олар оны жеке әрекеттерге әлеуметтік мағына
беріп, институттарды реттеп, саяси шешімдерді мағынамен толтыратын,
саясаттың субъективті ағыны. Басқа жерде, С. Верба психологі Л. Паймен
қосарланып одан түзу жазған: Біз қоғамның саяси мәдениеті туралы айтқанда,
біз оның мүшелерінің білімі, сезімдері және бағаларында интерлизацияланған
саяси жүйе туралы сөз қозғаймыз. Ақырында, саяси мәдениет ұғымы өте
қолайлы болып, көптеген зерттеулер нәтижесінде оның көптеген анықтамалары
түзілді.
Саяси мәдениеттің анықтамалары 4 негізгі топқа бөлінеді. Біріншіден,
психологиялық анықтамалар. Саяси мәдениет оларда саяси объектілерге
бағыттар жиынтығы ретінде қарастырылады. Екіншіден, жалпыланған
анықтамалар. Оларда саяси мәдениет бағыт – бағдар және әрекеттік актілер
ретінде түсіндіріледі. Үшіншіден, объективті саяси анықтамалар. Мәдениет
оларда билік объектілерін көрсетіп, олардың берілген жүйеге қолайлы
қатысушылардың әрекетіне рұқсат беретін объектілері. Мұнда жүйенің
ерекшеліктері жеке тұлғалардың жағдайына қарағанда маңызды. Төртіншіден,
эвристикалық анықтамалар. Саяси мәдениет аналитикалық мақсаттарға
қолданылатын гипотетикалық конструкт ретінде қарастырылады.
Құрамды, саяси мәдениет үш деңгей түрінде беріледі: а) танымдық
деңгейде, өзіне саяси жүйе, оның рөлдері, осы рөлдердің ұстаушылары және
жүйенің әрекет ету ерекшеліктері туралы мәлімет кіргізеді; ә) эмоционалдық
бағытта, саяси жүйе, оның функциялары, қатысушылары және олардың
әрекеттеріне қатысты сезімдерді көрсетеді; б) бағалық бағытта, адамның
саяси жүйеге және оның құраушыларына өздік қатысын көрсететін.
Субъект - бағдар - әрекет – объект
Саяси мәдениеттің субъектісі ретіндегі жеке түлға: топ, партия,
аймақ, ел, халқы бола алады. Оның бағдары бағытталған объектілер арасында
толығымен саяси жүйені, саяси режимді, берілген саяси үрдісті, жеке
партияларды, саяси көшбасшыларды, ақырында, субъектінің өзін бөлу
қабылданған.
Саяси мәдениет – динамикалық және сол сәтте жеткілікті интернациялық
феномен. Ол өзінің ұстаушылары, жеке тұлғалар және саяси қоғамдастықтармен
бірге дамиды. Саяси тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа берілгенде сыртқы
өзгерістерге ұшырайды, олардың саяси мәдениеттің қалыптасқан негіздерін
күшейтіп немесе оны өзгертеді. Осындай өзгерістерге бірқатар сәттер енеді.
Біріншіден, бұл өндіру және тұтыну саласындағы қатынастар динамикасы
әлеуметтік құрымының өзгерісіне және әлеуметтік топтардың қажеттіліктерімен
қызығушылықтарының өзгерісіне әкеледі. Екіншіден, жаңа тарихи тәжірбиеге ие
болу.
Саяси мәдениетті түзетін факторларға елдің немесе қоғамның сыртқы
шеңбері және олардың ішкі өмірінің белгілі жағдайлары енеді.Басқа факторлар
арасында дәстүрлерге мен салттар және бар саяси институттарды бөліп
шығарайық. Соңғыларына мемлекет, әскер, шіркеу, іскер шеңберлер,
университеттер, бұқаралық ақпарат құралдары кіреді.Саяси мәдениет
ұғымының маңызды оның өмірі сүру жағдайлары ұқсас жеке тұлғалар және түрлі
әлеуметтік қоғамдастықтардың саяси әрекетінің тереңдегі себебін анықтауға
мүмкіндік береді.
Саяси мәдениеттің түрлі типтері белгілі. Әлі Г. Алмонд пен С. Верба
алғашқы жұмыстар негізінде үш негізгі және бірнеше аралас типтерді бөлді.
Бірінші таза тип – патриархалды. Мұндай жүйе бірбилікті көшбасшылармен
басқарылады және азаматтарда саяси жүйеге барлық қызығушылығын жойып және
олардан бірегей бағыныштылықты талап етеді. Екінші таза тип – билік асты.
Ол азаматтардың саяси жүзеге күшті бағытталуымен және олардың саясатқа
қатысуының әлсіз дәрежесімен ерекшеленеді. Ол саяси жүйенің түрлі
деңгейлері арасындағы анық иерархиялық белгілері бар феодалдық қоғам
жағдайында қалыптасқан.
Саяси қабылдау. Әлі 20-30-шы жылдары американ New Look психолоиялық
мектебінің көптеген эксперименталды зерттеулерінде келесі нақты
дәләлдегенді: біздің сананың қабылдауы санамыздың стереотиптері мен
бағдарларына, ал саяси аспектіде – саяси санаға, сана-сезімге және саяси
мәдениетке байланысты және бұл әсер санасыз деңгейде көрінеді. Ат пен
автокөліктің бейнелерінің бірінің үстіне бірін қойып, сосын оны, яғни,
сыртынан қарағанда, санасыз сызықтар жиынтығының американдықтар мен
мексикандықтарға көрсетіңіз. Американдықтардың көбі осы таңдауданақты
автокөлікті көреді. Мексикандықтардың көбі – мустангті көреді. Осы бейнемен
дәл соны автомат Калашников және скрипкамен жасап көрейік.
Палестиндықтардың көбі (шешендер, ауғандар) – тек автомат калашниковты
көреді. Керісінше, еуропалықтардың көбі, скрипканы ғана көреді. Адам
қабылдауы таңдаулы, селективті. Сәйкесінше, саяси қабылдау да таңдаулы.
Мұндай таңдаулық саяси әлеументтану үрдісінде – үлкен, саяси әлемге есейген
ұрпақтардың өтуі қалыптасып, бұл қабылдау ерешеліктері саяси мәдениетпен,
саяси сана – сезіммен және басқа да психикалық функциялармен және
үрдістермен байланысты болады.
Саяси ойлау – адам мен саяси шындықты пікірлер, шешімдер және ой-
түйіндері ретінде өнімді көрінісі.саяси ойлаудың жүйе тудырушы функциясы
болып саяси шындықтың ереше әрекет ретіндегі көрінісі болады. Саяси ойлау
өзіне тек қана когнетивті емес, сонымен қатар эмоционалды – бағалық
механизмдерді, өзінің онтологиялық статусына ие кіргізеді. Дәл саяси
ойлаудың принципиалды айырмашылығы болып оның өте логикадан алыстығы жиі
ашық алогикалығы табылады. Әлі ХIХ ғасырда Л. Кэрол тамаша атап кеткен:
бүкіл әлемде кең таралған аргументтер (тіпті барлығы болмаса да,
көпшілігі.) дұрыс болып, саяси өмір кішкене басқаша көрінер еді және қоғам
сабырлықтың жайылуына және басқа да теріс әсерлерге аз берілуші еді. Дұрыс
бағыттамалардың бір жұбын (дұрыс деп, мен олардан шешім шығаруға мүмкін
бірнеше бағыттаманы айтамын), сізге газет немесе журнал оқығанда
кездестірсеңіз, оларға ешбір шешім шығара алмайтын 5 жұпқа жуық болады.
Содан басқа, тіпті дұрыс бағыттамалардан шықсақ та, автор дұрыс шешімге тек
бір жағдайда ғана келеді, қалған он жағдайда дұрыс бағыттамалардан қате
шешім шығарады.
Саяси эмоциялар – бұл сезімдіктің формасы, кейде санамен
түйінделмеген, бірақ, жеткілікті түрде аффективті бағалар мен әсерлердің
түріндегі адаммен қоршаған саяси шындықтың үрдістері мен құбылыстарын
өнімді түрде көрсету. Саяси психикада аффективті, эмоционалдық сәтті артық
бағалау өте қиын және сонау 1954 жылы К. Левин көптеген фактілер негізінде
танымдық мәліметтің эмоцияларға көнгіштігі, оның құрылымдылығымен
анықталады деп көрсеткен: қабылдау алаңы неғұрлым анық емес болса,
соғұрлым оның эмоцияға көнгіштігі көп болады. Рейковскийдің пікірінше,
саяси оқиғалар арасындағы қатынастар, экономикалық, әлеуметтік,
идеологиялық факторлар арасындағы себеп байланыстарының қиындығы
соншалықты, оларға қол жеткізу шеберлігі аз адамның мүмкіндігінен әлде
қайда жоғары... Мұндай жағдай оқиғаларға басты доминантты эмоционалдық
қатынастың болуына себептеседі. Саяси психиканың жалпы алғанда ең басты
ерешелігі – оның тереңдік инерциялығы. Оның әсерінің ең түсінікті мысалда,
яғни ойлау инерциясы мысалында қарастырайық (әйтсе де, айтылғанның бәрі
саяси қабылдауға да, саяси әрекеттерге де қатысы бар).
2. Лекция. Саяси психология және саясаттану психологиясы
1.Саясаттану психологиясы
2.Саясат әрекет ретінде
Саясаттың психологиясы – отандық кеңістік қоғамтанудың дәуірінде
жеткілікті жасанды құрастырылған, зерттеулердің бағыты, және де
саясаттанумен әлеуметтік психологияның тоғысында туындаған бағыт.
Алғашында, батыс дәстүрінің әсерінен және отандық саяси ғылымның дамуының
нәтижесінде саясаттың психологиясы әлеуметтік психологияның салыстырма
автономды өрімі ретінде дамыды. Бірақ, уақыт өте келе, біртіндеп, ол
ерекше, жеткілікті тәуелсіз ғылыми бағыттың дәрежесі – саясаттанудың
шегіндегі саяси-психологиялық анализдің бір өрімі бола бастады.
Бүгінгі күнде саясаттың психологиясы көбінде оның пән аралық шығу
тегімен байланысты маргиналды дәрежесін сақтап келеді. Бір жағынан ең
әуелі, әлеуметтік-психологиялық ғылымның саяси кеңістігі арнасында жүзеге
асырылатын эмпирикалық зерттеулердің ағыны жалғасып келеді. Ал басқа
жағынан, саясаттану жүйесінде саясаттың психологиясы өздігінен
анықтамасының, тек эмпирикалық-тәсілдік емес, сонымен қатар, мүмкіндігінше
теориялық-методологиялық ізденісі болып жатыр.
Саясаттың психологиясының онтологиялық шығу тектері, әрине, саяси
психологиясымен байланысты болды. Олар, алдымен, жалпы зерттеу объектісі
саясаттың психологиялық объектілерін, басқа методологиялық тұрғыдан
қамтыды. Кейде дәл осы, дамыған батыс ғылымынан еріксіз зерттеу құралының
ие болуымен қатар, ұғымдардың белгілі ретсіздігіне әкелді: саяси
психологиясы және саясаттың психологиясы осы күнге дейін ажыратылмайды,
және, кейде синонимдер сияқты қолданылады.
Саясаттың психологиясы ақыр соңында, зерттеуіне арнайы пән – саяси
психология қажет ететіндей саясаттының субъектісінде ешбір, саяси
психика жоқ. Саясаттың психологиясының жақтастары осындай методология,
еркін немесе еріксіз, өзінде психологизаторлық дәстүрлердің дәстүрлі
кемшіліктерін арқалап келеді. Көбінде, саясатты жеке дәрежесіннен
методология айырып, ол айқын емес оңдағы психологиялық жетелейді, және
батыс ғылымындағы саясатқа деген көзқарастың даму тарихы көрсеткендей,
саясаттанудың ғылым ретінде біртіндеп шегерілуінің соңына жетуіне және оның
саяси психологиясы біртіндеп ауыстырылуын мақсат етеді. Соңғысында
қарағанда, саясаттың психологиясы өз пәнін қоғамның саяси өмірі сияқты
өте күрделі, құбылысты зерттейтін бірігей және бүтін ғылым-саясаттанудың
ішінде бөліп көрсетуге тырысты. Басты объект саясатқа және жоғары қатарлы
ғылыми пән ретінде саясаттануға бағынған саясаттың психологиясы саясатқа
тікелей әсер ететін алғашқы кезегіндегі экономикалық және әлеуметтік
сәттерге психологиялық факторлардың өнімділігінің, қайталануының
қатынасының байланыстылығын және орындылығын мойындап абсолютизацияға
ұмтылған жоқ. Мұндай, негізінде психологиялық саяси жол саясаттың
психологиясының негізгі сонымен қатар оны саяси психологиядан
гносеологиялық бөлетін су айрық болды.
Саясаттың психологиясы осындай түсініктемеде, алғашқы кезекте,
қосымша пән ретінде және бір сәтте жүйелі ұйымдастырылған саясаттану
шегіндегі спецификалық анализ тәсілі болып қарастырылады. Осындай – жүйелі
саясаттанудың құрамы және құрылымды бөліктері саясатпен мета-проблема
ретінде, осы мета-проблеманы шешуге кейбір, дәстүрлі қалыптасып, өмір
сүретін ғылыми пәндер және білім тану тәсілдерінің көпшілігіне, соңын
ішінде нақты және жекелеріне қатысты салаларының қосылуы нәтижесінде мұндай
пәнаралық, синтетикалық ғылымды ұйымдастыратындай саясатпен
конституцияландырылды деген оймен негізделді. Осындай түсініктеме
марксистік ғылымдағы – саясаттың политикасы қоғамдық ғылымдардың жалпы
алаңындағы жеке бөліс орны ретінде өмір сүруіне құқықтың бар болуынын
немесе болмау жайлы өткір пікір таластарды жоққа шығарады.
Саясаттанудың шегіндегі белгілі орынға ие болып, дәл сол уақытта,
саясаттың психологиясы әлеуметтік психологиялық ғылымның өрімдерінің бірі
болып табылды. Егер әлеуметтік психология негізінде адамдардың қоғамдағы
әрекеттің жалпы заңдарын және механизмдерін зерттесе, онда саясаттың
психологиясы адамдардың тек қана саяси әрекеттінің заңдылықтарымен
механизмдері мен байланысты болып көрінгендей, әлеуметтік психологияның сол
бөлігінің сұрақтарымен айналуға тырысты. Егер, әлеуметтік психология
негізгі функциясы әлеуметтік әрекетін ең жалпы тәуелділіктерінің
жалпыланған теоретикалық текті ғылым расын атқарса, онда саясаттың
психологиясы нақты-тәжірибелік, әлеуметтік және саяси үрдістермен
құбылыстар саласына жалпыланған білімді қолдануға шақырылған, жеке, текті
ғылымның түрлі бұтағы ретінде. болды.
ХХ ғ. 80-і-жылдары саясаттың психологиясы негізгі басты үш
теориялық негіздемеге ие болған. Бірінші негіздеме саяси психологиясымен
байланысты болды және, отандық дыбыстауда, адами фактордың саяси өмірдегі
рөліне қатысты, марксистік ойдың негізгі ережелеріне қатыстырылды. Тарихтың
материалдық түсінігі шегінде, тек қана бақылап қарау түрінде немесе объект
түрінде ғана емес, ал адами сезімдік әрекет, тәжірибе, ретінде, өзіне
маңызды субъективті компонентті кіргізеді. Әрекет, бізге белгілі болғандай,
субъектісіз елестетілмейді. Саясаттың адами әрекеттін ерекше түрі ретінде
адамдар жеке индивидтер, ретінде, солайша ерекше спецификалық әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерге әлеуметтік-ұйымдастырылған адами әр түрлі
қоғамдастырықтар сияқты адами әрекет субъектісі – адамдар болып табылады.
Негізінен, толыққанды ережелерге сүйеніп, саясаттың психологиясы оларды
Батыста бұрыннан белгілі және дамыған өз-өзін ұстау амалмен қоса алмады. Ал
бұндай қосылыста барлық методологиялық сұрақтармен елестейтін қайшылықтарды
алып тастайтын саясаттың әрекет ретіндегі түсінігі қалыптасады.
Саясаттың психологиясының екінші негізі болып әлеуметтанумен
әлеуметтік психология табылды. Олар саясаттың психологиясына негізгі
методологиялық зерттеу тәсілдері мен нақты-ғылыми аналитикалық амалдар
методологиясын, саяси психологиялық және әлеуметтік саяси үрдістерге
қатысын шығарды.
Саясаттың психологиясының үшінші негізі болып айнымастан тарихи
материаллизмде қалыптасқан марксистік саяси ғылым табылды. Бірақ, көптеген
ішкі дағдарысты іштен өткізіп, 80-ші жылдары, ал монополизмге
тартыныстарынан алыс болып, негізінен, өзінше идеологиялық шатыр ретінде
қызмет атқарды. Саясаттың психологиясының зерттеу күштерінің анықтаудан
басқа сол кездегі отандық саясаттану негізінде оған өзінің, арнайы зерттеу
пәнін кешенді, көп өлшемді саты зерттеу және табу шегінде жеткілікті өз-
өзін анықтау мүмкіндіктерін берді. Саясаттың психологиясының негізі болып
сол кездің өзінде, жасырын түрде болса да әрекетті амал-тәсілі қалыптасқан.
Саясаттың әрекеттік түсінуінің толық емес зерттелуіне қарамастан, осы амал-
тәсілдің бастамалары бірігей қару негізінде саясаттында адамдардың ереше
әрекеті деп алып оған қатысатын адамдардың психологиясында біріктіруге
мүмкіндік берді. Осындай амал, тіпті бастамалық түрде де саяси-
психологиялық анализ үшін тірек топтамаларының қатарын бөлуге мүмкіндік
берді. Бұл адамдардың саясатқа қатысуының себептері және саяси әрекеттін
оның субъектісі көзқарасынан мағыналы құрамы және бұл, осындай әрекетпен
қанағаттандырылатын қажеттіліктер. Бұл, әрине, мақсаттар, құндылықтар,
талаптар және үлгілер, осылардың арқасында жеке кісі немесе топ кейбір
саяси бүтіннің бөлігіне айналады, онымен өзін сәйкестендіреді.
Арнайы әдістемелік талдау саясаттың психологиясында болған, саясаттың
әрекеттік түсінуінің бастапқы түрлеріне батыс саяси психологиясында
қабылданған, өз-өзін ұстау амалына қайшы келмейтінін көрсетеді. Одан әрі,
саясатқа қосымша ретінде дәл осы жеткілікті қаралған әрекетті амал осы
бағыттарды қосып, терминологиялық айырмашылықтарды аз мағыналы шықпақтас
ойынына айналдырады. Берілген кесіндідегі өз-өзін ұстау амалының орталық
мәселесі болып, саяси тәртіпті қолдайтын және басқаратын,
трансформацияларды қамтамасыз ететін, субъективті механизмдердін мәселесі
табылады. Дәл сонда осындай түсініктеме ұстамдылық амалынын басты
топтамаларына айналатыны – саяси әлеуметтану үрдісінде субъектімен
сіңірілетін, саяси санамен саяси мәдениеттің топтамалары, және осындай
эмоциялар, сезімдер және көңілді күйлері олардың негізінен жеке емес,
көбіне жалпы, әлеуметтік – түрлік мағынасындағы сыртқы жағдайлардан
туындайтын психикалық орын ауыстыратындары. Олар, осы категориялар,
саясаттын психологиясына да орталық болады.
Тарих емес, тек адам ғана, шынымен тірі адам – міне осы бұның
барлығын жасайды, барлығына ие және барлығы үшін күреседі. Тарих адамды
өзін мақсаттарына жету үшін қолданатын кейбір ереше тұлға емес. Тарих – өз
мақсаттарын көздейтін адамнын әрекеті ғана. Осы келтірілген авторларға
түрліше қарауға болады, бірақ оларға логикада және келтірілетін анализдің
сенімділігіне қарсы қояр айғақ таба алмаймыз.
Осыдан, саясаттың шекті ұстамдылықты бихевиористік түсінігі шығады
– ол адам әрекетін және іске асыратын адами әрекетін белгілі саласы. Әрекет
субъектісіз елестетілмейді. Субъект болса мотивациялық факторларсыз, яғни
осы өзінің әрекеттілігінің психологиялық құрамдасынан әрекет ете алмайды.
Өз кезінде Г. В. Плеханов былай жазған: Алдын ала болмаған және
артынан сананын белгілі жағдайы ізінен жүрмейтіндей ешбір тарихи факт жоқ.
Осыдан – қоғамдық психологиянын зор маңыздылығы онымен құқық тарихында және
саяси мекемелерде санасу қажет. Оның шын немесе шын емес болғанын –
осындай сенімді орынмен санаспау қиын. Осыдан басқа, осындай пікірлерді,
қарсы шығатын мысалдарды келтіру қиын-әрине, егер, адамның өзінің
маңайындағы болып жатқанға әсер ету қабілетіне сенімсіздік көрсетпесе.
Өткенді қайта қалпына келтіріп және жалпылағанда, тарихта саясатты
зерттеуде үш психологияның рөліне үш негізгі амал болған, деп есептеуге
болады. Біріншіден, максималистік позиция. Ол әртүрлі уақытта көнілді,
бірақ ғылыми әдебиеттегі ең жарқын мысал-бір мағыналы пікірдегі, ХХ-
ғасырдың екінші жартысында профессор А. Энционидін еңбектері. Өйткені, А.
Энциони саясатты адамдар жасайды деп санағандықтан, онда психологиянын
саясатты зерттеуде және әсер етуінде мүмкіндіктері шексіз. Бұл
психологтардың өздері кейде қорқатын супер-психологизаторлық амалы.
Әйтседе, психо және социодраманың классигі Дж.Морено бір кезде асығыспен
айтқан, яғни уақыт өтуімен, бір кезде келесі ғасырда Ақ үйдегі жоғары
ментор болып (АҚШ президенті) адам психологиясын жақсы білетін дәрігер
немесе психолог болу қажет, бірақ оған әлі алыс.
Екіншіден, минималистер көзқарасы оның жақтастары, олар аз емес,
керісінше бірінші орынға қазыр да бұрын басқа объективті факторларды қоюда
әлеуметтік, экономикалық және басқада, психологиялық факторларға ешқандай
мән бермей, бірақ бұл да көзқарас саяси тарихта өзінің әлсіздігін көрсетті.
Оның ең көп жеткен нәтижесі – бұл барлық саяси сұрақтартарды күш
тұғырынан шешуге ұмтылысы, тек объективтік күш аргументтерімен бұлшықты
өсіруді қолдану. Бірақ көп жағдайларда бұл өте нашар саясат болды.
Психологтардың реттеу әрекетіне қажет жағдайлар туындады. Бұл, әрине
минималистердің көзқарастарын жоққа шығарғанымен олардың қатарын азайтқан
жоқ.
Үшіншіден, компромиссті, синтетикалық амал болған, қазыр бар және де
дамып келеді. Оның жақтастары, психологияның күрделі рөлін және
түсінгенімен, бірақ психологиянын тек саясатқа әсер ететін көп факторлардың
жалпы тобындағы дауыстардың бірі екенін түсінді. Саясат өзімен қоғамдық
өмірдің өте күрделі феноменін түсіндіреді, яғни әрекетінің кез келген
түрінін аспектілерін түсіндіре алатын, ешбір бірігей ғылым жоқ және
болмайды. Яғни, саяси-психологиялық модельдерді қоса, саясаттың күрделі
модельдерін құрастыру қажет. Ақырында осы көзқарастан, саясат – алдымен
белгілі мотивтерімен, мақсаттарымен және әрине, нәтижелерімен байқалатын
адам әрекеті. Басты мотив және жетістікке жету жағдайында, осы әрекеттің
нәтижесі болып әркелкі адам топтарымен жеке индивидтерінің
қызығушылықтарының сәйкес болуы табылады. Осы нәтижелермен өз формалардын
кез-келген саяси институттарда қол жеткізіп, саясат, ерекше әрекет ретінде,
құрамы болып сыртын толтырып саяси процесстерін, белгілі нәтижелерге
әкелді.
Сәйкесінше, саясаттың әрекет ретінде зерттелуіне негізгі екі әдіс
туралы айтуға болады. Біріншіден, институционалдық әдіс туралы – оның саяси
институттарға, яғни адамдардың белгілі әрекетінің нәтижелеріне айқын назар
аударумен. Екіншіден, процессуалды әдіс туралы – оның саяси үрдістерге,
яғни, осы әрекеттің үрдісінің өзіне де аз емес анық назар аударумен.
Белгілі польша социологі Я. Щепаньский бойынша, саяси үрдістерді қоса,
әлеуметтік үрдістер – бұл әлеуметтік жүйелердегі, яғни қарым-
қатынастардағы институттардадағы, топтардағы және басқа да әлеуметтік
жүйелердің түрлеріндегі, бірігей өзгерістер қатары.
Бұл адамдардың арасындағы өзара қатынас әрекеттерінің қатары, немесе
адамдардың бір-бірімен немесе қоғамдылықтың құрамдық бөліктерінің
арасындағы қатынастарды өзгертетін құбылыстар қатары, олар топтардың
ұйымдастырылуында және құрылымында болады.
3.Лекция. Саяси психология пәнінің объектісі, міндеттері мен принциптері
1.Саяси психологияның пәні және міндеттері
2.Саяси психологияның негізгі объектілері
3.Саяси психологияның негізгі принциптері
Саяси психологияның пәні негізінде – бұл адам әрекеті ретінде ерекше,
өз құрылымы, субъектісі және қозғаушы күштері бар. Ерекше адами әрекет
ретінде, психологиялық көзқарастан, саяси академигі А. Н. Леонтьев жасаған
әлеуметтік пәндік әрекеттің жалпы концепциясы шегіндегі арнайы анализға
қолайлы. Ішкі құрылымның көзқарасы бойынша саясат әрекет ретінде белгілі
шараларға, ал соңғылары – жеке операцияларға бөлінеді. Сәйкесінше, әрекетте
негізінен мотив, істерге – жеке нақты мақсаттар, операцияларға міндеттер,
белгілі жағдайларға сай, тән болып келеді. Әрекет ретіндегі барлық саясатқа
адам істерінің басқарылуының жалпыланған мотиві сәйкес келеді (оның
оптимизациясы). Нақты саяси әрекеттерге топтардың немесе жеке
индивидтердің қызығушылықтарына сай келудің белгілі мақсаттары сәйкес
келеді. Ақыры жеке саяси операцияларға сөйлесулерден соғыстарға немесе
көтерілістерге дейін жеке акциялар сәйкес келеді.
Алғашқы тенденция оның бір түрі ретіндегі құрылымдық функционализммен
саясаттың жүйелі теориясынан шығатын идеялармен, зерттеулерде көрсетілген.
Ең активті берілген тенденция саяси қолдау теорияларында қарастырылады
басқа жағынан, рөлдік теорияларда да қарастырылады. Осыған критикалық
рационализм мен бихевиоризм идеяларын қатыстыруға болады (саясатты
конвенционалды, радикалды және әлеуметтік бихевиоризм тұрғыларынан
зерттеген бағыттарды қоса), қазырғы батыс саяси механизмін жеткілікті
гомогенді және тұрақты деп санап, оны жөндеуге тырысатын, тәжірбиелік
саясаттың бөлігінен қажеттіліктерін көрсетеді. Саяси үрдістің
қатысушыларының психологиясы оларды, олардың адамның жеке, қазір бар
әлеуметтік саяси тәртіпке адаптациясын жақсартуға тырысатындықпен
қызықтыруы байланысты. Осы бағытқа зерттеу тәсілдерінің белгілеген
міндеттілігі тән және сәйкесінше алынатын нәтижелердің белгілі міндеттілігі
тән – нақты айтсақ, ең әуелі өзіңнің анық саяси психологиясының әлеуметтік
– сақтау функциясына анық баса назар аудару себебін. Саяси психологиялық
білім берілген бағытпен тек және тіпті оның дамуының болашағын санамағанда
қазіргі саяси құрылымды ақтау үшін қолданылады. Осы текті көптеген жеке –
ғылыми концепциялардың ғылыми негізі, онымен басқару жоспарындағы жаңа
ғылыми жетістіктерді (жаңа технологиялар) қолдану негізіндегі саясаттағы
адамға таза инженерлік тәсілдің мүмкіндігіне деген сенімге тіреліп,
эсциентизм және технократизмға байланысты. Сыртқы қарағанда жаңа ол шыныда
бұрыннан қолданылатын позитивистік – утилитаристік саяси теорияның
модификациялары бастауларында Т. Гоббс тұрған классикалық дәстүрдің жалғасы
болып табылады.
Екінші тенденция ағысында когнитивизмнің, гуманистік психологияның,
неофрейдизмнің және символдық интеракционизмнің теоретикалық
конструкциялары белсенді зерттелетін, антипозитивистік бағытпен
көрсетілген. Берілген ағындардың негізгі болып антропологиялық мағынадағы
антисциентисттік және иррационалды философия табылды. Импирикалық саяси –
психологиялық зерттеулерге бұл идеялар мәдени антропологиядан,
психоанализдан және Дж. Мидпен және Ч. Кулидің әлеуметтік бихевиоризмнен
енді. Қазіргі (саяси) уақытта саяси психологияның осы бөліміндегі
методологиялық негіз ретінде фрейдистік адам түсінігінің, тұлғаның өзі
саяси партиясымен саналық сәйкестендірілуі идеясы және адам табиғатының
жалпы иррационалдық көрінісі өзгерді. Берілген методологиялық ережелер
зерттеушілерінің саяси бағдарламаларына байланысты әркелкі нәтижелер
береді. Мысалы, саяси психология тарихындағы психоанализ Г. Лассуэльдің
анық оң идеяларында, және жаңа солшылдардың радикалды пікірлерінде
көрсетілген. Соңында, мұнда да саяси психологтар не тапсаң, сол жарады
принципі бойынша жиі әрекет етеді. Нақты зерттеулер және қолданбалы
тапсырыстармен қызығушылық оларды жиі методологиялық міндеттерді арнайы
өңдеу қажеттілігінен айырады. Зерттеушінің жеке таңдауларымен ойлары арқылы
оған қолайлы сәйкес теориялық сызба таңдаланды. Осындай методологиялық
қомағайлылықтын себебі сол баяғы – бұл жеке методологиялық базанын
жоқтығы, саясаттың және оның психологиялық механизмдердің өздік түсінуінің
жоқтығы. Сондықтан методологиялық сұрақтар ең салмақты саяси психологтардың
назарының ортасында қала беруде. Әйтседе, әрине, олар өзімен саяси
психологияның нақты объектілерін зерттеуді жарқындығын көп түрлілігін жаба
алмайды.
Объектілердің көпшілігі саяси психологияның пәнаралық және ғылым
аралық байланыстарының кеңдігін сипаттайды. өзінің нақты құрамы және
зерттелетін объектілердің сипатының қатарына байланысты саяси психология
нақты- тәжірбиелік деңгейде жақын психологиялық пәндер – ең әуелі,
ұйымдастырудың және басқарудың психологиясымен үгіттеу психологиясымен, өте
тығыз байланысты. Біріншіден оны әлеуметтік бағдарламалар, қоғамдық пікір,
жалпылық әрекет проблемалар біріктіреді. Екіншісімен – конфликтермен
көшбасшылықтың проблематикасының теориялық және тәжірбиелік аспектілері,
кіші және үлкен әлеуметтік топтар психологиясының ерекшеліктері
байланыстырады.
Әрине, саяси психология саясаттанудың түрлі бағыттарымен дамыған
пәнаралық қатынастарға ие. Солай немесе басқаша, негізінен, олар жалпы
зерттеу объектісі етіп саясатты санғандықтан, олардың шығу тегі бірдей.
Соңғы уақыттағы, саяси психологияның тәуелсіздігінің тұрақты өсуіне
қарамастан көп жағдайларда саясаттану оның алдында функционалды мәселелерді
көтеріп, тапсырыс беруші рөлінде шығады. Сәйкесінше, екі ғылымды
толықтыратын өзара тәсілдер алмасуы болады. Алдынғы жағдайға қарағанда,
назар салсақ, олардың өкілдерінің арасында таластар мен қайшылықтардың
жоқтын қасы. Бұл осы әрбір пәнін жеткілікті түрлі өз ғылыми тілдерінін
бар болуы және зерттеу пәндерінің жеткілікті бөлуінің көрсеткіші.
Саясаттану және саяси тәжірибиенің өзімен көтерілетін міндеттер, бірінші
орынға нақты функцоналды мәселені шығарып, саяси психологиянын даму
динамикасына әсер тигізеді. Сәйкесінше, функционалдық бағыттылық бойынша,
саясаттану және саяси тәжірбие міндеттелген, қызырғы саяси психологияны
негізгі екі бөлімге бөлуге болады. Бірінші бөлімнін проблематикасын ішкі
саясат сұрақтары, екінші бөлімнің проблематикасын – халықаралық
қатынастарымен сыртқы саясат саласың құрайды. Осы жеткілікті бөлімдерден
басқа соңғы кезде тәжірибенің сұрақтарымен өте маңызды қаражатты
инвестициялау есебінен, тағы бір бөлім – соңғы жылдары функционалды
автономияға көз салатын, саяси-әскери психология белсенді дамып келеді.
Қазіргі саяси психология өзіне батыс ғылымының, сонымен қатар,
отандық саясаттың психологиясының барлық жетістіктерін енгізеді.
Тәуелсіз, генезисі бойынша пәнаралық, бірақ жеткілікті нақты зерттеулердің
автоналды бағытының негізінде, ол бес негізгі, қазір жалпы қабылданған,
оған спецификалық жеке ғылымды принциптерден құралады. Бұларға баса назар
аударып, олардың маңызын ескерейік. Бұл, алғашқы кезекте тек өзінше ғылыми,
зерттеу принциптері ғана емес, сонымен бірге кейбір этникалық пастулаттар,
оларды өзіне саяси психология алды. Тәжірибие саяси психологияның
тәжірибиелік,қолданбалы маңызының үлкен екендігін көрсетеді. Жалпылай
айтқанда, ол шын саясаттағы ерекше, психологиялық қару бола алады. Солай
кей кезде болады да, бірақ, дәл қазіргі сәтте, саяси психология объективті
ғылым, білім қоры, онда қажетті туатын және барлығы қолдана алатын,
жоғалуға айналып келеді. Бұл болмау үшін, саяси психологтарға өзінше
Гипократ өсиеті ретінде келемі базалық принциптер жасалды. Әрине, олардың
маңызын көбейтпей – ақ қонайық, дәрігерлер өз өсиетін әрқашан ұстанбайды.
Берілген принциптерді алдымен саяси саяси психологияның маңызды, объективті
ғылым ретінде даму жалғастыру үшін ұстанатын кейбір ережелер деп қарастыру
қажет.Осы негізгі принциптер бесеу.
Біріншіден, бұл салмақтылық пен ғылыми объективизм принципі. Саяси-
психологиялық жердің ошағы болып, саяси және психологиялық құбылыстардың
өзара әрекеттесу зонасы болу қажет деп есептеледі. Басқа жаққа ығысу
редукционизмнің методологиялық қауіптілігімен сипатты, яғни, күрделі саяси
психологиялық шындықтың тор-саяси немесе қарапайым-психологиялық түсінікке
келтіру.
Екіншіден, ашықтылық және бұқаралықтық принципі. Саяси-психологиялық
зерттеулерде ортаңғы орынды қоғамның назары ауған ең маңызды және
актуалды саяси проблемалар психология ең пайдалы болады, ашықтылық,
осындай нәтижелердің олардың әлеуметті-эгоистік, қоғамға қарсылықты және
кейде қамыстық мақсаттарда қолдануға қосымша кедергі болады.
Үшіншіден саяси психологиялық зерттеудің әлеуметтік саяси контекстің
кең санау принципі. Бұл принципке сәйкес, зерттелетін психологиялық
құбылыстардағы контекстке, саяси және әлеуметтік контекстке, ең көп назар
аудару диклорацияланады. Контексті дұрыс бағаламау алынатын шешімдердің
сенімділігіне қауіп тудырады және қоғамдық – саяси дамуға қауіпті ұсыныстар
туындатуы мүмкін. Әйтсе де, әрине, контексті асыра бағалау да қауіпті болуы
мүмкін. Берілген қайшылықты шешу үшін эксперттармен деректерді жинау
тәсілдерін және тәсілдік шаралардың максималды кең жиынтығын, және тәсілдік
плюрализм және көптүрлілікт тек міндетті ғана емес, сонымен қатар, кейде,
өте өнімді іс екеніне болжамға тіректегі зерттеу шараларын қолдану
ұсынылады. Ақырында осындай текті плюрамум саяси-психологиялық ғылымның
түсіндірмелі мүмкіндіктерінің арқасына көмектеседі.
Төртіншіден, соңғы нәтижеге назар принціпі.Психологиялык факторлардың
саясатқа әсерінің нақты нәтижелерін зерттеп, қана қоймай сонымен қатар
саяси үрдістер мен құбылытардың құрылу үрдісіне және олардың дамуының
мүмкін тендецияларын зерттеу қажет деп постулаттанады. Бұл, әрине саяси-
психологиялық зерттеулерінің құрамды кеңдігін одан әрі көп дәрежеде
қамтамасыз етеді.
Соңында, бесінші, бейтараптылық принципі. Қазіргі саяси-психология
әрекетпен байланысты ішкі және сыртқы саясаттағы бағаларға өте шыдамды,
өткен адамдардың саяси жағдайларға қатынасы немесе осы жағдайлардағы
әрекелі және жүйеге саяси мекемелердің және қоғам ұйымдарына қатысы. Бұл
саяси және идеологиялық бейтарап ғылым.
4.Лекция. Саяси психология ғылымы және оның әдіснамалық негіздері.
1. Саяси психологияның әдіснамасы
Қазіргі Қазақстан қоғамы өзінің даму тарихындағы үлкен өзгерістер
кезеңін бастан кешіруде. Түбегейлі сапалы өзгерістерге қоғамның барлық
саласы ұшырауда, соның ішінде саяси парадигмалар да өзгеруде. Күн өткен
сайын қазіргі саяси психологияның проблемалары жұртшылықтың қызығушылығын
арттырып өзіне назар аудартуда. Осы фактіні мойындау жаңа ғылыми бағыттың
қалыптасуына түрткі болуда.
Бүгінгі таңда саяси психология саясаттану мен психология қилысында
дамыған пәнаралық білім саласына жатады. Оның обьектісі ретінде
мемлекеттік институттар мен адамның ерекше іс-әрекеті болып табылатын
саясат қарастырылады. Саяси психологияның пәні саясатта болып жатқан сан
алуан топтық процестер мен тұлға психологиясының когнитивтік, эмоциялық
және мінез-құлық аспектілері.
Саяси психологияның зерттеу әдістері саяси ғылымдардағы және
психологиядағы әдебиетерді талдау, мерзімді баспасөз матералдарына контент-
анализ жасау, қоғамдық ғылымдар мен психология саласындағы әр түрлі
әдістері болып табылады. Саяси психология дербес ғылым саласы ретінде өз
дәрежесіне ХХ ғ. екінші жартысынан кейін ие болды. Алайда ол өзінің түп
тамырын ежелгі өркениеттердің жазба ескерткіштерінен, сондай-ақ адамзаттың
ұлы ойшылдары және Г. Лебон, З.Фрейд, Г.Лассуэл сияқты ғалымдардың
еңбектерінен бастау алады.
ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап саяси психология өзінің дамуының
жаңа іргелі зерттеулермен тығыз байланыста. Осы уақыттан бастап саяси
психология дербес ғылыми пән дәрежесіне ие болды және өз обьектісін,
зерттеу пәні, міндеттері мен әдіснамасын анықтайды.
Ал Ресей мен Қазақстанда саяси психологияның дамуы мемлекетте болып
жатқан күрделі саяси процестер және әлемді к жаһандану мен ықпалдастық
процестерімен себептелінеді.
Көптеген ғылымның қырында саяси психологияның жүзеге асуы және
туындауы ғылым арасында осы пәннің жағдайының ерекшеліктерін жақсы көруге
мүмкіндік береді, саяси қатынастың болмыстық өлшемі. Осы мәселені қараудың
қажеттілігі генезис сияқты саясаттың психологиясы шартталған, оның
феноменмен қаралатын ерекшелігі сияқты.
Саяси психологиядағы нысан - адамның қарым-қатынасы болғанда ғылыми
пән үшін жалпы болып табылады, ол саяси процесстердің психологиялық
аспектісі. Бәрінен бұрын бұл философия, көптеген ғасырлар және саяси-
психологиялық білімде қалыптасқан.
Саяси философия – білімнің жиынтығы, ол саясатты оның табиғаты сияқты
оқытады, адам үшін белгі, тұлға аралық қарым-қатынас, қоғаммен және
мемлекетік өкіметпен және жасалған ойлар және саяси құрылымның қалыпты
принциптері, сондай-ақ саясатты бағалаудың сынағы. Саяси философияның
атауын құбылыстың үш түріне бөлуге болады. Біріншіден, бұл саяси құндылық,
мораль көзқарасынан нақты саясаттың бағасын сынау, қоғамдық топтың қызығы
немесе барлық адамгершіліктің жағдайы. Бұл аймақта, зерттеуде қалыпты
теория құрылады, саяси институттарға және процесстерге этикалық баға
беріледі, ойлар және мақсаттар туындайды, сондай-ақ оған қол жеткізудің
маңызды жолы. Екіншіден, саяси философияның атауы саясаттың барынша терең
негізі болып табылады. Эмпириялық ғылымнан айырмашылығы, бақылаушы фактіге
тартынатын және сенімді гипотез, саяси-философиялық білім теориялық
аралықты іздестіруде негізделеді, терең тарихи тәжірибеде қоғамдастырылады,
логикалық ойлауда, тіпті нақты фактіні талдауға жол берілмесе де бола
береді. Үшіншіден, бұл ғылым саясатты тану құралын және қабілетін талдайды,
саяси дәреженің ойын анықтайды, мысалы мұндай олардың ішінде, өкімет
сияқты, еркіндік сияқты, теңдік сияқты, туралық, мемлекет, адамның құқығы,
саяси қылық және т.б. Ақырғы есепте қорғанышсыз мұндай дәрежеге эмпириялық
саяси зерттеу мүмкін емес.
Осылайша, саяси философия саяси зерттеудің әдістемелік базасымен қызмет
көрсетеді, түрлі аяқтаулардың ойын анықтайды, әмбебап принциптерді
байқатады және адамның қарым-қатынасына байланысты заңдарды көрсетеді,
қоғам және өкімет, аралықты және жиілікті саясаттағы қатынас, оның жағымды
сынағы және мәтіндік негізін, мемлекеттік өкіметтің принциптері және
шекаралы ақытайды. Саяси философия саяси ғылымның пайда болуының алғашқы
тарихи қалыбы болған. Философиялық білім адамның әлемдік көз қарасын
құрайды және қоғамның саяси мәдениетін құрайды. Философия саясаттың
психологиясы үшін маңызды әдістемелік белгі. Оның шеңберінде саяси танымның
құрылымы ашылады, қоғамдық танымның басқа да қалыбымен қарым-қатынас. Саяси-
психологиялық талдау үшін мәселелерге қажеттісі байланысты байқап және
саяси ойлардың қарымтабайқалуы және меншікті саяси психология, саяси
әлемдегі адамның байқалу ерекшеліктерін талдау жүргізу.
Саяси психологиямен аралас мәселелер, Ресейлік тәртіп үшін жаңа осындай
қатынаста қаралады, ол саяси антропология сияқты. Атауы сияқты, оның назары
оның көңілінің ортасы саяси адам табиғатында болады, саяси қатынастың
талдауы адами көзқараспен көрінеді. Саяси антропология адамның туу
қасиетінен саячси қатыстылықты үйретеді: биологиялық, интеллектуальды,
әлеуметтік, мәдени, религиялық және басқа, сондай-ақ тұлғаға саяси қатардың
қарсы әсері. Бұл ғылым саясаттың элементтерін тексеруге үлкен көңіл бөледі.
Бұл орайда, мәселенің философиялық аспектісі қаралады, ал психологиялық,
сәйкес келетін сюжетке барынша жеткілікті көп сандығына қарамастан, дербес
сипат танытпайды.
Саяси психология саяси әлеуметпен белсенді әрекеттеседі. Соңында
саясаттың әлеуметтік негізін зерттейді, жалпылама танымның ерекшеліктерін,
қоғамның құнды жүйлеерін, әлеуметік-экономикалық, демографиялық, әлеуметтік-
кәсіби факторлардың динамикаға құрылымын халық саяси белгілі нысанға
қатынас бойынша зерттейді.
Саяси әлеумет – саясат және қоғам арасындағы әрекеттістік туралы ғылым,
әлеуметтік құрылым және саяси институттар арасындағы және процесстер
арасындағы ғылым. Ол қалған, саяси емес, қоғамның бөлігінің әсерін
түсіндіреді және барлық әлеуметтік жүйенің саясатқа әсерін түсіндіреді,
сондай-ақ оның өзін қоршаған ортаға қарсы әсері. Ол өзінің атауын зерттеуге
бәрінен бұрын әлеуметтік ыңғайдың саясаты туралы басқа ғылым арасында
бөлінеді, ол саяси құбылыстың әлеуметтік детерминді, қоғамға қатысты
түсінікті талап етеді.
Саяси әлеумет кіші әлеуметтік ыңғай ретінде өкіметтің әлеуметтік негізін
түсіндіруді дұрыс көреді, саяси процесске әлеуметтік топтар арасындағы
қақтығысының әсері, әлеуметтік ұйым ретінде нақты саяси институттарды қарау
оның қалыпты және қалыпсыз құрылымын, жетекшілік әдісін талдауда байқалады
және т.б. Саяси психология сондай-ақ саяси тәртіптермен тығыз байланысты.
Саяси тарих саяси теорияны, көзқарасты, институттар және олардың орын
алуындағы оқиғаларды және бір-бірімен байланысын үйретеді. Анықталған оймен
қарағанда барлық адамгершілік тарих – бұл өткен саясат. Тарихты білмей
тұрып болашақты түсініп және көре алмаймыз. Сондықтан кез-келген белгілі
саяси зерттеу солай немесе басқаша саяси тарихқа қатынасты керек етеді.
Саяси институттар туралы ғылым бірінші кезекте қоғамдық, мемлекет және
құқық, саяси партиялар және басқалар ретінде ұсынылады. Осы ғылым
шеңберінде көптеген дербес пәндер қатысты болады. Осылайша мысалы, мемлекет
және құқық туралы үйрену, жалпы теорияға қосымша мемлекетзаңды атаулардың
толық жиынтығын қосады. Саяси институттар саяси зерттеулердің ортасында
тұра тұрып, бүгінде олардың арасында маңызды орын алады.
Халықаралық саясаттың теориясы – саяси тексерістің аймағы, халықаралық
ұйымдар және бірлестіктер атауы (БҰҰ, НАТО, ОБСЕ, Социнтерн, Халықаралық
амнистия және т.б.) мемлекеттің, партияның және қоғамдық қозғалыстың
сыртқы саяси әрекеті.
5.Лекция. Саяси психология тарихының негізгі кезеңдері
1. Ежелгі Грекия
2. Ежелгі Рим
3. Қайта жаңғырту кезеңі
4. Ағарту кезеңі
Элладада тәжірибе ғылымынын маңызы болды. Бірақ, дәл ежелгі Грекияда,
саясаткерлерді ораторлар алмастырғанда ораторлық шеберлік саясаткердің
әрекетінің міндетті және шешуші компоненті болды. Шешендік өнердің ең ұлы
шеберлерінің бірі – Демосфен, саяси әрекеттің, топтың санасы мен
эмоцияларына бағытталған әсерінің механизмдерін зерттеген алғашқы ғалым
болған шығар. Бізге белгілі, Демосфеннің өзі саясатқа тәжірибе арқылы
кірді. Оның туғанда сөйлеуінде кемшіліктер болғаны белгілі. Ол ораторлық
шеберлікке үйрену үшін, теңіз толқынының шуынан дауысын естірту үшін,
сағаттар бойы, аузын тастарға толтырып, жаттығатын. Осылайша ол өзінің күн
күркірегендей,зілдей дауысына қол жеткізді және арнайы ойлау үшін жаттығу
уақытын пайдаланып, ол түрлі топтың алдында сөз сөйлеу мен топтың кейбір
ерекшеліктерін ашты.
Жеке алғанда, Демосфен екі типті топты ажыратқан. Бірінші топ, бұл
эмоцияларға берілген топтар болды. Яғни олар, оратордың сөзін жиі сыңсыз
қабылданғаннан, олардың алдында сөз сөйлеген саясаткерге ұқсас
сәйкестендіру әсерін тудыру үшін, психологиялық жұқтыру механизмдерін
жүргізу қажет деп есептеген. Осындай иілгіш топтардың мысалы ретінде
демосфен бүгінгі тілмен айтқанда, рухы биік көсемдердің алдында құрмет
көрсетуге үйренген тоталитарлы халықтарды келтірген.
Екінші бір топ бұл, – санаға иілгіш топтар. Демосфенның айтуынша,
бұл топпен саясаткер арасындағы қарым-қатынасты басқа тұрғы бойынша
құрастыру қажет. Жеке алғанда, саясаткер олармен сұхбаттасқанда, оларға тән
өздік ойлауға қабілетін сақтау үшін, логикалық мысал келтіру механизмдерін
қолдануға міндетті. Мысалы, Демосфеннің тұжырымдауынша афиндықтар
өздігінше ойлап және пікір қорытуға үйренген, сондықтан олармен сезімдерге
сөйлесудің пайдасы жоқ. Бұл, бүгінгі тілмен айтқанда, олардың логикалық
шешімдерді өздігінше қабылдау қабілетін ескеріп, олармен ең әуелі
рационалды сөйлесуге міндетті саясаткердің тілдесетін демократиялық
халықтары.
Саяси тәжірибеден, ежелгі Грекияда адамның саяси-психологиялық
табиғатын қарастырғанда, негізінен, жалпыланған түрде екі дәстүрді бөлуге
болады. Бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Х. ДУЛАТИ атындағы ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі: пс.ғ.к.,
доцент м.а.
__________ Турдалиева Ш.Т.
қолы аты-жөні
_____ ____________2014 г.
САЯСИ ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ БОЙЫНША СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН ЛЕКЦИЯ ЖИНАҒЫ
Кафедра: Психология және педагогика
Семестр: 6 2014- 2015 оқу жылы
Пререквизиттер: Жалпы психология, этнопсихология, әлеуметтік психология,заң
психологиясы
Постреквизиттер: Әлеуметтану, басқару психологиясы, жас ерекшелік
психологиясы
Мамандық: Психология
Кредит саны: 3
Оқытушының аты-жөні: Мусадилова Гүлжанат Сейтқазықызы, Абдыбаева Гүлсара
Мұқашқызы
Мекен-жайы: Сүлеймен 7, 1.3.корпус. 412 ауд.
Телефон: 50-05-59
ТАРАЗ 2014
Пәннің мазмұны және лекция тақырыптары
№ Тақырыптар
1 3 4
1 1. Лекция. Саяси психология ғылым ретінде
2 2. Лекция. Саяси психология және саясаттану
психологиясы
3 3.Лекция. Саяси психология пәнінің объектісі,
міндеттері мен принциптері
4 4.Лекция. Саяси психология ғылымы және оның
әдіснамалық негіздері.
5 5.Лекция. Саяси психология тарихының негізгі
кезеңдері
6 6.Лекция. ХIХ мен ХХ ғасырдың саяси психологиясы.
7 7.Лекция. Тұлғаның саяси психологиясы
8 8.Лекция. Саяси процестердегі психологиялық
феномендер
9 9.Лекция. Диктатура ұғымы, биліктің психологиялық
детерминанттары
10 10.Лекция. Еркіндік психологиясының негізгі
заңдылықтары
11 11.Лекция.Саяси психологиядағы қақтығыстар және
бұқара психологиясы
12 12.Лекция. Көшбасшылықтың саяси психологиясы
13 13.Лекция. Қазіргі концепциялар: жалпы
типологиялар және көшбасшылықтың түрлері
14 14.Лекция. Саяси-психологиялық типологиялар
15 15.Лекция. Көшбасшылық феноменіне қазіргі
көзқарастар
1. Лекция. Саяси психология ғылым ретінде
1.Саяси сана-сезім
2.Саясаттағы ұжымдық санасыздық
3.Саяси мәдениет және саяси психика
Саяси сана-сезім – бұл қазіргі саяси психологияның ұғымдық
координаттар жүйесіне кіретін және субъектінің өзі кіретін, сонымен қатар
оның саясатпен байланысты әрекеттері және жағдайлары, олардың шындықпен
байланысты субъектінің қабылдау нәтижелері көрсететін қазіргі саяси
психология ортаңғы категорияларының бірі.
Құрамдық тұрғыда зерттеушілердің көбі саяси сананы көп деңгейдегі ішкі
қайшылықты, соғысып байқалатын, біртексіз, көпшамалы құрылым ретіндегі
қарастырады, жалпылаған түрде субъектінің саясатпен және оған рационалды
көзқарасымен (саясаттағы ұжымдық санасыздыққа қайшылыққа дейін) танысу
деңгейін көрсетеді.
Гносеологиялық тұрғыда саяси сана басқа негіз құрайтын саяси –
психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты, жекеленген, ол
саяси мәдениетпен тығыз байланысты-генетикалық тұрғыда, саяси сана, оның
туынды, жоғары деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған
формалаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана,саяси
әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекететің субъективтік
механизмдерінің рационалды негізі ретінде болады. Ол саяси жүйемен
байланысты - психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты.
Жекелегенде, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты – генетикалық тұрғыда,
саяси сана оның туынды, жоғарғы деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің
дамыған формаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана
саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекеттің
субъективтік механиздердің рационалды негізгі ретінде болады.Ол саяси
жүйемен байланысты – саяси сана өзімен оның субъективті фундаментің –
адамның негізін көрсетеді және т.б.
Саяси сананың категориясы оған салынатын құрамның кеңдігіне,
түсіндірмелі күштің кеңдігіне байланысты қолайлы болды, және өздік түйіндік
ұғым түрлі ғылыми пәндердің бұған дейін көзқарастарымен шығарған. Мұндай
синтетикалық қасиет сана ұғымына жаңа көбіне синтетикалық, тегі бойынша
саяси-психикалық ғылымның негізін салушылардың бірі болды.
Саяси әлеуметтану саяси санада бірнеше кішкене басқа, алдымен
идеологиялық және жалпылық деңгейлерді бөледі және оны алдымен саяси
санадан тыс құрылған бір жағынан, шарттарымен стеориптер қосындасы екінші
жағынан, жеке адам немесе топпен оған маңызды қате әсер ететін ерекше
факторлар ретінде саяси сананың идеологиялық компоненттерін бөліп
әлеуметтік саяси шындықтың өздік анализі нәтижесінде алынған болып,
қосындысын қарастырып, консервативті, либералды, революциялық,
тоталитарлық, авторитарды, демократиялық және басқада саяси сананың нақты
түрлерінің сипаттамаларын ашуда назар аударды.
Саяси санамен сана-сезімнен басқа саясатта біз әдетте иррационалды
немесе мағынасыз үлкен рөл ойнайды. Оны ұжымдық санасыздық ұғымы
мысалында қарастырайық.
Кең мағынада бұл саяси әрекеттің индивидуалдық субъектісінің
санасында көрсетілмаген операциялар және жағдайлар, психикалық үрдістердің
қосындысы (немесе жеткіліксіз сана дәрежесімен көрсетілген), бірақ бұл
белсенде кей жағдайларда адамдардың құрамсыз конгломератарының әрекетіне
анық әсер етеді (мысалы, топ) . Ұжымдық сын есімі берілген сөз тізбегінде
ресей әдебиетте қабылданған ұғыммен сәйкес келмейді және бұл ұжымның саналы
адамдар қоғамы ретінде ұғыммен байланыссыз тіпті бұған қайшы. Ұжымдық
санасыздық ұғымы әрекетін спецификалық формасын туғызады, шатаспау үшін
әдетте, стихиялық, ұжымдық емес (жалпылық) әрекет.
Ұғымның тарихы өте қызық: Ұжымдық санасыздық ұғымын З. Фреидтің
жолын жалғастырушы, К.Юнгпен жеке санасыздықтан ерекшеленетіні адамзаттың
филогенетикалық даму тәжірбиесін ұстаушылары болатын психикакалық
құбылыстардың ерекше табың белгілеу үшін енгізеді.
К. Юнг үшін ұжымдық құрамы санасыздықтың басты құрамы болып, архиптер
– адамның шын өмірінде нақты құраммен толтырады, яғни әрекеттің түрлі
априорлық тізбектер; ерекше текті тұлғаүстілік адамның маңында болып
жатқанға әсер ету және қабылдау әдістері (түрлік, топтық); филогенетикалық
мағынадағы кейбір ұжымға жататын адамдардың әрекетінің ұқсастығын
анықтайды (мысалы, бір этносқа).
Саяси психологияда ұжымдық санасыздық анықтамасы XIX ғасырдың аяғында
Э.Дюркгейммен ұжымдық көріністер ұғымымен толықтырылады, бұл ұғым
үйреншікті, автоматталғандық жағдайында әлеуметтік топтармен қоғамдастықтар
мүшелерінің тәжірбиесінде құрылған әрекет тәртібі, пікірлер білімнің
қосындысы. Осындай көріністер, адамдардың жеке санасын басып, В. М.
Бехтерев мазасыздық, жалпы толқулар, топтың жиындағы әрекеті сияқты
феномендермен байланысты әлеуметік және саяси психологияның арнайы саласы –
ұжымдық рефлексология деп туғызуы мүмкін.
Ұжымдық санасыздық шегінде құрамды түрде ұжымдық эмоциялар, сезімдер,
көңіл-күйлер, пікірлер, білімдер, бағалар және ойлар бөлінеді. Басты
рөлдерге эмоционалдық құрамында рационалды элементтер тек көбінесе
иррационалды сәттерге көмекші рөл, бағынышты рөл ойнайтын, дәстүрлі
көзқарастар мен сенімдер, көптен қалыптасқан стереотиптер түрінде өмір
сүреді.
Ұжымдық санасыздық екі әр түрлі түрлердің жалпылық әрекетінде
көрінеді. Жалпылық әрекеттің бірінші түрі оның ұжымдық санасыздықтын барлық
мүшелеріне жалпы негіздегі толыққанды бүтін монолиттік салмаққа
индивидтерді қосатын біртекті ұқсас бағалар мен іс-әрекеттерге тіреледі.
Әдетте бұл жалпылық көңіл-күйлері мен бірегей эмоционалдық күйлермен көп
адамдар санының жұқтырылуы нәтижесінде өтеді – мысалы, өз көшбасшысын
көргендегі бірегей серпінмен көтерілген жан-күйерлер тобы, оның атына
сәлемдеулер мен лозунгтарды айтады.
Саяси мәдениет саяси іс-әрекеттің негізгі немесе аз дегенде, саяси
әрекеттің даму деңгейін және ерекшеліктерін анықтайтын сипат ретінде жиі
қарастырылады. Саяси мәдениет ұғымының құрамына тарихи тәжірибе,
саясаттың саласындағы жеке тұлғалар мен әлеуметтік қоғамдастықтардың жады,
олардың бағыттары және саяси әрекетке әсер ететін әдеттері. Бұл тәжірибе
жалпыланған, өзгерген әсерлермен қызығушылықтардың сыртқы және ішкі
саясаттағы құрамы.
Ұғымның тарихы 1956 жылдан бастау алады. Дәл осы кезде саяси
мәдениет термині ғылымға американ саясаттанушысы Г. Алмондпен енгізілді.
Оның түсінігінде, бұл саяси жүйенің спецификасын көрсететін саяси әрекетке
бағытының ереше түрі. Бір жағынан, саяси мәдениет қоғамның жалпы
мәдениеттің бөлігі болып табылады. Басқа жағынан, ол белгілі саяси жүйемен
байланысты.
Саяси мәдениетті ең белгілі зерттеулері Г. Алмонд пен С. Вербаның
жұмыстарында қолға алынды. Олар оны жеке әрекеттерге әлеуметтік мағына
беріп, институттарды реттеп, саяси шешімдерді мағынамен толтыратын,
саясаттың субъективті ағыны. Басқа жерде, С. Верба психологі Л. Паймен
қосарланып одан түзу жазған: Біз қоғамның саяси мәдениеті туралы айтқанда,
біз оның мүшелерінің білімі, сезімдері және бағаларында интерлизацияланған
саяси жүйе туралы сөз қозғаймыз. Ақырында, саяси мәдениет ұғымы өте
қолайлы болып, көптеген зерттеулер нәтижесінде оның көптеген анықтамалары
түзілді.
Саяси мәдениеттің анықтамалары 4 негізгі топқа бөлінеді. Біріншіден,
психологиялық анықтамалар. Саяси мәдениет оларда саяси объектілерге
бағыттар жиынтығы ретінде қарастырылады. Екіншіден, жалпыланған
анықтамалар. Оларда саяси мәдениет бағыт – бағдар және әрекеттік актілер
ретінде түсіндіріледі. Үшіншіден, объективті саяси анықтамалар. Мәдениет
оларда билік объектілерін көрсетіп, олардың берілген жүйеге қолайлы
қатысушылардың әрекетіне рұқсат беретін объектілері. Мұнда жүйенің
ерекшеліктері жеке тұлғалардың жағдайына қарағанда маңызды. Төртіншіден,
эвристикалық анықтамалар. Саяси мәдениет аналитикалық мақсаттарға
қолданылатын гипотетикалық конструкт ретінде қарастырылады.
Құрамды, саяси мәдениет үш деңгей түрінде беріледі: а) танымдық
деңгейде, өзіне саяси жүйе, оның рөлдері, осы рөлдердің ұстаушылары және
жүйенің әрекет ету ерекшеліктері туралы мәлімет кіргізеді; ә) эмоционалдық
бағытта, саяси жүйе, оның функциялары, қатысушылары және олардың
әрекеттеріне қатысты сезімдерді көрсетеді; б) бағалық бағытта, адамның
саяси жүйеге және оның құраушыларына өздік қатысын көрсететін.
Субъект - бағдар - әрекет – объект
Саяси мәдениеттің субъектісі ретіндегі жеке түлға: топ, партия,
аймақ, ел, халқы бола алады. Оның бағдары бағытталған объектілер арасында
толығымен саяси жүйені, саяси режимді, берілген саяси үрдісті, жеке
партияларды, саяси көшбасшыларды, ақырында, субъектінің өзін бөлу
қабылданған.
Саяси мәдениет – динамикалық және сол сәтте жеткілікті интернациялық
феномен. Ол өзінің ұстаушылары, жеке тұлғалар және саяси қоғамдастықтармен
бірге дамиды. Саяси тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа берілгенде сыртқы
өзгерістерге ұшырайды, олардың саяси мәдениеттің қалыптасқан негіздерін
күшейтіп немесе оны өзгертеді. Осындай өзгерістерге бірқатар сәттер енеді.
Біріншіден, бұл өндіру және тұтыну саласындағы қатынастар динамикасы
әлеуметтік құрымының өзгерісіне және әлеуметтік топтардың қажеттіліктерімен
қызығушылықтарының өзгерісіне әкеледі. Екіншіден, жаңа тарихи тәжірбиеге ие
болу.
Саяси мәдениетті түзетін факторларға елдің немесе қоғамның сыртқы
шеңбері және олардың ішкі өмірінің белгілі жағдайлары енеді.Басқа факторлар
арасында дәстүрлерге мен салттар және бар саяси институттарды бөліп
шығарайық. Соңғыларына мемлекет, әскер, шіркеу, іскер шеңберлер,
университеттер, бұқаралық ақпарат құралдары кіреді.Саяси мәдениет
ұғымының маңызды оның өмірі сүру жағдайлары ұқсас жеке тұлғалар және түрлі
әлеуметтік қоғамдастықтардың саяси әрекетінің тереңдегі себебін анықтауға
мүмкіндік береді.
Саяси мәдениеттің түрлі типтері белгілі. Әлі Г. Алмонд пен С. Верба
алғашқы жұмыстар негізінде үш негізгі және бірнеше аралас типтерді бөлді.
Бірінші таза тип – патриархалды. Мұндай жүйе бірбилікті көшбасшылармен
басқарылады және азаматтарда саяси жүйеге барлық қызығушылығын жойып және
олардан бірегей бағыныштылықты талап етеді. Екінші таза тип – билік асты.
Ол азаматтардың саяси жүзеге күшті бағытталуымен және олардың саясатқа
қатысуының әлсіз дәрежесімен ерекшеленеді. Ол саяси жүйенің түрлі
деңгейлері арасындағы анық иерархиялық белгілері бар феодалдық қоғам
жағдайында қалыптасқан.
Саяси қабылдау. Әлі 20-30-шы жылдары американ New Look психолоиялық
мектебінің көптеген эксперименталды зерттеулерінде келесі нақты
дәләлдегенді: біздің сананың қабылдауы санамыздың стереотиптері мен
бағдарларына, ал саяси аспектіде – саяси санаға, сана-сезімге және саяси
мәдениетке байланысты және бұл әсер санасыз деңгейде көрінеді. Ат пен
автокөліктің бейнелерінің бірінің үстіне бірін қойып, сосын оны, яғни,
сыртынан қарағанда, санасыз сызықтар жиынтығының американдықтар мен
мексикандықтарға көрсетіңіз. Американдықтардың көбі осы таңдауданақты
автокөлікті көреді. Мексикандықтардың көбі – мустангті көреді. Осы бейнемен
дәл соны автомат Калашников және скрипкамен жасап көрейік.
Палестиндықтардың көбі (шешендер, ауғандар) – тек автомат калашниковты
көреді. Керісінше, еуропалықтардың көбі, скрипканы ғана көреді. Адам
қабылдауы таңдаулы, селективті. Сәйкесінше, саяси қабылдау да таңдаулы.
Мұндай таңдаулық саяси әлеументтану үрдісінде – үлкен, саяси әлемге есейген
ұрпақтардың өтуі қалыптасып, бұл қабылдау ерешеліктері саяси мәдениетпен,
саяси сана – сезіммен және басқа да психикалық функциялармен және
үрдістермен байланысты болады.
Саяси ойлау – адам мен саяси шындықты пікірлер, шешімдер және ой-
түйіндері ретінде өнімді көрінісі.саяси ойлаудың жүйе тудырушы функциясы
болып саяси шындықтың ереше әрекет ретіндегі көрінісі болады. Саяси ойлау
өзіне тек қана когнетивті емес, сонымен қатар эмоционалды – бағалық
механизмдерді, өзінің онтологиялық статусына ие кіргізеді. Дәл саяси
ойлаудың принципиалды айырмашылығы болып оның өте логикадан алыстығы жиі
ашық алогикалығы табылады. Әлі ХIХ ғасырда Л. Кэрол тамаша атап кеткен:
бүкіл әлемде кең таралған аргументтер (тіпті барлығы болмаса да,
көпшілігі.) дұрыс болып, саяси өмір кішкене басқаша көрінер еді және қоғам
сабырлықтың жайылуына және басқа да теріс әсерлерге аз берілуші еді. Дұрыс
бағыттамалардың бір жұбын (дұрыс деп, мен олардан шешім шығаруға мүмкін
бірнеше бағыттаманы айтамын), сізге газет немесе журнал оқығанда
кездестірсеңіз, оларға ешбір шешім шығара алмайтын 5 жұпқа жуық болады.
Содан басқа, тіпті дұрыс бағыттамалардан шықсақ та, автор дұрыс шешімге тек
бір жағдайда ғана келеді, қалған он жағдайда дұрыс бағыттамалардан қате
шешім шығарады.
Саяси эмоциялар – бұл сезімдіктің формасы, кейде санамен
түйінделмеген, бірақ, жеткілікті түрде аффективті бағалар мен әсерлердің
түріндегі адаммен қоршаған саяси шындықтың үрдістері мен құбылыстарын
өнімді түрде көрсету. Саяси психикада аффективті, эмоционалдық сәтті артық
бағалау өте қиын және сонау 1954 жылы К. Левин көптеген фактілер негізінде
танымдық мәліметтің эмоцияларға көнгіштігі, оның құрылымдылығымен
анықталады деп көрсеткен: қабылдау алаңы неғұрлым анық емес болса,
соғұрлым оның эмоцияға көнгіштігі көп болады. Рейковскийдің пікірінше,
саяси оқиғалар арасындағы қатынастар, экономикалық, әлеуметтік,
идеологиялық факторлар арасындағы себеп байланыстарының қиындығы
соншалықты, оларға қол жеткізу шеберлігі аз адамның мүмкіндігінен әлде
қайда жоғары... Мұндай жағдай оқиғаларға басты доминантты эмоционалдық
қатынастың болуына себептеседі. Саяси психиканың жалпы алғанда ең басты
ерешелігі – оның тереңдік инерциялығы. Оның әсерінің ең түсінікті мысалда,
яғни ойлау инерциясы мысалында қарастырайық (әйтсе де, айтылғанның бәрі
саяси қабылдауға да, саяси әрекеттерге де қатысы бар).
2. Лекция. Саяси психология және саясаттану психологиясы
1.Саясаттану психологиясы
2.Саясат әрекет ретінде
Саясаттың психологиясы – отандық кеңістік қоғамтанудың дәуірінде
жеткілікті жасанды құрастырылған, зерттеулердің бағыты, және де
саясаттанумен әлеуметтік психологияның тоғысында туындаған бағыт.
Алғашында, батыс дәстүрінің әсерінен және отандық саяси ғылымның дамуының
нәтижесінде саясаттың психологиясы әлеуметтік психологияның салыстырма
автономды өрімі ретінде дамыды. Бірақ, уақыт өте келе, біртіндеп, ол
ерекше, жеткілікті тәуелсіз ғылыми бағыттың дәрежесі – саясаттанудың
шегіндегі саяси-психологиялық анализдің бір өрімі бола бастады.
Бүгінгі күнде саясаттың психологиясы көбінде оның пән аралық шығу
тегімен байланысты маргиналды дәрежесін сақтап келеді. Бір жағынан ең
әуелі, әлеуметтік-психологиялық ғылымның саяси кеңістігі арнасында жүзеге
асырылатын эмпирикалық зерттеулердің ағыны жалғасып келеді. Ал басқа
жағынан, саясаттану жүйесінде саясаттың психологиясы өздігінен
анықтамасының, тек эмпирикалық-тәсілдік емес, сонымен қатар, мүмкіндігінше
теориялық-методологиялық ізденісі болып жатыр.
Саясаттың психологиясының онтологиялық шығу тектері, әрине, саяси
психологиясымен байланысты болды. Олар, алдымен, жалпы зерттеу объектісі
саясаттың психологиялық объектілерін, басқа методологиялық тұрғыдан
қамтыды. Кейде дәл осы, дамыған батыс ғылымынан еріксіз зерттеу құралының
ие болуымен қатар, ұғымдардың белгілі ретсіздігіне әкелді: саяси
психологиясы және саясаттың психологиясы осы күнге дейін ажыратылмайды,
және, кейде синонимдер сияқты қолданылады.
Саясаттың психологиясы ақыр соңында, зерттеуіне арнайы пән – саяси
психология қажет ететіндей саясаттының субъектісінде ешбір, саяси
психика жоқ. Саясаттың психологиясының жақтастары осындай методология,
еркін немесе еріксіз, өзінде психологизаторлық дәстүрлердің дәстүрлі
кемшіліктерін арқалап келеді. Көбінде, саясатты жеке дәрежесіннен
методология айырып, ол айқын емес оңдағы психологиялық жетелейді, және
батыс ғылымындағы саясатқа деген көзқарастың даму тарихы көрсеткендей,
саясаттанудың ғылым ретінде біртіндеп шегерілуінің соңына жетуіне және оның
саяси психологиясы біртіндеп ауыстырылуын мақсат етеді. Соңғысында
қарағанда, саясаттың психологиясы өз пәнін қоғамның саяси өмірі сияқты
өте күрделі, құбылысты зерттейтін бірігей және бүтін ғылым-саясаттанудың
ішінде бөліп көрсетуге тырысты. Басты объект саясатқа және жоғары қатарлы
ғылыми пән ретінде саясаттануға бағынған саясаттың психологиясы саясатқа
тікелей әсер ететін алғашқы кезегіндегі экономикалық және әлеуметтік
сәттерге психологиялық факторлардың өнімділігінің, қайталануының
қатынасының байланыстылығын және орындылығын мойындап абсолютизацияға
ұмтылған жоқ. Мұндай, негізінде психологиялық саяси жол саясаттың
психологиясының негізгі сонымен қатар оны саяси психологиядан
гносеологиялық бөлетін су айрық болды.
Саясаттың психологиясы осындай түсініктемеде, алғашқы кезекте,
қосымша пән ретінде және бір сәтте жүйелі ұйымдастырылған саясаттану
шегіндегі спецификалық анализ тәсілі болып қарастырылады. Осындай – жүйелі
саясаттанудың құрамы және құрылымды бөліктері саясатпен мета-проблема
ретінде, осы мета-проблеманы шешуге кейбір, дәстүрлі қалыптасып, өмір
сүретін ғылыми пәндер және білім тану тәсілдерінің көпшілігіне, соңын
ішінде нақты және жекелеріне қатысты салаларының қосылуы нәтижесінде мұндай
пәнаралық, синтетикалық ғылымды ұйымдастыратындай саясатпен
конституцияландырылды деген оймен негізделді. Осындай түсініктеме
марксистік ғылымдағы – саясаттың политикасы қоғамдық ғылымдардың жалпы
алаңындағы жеке бөліс орны ретінде өмір сүруіне құқықтың бар болуынын
немесе болмау жайлы өткір пікір таластарды жоққа шығарады.
Саясаттанудың шегіндегі белгілі орынға ие болып, дәл сол уақытта,
саясаттың психологиясы әлеуметтік психологиялық ғылымның өрімдерінің бірі
болып табылды. Егер әлеуметтік психология негізінде адамдардың қоғамдағы
әрекеттің жалпы заңдарын және механизмдерін зерттесе, онда саясаттың
психологиясы адамдардың тек қана саяси әрекеттінің заңдылықтарымен
механизмдері мен байланысты болып көрінгендей, әлеуметтік психологияның сол
бөлігінің сұрақтарымен айналуға тырысты. Егер, әлеуметтік психология
негізгі функциясы әлеуметтік әрекетін ең жалпы тәуелділіктерінің
жалпыланған теоретикалық текті ғылым расын атқарса, онда саясаттың
психологиясы нақты-тәжірибелік, әлеуметтік және саяси үрдістермен
құбылыстар саласына жалпыланған білімді қолдануға шақырылған, жеке, текті
ғылымның түрлі бұтағы ретінде. болды.
ХХ ғ. 80-і-жылдары саясаттың психологиясы негізгі басты үш
теориялық негіздемеге ие болған. Бірінші негіздеме саяси психологиясымен
байланысты болды және, отандық дыбыстауда, адами фактордың саяси өмірдегі
рөліне қатысты, марксистік ойдың негізгі ережелеріне қатыстырылды. Тарихтың
материалдық түсінігі шегінде, тек қана бақылап қарау түрінде немесе объект
түрінде ғана емес, ал адами сезімдік әрекет, тәжірибе, ретінде, өзіне
маңызды субъективті компонентті кіргізеді. Әрекет, бізге белгілі болғандай,
субъектісіз елестетілмейді. Саясаттың адами әрекеттін ерекше түрі ретінде
адамдар жеке индивидтер, ретінде, солайша ерекше спецификалық әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерге әлеуметтік-ұйымдастырылған адами әр түрлі
қоғамдастырықтар сияқты адами әрекет субъектісі – адамдар болып табылады.
Негізінен, толыққанды ережелерге сүйеніп, саясаттың психологиясы оларды
Батыста бұрыннан белгілі және дамыған өз-өзін ұстау амалмен қоса алмады. Ал
бұндай қосылыста барлық методологиялық сұрақтармен елестейтін қайшылықтарды
алып тастайтын саясаттың әрекет ретіндегі түсінігі қалыптасады.
Саясаттың психологиясының екінші негізі болып әлеуметтанумен
әлеуметтік психология табылды. Олар саясаттың психологиясына негізгі
методологиялық зерттеу тәсілдері мен нақты-ғылыми аналитикалық амалдар
методологиясын, саяси психологиялық және әлеуметтік саяси үрдістерге
қатысын шығарды.
Саясаттың психологиясының үшінші негізі болып айнымастан тарихи
материаллизмде қалыптасқан марксистік саяси ғылым табылды. Бірақ, көптеген
ішкі дағдарысты іштен өткізіп, 80-ші жылдары, ал монополизмге
тартыныстарынан алыс болып, негізінен, өзінше идеологиялық шатыр ретінде
қызмет атқарды. Саясаттың психологиясының зерттеу күштерінің анықтаудан
басқа сол кездегі отандық саясаттану негізінде оған өзінің, арнайы зерттеу
пәнін кешенді, көп өлшемді саты зерттеу және табу шегінде жеткілікті өз-
өзін анықтау мүмкіндіктерін берді. Саясаттың психологиясының негізі болып
сол кездің өзінде, жасырын түрде болса да әрекетті амал-тәсілі қалыптасқан.
Саясаттың әрекеттік түсінуінің толық емес зерттелуіне қарамастан, осы амал-
тәсілдің бастамалары бірігей қару негізінде саясаттында адамдардың ереше
әрекеті деп алып оған қатысатын адамдардың психологиясында біріктіруге
мүмкіндік берді. Осындай амал, тіпті бастамалық түрде де саяси-
психологиялық анализ үшін тірек топтамаларының қатарын бөлуге мүмкіндік
берді. Бұл адамдардың саясатқа қатысуының себептері және саяси әрекеттін
оның субъектісі көзқарасынан мағыналы құрамы және бұл, осындай әрекетпен
қанағаттандырылатын қажеттіліктер. Бұл, әрине, мақсаттар, құндылықтар,
талаптар және үлгілер, осылардың арқасында жеке кісі немесе топ кейбір
саяси бүтіннің бөлігіне айналады, онымен өзін сәйкестендіреді.
Арнайы әдістемелік талдау саясаттың психологиясында болған, саясаттың
әрекеттік түсінуінің бастапқы түрлеріне батыс саяси психологиясында
қабылданған, өз-өзін ұстау амалына қайшы келмейтінін көрсетеді. Одан әрі,
саясатқа қосымша ретінде дәл осы жеткілікті қаралған әрекетті амал осы
бағыттарды қосып, терминологиялық айырмашылықтарды аз мағыналы шықпақтас
ойынына айналдырады. Берілген кесіндідегі өз-өзін ұстау амалының орталық
мәселесі болып, саяси тәртіпті қолдайтын және басқаратын,
трансформацияларды қамтамасыз ететін, субъективті механизмдердін мәселесі
табылады. Дәл сонда осындай түсініктеме ұстамдылық амалынын басты
топтамаларына айналатыны – саяси әлеуметтану үрдісінде субъектімен
сіңірілетін, саяси санамен саяси мәдениеттің топтамалары, және осындай
эмоциялар, сезімдер және көңілді күйлері олардың негізінен жеке емес,
көбіне жалпы, әлеуметтік – түрлік мағынасындағы сыртқы жағдайлардан
туындайтын психикалық орын ауыстыратындары. Олар, осы категориялар,
саясаттын психологиясына да орталық болады.
Тарих емес, тек адам ғана, шынымен тірі адам – міне осы бұның
барлығын жасайды, барлығына ие және барлығы үшін күреседі. Тарих адамды
өзін мақсаттарына жету үшін қолданатын кейбір ереше тұлға емес. Тарих – өз
мақсаттарын көздейтін адамнын әрекеті ғана. Осы келтірілген авторларға
түрліше қарауға болады, бірақ оларға логикада және келтірілетін анализдің
сенімділігіне қарсы қояр айғақ таба алмаймыз.
Осыдан, саясаттың шекті ұстамдылықты бихевиористік түсінігі шығады
– ол адам әрекетін және іске асыратын адами әрекетін белгілі саласы. Әрекет
субъектісіз елестетілмейді. Субъект болса мотивациялық факторларсыз, яғни
осы өзінің әрекеттілігінің психологиялық құрамдасынан әрекет ете алмайды.
Өз кезінде Г. В. Плеханов былай жазған: Алдын ала болмаған және
артынан сананын белгілі жағдайы ізінен жүрмейтіндей ешбір тарихи факт жоқ.
Осыдан – қоғамдық психологиянын зор маңыздылығы онымен құқық тарихында және
саяси мекемелерде санасу қажет. Оның шын немесе шын емес болғанын –
осындай сенімді орынмен санаспау қиын. Осыдан басқа, осындай пікірлерді,
қарсы шығатын мысалдарды келтіру қиын-әрине, егер, адамның өзінің
маңайындағы болып жатқанға әсер ету қабілетіне сенімсіздік көрсетпесе.
Өткенді қайта қалпына келтіріп және жалпылағанда, тарихта саясатты
зерттеуде үш психологияның рөліне үш негізгі амал болған, деп есептеуге
болады. Біріншіден, максималистік позиция. Ол әртүрлі уақытта көнілді,
бірақ ғылыми әдебиеттегі ең жарқын мысал-бір мағыналы пікірдегі, ХХ-
ғасырдың екінші жартысында профессор А. Энционидін еңбектері. Өйткені, А.
Энциони саясатты адамдар жасайды деп санағандықтан, онда психологиянын
саясатты зерттеуде және әсер етуінде мүмкіндіктері шексіз. Бұл
психологтардың өздері кейде қорқатын супер-психологизаторлық амалы.
Әйтседе, психо және социодраманың классигі Дж.Морено бір кезде асығыспен
айтқан, яғни уақыт өтуімен, бір кезде келесі ғасырда Ақ үйдегі жоғары
ментор болып (АҚШ президенті) адам психологиясын жақсы білетін дәрігер
немесе психолог болу қажет, бірақ оған әлі алыс.
Екіншіден, минималистер көзқарасы оның жақтастары, олар аз емес,
керісінше бірінші орынға қазыр да бұрын басқа объективті факторларды қоюда
әлеуметтік, экономикалық және басқада, психологиялық факторларға ешқандай
мән бермей, бірақ бұл да көзқарас саяси тарихта өзінің әлсіздігін көрсетті.
Оның ең көп жеткен нәтижесі – бұл барлық саяси сұрақтартарды күш
тұғырынан шешуге ұмтылысы, тек объективтік күш аргументтерімен бұлшықты
өсіруді қолдану. Бірақ көп жағдайларда бұл өте нашар саясат болды.
Психологтардың реттеу әрекетіне қажет жағдайлар туындады. Бұл, әрине
минималистердің көзқарастарын жоққа шығарғанымен олардың қатарын азайтқан
жоқ.
Үшіншіден, компромиссті, синтетикалық амал болған, қазыр бар және де
дамып келеді. Оның жақтастары, психологияның күрделі рөлін және
түсінгенімен, бірақ психологиянын тек саясатқа әсер ететін көп факторлардың
жалпы тобындағы дауыстардың бірі екенін түсінді. Саясат өзімен қоғамдық
өмірдің өте күрделі феноменін түсіндіреді, яғни әрекетінің кез келген
түрінін аспектілерін түсіндіре алатын, ешбір бірігей ғылым жоқ және
болмайды. Яғни, саяси-психологиялық модельдерді қоса, саясаттың күрделі
модельдерін құрастыру қажет. Ақырында осы көзқарастан, саясат – алдымен
белгілі мотивтерімен, мақсаттарымен және әрине, нәтижелерімен байқалатын
адам әрекеті. Басты мотив және жетістікке жету жағдайында, осы әрекеттің
нәтижесі болып әркелкі адам топтарымен жеке индивидтерінің
қызығушылықтарының сәйкес болуы табылады. Осы нәтижелермен өз формалардын
кез-келген саяси институттарда қол жеткізіп, саясат, ерекше әрекет ретінде,
құрамы болып сыртын толтырып саяси процесстерін, белгілі нәтижелерге
әкелді.
Сәйкесінше, саясаттың әрекет ретінде зерттелуіне негізгі екі әдіс
туралы айтуға болады. Біріншіден, институционалдық әдіс туралы – оның саяси
институттарға, яғни адамдардың белгілі әрекетінің нәтижелеріне айқын назар
аударумен. Екіншіден, процессуалды әдіс туралы – оның саяси үрдістерге,
яғни, осы әрекеттің үрдісінің өзіне де аз емес анық назар аударумен.
Белгілі польша социологі Я. Щепаньский бойынша, саяси үрдістерді қоса,
әлеуметтік үрдістер – бұл әлеуметтік жүйелердегі, яғни қарым-
қатынастардағы институттардадағы, топтардағы және басқа да әлеуметтік
жүйелердің түрлеріндегі, бірігей өзгерістер қатары.
Бұл адамдардың арасындағы өзара қатынас әрекеттерінің қатары, немесе
адамдардың бір-бірімен немесе қоғамдылықтың құрамдық бөліктерінің
арасындағы қатынастарды өзгертетін құбылыстар қатары, олар топтардың
ұйымдастырылуында және құрылымында болады.
3.Лекция. Саяси психология пәнінің объектісі, міндеттері мен принциптері
1.Саяси психологияның пәні және міндеттері
2.Саяси психологияның негізгі объектілері
3.Саяси психологияның негізгі принциптері
Саяси психологияның пәні негізінде – бұл адам әрекеті ретінде ерекше,
өз құрылымы, субъектісі және қозғаушы күштері бар. Ерекше адами әрекет
ретінде, психологиялық көзқарастан, саяси академигі А. Н. Леонтьев жасаған
әлеуметтік пәндік әрекеттің жалпы концепциясы шегіндегі арнайы анализға
қолайлы. Ішкі құрылымның көзқарасы бойынша саясат әрекет ретінде белгілі
шараларға, ал соңғылары – жеке операцияларға бөлінеді. Сәйкесінше, әрекетте
негізінен мотив, істерге – жеке нақты мақсаттар, операцияларға міндеттер,
белгілі жағдайларға сай, тән болып келеді. Әрекет ретіндегі барлық саясатқа
адам істерінің басқарылуының жалпыланған мотиві сәйкес келеді (оның
оптимизациясы). Нақты саяси әрекеттерге топтардың немесе жеке
индивидтердің қызығушылықтарына сай келудің белгілі мақсаттары сәйкес
келеді. Ақыры жеке саяси операцияларға сөйлесулерден соғыстарға немесе
көтерілістерге дейін жеке акциялар сәйкес келеді.
Алғашқы тенденция оның бір түрі ретіндегі құрылымдық функционализммен
саясаттың жүйелі теориясынан шығатын идеялармен, зерттеулерде көрсетілген.
Ең активті берілген тенденция саяси қолдау теорияларында қарастырылады
басқа жағынан, рөлдік теорияларда да қарастырылады. Осыған критикалық
рационализм мен бихевиоризм идеяларын қатыстыруға болады (саясатты
конвенционалды, радикалды және әлеуметтік бихевиоризм тұрғыларынан
зерттеген бағыттарды қоса), қазырғы батыс саяси механизмін жеткілікті
гомогенді және тұрақты деп санап, оны жөндеуге тырысатын, тәжірбиелік
саясаттың бөлігінен қажеттіліктерін көрсетеді. Саяси үрдістің
қатысушыларының психологиясы оларды, олардың адамның жеке, қазір бар
әлеуметтік саяси тәртіпке адаптациясын жақсартуға тырысатындықпен
қызықтыруы байланысты. Осы бағытқа зерттеу тәсілдерінің белгілеген
міндеттілігі тән және сәйкесінше алынатын нәтижелердің белгілі міндеттілігі
тән – нақты айтсақ, ең әуелі өзіңнің анық саяси психологиясының әлеуметтік
– сақтау функциясына анық баса назар аудару себебін. Саяси психологиялық
білім берілген бағытпен тек және тіпті оның дамуының болашағын санамағанда
қазіргі саяси құрылымды ақтау үшін қолданылады. Осы текті көптеген жеке –
ғылыми концепциялардың ғылыми негізі, онымен басқару жоспарындағы жаңа
ғылыми жетістіктерді (жаңа технологиялар) қолдану негізіндегі саясаттағы
адамға таза инженерлік тәсілдің мүмкіндігіне деген сенімге тіреліп,
эсциентизм және технократизмға байланысты. Сыртқы қарағанда жаңа ол шыныда
бұрыннан қолданылатын позитивистік – утилитаристік саяси теорияның
модификациялары бастауларында Т. Гоббс тұрған классикалық дәстүрдің жалғасы
болып табылады.
Екінші тенденция ағысында когнитивизмнің, гуманистік психологияның,
неофрейдизмнің және символдық интеракционизмнің теоретикалық
конструкциялары белсенді зерттелетін, антипозитивистік бағытпен
көрсетілген. Берілген ағындардың негізгі болып антропологиялық мағынадағы
антисциентисттік және иррационалды философия табылды. Импирикалық саяси –
психологиялық зерттеулерге бұл идеялар мәдени антропологиядан,
психоанализдан және Дж. Мидпен және Ч. Кулидің әлеуметтік бихевиоризмнен
енді. Қазіргі (саяси) уақытта саяси психологияның осы бөліміндегі
методологиялық негіз ретінде фрейдистік адам түсінігінің, тұлғаның өзі
саяси партиясымен саналық сәйкестендірілуі идеясы және адам табиғатының
жалпы иррационалдық көрінісі өзгерді. Берілген методологиялық ережелер
зерттеушілерінің саяси бағдарламаларына байланысты әркелкі нәтижелер
береді. Мысалы, саяси психология тарихындағы психоанализ Г. Лассуэльдің
анық оң идеяларында, және жаңа солшылдардың радикалды пікірлерінде
көрсетілген. Соңында, мұнда да саяси психологтар не тапсаң, сол жарады
принципі бойынша жиі әрекет етеді. Нақты зерттеулер және қолданбалы
тапсырыстармен қызығушылық оларды жиі методологиялық міндеттерді арнайы
өңдеу қажеттілігінен айырады. Зерттеушінің жеке таңдауларымен ойлары арқылы
оған қолайлы сәйкес теориялық сызба таңдаланды. Осындай методологиялық
қомағайлылықтын себебі сол баяғы – бұл жеке методологиялық базанын
жоқтығы, саясаттың және оның психологиялық механизмдердің өздік түсінуінің
жоқтығы. Сондықтан методологиялық сұрақтар ең салмақты саяси психологтардың
назарының ортасында қала беруде. Әйтседе, әрине, олар өзімен саяси
психологияның нақты объектілерін зерттеуді жарқындығын көп түрлілігін жаба
алмайды.
Объектілердің көпшілігі саяси психологияның пәнаралық және ғылым
аралық байланыстарының кеңдігін сипаттайды. өзінің нақты құрамы және
зерттелетін объектілердің сипатының қатарына байланысты саяси психология
нақты- тәжірбиелік деңгейде жақын психологиялық пәндер – ең әуелі,
ұйымдастырудың және басқарудың психологиясымен үгіттеу психологиясымен, өте
тығыз байланысты. Біріншіден оны әлеуметтік бағдарламалар, қоғамдық пікір,
жалпылық әрекет проблемалар біріктіреді. Екіншісімен – конфликтермен
көшбасшылықтың проблематикасының теориялық және тәжірбиелік аспектілері,
кіші және үлкен әлеуметтік топтар психологиясының ерекшеліктері
байланыстырады.
Әрине, саяси психология саясаттанудың түрлі бағыттарымен дамыған
пәнаралық қатынастарға ие. Солай немесе басқаша, негізінен, олар жалпы
зерттеу объектісі етіп саясатты санғандықтан, олардың шығу тегі бірдей.
Соңғы уақыттағы, саяси психологияның тәуелсіздігінің тұрақты өсуіне
қарамастан көп жағдайларда саясаттану оның алдында функционалды мәселелерді
көтеріп, тапсырыс беруші рөлінде шығады. Сәйкесінше, екі ғылымды
толықтыратын өзара тәсілдер алмасуы болады. Алдынғы жағдайға қарағанда,
назар салсақ, олардың өкілдерінің арасында таластар мен қайшылықтардың
жоқтын қасы. Бұл осы әрбір пәнін жеткілікті түрлі өз ғылыми тілдерінін
бар болуы және зерттеу пәндерінің жеткілікті бөлуінің көрсеткіші.
Саясаттану және саяси тәжірибиенің өзімен көтерілетін міндеттер, бірінші
орынға нақты функцоналды мәселені шығарып, саяси психологиянын даму
динамикасына әсер тигізеді. Сәйкесінше, функционалдық бағыттылық бойынша,
саясаттану және саяси тәжірбие міндеттелген, қызырғы саяси психологияны
негізгі екі бөлімге бөлуге болады. Бірінші бөлімнін проблематикасын ішкі
саясат сұрақтары, екінші бөлімнің проблематикасын – халықаралық
қатынастарымен сыртқы саясат саласың құрайды. Осы жеткілікті бөлімдерден
басқа соңғы кезде тәжірибенің сұрақтарымен өте маңызды қаражатты
инвестициялау есебінен, тағы бір бөлім – соңғы жылдары функционалды
автономияға көз салатын, саяси-әскери психология белсенді дамып келеді.
Қазіргі саяси психология өзіне батыс ғылымының, сонымен қатар,
отандық саясаттың психологиясының барлық жетістіктерін енгізеді.
Тәуелсіз, генезисі бойынша пәнаралық, бірақ жеткілікті нақты зерттеулердің
автоналды бағытының негізінде, ол бес негізгі, қазір жалпы қабылданған,
оған спецификалық жеке ғылымды принциптерден құралады. Бұларға баса назар
аударып, олардың маңызын ескерейік. Бұл, алғашқы кезекте тек өзінше ғылыми,
зерттеу принциптері ғана емес, сонымен бірге кейбір этникалық пастулаттар,
оларды өзіне саяси психология алды. Тәжірибие саяси психологияның
тәжірибиелік,қолданбалы маңызының үлкен екендігін көрсетеді. Жалпылай
айтқанда, ол шын саясаттағы ерекше, психологиялық қару бола алады. Солай
кей кезде болады да, бірақ, дәл қазіргі сәтте, саяси психология объективті
ғылым, білім қоры, онда қажетті туатын және барлығы қолдана алатын,
жоғалуға айналып келеді. Бұл болмау үшін, саяси психологтарға өзінше
Гипократ өсиеті ретінде келемі базалық принциптер жасалды. Әрине, олардың
маңызын көбейтпей – ақ қонайық, дәрігерлер өз өсиетін әрқашан ұстанбайды.
Берілген принциптерді алдымен саяси саяси психологияның маңызды, объективті
ғылым ретінде даму жалғастыру үшін ұстанатын кейбір ережелер деп қарастыру
қажет.Осы негізгі принциптер бесеу.
Біріншіден, бұл салмақтылық пен ғылыми объективизм принципі. Саяси-
психологиялық жердің ошағы болып, саяси және психологиялық құбылыстардың
өзара әрекеттесу зонасы болу қажет деп есептеледі. Басқа жаққа ығысу
редукционизмнің методологиялық қауіптілігімен сипатты, яғни, күрделі саяси
психологиялық шындықтың тор-саяси немесе қарапайым-психологиялық түсінікке
келтіру.
Екіншіден, ашықтылық және бұқаралықтық принципі. Саяси-психологиялық
зерттеулерде ортаңғы орынды қоғамның назары ауған ең маңызды және
актуалды саяси проблемалар психология ең пайдалы болады, ашықтылық,
осындай нәтижелердің олардың әлеуметті-эгоистік, қоғамға қарсылықты және
кейде қамыстық мақсаттарда қолдануға қосымша кедергі болады.
Үшіншіден саяси психологиялық зерттеудің әлеуметтік саяси контекстің
кең санау принципі. Бұл принципке сәйкес, зерттелетін психологиялық
құбылыстардағы контекстке, саяси және әлеуметтік контекстке, ең көп назар
аудару диклорацияланады. Контексті дұрыс бағаламау алынатын шешімдердің
сенімділігіне қауіп тудырады және қоғамдық – саяси дамуға қауіпті ұсыныстар
туындатуы мүмкін. Әйтсе де, әрине, контексті асыра бағалау да қауіпті болуы
мүмкін. Берілген қайшылықты шешу үшін эксперттармен деректерді жинау
тәсілдерін және тәсілдік шаралардың максималды кең жиынтығын, және тәсілдік
плюрализм және көптүрлілікт тек міндетті ғана емес, сонымен қатар, кейде,
өте өнімді іс екеніне болжамға тіректегі зерттеу шараларын қолдану
ұсынылады. Ақырында осындай текті плюрамум саяси-психологиялық ғылымның
түсіндірмелі мүмкіндіктерінің арқасына көмектеседі.
Төртіншіден, соңғы нәтижеге назар принціпі.Психологиялык факторлардың
саясатқа әсерінің нақты нәтижелерін зерттеп, қана қоймай сонымен қатар
саяси үрдістер мен құбылытардың құрылу үрдісіне және олардың дамуының
мүмкін тендецияларын зерттеу қажет деп постулаттанады. Бұл, әрине саяси-
психологиялық зерттеулерінің құрамды кеңдігін одан әрі көп дәрежеде
қамтамасыз етеді.
Соңында, бесінші, бейтараптылық принципі. Қазіргі саяси-психология
әрекетпен байланысты ішкі және сыртқы саясаттағы бағаларға өте шыдамды,
өткен адамдардың саяси жағдайларға қатынасы немесе осы жағдайлардағы
әрекелі және жүйеге саяси мекемелердің және қоғам ұйымдарына қатысы. Бұл
саяси және идеологиялық бейтарап ғылым.
4.Лекция. Саяси психология ғылымы және оның әдіснамалық негіздері.
1. Саяси психологияның әдіснамасы
Қазіргі Қазақстан қоғамы өзінің даму тарихындағы үлкен өзгерістер
кезеңін бастан кешіруде. Түбегейлі сапалы өзгерістерге қоғамның барлық
саласы ұшырауда, соның ішінде саяси парадигмалар да өзгеруде. Күн өткен
сайын қазіргі саяси психологияның проблемалары жұртшылықтың қызығушылығын
арттырып өзіне назар аудартуда. Осы фактіні мойындау жаңа ғылыми бағыттың
қалыптасуына түрткі болуда.
Бүгінгі таңда саяси психология саясаттану мен психология қилысында
дамыған пәнаралық білім саласына жатады. Оның обьектісі ретінде
мемлекеттік институттар мен адамның ерекше іс-әрекеті болып табылатын
саясат қарастырылады. Саяси психологияның пәні саясатта болып жатқан сан
алуан топтық процестер мен тұлға психологиясының когнитивтік, эмоциялық
және мінез-құлық аспектілері.
Саяси психологияның зерттеу әдістері саяси ғылымдардағы және
психологиядағы әдебиетерді талдау, мерзімді баспасөз матералдарына контент-
анализ жасау, қоғамдық ғылымдар мен психология саласындағы әр түрлі
әдістері болып табылады. Саяси психология дербес ғылым саласы ретінде өз
дәрежесіне ХХ ғ. екінші жартысынан кейін ие болды. Алайда ол өзінің түп
тамырын ежелгі өркениеттердің жазба ескерткіштерінен, сондай-ақ адамзаттың
ұлы ойшылдары және Г. Лебон, З.Фрейд, Г.Лассуэл сияқты ғалымдардың
еңбектерінен бастау алады.
ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап саяси психология өзінің дамуының
жаңа іргелі зерттеулермен тығыз байланыста. Осы уақыттан бастап саяси
психология дербес ғылыми пән дәрежесіне ие болды және өз обьектісін,
зерттеу пәні, міндеттері мен әдіснамасын анықтайды.
Ал Ресей мен Қазақстанда саяси психологияның дамуы мемлекетте болып
жатқан күрделі саяси процестер және әлемді к жаһандану мен ықпалдастық
процестерімен себептелінеді.
Көптеген ғылымның қырында саяси психологияның жүзеге асуы және
туындауы ғылым арасында осы пәннің жағдайының ерекшеліктерін жақсы көруге
мүмкіндік береді, саяси қатынастың болмыстық өлшемі. Осы мәселені қараудың
қажеттілігі генезис сияқты саясаттың психологиясы шартталған, оның
феноменмен қаралатын ерекшелігі сияқты.
Саяси психологиядағы нысан - адамның қарым-қатынасы болғанда ғылыми
пән үшін жалпы болып табылады, ол саяси процесстердің психологиялық
аспектісі. Бәрінен бұрын бұл философия, көптеген ғасырлар және саяси-
психологиялық білімде қалыптасқан.
Саяси философия – білімнің жиынтығы, ол саясатты оның табиғаты сияқты
оқытады, адам үшін белгі, тұлға аралық қарым-қатынас, қоғаммен және
мемлекетік өкіметпен және жасалған ойлар және саяси құрылымның қалыпты
принциптері, сондай-ақ саясатты бағалаудың сынағы. Саяси философияның
атауын құбылыстың үш түріне бөлуге болады. Біріншіден, бұл саяси құндылық,
мораль көзқарасынан нақты саясаттың бағасын сынау, қоғамдық топтың қызығы
немесе барлық адамгершіліктің жағдайы. Бұл аймақта, зерттеуде қалыпты
теория құрылады, саяси институттарға және процесстерге этикалық баға
беріледі, ойлар және мақсаттар туындайды, сондай-ақ оған қол жеткізудің
маңызды жолы. Екіншіден, саяси философияның атауы саясаттың барынша терең
негізі болып табылады. Эмпириялық ғылымнан айырмашылығы, бақылаушы фактіге
тартынатын және сенімді гипотез, саяси-философиялық білім теориялық
аралықты іздестіруде негізделеді, терең тарихи тәжірибеде қоғамдастырылады,
логикалық ойлауда, тіпті нақты фактіні талдауға жол берілмесе де бола
береді. Үшіншіден, бұл ғылым саясатты тану құралын және қабілетін талдайды,
саяси дәреженің ойын анықтайды, мысалы мұндай олардың ішінде, өкімет
сияқты, еркіндік сияқты, теңдік сияқты, туралық, мемлекет, адамның құқығы,
саяси қылық және т.б. Ақырғы есепте қорғанышсыз мұндай дәрежеге эмпириялық
саяси зерттеу мүмкін емес.
Осылайша, саяси философия саяси зерттеудің әдістемелік базасымен қызмет
көрсетеді, түрлі аяқтаулардың ойын анықтайды, әмбебап принциптерді
байқатады және адамның қарым-қатынасына байланысты заңдарды көрсетеді,
қоғам және өкімет, аралықты және жиілікті саясаттағы қатынас, оның жағымды
сынағы және мәтіндік негізін, мемлекеттік өкіметтің принциптері және
шекаралы ақытайды. Саяси философия саяси ғылымның пайда болуының алғашқы
тарихи қалыбы болған. Философиялық білім адамның әлемдік көз қарасын
құрайды және қоғамның саяси мәдениетін құрайды. Философия саясаттың
психологиясы үшін маңызды әдістемелік белгі. Оның шеңберінде саяси танымның
құрылымы ашылады, қоғамдық танымның басқа да қалыбымен қарым-қатынас. Саяси-
психологиялық талдау үшін мәселелерге қажеттісі байланысты байқап және
саяси ойлардың қарымтабайқалуы және меншікті саяси психология, саяси
әлемдегі адамның байқалу ерекшеліктерін талдау жүргізу.
Саяси психологиямен аралас мәселелер, Ресейлік тәртіп үшін жаңа осындай
қатынаста қаралады, ол саяси антропология сияқты. Атауы сияқты, оның назары
оның көңілінің ортасы саяси адам табиғатында болады, саяси қатынастың
талдауы адами көзқараспен көрінеді. Саяси антропология адамның туу
қасиетінен саячси қатыстылықты үйретеді: биологиялық, интеллектуальды,
әлеуметтік, мәдени, религиялық және басқа, сондай-ақ тұлғаға саяси қатардың
қарсы әсері. Бұл ғылым саясаттың элементтерін тексеруге үлкен көңіл бөледі.
Бұл орайда, мәселенің философиялық аспектісі қаралады, ал психологиялық,
сәйкес келетін сюжетке барынша жеткілікті көп сандығына қарамастан, дербес
сипат танытпайды.
Саяси психология саяси әлеуметпен белсенді әрекеттеседі. Соңында
саясаттың әлеуметтік негізін зерттейді, жалпылама танымның ерекшеліктерін,
қоғамның құнды жүйлеерін, әлеуметік-экономикалық, демографиялық, әлеуметтік-
кәсіби факторлардың динамикаға құрылымын халық саяси белгілі нысанға
қатынас бойынша зерттейді.
Саяси әлеумет – саясат және қоғам арасындағы әрекеттістік туралы ғылым,
әлеуметтік құрылым және саяси институттар арасындағы және процесстер
арасындағы ғылым. Ол қалған, саяси емес, қоғамның бөлігінің әсерін
түсіндіреді және барлық әлеуметтік жүйенің саясатқа әсерін түсіндіреді,
сондай-ақ оның өзін қоршаған ортаға қарсы әсері. Ол өзінің атауын зерттеуге
бәрінен бұрын әлеуметтік ыңғайдың саясаты туралы басқа ғылым арасында
бөлінеді, ол саяси құбылыстың әлеуметтік детерминді, қоғамға қатысты
түсінікті талап етеді.
Саяси әлеумет кіші әлеуметтік ыңғай ретінде өкіметтің әлеуметтік негізін
түсіндіруді дұрыс көреді, саяси процесске әлеуметтік топтар арасындағы
қақтығысының әсері, әлеуметтік ұйым ретінде нақты саяси институттарды қарау
оның қалыпты және қалыпсыз құрылымын, жетекшілік әдісін талдауда байқалады
және т.б. Саяси психология сондай-ақ саяси тәртіптермен тығыз байланысты.
Саяси тарих саяси теорияны, көзқарасты, институттар және олардың орын
алуындағы оқиғаларды және бір-бірімен байланысын үйретеді. Анықталған оймен
қарағанда барлық адамгершілік тарих – бұл өткен саясат. Тарихты білмей
тұрып болашақты түсініп және көре алмаймыз. Сондықтан кез-келген белгілі
саяси зерттеу солай немесе басқаша саяси тарихқа қатынасты керек етеді.
Саяси институттар туралы ғылым бірінші кезекте қоғамдық, мемлекет және
құқық, саяси партиялар және басқалар ретінде ұсынылады. Осы ғылым
шеңберінде көптеген дербес пәндер қатысты болады. Осылайша мысалы, мемлекет
және құқық туралы үйрену, жалпы теорияға қосымша мемлекетзаңды атаулардың
толық жиынтығын қосады. Саяси институттар саяси зерттеулердің ортасында
тұра тұрып, бүгінде олардың арасында маңызды орын алады.
Халықаралық саясаттың теориясы – саяси тексерістің аймағы, халықаралық
ұйымдар және бірлестіктер атауы (БҰҰ, НАТО, ОБСЕ, Социнтерн, Халықаралық
амнистия және т.б.) мемлекеттің, партияның және қоғамдық қозғалыстың
сыртқы саяси әрекеті.
5.Лекция. Саяси психология тарихының негізгі кезеңдері
1. Ежелгі Грекия
2. Ежелгі Рим
3. Қайта жаңғырту кезеңі
4. Ағарту кезеңі
Элладада тәжірибе ғылымынын маңызы болды. Бірақ, дәл ежелгі Грекияда,
саясаткерлерді ораторлар алмастырғанда ораторлық шеберлік саясаткердің
әрекетінің міндетті және шешуші компоненті болды. Шешендік өнердің ең ұлы
шеберлерінің бірі – Демосфен, саяси әрекеттің, топтың санасы мен
эмоцияларына бағытталған әсерінің механизмдерін зерттеген алғашқы ғалым
болған шығар. Бізге белгілі, Демосфеннің өзі саясатқа тәжірибе арқылы
кірді. Оның туғанда сөйлеуінде кемшіліктер болғаны белгілі. Ол ораторлық
шеберлікке үйрену үшін, теңіз толқынының шуынан дауысын естірту үшін,
сағаттар бойы, аузын тастарға толтырып, жаттығатын. Осылайша ол өзінің күн
күркірегендей,зілдей дауысына қол жеткізді және арнайы ойлау үшін жаттығу
уақытын пайдаланып, ол түрлі топтың алдында сөз сөйлеу мен топтың кейбір
ерекшеліктерін ашты.
Жеке алғанда, Демосфен екі типті топты ажыратқан. Бірінші топ, бұл
эмоцияларға берілген топтар болды. Яғни олар, оратордың сөзін жиі сыңсыз
қабылданғаннан, олардың алдында сөз сөйлеген саясаткерге ұқсас
сәйкестендіру әсерін тудыру үшін, психологиялық жұқтыру механизмдерін
жүргізу қажет деп есептеген. Осындай иілгіш топтардың мысалы ретінде
демосфен бүгінгі тілмен айтқанда, рухы биік көсемдердің алдында құрмет
көрсетуге үйренген тоталитарлы халықтарды келтірген.
Екінші бір топ бұл, – санаға иілгіш топтар. Демосфенның айтуынша,
бұл топпен саясаткер арасындағы қарым-қатынасты басқа тұрғы бойынша
құрастыру қажет. Жеке алғанда, саясаткер олармен сұхбаттасқанда, оларға тән
өздік ойлауға қабілетін сақтау үшін, логикалық мысал келтіру механизмдерін
қолдануға міндетті. Мысалы, Демосфеннің тұжырымдауынша афиндықтар
өздігінше ойлап және пікір қорытуға үйренген, сондықтан олармен сезімдерге
сөйлесудің пайдасы жоқ. Бұл, бүгінгі тілмен айтқанда, олардың логикалық
шешімдерді өздігінше қабылдау қабілетін ескеріп, олармен ең әуелі
рационалды сөйлесуге міндетті саясаткердің тілдесетін демократиялық
халықтары.
Саяси тәжірибеден, ежелгі Грекияда адамның саяси-психологиялық
табиғатын қарастырғанда, негізінен, жалпыланған түрде екі дәстүрді бөлуге
болады. Бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz