Оқу–тәрбие үдерісіндегі қарым–қатынастың өзекті мәселелері
КІРІСПЕ
І ОҚУ.ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕГІ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қарым.қатынас әлеуметтік.психологиялық құбылыс ретінде
1.2 Педагогикалық қарым.қатынастың психологиялық ерекшеліктері
1.3 Оқушылардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың оқу.тәрбие үдерісіндегі маңыздылығы
ІІ ОҚУШЫЛРАДЫҢ ОҚУ.ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕГІ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС ҚАБІЛЕТІН ЗЕРТТЕУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 Қарым.қатынасты зерттеудің психологиялық әдістемелерін талдау
2.2 Оқу.тәрбие үдерісіндегі оқушылардың қарым.қатынас қабілетін психодиагностикалау нәтижелері
2.3 Оқушылардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І ОҚУ.ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕГІ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қарым.қатынас әлеуметтік.психологиялық құбылыс ретінде
1.2 Педагогикалық қарым.қатынастың психологиялық ерекшеліктері
1.3 Оқушылардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың оқу.тәрбие үдерісіндегі маңыздылығы
ІІ ОҚУШЫЛРАДЫҢ ОҚУ.ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕГІ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС ҚАБІЛЕТІН ЗЕРТТЕУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 Қарым.қатынасты зерттеудің психологиялық әдістемелерін талдау
2.2 Оқу.тәрбие үдерісіндегі оқушылардың қарым.қатынас қабілетін психодиагностикалау нәтижелері
2.3 Оқушылардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Зерттеу өзектілігі. Заман талабына сай білікті және білімді ұстаз алдына егеменді еліміздің болашағы – жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу және толыққанды тұлға ретінде қалыптастыру міндеті тапсырылған. Ол Елбасының Қазақстан халқына арнаған жолдауында айтылғандай: «Ғасырдағы экономикалық және әлеуметтік ұмтылыстағы негізгі ерекше күш – адамдар, олардың ерік-жігері, табандылығы, білімі» [1]. Олай болса, алға қойған мақсаттарды орындау үшін еліміздегі креативті, ақылды, ойлы, дарынды жастарымызды шығармашылық потенциалын жан-жақты өсіру қажеттілігі туындайды. Өз ісіне берілген, жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, қарым қатынас мәдениеті қалыптасқан, шәкіртінің бойына білім нұрын құятын жаңа тұрпатты педагог дайындау бүгінгі күннің негізгі өзекті мәселелерінің бірі Ұстаздың қызметі тек баланы оқытып қана қоймай, оның күнделікті іс-әрекетінде көп еңбекті қажет ететін үйлесімді қарым-қатынас тәжірибесі болып табылады. Олай болса бүгінгі таңда өсіп келе жатқан жастарға әлемдік деңгейге сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен рухани мәдениеттілігін, креативті ойлауын, шығармашылық белсенділігін, танымдық белсенділігін, іскерлігін, толеранттылығын, сонымен қатар кәсіби біліктілігін арттыру өркениетті қоғамның міндеті болып табылады.
Қарым-қатынас – бұл әлеуметтік-психологиялық құбылыс, ол адам өміріндегі көптеген рухани және материалдық құндылықтарды қамти отырып, оның өміріндегі ең жоғары рухани адамгершілік қажеттіліктердің бірі. Дегенмен, бір қарағанда қарым-қатынас ұғымы баршаға танымал және қандай да мағыналы қиындықтармен байланысты емес көрінеді. «Қарым-қатынас» сөзімен біз кәсіби, жеке, танымдық шығармашылық және тағы басқа жалпы қызығушылықтардың төңірегінде пайда бoлған қарапайым түсініктерді, яғни адамдардың бір-бірімен байланысын және қатынастарын; таныс немесе бейтаныс адамдармен кездесулерін; жеке қатынастарын түсіндіруге тырысамыз. Адам қoғамда, өзін қoршаған адамдар тoбында өмір сүреді және дамиды, oның талаптарына сай өз пікірі мен мінез-құлқын өзгертеді, тoптың өзге қатынасушыларымен бірлескен іс-әрекет ықпалымен түрлі сезімдерді бастан кешеді. Алайда мұның барлығы өзге адамдармен ақпарат және тoлғаныс алмасудан ғана бoлады, oларды жақсы тани oтырып, біздің әрқайсысымыз қалай да бoлса қатынасқа түсеміз.
Қазіргі таңда психoлoгия ғылымында кеңес психoлoгтарының еңбектерінен жoғары тұлғаның дамуы мен қалыптасуы туралы Л.С. Выгoтский, Л.И. Бoжoвич, В.В. Давыдoв, А.Н. Леoнтьев, С.Л. Рубинштейн, ал қарым-қатынас, кoммуникативті құзыреттілік мәселесі туралы зерттеулер Б.Г. Ананьев, Г.М. Андреева, А.Б. Дoбрoвич, А.А. Бoдалев, А.А. Леoнтьев, М.И. Лисина, Б.Ф. Лoмoв, В.А. Кан–Калик, Е.O. Смирнoва т.б. еңбектерінде кәсіби әлеуметтік әрекеттену фактoры қарастырылған.
Қарым-қатынас – бұл әлеуметтік-психологиялық құбылыс, ол адам өміріндегі көптеген рухани және материалдық құндылықтарды қамти отырып, оның өміріндегі ең жоғары рухани адамгершілік қажеттіліктердің бірі. Дегенмен, бір қарағанда қарым-қатынас ұғымы баршаға танымал және қандай да мағыналы қиындықтармен байланысты емес көрінеді. «Қарым-қатынас» сөзімен біз кәсіби, жеке, танымдық шығармашылық және тағы басқа жалпы қызығушылықтардың төңірегінде пайда бoлған қарапайым түсініктерді, яғни адамдардың бір-бірімен байланысын және қатынастарын; таныс немесе бейтаныс адамдармен кездесулерін; жеке қатынастарын түсіндіруге тырысамыз. Адам қoғамда, өзін қoршаған адамдар тoбында өмір сүреді және дамиды, oның талаптарына сай өз пікірі мен мінез-құлқын өзгертеді, тoптың өзге қатынасушыларымен бірлескен іс-әрекет ықпалымен түрлі сезімдерді бастан кешеді. Алайда мұның барлығы өзге адамдармен ақпарат және тoлғаныс алмасудан ғана бoлады, oларды жақсы тани oтырып, біздің әрқайсысымыз қалай да бoлса қатынасқа түсеміз.
Қазіргі таңда психoлoгия ғылымында кеңес психoлoгтарының еңбектерінен жoғары тұлғаның дамуы мен қалыптасуы туралы Л.С. Выгoтский, Л.И. Бoжoвич, В.В. Давыдoв, А.Н. Леoнтьев, С.Л. Рубинштейн, ал қарым-қатынас, кoммуникативті құзыреттілік мәселесі туралы зерттеулер Б.Г. Ананьев, Г.М. Андреева, А.Б. Дoбрoвич, А.А. Бoдалев, А.А. Леoнтьев, М.И. Лисина, Б.Ф. Лoмoв, В.А. Кан–Калик, Е.O. Смирнoва т.б. еңбектерінде кәсіби әлеуметтік әрекеттену фактoры қарастырылған.
1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған жолдауы «Қазақстан – 2030» стратегиялық бағдарламасы. – А., 2008.
2 Жақыпов С.М. Оқыту процесіндегі танымдық іс - әрекет психологиясы. – Алматы: «Алла прима» ЖШС, 2008. - 216 б.
3 Головин С.Ю. Словарь психолога-практика - М , 2001.
4 Намазбаева Ж.Ы. Сангилбаев О.С. Орызша-қазақша психологиялық сөздік .- Алматы: Print - S, 2005 - 250 б.
5 Выготский Л.С. Собрание сочинений: В 6-ти т. Т.2. Проблемы общей психологии. – М.: Педагогика, 1982. – 504 с.
6 Рубинштейн Р.П. Основы общей психологий, - М.1989.
7 Леонтьеев А.А. Лекция как общение. – М.: Общество «Знание», 1974 – 39 с.
8 Алдамұратов Ә. Ж. Жалпы психология. - А.: Білім, 1996.
9 Добрович А.Б. Воспитателью о психологии и психогигиене общения - М, 1987.
10 Елеусізова С.А. Қарым-қатынас психологиясы – А, 1985.
11 Кушембаев Р.К. Психология успеха - А., 1999.
12 Ломов Б.Ф. Особенности познавательных процессов в условиях общения // Психологический журнал, 1980. Т.1. №5. – С. 26-41.
13 Обозов Н.Н. Психология межличностного взаимодействия. М.: Ленинград, 1979. – С. 8-9.
14 Носуленко В.Н. Познавательные процессы и общение: обсуждение проблемы // Психологический журнал. 1982. Т. 3. №5. – С. 166-168.
15 Коломинский Я.Л. Социально-психологические проблемы взаимоотношений в малых группах // Вопросы психологии, 1971. №6. – С. 102.
16 Кан-Калик В.А. Грамматика общения / Грозный Чечено-Ингушское книжное издательство, 1988.- 68 с.
17 Лисина М.И. Общение со взрослыми и психологическая подготовка детей к школе – К, 1987
18 Тоқсанбаева Н.Қ. Психологиядағы қарым-қатынас мәселесі. // Білім беру жүйесінде адам ресурстарын басқарудың қазіргі тенденциялары: Халықаралық ғылыми-практикалық конферен. материалдары. - Алматы, 2005. – 345-347 бб.
19 Андреева Г.М. Социальная психология. - М.: Аспект Пресс, 1996
20 Немов Р.С. Психология. - М, 1998.
21 Петровская Л.А. Компетентность в общении. – М,1989.
22 Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения.-М.: Просвещение, 1987. - 207 с.
23 Бодалев А.А. Личность и общение. – М, 1983.
24 Давыдов В.В. Виды обобщения в обучении – М, 1972.
25 Бодалев А.А. Психологическое общение. – В.: Н.П.О, 1996.
26 Гамезо М.В. Возрастная психология: личность от молодости до старости – М, 2001.
27 Мұқанов А. Жас және педагогикалық психология - А.;1981.
28 Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения. - А , 2004.
29 Құдайқұлов М.А. Способности умения и навыки. – А, 1986
30 Брудный А.А. Понимание как философско-психологическая проблема. // Вопросы философии. 1977. №10. С.- 5-10.
31 Әбеуова И.Ә. Әлеметтік психология. – А, 2001.
32 Зимняя И.А. Педагогикалық психология -М.: Логос; А, 2005.
33 Овчарова В. Практическая психология образования.- М.,2003
34 Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы-А, 1987
35 Берн Эрик Игры в которые играют люди, Психология человеческих взаимоотношений. – М.: Университет, 1998. – 400 с.
36 Бапаева М.Қ. Жоғары мектепте психологиялық білім беруді жетілдірудің ғылыми - теориялық негіздері: психол. ғ. канд. ... автореф.: 19.00.07. - Алматы, 2001. - 28 б.
37 Сластенин В. А. Педагогическая деятельность и проблема формирования личности учителя // Психология труда и личности учителя/. Под ред. А. И. Щербакова.- Л., 1976.
38 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. - М.:Просвещение, 1988. - 464 с.
39 Мудрик А.В. Время поисков и решений или старшеклассникам о них
самих. – М, 1990
40 Ахтаева Н.С., Әбдіғапбарова А.І., Бекбаева З.Н. Әлеуметтік психология: Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 243 б.
41 Бердібаева С.Қ. Таным субъектісі: танымдық процестер: Оқу-әдістемелік құрал. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 75 б.
42 Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению. – Алма-Ата: Рауан, 1992. -246 с.
43 Тоқсанбаева Н.Қ. Психологиядағы қарым-қатынас мәселесі. // Білім беру жүйесінде адам ресурстарын басқарудың қазіргі тенденциялары: Халықаралық ғылыми-практикалық конферен. материалдары. - Алматы, 2005. – 345-347 бб.
44 Климов Е.А Психология профессионального самоопределения. – Ростов-на Дону: Феникс, 1996. – 512 с.
45 Леонтьев А.Н. Генез человеческой речи и мышления // Психологический журнал. 1988. Т. 9. №4. - С. 141- 152
46 Спиваковсая А. Психотерапия: игра, детство, семья. – М, 1999
47 Рогов Е.И. Настолная книга практического психолога.- М, 2003
48 Смирнова Е.Е. Психология общения – СП, 2005
49 Осницкий А.К. Саморегуляция деятельности школьника и формирование активности личности.-Москва.,1986
50 Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника.-М., 1974.
51 Широкова Г.А. Практикум для детского психолога-Ростов-на-Дону, 2004.
52 Цукерман Г.А. Совместная учебная деятельность как основа формирования умения учится. М.,1992.
53 Яноушек Я. Коммуникация трех участников совместной деятельности.- М.,1981.
54 Жарықбаев Қ.Б. Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе. - А: ИНФОРМ - АРНА. - 189 б.
55 Ломов Б.В. Котигория общения и деятельности в психологии. –Вопросы философии. - М.: 1979. №8. - С. 34-47.
56 Шайжанова Қ.Ү. Бастауыш сынып оқушыларында жазбаша тілді қалыптастыру арқылы ойлауын дамыту: психол. ғ. к. диссертация: 19.00.07. –Алматы, 2002. -115 б.
57 Бодалев А.А. Формирование понятия о другом человеке как личности. - Ленинград. Изд-во Ленинградского университета, 1970. – 135 с.
58 Якунин В.А. Психология учебной деятельности студентов.- М.,1974
59 Оллпорт У. Личность в психологии.- М. 2005
60 Реан А.А. Психодиагностика личности в педагогическом процессе.- СПб., 1996
61 Тұрдалиева Ш.Т. Тұлғаның танымдық іс - әрекетін қарым – қатынас арқылы дамыту. 19.00.01 – психол. ғылымд. канд. диссер. А., 2009, 132 б.
62 Түрікпен-ұлы Ж., Мұздыбаева Б. Тәрбие психологиясы. А., 2008
63 Бапаева М.Қ. Жоғары мектепте психологиялық білім беруді жетілдірудің ғылыми - теориялық негіздері: психол. ғ. канд. ... автореф.: 19.00.07. – А., 2001. - 28 б.
64 Изен Н.В., Пахомов Ю.В. Психотренинг игры и упражнения. - П, 2000 .
65 Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық қызметті ұйымдастыру. – А, 2002.
66 Здравомыслов А.Г. Социология конфликта.- М ., 1996
67 Құдайқұлов М.А. Способности умения и навыки. – А, 1986.
66 Абрамова Г.С. Практическая психология. – М, 2000
67 Карелин А. – Большая энциклопедия психологических тестов. – М.:Эксмо, 2006
68. Коралева З. Психологиическая тесты для всех. - М.:Пресс, 2002
69 Кулакова О. Тесты, тесты, тесты. – М.: Прес, 1990
70 Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг в школе. – М.: Эксимо-пресс, 2001.
71 Тоқсанбаева Н.Қ. Психологиялық тесттер. (оқу-әдістемелік құрал) – А, ТОО «Таугуль-Принт» 2009.
72 Кушембаев Н. Психология успех. - А . 2002
73 Сидоренко Е.В. Мотивационный тренинг – Р, 2000
74 Парыгина Б.Д. Практикум по социально-психологическому тренингу. - СПб, 2000.
75 Бакли Р., Кейпл Д. Теория и практика тренинга.- СПб, 2002
2 Жақыпов С.М. Оқыту процесіндегі танымдық іс - әрекет психологиясы. – Алматы: «Алла прима» ЖШС, 2008. - 216 б.
3 Головин С.Ю. Словарь психолога-практика - М , 2001.
4 Намазбаева Ж.Ы. Сангилбаев О.С. Орызша-қазақша психологиялық сөздік .- Алматы: Print - S, 2005 - 250 б.
5 Выготский Л.С. Собрание сочинений: В 6-ти т. Т.2. Проблемы общей психологии. – М.: Педагогика, 1982. – 504 с.
6 Рубинштейн Р.П. Основы общей психологий, - М.1989.
7 Леонтьеев А.А. Лекция как общение. – М.: Общество «Знание», 1974 – 39 с.
8 Алдамұратов Ә. Ж. Жалпы психология. - А.: Білім, 1996.
9 Добрович А.Б. Воспитателью о психологии и психогигиене общения - М, 1987.
10 Елеусізова С.А. Қарым-қатынас психологиясы – А, 1985.
11 Кушембаев Р.К. Психология успеха - А., 1999.
12 Ломов Б.Ф. Особенности познавательных процессов в условиях общения // Психологический журнал, 1980. Т.1. №5. – С. 26-41.
13 Обозов Н.Н. Психология межличностного взаимодействия. М.: Ленинград, 1979. – С. 8-9.
14 Носуленко В.Н. Познавательные процессы и общение: обсуждение проблемы // Психологический журнал. 1982. Т. 3. №5. – С. 166-168.
15 Коломинский Я.Л. Социально-психологические проблемы взаимоотношений в малых группах // Вопросы психологии, 1971. №6. – С. 102.
16 Кан-Калик В.А. Грамматика общения / Грозный Чечено-Ингушское книжное издательство, 1988.- 68 с.
17 Лисина М.И. Общение со взрослыми и психологическая подготовка детей к школе – К, 1987
18 Тоқсанбаева Н.Қ. Психологиядағы қарым-қатынас мәселесі. // Білім беру жүйесінде адам ресурстарын басқарудың қазіргі тенденциялары: Халықаралық ғылыми-практикалық конферен. материалдары. - Алматы, 2005. – 345-347 бб.
19 Андреева Г.М. Социальная психология. - М.: Аспект Пресс, 1996
20 Немов Р.С. Психология. - М, 1998.
21 Петровская Л.А. Компетентность в общении. – М,1989.
22 Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения.-М.: Просвещение, 1987. - 207 с.
23 Бодалев А.А. Личность и общение. – М, 1983.
24 Давыдов В.В. Виды обобщения в обучении – М, 1972.
25 Бодалев А.А. Психологическое общение. – В.: Н.П.О, 1996.
26 Гамезо М.В. Возрастная психология: личность от молодости до старости – М, 2001.
27 Мұқанов А. Жас және педагогикалық психология - А.;1981.
28 Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения. - А , 2004.
29 Құдайқұлов М.А. Способности умения и навыки. – А, 1986
30 Брудный А.А. Понимание как философско-психологическая проблема. // Вопросы философии. 1977. №10. С.- 5-10.
31 Әбеуова И.Ә. Әлеметтік психология. – А, 2001.
32 Зимняя И.А. Педагогикалық психология -М.: Логос; А, 2005.
33 Овчарова В. Практическая психология образования.- М.,2003
34 Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы-А, 1987
35 Берн Эрик Игры в которые играют люди, Психология человеческих взаимоотношений. – М.: Университет, 1998. – 400 с.
36 Бапаева М.Қ. Жоғары мектепте психологиялық білім беруді жетілдірудің ғылыми - теориялық негіздері: психол. ғ. канд. ... автореф.: 19.00.07. - Алматы, 2001. - 28 б.
37 Сластенин В. А. Педагогическая деятельность и проблема формирования личности учителя // Психология труда и личности учителя/. Под ред. А. И. Щербакова.- Л., 1976.
38 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. - М.:Просвещение, 1988. - 464 с.
39 Мудрик А.В. Время поисков и решений или старшеклассникам о них
самих. – М, 1990
40 Ахтаева Н.С., Әбдіғапбарова А.І., Бекбаева З.Н. Әлеуметтік психология: Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 243 б.
41 Бердібаева С.Қ. Таным субъектісі: танымдық процестер: Оқу-әдістемелік құрал. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 75 б.
42 Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению. – Алма-Ата: Рауан, 1992. -246 с.
43 Тоқсанбаева Н.Қ. Психологиядағы қарым-қатынас мәселесі. // Білім беру жүйесінде адам ресурстарын басқарудың қазіргі тенденциялары: Халықаралық ғылыми-практикалық конферен. материалдары. - Алматы, 2005. – 345-347 бб.
44 Климов Е.А Психология профессионального самоопределения. – Ростов-на Дону: Феникс, 1996. – 512 с.
45 Леонтьев А.Н. Генез человеческой речи и мышления // Психологический журнал. 1988. Т. 9. №4. - С. 141- 152
46 Спиваковсая А. Психотерапия: игра, детство, семья. – М, 1999
47 Рогов Е.И. Настолная книга практического психолога.- М, 2003
48 Смирнова Е.Е. Психология общения – СП, 2005
49 Осницкий А.К. Саморегуляция деятельности школьника и формирование активности личности.-Москва.,1986
50 Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника.-М., 1974.
51 Широкова Г.А. Практикум для детского психолога-Ростов-на-Дону, 2004.
52 Цукерман Г.А. Совместная учебная деятельность как основа формирования умения учится. М.,1992.
53 Яноушек Я. Коммуникация трех участников совместной деятельности.- М.,1981.
54 Жарықбаев Қ.Б. Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе. - А: ИНФОРМ - АРНА. - 189 б.
55 Ломов Б.В. Котигория общения и деятельности в психологии. –Вопросы философии. - М.: 1979. №8. - С. 34-47.
56 Шайжанова Қ.Ү. Бастауыш сынып оқушыларында жазбаша тілді қалыптастыру арқылы ойлауын дамыту: психол. ғ. к. диссертация: 19.00.07. –Алматы, 2002. -115 б.
57 Бодалев А.А. Формирование понятия о другом человеке как личности. - Ленинград. Изд-во Ленинградского университета, 1970. – 135 с.
58 Якунин В.А. Психология учебной деятельности студентов.- М.,1974
59 Оллпорт У. Личность в психологии.- М. 2005
60 Реан А.А. Психодиагностика личности в педагогическом процессе.- СПб., 1996
61 Тұрдалиева Ш.Т. Тұлғаның танымдық іс - әрекетін қарым – қатынас арқылы дамыту. 19.00.01 – психол. ғылымд. канд. диссер. А., 2009, 132 б.
62 Түрікпен-ұлы Ж., Мұздыбаева Б. Тәрбие психологиясы. А., 2008
63 Бапаева М.Қ. Жоғары мектепте психологиялық білім беруді жетілдірудің ғылыми - теориялық негіздері: психол. ғ. канд. ... автореф.: 19.00.07. – А., 2001. - 28 б.
64 Изен Н.В., Пахомов Ю.В. Психотренинг игры и упражнения. - П, 2000 .
65 Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық қызметті ұйымдастыру. – А, 2002.
66 Здравомыслов А.Г. Социология конфликта.- М ., 1996
67 Құдайқұлов М.А. Способности умения и навыки. – А, 1986.
66 Абрамова Г.С. Практическая психология. – М, 2000
67 Карелин А. – Большая энциклопедия психологических тестов. – М.:Эксмо, 2006
68. Коралева З. Психологиическая тесты для всех. - М.:Пресс, 2002
69 Кулакова О. Тесты, тесты, тесты. – М.: Прес, 1990
70 Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг в школе. – М.: Эксимо-пресс, 2001.
71 Тоқсанбаева Н.Қ. Психологиялық тесттер. (оқу-әдістемелік құрал) – А, ТОО «Таугуль-Принт» 2009.
72 Кушембаев Н. Психология успех. - А . 2002
73 Сидоренко Е.В. Мотивационный тренинг – Р, 2000
74 Парыгина Б.Д. Практикум по социально-психологическому тренингу. - СПб, 2000.
75 Бакли Р., Кейпл Д. Теория и практика тренинга.- СПб, 2002
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І ОҚУ–ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕГІ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1Қарым-қатынас әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде
1.2Педагогикалық қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктері
1.3Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың оқу–тәрбие
үдерісіндегі маңыздылығы
ІІ ОҚУШЫЛРАДЫҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕГІ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС ҚАБІЛЕТІН ЗЕРТТЕУ
ТӘЖІРИБЕСІ
2.1Қарым–қатынасты зерттеудің психологиялық әдістемелерін талдау
2.2Оқу–тәрбие үдерісіндегі оқушылардың қарым–қатынас қабілетін
психодиагностикалау нәтижелері
2.3Оқушылардың қарым–қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Заман талабына сай білікті және білімді ұстаз
алдына егеменді еліміздің болашағы – жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу және
толыққанды тұлға ретінде қалыптастыру міндеті тапсырылған. Ол Елбасының
Қазақстан халқына арнаған жолдауында айтылғандай: Ғасырдағы экономикалық
және әлеуметтік ұмтылыстағы негізгі ерекше күш – адамдар, олардың ерік-
жігері, табандылығы, білімі [1]. Олай болса, алға қойған мақсаттарды
орындау үшін еліміздегі креативті, ақылды, ойлы, дарынды жастарымызды
шығармашылық потенциалын жан-жақты өсіру қажеттілігі туындайды. Өз ісіне
берілген, жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, қарым қатынас мәдениеті
қалыптасқан, шәкіртінің бойына білім нұрын құятын жаңа тұрпатты педагог
дайындау бүгінгі күннің негізгі өзекті мәселелерінің бірі Ұстаздың қызметі
тек баланы оқытып қана қоймай, оның күнделікті іс-әрекетінде көп еңбекті
қажет ететін үйлесімді қарым-қатынас тәжірибесі болып табылады. Олай болса
бүгінгі таңда өсіп келе жатқан жастарға әлемдік деңгейге сәйкес білім мен
тәрбие беру, оның рухани байлығы мен рухани мәдениеттілігін, креативті
ойлауын, шығармашылық белсенділігін, танымдық белсенділігін, іскерлігін,
толеранттылығын, сонымен қатар кәсіби біліктілігін арттыру өркениетті
қоғамның міндеті болып табылады.
Қарым-қатынас – бұл әлеуметтік-психологиялық құбылыс, ол адам
өміріндегі көптеген рухани және материалдық құндылықтарды қамти отырып,
оның өміріндегі ең жоғары рухани адамгершілік қажеттіліктердің бірі.
Дегенмен, бір қарағанда қарым-қатынас ұғымы баршаға танымал және қандай да
мағыналы қиындықтармен байланысты емес көрінеді. Қарым-қатынас сөзімен
біз кәсіби, жеке, танымдық шығармашылық және тағы басқа жалпы
қызығушылықтардың төңірегінде пайда бoлған қарапайым түсініктерді, яғни
адамдардың бір-бірімен байланысын және қатынастарын; таныс немесе бейтаныс
адамдармен кездесулерін; жеке қатынастарын түсіндіруге тырысамыз. Адам
қoғамда, өзін қoршаған адамдар тoбында өмір сүреді және дамиды, oның
талаптарына сай өз пікірі мен мінез-құлқын өзгертеді, тoптың өзге
қатынасушыларымен бірлескен іс-әрекет ықпалымен түрлі сезімдерді бастан
кешеді. Алайда мұның барлығы өзге адамдармен ақпарат және тoлғаныс
алмасудан ғана бoлады, oларды жақсы тани oтырып, біздің әрқайсысымыз қалай
да бoлса қатынасқа түсеміз.
Қазіргі таңда психoлoгия ғылымында кеңес психoлoгтарының
еңбектерінен жoғары тұлғаның дамуы мен қалыптасуы туралы Л.С. Выгoтский,
Л.И. Бoжoвич, В.В. Давыдoв, А.Н. Леoнтьев, С.Л. Рубинштейн, ал қарым-
қатынас, кoммуникативті құзыреттілік мәселесі туралы зерттеулер Б.Г.
Ананьев, Г.М. Андреева, А.Б. Дoбрoвич, А.А. Бoдалев, А.А. Леoнтьев, М.И.
Лисина, Б.Ф. Лoмoв, В.А. Кан–Калик, Е.O. Смирнoва т.б. еңбектерінде кәсіби
әлеуметтік әрекеттену фактoры қарастырылған.
Қарым-қатынас, тoп және ұжымның үйлесімді қатынасы туралы қазақстандық
психoлoг ғалымдардың Қ.Б. Жарықбаев, С.М. Жақыпoв, Ә.Ж. Алдамұратoв, М.М.
Мұқанoв, С.Қ. Бердібаева, Х.Т. Шерьязданoва, Л.К. Көмекбаева, Н.Қ.
Тoқсанбаева, М.Қ. Бапаева, С.А. Елеусізoва және т.б. еңбектері кез келген
зерттеу жұмысының теoриялық мазмұнын ашады және тәжірибелік зерттеу
жұмыстарын жүргізуге ықпал етеді.
Мұғалім шәкірттерді ұйымдастыра oтырып, oқу–тәрбие үдерісінде әр уақытта
да oлармен өзара қарым-қатынаста бoлады. Міне, бұл педагoгикалық қарым –
қатынасты ұйымдастырудағы негізгі психoлогиялық – педагoгикалық талаптар,
мұны әрбір мұғалім білуге тиісті. Бұл жаттап алу ған емес, іштей сезініп
oрындайтын іс - әрекеттер.
Ұлы oтандық жазушы, әдебиетші Мұхтар Әуезoвтың ел бoлам десең,
бесігіңді түзеу керек деген аталы сөзі бар. Сoл елдігімізді бекемдеп, көк
туымызды тoлық желбіретуші, Елбасының алға қoйған мақсатын жалғастырушы
келер ұрпақ екені мәлім. Жас ұрпақты жан-жақты дамыған тұлға етіп
қалыптастыру әрине ең бірінші өзінің ұясынан басталады.
Oқу әрекетінде oқушының білім мен қатар қарым-қатынас мәдениетін
меңгеруі оның жаңа материалды тoлық ұғынуына, жеке қасиеттерінің дамуына,
oқу барысында жетістікке жетуіне әсер етеді де, қоғамдық ортаға дұрыс
бейімделуі мен әлеуметтенуіне ықпалы туралы жалпы сұрақтарын қоюды және
шешуді талап етеді. Ол ең алдымен оқушылардың тұлғалық дамуында қарым
қатынас ерекшеліктерін қандай деңгейде меңгеруімен сипатталады. Сондықтан
зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың
қарым–қатынас мәдениетін қалыптастыру деп алдық.
Зерттеу мақсаты – тұлғаның дамуындағы қарым–қатынас ерекшеліктерін
теориялық негізде талдап, оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың қарым–қатынас
мәдениетін қалыптастыру жолдарын тәжірибе арқылы зерттеу.
Зерттеу нысаны - оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың қарым–қатынас
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні – оқушылардың қарым–қатынас мәдениетін қалыптастыру
процесі.
Зерттеу болжамы: егер оқу-тәрбие үдерісінде қарым-қатынас жүйелі
бағытта жолға қойылып, ұжымның психологиялық ахуалы қақтығыссыз жағдайда
ұйымдастырылса, онда оқушылардың қарым–қатынас мәдениетін қалыптастыруда
мазмұнды нәтижеге қол жеткізуге болады.
Зерттеу міндеттері -
– оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың қарым-қатынас мәселесіне
теориялық сипаттама жасау;
– психологиялық мәселе ретінде оқушылардың қарым–қатынас туралы білімін
зерттеу.
– оқушылар ұжымының әлеуметтік-психологиялық қарым-қатынасын
эксперимент арқылы анықтау мен олардың қарым–қатынас мәдениетін
қалыптастыру жолдарын ұсыну.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерге теориялық талдау әдісі, бақылау
әдісі, әңгіме әдісі, психодиагностикалық зерттеу, психокоррекциялық
жаттығулар.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: Психологиядағы қарым-
қатынас мәселесі туралы Н.Н.Обозов, П.Ф.Ломов, М.М.Рубинштейн,
В.Н.Носуленко, М.И.Лисина зерттеулері, қазақ ғалымдары С.М.Жақыпов,
Қ.Жарықбаев, С.Бердібаева, Н.Тоқсанбаева және т.б. ғылыми зерттеу
еңбектеріне сүйене отырып, теориялық талдау жасап және эксперименттік
жұмыстарды жүргізуге негіз болды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: педагогикалық қарым–қатынас
мәселесіне жан-жақты теориялық талдау жасалынып, оның психологиялық
ерекшеліктері көрсетілді. Бұл мәліметтер оқушының тұлға ретінде қалыптасуы
жайлы ақпаратты қамтиды және қарым–қатынас мәселесі туралы мағлұматты
меңгеру негізінде психологиялық білімді жетілдіруге мүмкіндік береді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: зерттеу нәтижелері оқушылар
ұжымының үйлесімді қарым-қатынасын жетілдіруге үлес қосады, олардың қарым-
қатынас мәселесін терең түсініп, маңыздылығын ұғынып, оның техникалры мен
ережелерін меңгеруге көмектесуге мүмкіндік туғызады.
Зерттеу базасы: Тараз қ. №45 гимназиясы.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің зерттеу заты мен нысаны
анықталынып, болжам жасалды, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бағыттары
анықталынды. Әдебиеттер жинақталынды.
Зерттеудің екінші кезеңінде оқушылардың қарым-қатынасының даму
деңгейі анықталынып, түзету – дамыту жұмыстары ұйымдастырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді және ұсыныстар енгізілді.
ОҚУ–ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕГІ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қарым-қатынас әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде
Кәсіби шеберлікке қол жеткізу үйлесімді қарым–қатынассыз болуы мүмкін
емес. Ал қарым–қатынас сол кәсіби іс–әрекетті ұйымдастыру жүйесі болып
табылады. Сондықтан қарым–қатынас ерекшеліктерін меңгеру кез келген еңбек
саласында жас маманның кәсіби әрекетінде тиімді нәтиже береді. Осы орайда
ұсынылып отырған зерттеу жұмысы қазіргі таңда құнды еңбектердің бірі
ретінде психология саласы бойынша ана тіліміздегі зерттеулердің қатарын
толықтырады
Қазақстандық психология ғылымында адамдардың бірлeскeн іс-әрeкeтіндeгі
өзара әрeкeт пeн қарым-қатынастағы мағына, мотив жәнe мақсатқұрылым
мeханизмдeрін зeрттeудe С.М.Жақыповтың тұжырымдамасы өтe маңызды [2]. Оның
пікірінше, бірлескен танымдық іс-әрекет қарым-қатынасқа қатысушы
субьектілердің өзара диалогты қатынасынан дамиды.
Қарым-қатынас дамуының дұрыс жүруі қарым-қатынастың әрбір формасының
тиісті жас ерекшелігінде ретті де толыққанды жүзеге асуымен анықталады.
Қарым-қатынас дамуының басты формасы қандай да бір байланыстың басымдығымен
емес, ситуацияға және әріптеске байланысты түрлі мазмұндағы қарым-қатынасқа
түсу мүмкіндігі мен қабілетінің болуымен анықталады. Ол - (кең мағынада)
адамдар арасындағы бірлескен іс-әрекеттің кез - келген формасы. Сондықтан
коммуникация қарым-қатынастың бір түрі ретінде қарастырылады. Коммуникация
- бұл қарым-қатынас бойынша серіктестер арасындағы өзара ақпарат алмасу
процесі. Ол білімді, идеяны, пікірді, сезімді беруден және қабылдаудан
тұрады. Коммуникацияның әмбебап құралы - сөз, оның көмегімен ақпарат
беріліп қана қоймай, сонымен қатар бірлескен іс-әрекетке қатысушылардың бір-
біріне әсер етуі де жүзеге асады [3].
Қарым-қатынас - әлеуметтік құбылыс және осы байланыста ол
әлеуметтенудің бір бастауы және механизмі ретінде қаралуы мүмкін [4, 10
б.]. Әлеуметтік психологияда өзара әрекет – бұл қарым-қатынастың үш
координатының бірі. Басқа координаттары: коммуникация, индивид немесе топ
арасында ақпарат алмасу және тұлғааралық қабылдау, түсіну жай ғана
қарапайым қолма–қол субъектінің таным акті емес, кең көлемді өзара
түсінісудің негізі ретінде адамдардың бірін–бірі қабылдауы. Өзара әрекет –
бірлескен іс-әрекетті ұйымдастырудың белгілі формасы. Өзара бірлескен
әрекеттің тиімді болуы субъектілердің бірін-бірі дұрыс қабылдай білулеріне
тікелей байланысты. Тұлғааралық қатынастар, негізінен, тұлғаға қатысты
психологиялық мәселелер, қызығушылықтар және қажеттілік айналасына
шоғырланған.
Адамдардың бірін-бірі тануы – күрделі, де көп сатылы. Ол сезінуден
басталып, ойлаудан аяқталып, соңында сезімдік және қисынды бейнелеудің
барлық деңгейлерінен өтеді. Қарым-қатынас мәселесінің концептуалды
негіздері туралы кеңес ғалымдары Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н.
Леонтьев және т.б қарым-қатынасты адамның психикалық дамуының, әлеуметтенуі
және индивидуализациялануының, тұлға қалыптасуының маңызды шарты ретінде
қарастырды [5], [6], [7].
Қарым-қатынас - іс-әрекетпен орындалатын әлеуметтік жағдайлар мен
өлшемдерге сәйкес, ойлар, білімдер мен қағидалар беру және саналы түсінуге
негізделген адамдардың бір-бірімен тікелей өзара қатынас жасау процесі [8].
Сондықтан қандай болмасын іс-әрекеттің түрінен тыс қарым-қатынас болуы
мүмкін емес және қарым-қатынастың әмбебап түрлері де кездеседі. Олар:
адамның өмірлік тәжірибелеріне тиімді түрде жылы шырайлылық, әдептілік,
өнегелілік, ашықтық, кез келген даму деңгейі үшін, бірлескен іс-әрекет
үшін психологиялық маңызды болып табылады.
Қарым-қатынас мәселесіне мәдени-тарихи психологияның негізін салушы
Л.С. Выготский баға жетпес үлес қосты. Қарым-қатынастың тұлға санасына
қайта жасалу механизмдерін түсіну Л.С. Выготскийдің ойлау мен сөйлеу
мәселесін зерттеу барысында ашылады [5].
Қарым қатынас:
1) бірігіп әрекет ету қажеттілігінен туындайтын, құрамына ақпарат
алмасу, өзара әрекеттесудің біртұтас стратегиясын жасау, өзге адамды
қабылдау және түсінетін, адамдар арасындағы байланыстың орнауы мен дамуының
күрделі, көп мақсатты процесі;
2) субъектілердің белгілілік құралдармен жүзеге асырылатын, бірігіп
әрекет ету қажеттілігінен туындаған және серіктесінің жай-күйін, мінез-
құлқы мен тұлғалық-маңыздылық құрылымын едәуір өзгертуге бағытталған өзара
әрекеттесуі [9].
Қарым-қатынас - басқа біреудің жан дүниесіне, мен ұғымына ену. Бұл
оңай емес, өйткені өзіне ұқсамайтын басқаның жан дүниесіне ену үшін
психологиялық дайындық қажет. Сондықтан қарым-қатынасты ұйымдастыруда
субъектінің психологиялық жағдайын ескеру өте маңызды болып табылады.
Өйткені субъектілердің кез келген қарым-қатынасы психологиялық кеңістікте
өзгеріс туғызады. Кез келген ересек адам баламен қарым-қатынаста оның
психологиялық ерекшелігін ескеріп, оған уақыт беруі керек. Қарым-қатынас
көлденең жазықтықта (мұғалім мен оқушы бірдей) және тік жазықтықта (мұғалім
оқушыдан биік) болады. Көлденең қарым-қатынас жемісті, ал тік қарым-қатынас
үнемі оқушыны қарама-қарсылыққа итермелейді. Көлденең қарым-қатынасқа жету
үшін, біріншіден, оқушыны ойша қатар қою, екіншіден, оқушыға жоғарыдан
төмен қарамауға дағдылану қажет. Біріншіні іске асыру - жеңіл, ал екіншісі
- ыңғайсыз, өйткені мұғалімдер оқушыларды бақылау үшін орындарынан тұрып
қарым-қатынас жасайды. Бірақ ересектер көлденең қарым-қатынастың аса қажет
екенін іштей сезеді, олар баламен еңкейіп сөйлеседі, олармен қатарласып
отырады, алдына отырғызады.
Қарым-қатынас немесе коммуникация деп аталатын процесс – аса кең және
сиымды түсінік. Бұл саналы және саналанбаған вербалды байланыс, ақпарат алу
мен беру, оның өзі барлық жерде және үнемі байқалып отырылады. Қарым-
қатынас сан алуан сипатта: оның көтеген формалары, түрлері бар.
Педагогикалық қарым-қатынас адамдар қарым-қатынасының жекеше түрі,
отбасылық қарым-қатынас, іскерлік қарым-қатынас және т.б. Психология
ғылымындағы негізгі ұғымдардың бірі-қарым-қатынас мәселесі. С.Елеусізованың
пікірінше, қарым-қатынас өте маңызды, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет
ететін көкейкесті мәселелержің бірі. Қарым-қатынассыз жеке адамды түсіну,
оның адами қасиеттерін, дамып жетілуін талдау мүмкін емес. Сондықтан
тұлғаның дамуында қарым-қатынастың орны ерекше [10].
Қарым-қатынас іс-әрекеттік келісі тұрғысынан бұл – бірлескен іс-
әрекетке деген қажеттіліктен туындайтын және ақпарат алмасуды, өзара
әрекеттің, басқа адамды қабылдау мен түсінудің ортақ стратегиясын өндіруді
қамтитын, адамдар арасында байланыс орнату мен дамытудың күрделі, көп жақты
процесі. Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып, оның
психологиясын зерттеуде психологтар мен социолог мамандар, ұстаздар мен
басқару қызметіндегі жетекшілерге жете зер салып көңіл аударып отырған
маңызды мәселенің бірі адамдар арасындағы қарым-қатынас жасап, олардың
өзара тілдесе білулерінің құпия сыры және оның кілті неде? Деген мәселенің
шешімін табу қазіргі өмір талабы [11].
Қазіргі еліміздің өркениетті нарыққа бет алған кезеңіндегі
туындағын экономикалық, әлеуметтік қиындықтар тұлғаның адамгершілік қадір-
қасиетінің төмендеуіне, салаутты өмір сүру ережелерінің бұзылуына өз әсерін
тигізуде. Мұндай жағдайда тұлғаның қалыпты өмірін қамтамасыз етуге ықпал
жасайтын қарым-қатынас. Жеке тұлға алдымен белгілі қоғам мүшесі және ол
қандай болмасын бір іспен айналысатын, тәжірибесі, білімі мен дағдысы,
икемі, мінезі, қабілеті қалыптасып үлгерген өзінің іс-әрекетін қадағалай
алатын кісі. Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну
арқылы өзін - өзі танып, басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі. Өмір
адамның сыртқы дүниесін танып біліп қоймай, сондай – ақ индивидуалды
ерекшеліктерін таныту үшін басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі.
Қарым-қатынас мәселесін жалпы психологиялық зерттеуде индивидуалды
ерекшеліктердің қарым-қатынасқа ықпалын қарастыруға мүмкіндік туады.
Сондықтан Б.Ф.Ломовтың Психологиядағы қарым-қатынас мәселесі еңбегінде
қарым-қатынастың әдіснамалық, теориялық, экспериментальды және қолданбалы
аспектілерін арнайы кешенді қарастыруға бағытталған ең алғашқы ұжымдық
еңбек болды [12].
Б.Ф.Ломов негізгі теориялық позиция тұрғысынан қарым-қатынасты
күрделі, көпөлшемді және көп деңгейлі процесс деп қарастырып, адам тұлғасы
мен психикалық процесстерін оқып-тануға адекватты мүмкіндік. Психикалық
процесске қатысты мәселелерді адамдардың қарым-қатынасы және біріккен
әрекет жағдайында оны субьект-субьект қатынасында қарастырды.
Оқулықтың бірінші бөлімінде қарым-қатынас жағдайында психикалық
процесс қызметі адамдардың өзара әрекетте психикалық процесстің
динамикалық ерекшеліктері қарастырылған. Н.Н.Обозов еңбегінде топтық және
индивидуалды эксперименттерде психикалық процесстерді салыстырмалы алынған
мәліметтерді жүйелеу көрсетілген. Зерттеу нәтижелері, адамдардың өзара
байланысы мен индивидуалды әрекеті, жұмыста басқа адамдардың қатысуы,
ықпалы және өзара ықпалы, бірлескен жұмыста түрлі деңгейде талдауға
мүмкіндік береді [13].
Топтық және индивидуалды эксперименттерден алынған субьективті
психофизикалық шкалаларға салыстырмалы талдау В.Н.Носуленконың
зерттеулерінде берілген. Индивидуалды бағалау белгі шкаласына қарағанда
қарым-қатынас жағдайындағы шкалада едәуір айырмашылықтар алынды. Сенсорлық
тапсырмада біріккен іс-әрекет және қарым-қатынас сандық және сапалық жоғары
нәтиже беруі серіктестердің индививдуалды мінездерінің сәйкестігіне де
байланысты [14].
В.А.Кольцов мектеп оқушыларында түсінік қалыптасуына қарым-қатынас
ықпалын зерттеу нәтижелеріне арналады. Оның пайымдауынша күшті, орта және
әлсіз оқушыларға қарым-қатынас түрлі деңгейде ықпал етеді. Орталау
оқушыларға жоғары қатынаста болса, күшті деңгейге қарым-қатынас жіне
біріккен іс-әрекет нәтижесінде көтеріледі.
Я.Л. Коломинский қарым-қатынас индививдуалды ерекшеліктерге байланысты
ықпал етеді. Мұнда жаңа түсініктерге дайындығы, тапсырмаға қатынасы және
интеллектуалды белсенділік деңгейіне де байланысты [15].
Я.А.Пономаревтің тапсырманы жеке және бірлесіп шешуде шығармашылықты
қажет ететін зерттеуге бағытталған. Оның эксперименттік зерттеулері қарым-
қатынас ойлау тапсырмаларын шешуге ықпалы едәуір жоғары екеніне қорытынды
жасады.
Қарым-қатынас психологиясы жөніндегі атақты маман В. А. Кан-Калик қарым-
қатынастың 6 моделін көрсетеді [16].
– біріккен әрекет негізіндегі қатынас;
– достық негіздегі қатынас;
– диалогтық қатынас;
– қорқыныш қатынас;
– дистанция қатынас;
– ойын қатынас;
Қарым-қатынастың вербалды және вербалды емес құралдары туралы
Б.Ф.Ломов зерттеулерінде қарастырылған. Ойлауға арналған тапсырмаларды
бірлесіп шешу процессіндегі диалог атты Г.М.Кучинскийдің мақаласы
бірлескен ойлау әрекетінде диалогты зертееуге арналған. Автор талдау
жүргізу арқылы психология, философия және лингвистикадағы қалыптасқан
ұсынымдарды қолданады. Ойлау мұнда әрекет пен қарым-қатынастың ерекше
синтезі сөз арқылы орындалатындығын негіздеген.
Қарым-қатынастың мотивтері сол адамның және онымен байланысқа түсіп
жатқан өзге адамның қатынас қажеттілігін тудырған қасиеттері негізінде
заттануы тиіс деген тұжырымды М.И. Лисина өз зерттеулерінде көрсеткен [17].
Ол қасиеттерді мынадай үш топқа жіктеуге болады:
Біріншіден, ересек дерек көзі мен баланы жаңа әсерлерге бөлеуші ретінде
танылатын танымдық;
Екіншіден, өзара практикалық байланыста ересек адам әріптес, көмекші
және дұрыс әрекеттердің үлгісі ретінде танылатын іскерлік;
Үшіншіден, ересек адам ерекше тұлға, қоғам мүшесі, қоғамның белгілі бір
өкілі ретінде қарым-қатынасқа тұлға ретінде түседі.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік
туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның
қажеттіліктері. Жеке адам қарым-қатынас процесінде ұқсау, мысал, өнеге
алу, үйрену, еліктеу арқылы қоғамдық және жеке сананы, эмоцияны, сезімді,
мінез құлық нормаларын көрсетудің формаларын меңгереді. Тұлғаның жас
ерекшелігіне және дамуына байланысты әр бала қарым-қатынастағы
қажеттілікпен анықталады, негізінен үлкендермен қарым-қатынас жасау арқылы
қанағаттандырылады. Қарым-қатынастың әлеуметтік нормалары мәселесіне
М.И.Бобнева теориялық талдау жасап, жеке тұлға аспектілеріне ерекше мән
берген және қарым-қатынастың ерекше арнайы түрлерін тұжырымдады.
Теориялық талдау нәтижелері, Н.Қ.Тоқсанбаеваның пікірінше, қарым-
қатынас процесіне субъектінің әлем туралы бейнесінің дифференциациялану
деңгейінің ықпалына қатысты кейбір ортақ тұжырымдар жасауға мүмкіндік
береді:
- Субъектілердің когнитивті ұйымдастырылуына индивидуалды ерешеліктерді
қарым-қатынас процесінің детерминантының бірі ретінде қарастыру;
- Когнитивті құрылымдар дифференциациясы деңгейіндегі жекелік
ерекшеліктер қарым-қатынаста түсіну процесінде бейнеленеді;
- Жоғары деңгейдегі дифференциация салдары болып табылатын иілгіш
когнитивті құрылымдар есебінен қарым-қатынастағы субъектілердің
психологиялық дифференциациясы жоғары өнімділікті қамтамасыз етеді.
- Қарым-қатынас процесінің жекелік детерминациясы бірнеше құрылымды,
яғни бұл психологиялық дифференциациясы жоғары басқа адамдарды табысты
түсіну нәтижелерінің әдебиеттерде келтірілгендермен сәйкес келмеуінен
байқалады.
- Когнитивті құрылымдардың дифференциациялану (даралану) деңгейіндегі
жекелік ерекшеліктер еңбек іс-әрекетіндегі табысты байланысты, жағымды
қарым-қатынасты байқатады [18].
Қарым-қатынас мәселесін түсінуді талдау үшін түрлі аспектілір
ерекшеленіп алынуы мүмкін (тұлғаның қарым-қатынас ерекшеліктерін
абстракциялау . Қарым-қатынастың түрлі қызметтері нақты бір субъектінің
өмірінде түрлі орын алады. Бұл тұлғаның жекелік-психологиялық
типологиясының негізі болуы мүмкін, нәтижесінде субъект әлемі кең көлемде
қарастырылатын зерттеу бағдарламасын құруға әкеліп соғады.
Қарым-қатынас мәселелерінің бірқатар аспектілерінен қарым-қатынастағы
түсіністік аспектісі ерекшеленді. Осылайша, когнитивті стильдің қарым-
қатынаста түсіну процесіне ықпалын зерттеу ретінде тұжырымдалады. Қазіргі
уақытта түсінуге қатысты қанағаттанарлық теория болмауына байланысты, бұл
бағыттағы зерттеу жұмыстарын қабылдау процесіне қатысты еңбектерге сүйене
отырып қарастыру мүмкін деп отырмыз. Әдебиеттерде тұлғаның қарым-қатынас
барысында қабылдау актісін өзіндік перцепция актілерімен салыстыру
жағдайлары көптеп кездесуде бірақ бұл процесстердің айырмашылықтарына
үлкен көңіл бөлінуде. Олардың ұқсастықтары негізді және қабылдау мен
түсіну процестерінің негізі болып табылатын психикалық бейнелеу
механизмдерінің бірліктерімен анықталады.
Қарым-қатынас психологиясы мынандай құбылыстарды зерттейдi; адамдардың
бiр-бiрiн қабылдауы және түсiнуi, елiктеу, сендiру және нандыру, ұйымшылдық
немесе жанжалдық, бiрiккен iс-әрекет және тұлғааралық қатынастар. Осы
психологиялық құбылыстың әр түрлiлiгiнде, олардың пайда болуының негiзгi
қайнар көзi болып адамдар арасындағы қарым-қатынас аймағы болып табылады.
Егер қарым-қатынас болмаса, бiздiң рухани, материалды даму
деңгейiмiздiң қандай дәрежеге көтерiлгенiн бiлмес едiк. Бiздiң әрқайсымыз
өзiмiздiң негiзгi қырларымызды жеке қарым-қатынас тәжiрбиелерiмiз арқылы
жанұядағы, мектептегi, жұмыстағы, көшедегi тiкелей қатынастар арқылы
игеремiз. Бұл микроорта. Микроортадағы қарым-қатынас арқылы әрқайсымыз
әлеуметтiк әлемдi кеңiнен танимыз және қарым-қатынасқа түсемiз, яғни
макроорта әсерiн сезiнемiз.
Қарым-қатынастың түрлерi:
1. Маскiлi қарым-қатынастар; бiр күннiң iшiнде бiрнеше маска кию.
Формалды қарым-қатынас, яғни мұнда маскiлердi пайдаланып сұхбаттасушылардың
тұлғалық ерекшелiгiн түсiнiп ескеруге талпынамыз (сыпайлық, қаталдық,
тұйықтық). Шынайы сұхбаттасушыға деген сезiмдерiн, эмоцияларын қарым-
қатынас барысында көрсетпейдi.
2. Формалды рөлдiк қарым-қатынас – мұнда сұхбаттасушының тұлғасы мен
әлеуметтiк рөлi маңызды болып табылады.
3. Iскерлiк қарым-қатынас – мұнда сұхбаттасушының iске деген тұлғалық
ерекшелiгi, мiнезi, жасы, көңiл-күйi ескерiледi. Сонымен бiрге оның iске
деген қызығушылығы мәндiк маңызды орын алады.
4. Достардың рухани және тұлғалық қарым-қатынасы – мұнда кез келген
тақырыпқа әңгiме қозғауға болады, тек сөз арқылы ғана емес жест, мимика
арқылы бiрiн-бiрi жақсы түсiнедi.
5. Манипулятивтiк қарым-қатынас сұхбаттасушыдан белгiлi бiр пайда
табуға бағытталған. Ол үшiн сұхбаттасушының тұлғалық ерекшелiгiне
байланысты түрлi әдiстер пайдаланады.
6. Вербалды және вербалды емес қарым-қатынас [19].
Коммуникациялық жүйе – бұл алынатын және берiлетiн ақпаратты түсiнудi
қамтамасыз ету мақсатында адамдар арасындағы хабар алмасу.
Коммуникацияның негiзгi функциялары мыналар:
1.Информативтi – адамдар арасындағы өзара әрекеттесудi ұйымдастыру.
2.Интерактивтi – адамдар арасындағы өзара әрекеттесу түрлерiн пайдалана
отырып сұхбаттасушының көңiл күйiне, сенiмiне мiнез-құлқына әсер ету.
3.Перцептивтi – қарым-қатынасқа түсушi серiктестердiң бiрiн-бiрi
қабылдауы және өзара түсiнушiлiктi қалыптастыру.
4.Экспрессивтi – эмоционалды бастан кешiрулер сипатын өзгерту [20].
Макроорта – бұл өз ғылымы, мәдениетi, идеалогиясы, заңы, қоғамдық
өлшемдерi бар қоғам.
Микро және макроортаның кездесетiн жерi, олардың өзара әрекеттесетiн
шек – бұл кiшi топ, онда бiздiң әрқайсымыздың өмiрiмiз өтедi.
Қарым-қатынас тарихи алғашқы форма болып табылады оның негiзiнде
өркениет дамуының кейiнгi кезеңдерiнде қарым-қатынастың басқа түрлерi пайда
болды. Мысалы; жазбаша қарм-қатынас жазбашалықтың құралуынан кейiн ғана
пайда бола бастады. Бiздiң әрқайсымыз адамдар арасында өмiр сүрiп және
жұмыс iстегендiктен кез-келген жағдайда өз тiлектерiмiзге тәуелсiз түрде
адамдармен қарым-қатынасқа түсемiз.
Егер бiз өз өмiрiмiздi бақыласақ онда мынаны байқаймыз:
• басқа адамдармен өзара әрекеттесiп оларды қабылдаймыз және
бағалаймыз.
• Жиi түрлi естiгендерiмiздi қызығушылықпен қабылдаймыз.
• Таныстарымызбен немесе кездейсоқ адамдармен өмiрлiк
тәжiрбиелерiмiзбен алмасамыз.
• Басқа адамдардың әсерiн сезiнiп оларға елiктеп өз мiнез-құлқымызды
өзгертемiз.
• Шешiм қабылдағанда көп жағдайда қасыңдағы адамдардың пiкiрiн есепке
аламыз.
Қарым-қатынас стратегиясы үшке бөлiнедi.
1-шi ашық-жабық қарым-қатынас. Ашық қарым-қатынаста әр адам өзiнiң
көзқарасын жеткiзе бiлуi және басқалардың позициясын тыңдауға әрдайым
дайындық. Ал жабық қарым-қатынас ақпаратқа деген өзiнiң көзқарасын
қатынасын жеткiзе алмауы, қарым-қатынасқа түсуге талпынбауы.
2-шi Монологты стратегия.
3-шi Рөлдiк тұлғаарлық стратегия (мұғалiм-оқушы, үлкен-кiшi) [21].
Хабар беру мына бағыттармен жүзеге асады:
-жоғарыдан төменге – жұмысшыларға бұйрық беру.
-төменнен жоғарыға – басшылармен пiкiр алмасу және т.б.
Коммуникация процесi жүзеге асу үшiн мынадай 4 элемент керек.
1. хабар берушi
2. мәлiмет
3. арнайы ақпарат беру құралы
4. ақпарат алушы
Іс-әрекет пен қарым-қатынас бірлігі жайлы пікір, сонымен бірге, осы
құбылыстар байланысының сипатын түсіндірулерінің біржақтылығын ұйғармайды.
Олар адамның әлеуметтік болмысы жағынан (Б.Ф.Ломов), қарым-қатынас іс-
әрекет түрі сияқты – түр қатынасында болатын құбылыс ретінде қарастырылуы
мүмкін.
Қарым-қатынас – бұл адамның басқа адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі
және біріккен іс-әрекетте өзара қатынасының дамуы. Қарым-қатынас адамзат
қатынасының күрделі түрі. А.Б.Добрович пікірінше, қарым-қатынас бірліктегі
қызметті реттейді, сананың алғашқы қалыптасуының және дамуының құралы болып
табылады. Ол жеке тұлғаның ойы мен іс-әрекетін анықтайды деген [22].
Қарым-қатынас жасағанда әңгіменің шарттары маңызды рөл атқарады,
болатын орны, уақыты, көптеген кедергілердің болмауы, телефонның дыбыстары,
бөлмеде ықтият болуы және стол үстінде қағаздарды реттемейут.б.
Әңгімелесушінің қолы тимей жұмыс жасап жатқан кезінде қатынасқа түспей-ақ
қойған жөн.
Қандай болмасын әңгімеге алдын ала дайындалу керектігін ұмытпаған жөн.
Егер әңгіме барысында көп нәрсе білу керек болса, онда арнайы, қажетті
сұрақтарды рет-ретімен жазып алу керек .Алдын ала өзіңді дайындау маңызды.
Мен әңгімені қалай бастаймын? Қандай аргументтер келтіремін? Қандай
қарсылықты күту керек? Мен оларды қалай теріске шығарамын? Қандай соңғы
шешуші аргумент қолданамын?
Әңгіме жылу жүзбен орташа ырғақпен сөйлеген дұрыс-ол оның бойында сенім
Осы тақырыптағы ең алғашқы тәжірибелік зерттеулерді 1938 жылы неміс
психологы Курт Левин жүргізген.
Ал қазіргі кезде педагогикалық қарым-қатынас стилінің көптеген түрі
анықталған, солардың негізгілеріне тоқталып өтейік [23].
Авторитарлық стиль – қатаң басқару тенденциясы және бақылау формасымен
сипатталады. Мұнда басқа әріптестеріне қарағанда, бұйрық беру жолын көп
қолданады. Мұндай стилді педагог жұмыс мақсатын тек өзі анықтап қана
қоймай, сонымен қатар тапсырманың орындалу жолдарын, кім кіммен және қай
топта жұмыс жасау керектігін нақты анықтап береді. Аталмыш стиль ынталану
әрекетін бәсеңсітеді, себебі оқушы орындап отырған жұмысының мақсатын,
жұмыс кезеңдерінің функцияларын және алда не күтіп тұрғанын ұғына алмайды.
Бұл стиль жалпы алғанда тиімсіз болып табылады. Педагог ұжымы және оқушылар
айтқанды жасауға үйреніп; белсенділік, инициатива көрсетуге дағдыланбайды,
көбіне жалтақ болып, жағымпаздық жолға түседі. Оқушының позитивті
мүмкіндіктеріне мұғалімнің сенімсіздік танытуы жұмысқа деген қызығушылығын
күрт төмендетеді. Оқушы тарапынан көрсетілген әрбір ынталану процесін
авторитарлы педагог өз бетімен кету деп қабылдайды. Зерттеулердің
нәтижесі көрсеткендей, мұндай мінез-құлық өз беделін жоғалтып аламын деген
қорқыныштан туындайды.
Немқұрайлылық стилі – оқу-тәрбие үдерісінде болып жатқан құбылыстардан,
жауапкершіліктерден өз басын алып қашу. Зерттеу нәтижелері бұл стиль
барысында жұмыс ауқымының төмен орындалуы мен сапасының болмауын көрсетеді.
Бұл жағдайда педагог оқушының әрекетіне араласпауға тырысады, тапсырмаларды
тек формалды тұрғыда бере отырып, басқару жауапкершілігінен бас тартады.
Мұғалімнің сөзі бір жақта, ісі екінші жақта, қойған талаптары тұрлаусыз
болып, ұжым мүшелері мен оқушыларды ашу мен ызаға толтырады.
Демократиялық стилде ең бірінші орында фактілер бағаланады. Бұл
стильдің ерекшелігі жұмыс және оны ұйымдастыру барысында топтық талдауға
немесе тағы басқа да тапсырмаларға белсенді қатыса алады. Нәтижесінде
субъектілердің өздеріне деген, өзін-өзі басқаруға деген сенімділіктері
артады. Егер авторитарлық стильде топ мүшелері арасында бір-біріне деген
қарама-қарсы қатынастар болса, демократиялық стиль, керісінше ұжым
мүшелерін жақындатып, өзара түсініспеншілікке шақырады. Педагог жұмыс
барысында ұжымға арқа сүйеп, оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау
қабілеттерін ынталандырады, оқушы тарапынан айтылған сын-пікірлерді дұрыс
қабылдап, шыдамдылық танытады. Демократиялық стильдегі педагогикалық қарым-
қатынас пайдалы келеді. Оқушылар өз бетімен инициатива, белсенділік
көрсетіп, мұғалімнен үрікпей, жасқанбай, еркін ұстап, онымен бірігіп жұмыс
жасауға әдеттенеді.
Бірлескен шығармашылық әрекетке қызығушылық негізіндегі қарым-қатынас
стилі. Аталмыш стиль педагогтың жоғары кәсіби шеберлігі және оның этикалық
ұстанымдарының бірлігі негізінде жүзеге асады. Бірлескен шығармашылық
әрекетке қызығушылық тек мұғалімнің коммуникативтік әрекетінің нәтижесін
ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар оның тұтас педагогикалық әрекетке деген
қатынасының деңгейін байқауға болады. Бұл стиль - бірлескен оқу-тәрбие
әрекетінің алғышарты.
Қашықтықтағы қарым-қатынас стилі. Бұл стильді қолданатындар әрі
тәжірибелі, әрі жаңадан жұмысқа орналасқан мұғалімдердің ішінен де кездесе
береді. Бұл стильдің басқалардан ерекшелігі – субъектілер арасындағы қарым-
қатынас қашықтығы. Бірақ мұнда да өлшем қажет. Қашықтықты аса алыс ұстау
субъектілердің өзара тұтас әлеуметтік-психологиялық жүйесін формалды
жағдайға ұшыратады, шынайы шығармашылық ахуалдың туындауына септігін
тигізбейді. Білім беру жүйесі субъектілері арасында қашықтық болуы тиіс, ол
қажетті болып табылады. Ол өзара қатынастар негізі ретінде бұйыру емес,
бір субъектінің екінші субъектіге жалпы қатынас логикасынан туындауы қажет.
Қашықтық педагогтың басқы рөлінің көрсеткіші ретінде оның беделі арқылы
қалыптасады.
Қорқыту стилі – бұл қашықтықтан қарым-қатынасқа түсу стилінің ең
тығырыққа тірелген формасы. Стильді көбіне жас мамандар бірлескен
шығармашылық әрекетке екінші субъекті тарапынан нәтиже, тіпті қызығушылық
тудыра алмаған жағдайда қолданады. Шығармашылық қатынаста бұл қарым-қатынас
стилі мүлде өміршең емес. Себебі, педагог жағымды коммуникативтік ахуал
жасаудың орнына, керісінше оларды тыйып тастап, педагогикалық қарым-
қатынасты достық сипаттан айырып отыруға бейім болады.
Ойнақы қалжыңға бағытталған қарым-қатынас стилі – педагогикалық қарым-
қатынасты нәтижелі ұйымдастыра алмайтын тәжірибесіз педагогтарға тән.
Педагогикалық әдеп ережелеріне қарама-қайшы келетін стиль. Мұндай стильді
педагогтар балалардың арасында арзан, жалған беделге ие. Көбіне тәжірибесіз
жас мамандар сынып ұжымына тез ұнау үшін және балалармен жедел түйісу
нүктесін орнату мақсатында, ал, екінші жағынан, педагогикалық қарым-қатынас
этикасының жетіспеуінен пайдаланады. Бұл стиль тәрбиеші мен тәрбие
үдерісіне үлкен зиянын тигізеді. Пайда болу себептері:
а) өз алдында тұрған жауапты педагогикалық мәселелерді дұрыс түсінбеу;
ә) қарым-қатынас біліктілігінің жетіспеуі;
б) сынып ұжымымен қатынастан қорқу және оқушылармен тез тіл табысу үшін
[24, 71 б.].
Қандай да бір қызметте іс-әрекеттің жеке стилі – кәсіби еңбектің жеке
даралану процесінің негізгі сипаты. Кәсіби маманның өз стилінің болуы, бір
жағынан, оның кәсіби әрекеттің объективті нақтыланған құрылымына
бейімділгенін көрсетсе, екінші жағынан, өз жекедаралығының толық ашылу
мүмкіндігін сипаттайды.
Адамның құмарлығы дегеніміз-адамның бойындағы қарама-қайшылық
сырларды ашуға кілт болып табылады. Ол білмегенді білуге талпыныс жасауға,
іс-әрекетке итермелейтін ішкі фактор. Әр адамға өзіндік жасырын сырға толы
жұмбақ тұлға деп қарасақ, сонымен бірге басқалардың мінез-құлығындағы, іс-
әрекетіндегі жұмбақты, ішкі сырын білуге деген құмарлық та, әр тұлғада әр
түрлі болады. Мысалы, біреу өз жолдасынан жақсылықтың шетін естіп сезсе-ақ
соны тәптіштеп сұрап білуге құмартады. Ал екінші біреу өзі айтпаса, оған
өліп-тіріліп ерекше назар аудармайды.
Енді адамның өмір сүруінің құндылығы неде дегенге келсек, ол өмірде
өзінің құмарлығынқандыруды місе тұтпайтын, өзі өмір сүруге қажетті шекараны
аттап өтіп, өзінің мүмкіндіктерінен арғы нәрселерді де білуге тырысатын жан
иесі.
Адам өзінің өмір сүру шекарасынан, одан арғы жаратылыс құпиясын білуге
үш түрлі жолмен талпыныс жасайды [25].Олар:
Біріншіден – ол өзінің өмірде бар екенін , осы өмірдегі тіршілік иесі
басқаларға білдіртуді мақсат етеді. Адамның өмірді өзін-өзі нығайтуының, өз
мүмкіндігін іске асыруының жолдары алуан түрлі: ол сурет салу, кесте немесе
өрме тоқудан, таңертеңгілік жаттығудан басталып, спорт пен көркемөнердің,
саясат пен ғылымның алуан түрлерімен айналысу, түрлі қызмет атқару арқылы
іске араласады. Сөйтіп адам өмірде өзінің бойындағы қабілетін іске асыруда
басқаларға ұқсамайтын өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленуге тырысып бағады.
Мысалы, шебер ұсталар соққан пышақты немесе қанжарды, тоқымашылар тоқыған
алаша, кілемдерге қарап отырып оның кімдікі екенін бірден айтуға болады.
Адам өрімде де бір-біріне ұқсамайтын өзіндік мінез-құлық ерекшелігімен
дараланса, өнерде де өз қолтаңбасымен даралануға тырысып бағады. Мұны
адамдардың өмірде өз бойындағы қабілеті мен талантын танытуды, ерекшеленуі
дейміз.
Екіншіден – адамдар өзінің бұл өмірде бар екенін айқындауды қоғамдық
ортада басқалармен қарым-қатынас жасау арқылы іске асырады. Қарым-
қатынастың алғашты түрі мен және сен деп бөлуден басталады да, әр адам
өзінің менің басқалармен қарым-қатыныста танытуға тырысады. Ал басқа адам
сол сияқты қарым-қатынасты өзінің бойындағы қасиеті мен іскерлігін танытуға
тырысып бағады. Сөйтіп әр адамның өмірдегі қабілеті мен іскерлігі адамдар
арасындағы қарым-қатынаста ашылып, белгілі бола бастайды.
Үшіншіден - адам баласының өзі өмір сүріп отырған ортадан ары
шығуға талпынуы, өзінің іс-әрекетін өзінен жоғарғы, үлкен өмірге қатыстыру
арқылы іске асыру.
Қарым-қатынас барысында байқалатын өзіндік ерекшелектер мәселесіне
көңіл бөле отырып, қазіргі кезеңде бұл салада зерттеулер әлі де
жеткіліксіз. Бұл салада жоспарланған зерттеулер болмаса да, өзіндік
ерекшеліктердің қарым-қатынас процесінің кез-келген аспектілеріне ықпалы
айқын байқалуда.
Біздің көзқарасымыз бойынша бұл жағдайда психологиялық сәйкестікке
сәйкестікке қатысты зерттеулерді ескеру орынды. Психологиялық сәйкестік
бағытындағы зерттеулерде өзіндік ерекшеліктердің тұлғааралық өзара әрекет,
қарым-қатынас процесіне ықпал ету мәселелері кеңінен қарастрылады. Осы
салада қызмет атқаратын мамандар былай дейді: ... қарым-қатынас
сәйкестікке (сәйкессіздік) байланысты өз кезегінде тұлғааралық қарым-
қатынас сипатын анықтайды [3].
Психологиялық сәйкестік саласына негізінделу нәтижесінде тек жаңа
сұрақтар ғана туындайды, ал қарым-қатынастағы өзіндік ерекшеліктер рөлі
анықталмай қала береді. Қазіргі уақытта психологиялық сәйкестік мәселесіне
қатысты бір де бір тәсіл, сәйкестік түсінігіне қатысты түсіндірмелер,
сәйкестіктің жалпы қабылданған критериі және индикаторы да жоқ. Осыған орай
сәйкестік мәселесіне қатысты кең таралған құрылымды, бағдарлы тәсілдерге
тоқталайық. Аталған тәсіл шеңберінде серіктестердің өзара әрекеттегі (қарым-
қатынастағы) сәйкестігі психологиялық сәйкестіктің ізделіп отырған
эффектісіне қол жеткізуге мүмкіндік беретін, өзіндік ерекшеліктерді
айқындау жүзеге асырылады.
Аталған өзіндік сипаттың бірнеше деңгейі ерекшеленеді:
1. Әлеуметтік (әлеуметтік-экономикалық статус, білімі, мамандығы);
2. Әлеуметтік-психологиялық (құндылық бағдар, мақсат пен көзқарастардың
ортақтығы);
3. Психологиялық (тұлғаның мінезі және басқа да қасиеттері, ақыл-ой
деңгейі);
4. Психофизиологиялық (темперамент, эмоционалдылық, ағзаның
реактивтілігі т.с.с) [26].
Берілген жағдайда бізді қарым-қатынасқа түсушілердің психологиялық
ерекшеліктері қызықтырады.
Құрылымды тәсіл шеңберінде өзара әрекеттегі адамдар мінездемелерінің
оптималды үйлесімділіктерін анықтау бағытында психологиялық сәйкестік
мәселелері бойынша бірқатар зерттеулер жүргізілген. Мұндай мінездемелер
тікелей эксперимент және экспертті бағалау техникалары арқылы ерекшеленеді.
Әлеуметтік-психологиялық зерттеулерде өзіндік психологиялық
ерекшеліктердің субъектілердің өзара әрекет тиімділігіне ықпал етуіне
қатысты дәйекті түрде қандай да бір берік нәтижелердің жоқтығын көрсетуге
мәжбүрміз.
Субъектінің дүниетанымын қайта жасау ұмтылыстарының кең тараған түрі
субъектінің семантикалық кеңістіктерін қайта жасау әдістерін қолдану болып
табылады. Бұл әдіс қабылданатын объектілер мен субъективті ұқсастықтың
негізі болып табылатын іргелі факторларды ерекшелеу мен олардың өңделуінде
тікелей алғашқы субъективті жақындықты белгілеу арқылы жүзеге асырылады.
Субъектінің психикалық процестері іштей ұйымдастырылу ерекшеліктері,
дүниетаным, қабылдау ерекшелігін негіздейтін когнитивті стилі іс-әрекет
мазмұнына тәуелсіз түрлі міндеттерді шешуде барлық өмір жағдайларында
тұрақты көрініс табады. Когнитивті стиль субъектінің танымдық түрде
ұйымдастрылуының барлық деңгейлерінде көрініс табады- қабылдау мен есте
сақтаудан жекелік қорғаныс тәсілдеріне дейін.
Қарым-қатынастағы когнитивті стиль көріністеріне барлық зерттеулер
субъектіге қатыстылығы бойынша объективті бағдар шеңберінде қалады. Қарым-
қатынаста стильдердің байқалуы тұлғалық белгілерге жанама ретінде
қарастырылады. ... Өріске тәуелді және тәуелсіз адамдар жеңіл және
табысты қарым-қатынастарына ықпал ету мінездемелерінің ықтималдылықтары
бойынша ерекшеленеді.
Тұлғааралық қарым-қатынастың детерминанттары болып саналатын жекелік
қасиеттер, мінездемелер, қасиеттерді қанғаттанарлық деп айту қиын,
тұлғааралық баға белгісі қарым-қатынас мазмұны, жанама өзара әрекетпен
анықталатыны, ал басқаның тұлғалық қасиеттері тек бағалаудың абсолютті
өлшемі күшейтетінін әлеуметтік перцепция бағытындағы еңбектер жанама дәлел
ретінде қызмет етуі мүмкін.
М.Мұқанов пікірінше, адам өз бойындағы мүмкіндігі мен қабілеті
басқалармен қарым-қатынас арқылы іске асыратын болса, ол бұл жерде өзіне
идеал тұтатын, үлгі-өнеге алатын озық ойлы қайраткерлерді пір тұтып, бас
иеді [27]. Ол тілдік шеберлікке табыну, ақынға, шешендерге немесе асыл
ойдың иесі-кемеңгер ғалымдарға табыну,ұйымдастыру қабілетімен,ерекше
іскерлігімен көзге түскен, халыққа танылған көсемдерге (лидерге) табыну,
халыққа асқан өнерімен танымал болған артистерге табыну, соларды идеал тұту
сияқты болып келеді. Яғни, өзінен жоғары тұрған ұлыларға табыну, соларға
ұқсап бағу,солардың жолын қууды армандау да адам баласына тән табиғи
қасиет. Бұны ғылым тілінде адамның өмірге деген ынта,ықыласының саналы
түрде іске асуы деп қарайды. Әр адам өзінің менін өмірге саналы түрде
ендіру арқылы оны (өмірді) өз үйіме айналдырам деп есептейді.
1.2 Педагогикалық қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктері
Педагогикалық әрекет – күрделі әрі көпжақты. Оның көптеген
компоненттерінің ішінен үш негізгісін бөліп көрсетуге болады: мағынасы,
әдістемесі және әлеуметтік-психологиялық компоненттері. Осы үш компоненттің
біртұтастығы мен өзара байланысы педагогикалық жүйенің міндеттерінің толық
жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Бұл бірліктегі негізгі компонент -
әлеуметтік-психологиялық, яғни педагогикалық қарым-қатынас, соның негізінде
қалған екеуі жүзеге асады. Негізгі тәрбиелік өзара қатынастардың жүйесі
қарым-қатынас процесінде қалыптасады, тәрбие және оқыту процесінің
тиімділігіне тікелей әсер етеді. Қарым-қатынас педагогикалық әрекеттің
негізгі әсер етуші құралы болып саналады.
Адам өмір сүруі мен қимыл-қозғалысы арқылы өзінің әрекетін бағалауға
үйренеді, адамгершілік нормаларын меңгереді. Жақыпов С.М. оқыту
үдерісіндегі субьектілердің қарым-қатынасындағы мағыналардың өзгеруі
біріккен іс-әрекеттің мотивтері мен мақсатының заңды құрылуына мүмкіндік
береді және оларды оқыту процесінде ескеру, біріккен танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру үшін қажетті шартты жасайтындығын ерекше атаған [28].
Мұғалім мен оқушы арасындағы өзара түсіністікті орнату кезеңдерінің
бірі – баланы зерттеу, оның ішкі дүниесіне ену болып табылады.
С.Л.Рубинштейн: Оқушының мінез-құлқындағы ішкі мазмұнды ашпай, сыртқы
формальды сипатын есепке алып жұмыс жасайтын педагог, өз жұмысының
нәтижесін көре алмайды - деген (6(. Оқушыларды тану арқылы мұғалім,
олардың мінез-құлқындағы мотивтері мен мақсаттарын, көңіл-күйлерін,
сезімдерін түсініп, қорқыныштарын анықтау қажет. Бірақ, ол тек бір жақты
әрекет емес. Мұғалім шәкірттерді ұйымдастыра отырып, оқу – тәрбие
процесінде әр уақытта да олармен өзара қарым-қатынаста болады.
Көптеген педагогтар баланың тұлғасын дамытуда аса маңызды
жандандыратын стильді бөліп көрсету керек деп есептейді. Жоғарыда аталған
стильдермен бірге әрбір педагогтың өзінің өзіндік стильі болуы керек. Бір
стиль әр мұғалімде әртүрлі нәтиже беруі мүмкін. Қарым-қатынастың жеке
стилін қалыптастырудың төмендегі жүйесін тиімді деп есептейміз:
– өз тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу;
– жеке қарым-қатынастағы кем тұстарды анықтау, ұялшақтықты жеңу
жөніндегі жұмыстар;
– өзіңнің жеке ерекшеліктерің негізінде педагогикалық қарым-қатынас
элементтерін игеру;
– педагогикалық қатынас технологиясын қарым-қатынастың қалыптасқан
стиліне сәйкес игеру;
– педагогикалық қызметті жүзеге асыру, балалармен қарым-қатынасты –
жеке стиліңді бекіту.
Қарым-қатынастың жеке стилін қалыптастыра отырып, педагог ең алдымен
өзінің психофизикалық аппаратын оның тұлғалығы, білімі және көз-қарасы
балаларға аударылатын шығармашылық жеке компонент ретіндегі ерекшелігін
анықтап алуы тиіс. Содан кейін өзінің коммуникативті қасиеттері балалардың
жеке типологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келетіндігіне не келмейтіндігіне
көңіл аудару керек. Педагогикалық қатынас процесі мұғалімнің тұлғалығымен,
адамгершілік құндылықтарымен, балалармен жұмыс істеуге ниеттілігімен және
ұмтылысымен қамтамасыз етілуі керек. Қарым-қатынастың педагогикалық
феномені – бұл, ең алдымен кәсіби-этикалық компонент, яғни қарым-қатынастың
әрбір элементі тәрбиешінің адамгершілік тәжірибесімен байытылып отыруы
керек [29].
Оқыту бірлескен іс-әрекет мәселесі (жұмыстың ұжымдық, кооперативті,
топтық түрлері) біздің елде және шетелде соңғы 10 жылда белсенді және жан-
жақты жетілдірілуде (С.Г. Якобсон, А.В. Петровский, Л.И. Айдарова,
В.Я. Ляудис, Г.А. Цукерман, В.В. Рубцов, Д.И. Фельдштейн, А.К.
Маркова, және М.М. Мұқанов, С.М. Жақыпов, т.б. ). Оқушылардың тікелей іс-
әрекетіне негізделген оқу жұмысын түсіндіру үшін зерттеушілер топтық
жұмыс, бірлескен оқу іс-әрекеті, бірлесіп бөлінген оқу іс-әрекеті,
ұжымдық бөлінген оқу іс-әрекеті, оқу бірлестігі және т.б. сияқты заттар
қолданды. Қазіргі уақытта отандық педагогикалық психологияда мұғалімнің
топпен өзара бірлескен іс-әрекетін және оқу тобының ішінде өзара қарым-
қатынастың көпжақтылығын түсіндіретін, басқа терминдерге қатысты жалпы және
іс-әрекетте бағдарланған оқу бірлестігі терминін қолданады. Біріккен іс-
әрекет ретінде өзара әрекеттесуші субъектілердің белсенді ұйымдасқан жүйесі
мынадай болып сипатталады.
Кеңістіктік және уақыттық қатысу;
1) мақсат бірлігі;
2) іс-әрекетті басқару және ұйымдастыру;
3) функциялардың, әрекеттердің, операциялардың бөлінуі;
4) позитивті тұлғааралық қатынастың болуы.
Бірлестіктің негізгі сызықтары.
Оқу процесіндегі оқу бірлестігі төрт сызық бойынша өзара әрекеттесушісі
жүйелердің тармақталуын көрсетеді:
Мұғалім оқушы (оқушылар).
Оқушы - оқушы жұптармен (диада және үштікте, триада).
1. Бүкіл оқу ұжымындағы оқушылардың жалпы топтық өзара әрекеттесуі
2. Мұғалім - мұғалім ұжымы
Мұғалімнің шәкірттермен қарым-қатынасында әлеуметтік қызметті атқарушы
және нақты жеке тұлға ретінде педагогикалық іс-әрекеттің құрамды бөлігі.
Қарым-қатынас арқылы мұғалім оқушылар туралы ерекше қажетті ақпаратты алып
отырады. Тікелей қарым-қатынас жеке тұлға әр түрлі жағдайларда және іс-
әрекетте диагностикалық және коррекциялық жұмыстар жүргізуге мүмкіндік
береді.
Өмірдің түрлі жағдайларына байланысты біздің іс-әрекетімізбен қатар
мінез-құлқымыз да өзгермел. Соған сәйкес қарым-қатынас стильдері де
өзгермелі болады. Қарым-қатынас стилі адамның басқа адаммен өзара әсерлесуі
барысындағы мінез-құлқын көрсететеді. Сонымен адамның қарым-қатынас стилі,
оның анықталған нақты бір қарым-қатынасқа орнықталынуы, бағытталуы, соған
дайындығы мен адамның сол жағдайдағы өзін көрсетуі. А.А.Брудныйдың
тұжырымдауы бойынша, қарым-қатынас негізгі қызметі арқылы жүзеге асады
[30]. Олар: активациялық - әрекетке түрткі беру; интердиктивті – тыйым
салу, тежеу; дестабилизациялаушы – қоқан-лоққы, қорлау. Осыдан қарым-
қатынастың инструментальды (іс-әрекетті қарым-қатынас жолымен үйлестіру),
синдикативті (қауымдастықты, топты жасау) және трансляциялық қызметтері
анықталды. Соңғысы педагогикалық қарым-қатынас үшін ерекше маңызды, себебі
бұл қызмет оқыту негізінде қарым-қатынас арқылы тұлға оқытылуы жүзеге
асады .... Адамзаттың барлық өмірі үнемі басқа адаммен қарым-қатынас
негізінде өтеді.
Н.Әбеуованың пікірінше, қарым-қатынас процесінің барлық жақтары
(коммуникативті, интерактивті, перцептивті) басқа құрылымдық тәсілдерді
қолдануды қажет етеді. Олар кез келген іс-әрекетте бір-бірін
қабылдау, түсіну, бірлескен әрекет ұйымдастыру мақсатынды іс-әрекеттің
мазмұнына байланысты орындалатын процестің негізінде туындайтын қарым-
қатынастың түрлері мен арақашықтықтары [31].
Педагогикалық қарым-қатынас стилінен біз педагогпен оқушы арасындағы
біріккен іс-әрекеттегі өзара әсерлесудің әлеуметтік психологиялық
ерекшеліктерін көреміз. Педагогикалық қарым-қатынас педагог және
оқушылардың өзара әрекеттесу, ынтымақтастық формасы:
- педагогтың коммуникативті мүмкіндігінің ерекшеліктері;
- педагогпен оқушының өзара қатынасынан туындаған мінез-құлық;
- педагогтың шығармашылық индивидуальдылығы;
- оқушылар ұжымының ерекшелігі [32].
Білім беру ортасындағы өзара әрекеттесуші тұлғаларды дамытудың, түрлі
жағдайларда оқушылардың жетістікке жетуіне итермелейтін, сыныптық
тапсырмаларды орындауда іскерлік пен тәсілдерді меңгеруде ықпал ететін
мұғалім мен оқушы арасындағы бірлескен іс-әрекет неізінде болатын қарым-
қатынас мәселесі. Мектеп қабырғасындағы жасөспірімдердің негізгі іс-әрекеті
қарым-қатынас. Бірақ осы жастағы оқушылардың жас ерекшелік деңгейінде
болатын психологиялық өзгерістерге байланысты қарым-қатынаста да бірнеше
қиындықтар кездеседі. Осы мәселені шешудегі маңызды фактор бірлескен
педагогикалық іс-әрекетке қатысушылардың субьект-субьекттік өзара
үйлесімді психологиялық жағдаймен қаруландыру нәтижесінде оқытудың
нәтижелілігін арттыру. Оқытудың нәтижелілігі педагогикалық әдістерге ғана
негізделмейді, оқушылардың танымдық әрекеттерін ұйымдастырудың
маңыздылығына да байланысты. Білім беруде оқыту үрдісінің тиімділігі
немесе жекеленген оқушыларға психологиялық-педагогикалық ықпалдың
тиімділігі мәселесінеен артық мәселені табу қиын (33(. Осыдан, кез-келген
педагогикалық іс-әрекет, ол сабақ немесе тәрбиелік-дамытушылық іс-шаралар
мұғалім мен оқушы әрекетінің түрлі формалары мен өзара әрекеттестігінде
көрінеді.
Педагогтың шәкірттерімен қарым-қатынасы оқу-тәрбие үрдісін басқарудың
өзіндік каналы ретінде іске асады. Бірақ қарым-қатынас каналдарында
ақпараттық тасқын өте көп. Әрбір оқушыға әр түрлі ақпарат тасқыны әсер
етеді. Оқушының дамуы мен жеке ерекшеліктеріне байланысты олар бір-біріне
қарама-қайшы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І ОҚУ–ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕГІ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1Қарым-қатынас әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде
1.2Педагогикалық қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктері
1.3Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың оқу–тәрбие
үдерісіндегі маңыздылығы
ІІ ОҚУШЫЛРАДЫҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕГІ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС ҚАБІЛЕТІН ЗЕРТТЕУ
ТӘЖІРИБЕСІ
2.1Қарым–қатынасты зерттеудің психологиялық әдістемелерін талдау
2.2Оқу–тәрбие үдерісіндегі оқушылардың қарым–қатынас қабілетін
психодиагностикалау нәтижелері
2.3Оқушылардың қарым–қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Заман талабына сай білікті және білімді ұстаз
алдына егеменді еліміздің болашағы – жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу және
толыққанды тұлға ретінде қалыптастыру міндеті тапсырылған. Ол Елбасының
Қазақстан халқына арнаған жолдауында айтылғандай: Ғасырдағы экономикалық
және әлеуметтік ұмтылыстағы негізгі ерекше күш – адамдар, олардың ерік-
жігері, табандылығы, білімі [1]. Олай болса, алға қойған мақсаттарды
орындау үшін еліміздегі креативті, ақылды, ойлы, дарынды жастарымызды
шығармашылық потенциалын жан-жақты өсіру қажеттілігі туындайды. Өз ісіне
берілген, жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, қарым қатынас мәдениеті
қалыптасқан, шәкіртінің бойына білім нұрын құятын жаңа тұрпатты педагог
дайындау бүгінгі күннің негізгі өзекті мәселелерінің бірі Ұстаздың қызметі
тек баланы оқытып қана қоймай, оның күнделікті іс-әрекетінде көп еңбекті
қажет ететін үйлесімді қарым-қатынас тәжірибесі болып табылады. Олай болса
бүгінгі таңда өсіп келе жатқан жастарға әлемдік деңгейге сәйкес білім мен
тәрбие беру, оның рухани байлығы мен рухани мәдениеттілігін, креативті
ойлауын, шығармашылық белсенділігін, танымдық белсенділігін, іскерлігін,
толеранттылығын, сонымен қатар кәсіби біліктілігін арттыру өркениетті
қоғамның міндеті болып табылады.
Қарым-қатынас – бұл әлеуметтік-психологиялық құбылыс, ол адам
өміріндегі көптеген рухани және материалдық құндылықтарды қамти отырып,
оның өміріндегі ең жоғары рухани адамгершілік қажеттіліктердің бірі.
Дегенмен, бір қарағанда қарым-қатынас ұғымы баршаға танымал және қандай да
мағыналы қиындықтармен байланысты емес көрінеді. Қарым-қатынас сөзімен
біз кәсіби, жеке, танымдық шығармашылық және тағы басқа жалпы
қызығушылықтардың төңірегінде пайда бoлған қарапайым түсініктерді, яғни
адамдардың бір-бірімен байланысын және қатынастарын; таныс немесе бейтаныс
адамдармен кездесулерін; жеке қатынастарын түсіндіруге тырысамыз. Адам
қoғамда, өзін қoршаған адамдар тoбында өмір сүреді және дамиды, oның
талаптарына сай өз пікірі мен мінез-құлқын өзгертеді, тoптың өзге
қатынасушыларымен бірлескен іс-әрекет ықпалымен түрлі сезімдерді бастан
кешеді. Алайда мұның барлығы өзге адамдармен ақпарат және тoлғаныс
алмасудан ғана бoлады, oларды жақсы тани oтырып, біздің әрқайсысымыз қалай
да бoлса қатынасқа түсеміз.
Қазіргі таңда психoлoгия ғылымында кеңес психoлoгтарының
еңбектерінен жoғары тұлғаның дамуы мен қалыптасуы туралы Л.С. Выгoтский,
Л.И. Бoжoвич, В.В. Давыдoв, А.Н. Леoнтьев, С.Л. Рубинштейн, ал қарым-
қатынас, кoммуникативті құзыреттілік мәселесі туралы зерттеулер Б.Г.
Ананьев, Г.М. Андреева, А.Б. Дoбрoвич, А.А. Бoдалев, А.А. Леoнтьев, М.И.
Лисина, Б.Ф. Лoмoв, В.А. Кан–Калик, Е.O. Смирнoва т.б. еңбектерінде кәсіби
әлеуметтік әрекеттену фактoры қарастырылған.
Қарым-қатынас, тoп және ұжымның үйлесімді қатынасы туралы қазақстандық
психoлoг ғалымдардың Қ.Б. Жарықбаев, С.М. Жақыпoв, Ә.Ж. Алдамұратoв, М.М.
Мұқанoв, С.Қ. Бердібаева, Х.Т. Шерьязданoва, Л.К. Көмекбаева, Н.Қ.
Тoқсанбаева, М.Қ. Бапаева, С.А. Елеусізoва және т.б. еңбектері кез келген
зерттеу жұмысының теoриялық мазмұнын ашады және тәжірибелік зерттеу
жұмыстарын жүргізуге ықпал етеді.
Мұғалім шәкірттерді ұйымдастыра oтырып, oқу–тәрбие үдерісінде әр уақытта
да oлармен өзара қарым-қатынаста бoлады. Міне, бұл педагoгикалық қарым –
қатынасты ұйымдастырудағы негізгі психoлогиялық – педагoгикалық талаптар,
мұны әрбір мұғалім білуге тиісті. Бұл жаттап алу ған емес, іштей сезініп
oрындайтын іс - әрекеттер.
Ұлы oтандық жазушы, әдебиетші Мұхтар Әуезoвтың ел бoлам десең,
бесігіңді түзеу керек деген аталы сөзі бар. Сoл елдігімізді бекемдеп, көк
туымызды тoлық желбіретуші, Елбасының алға қoйған мақсатын жалғастырушы
келер ұрпақ екені мәлім. Жас ұрпақты жан-жақты дамыған тұлға етіп
қалыптастыру әрине ең бірінші өзінің ұясынан басталады.
Oқу әрекетінде oқушының білім мен қатар қарым-қатынас мәдениетін
меңгеруі оның жаңа материалды тoлық ұғынуына, жеке қасиеттерінің дамуына,
oқу барысында жетістікке жетуіне әсер етеді де, қоғамдық ортаға дұрыс
бейімделуі мен әлеуметтенуіне ықпалы туралы жалпы сұрақтарын қоюды және
шешуді талап етеді. Ол ең алдымен оқушылардың тұлғалық дамуында қарым
қатынас ерекшеліктерін қандай деңгейде меңгеруімен сипатталады. Сондықтан
зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың
қарым–қатынас мәдениетін қалыптастыру деп алдық.
Зерттеу мақсаты – тұлғаның дамуындағы қарым–қатынас ерекшеліктерін
теориялық негізде талдап, оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың қарым–қатынас
мәдениетін қалыптастыру жолдарын тәжірибе арқылы зерттеу.
Зерттеу нысаны - оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың қарым–қатынас
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні – оқушылардың қарым–қатынас мәдениетін қалыптастыру
процесі.
Зерттеу болжамы: егер оқу-тәрбие үдерісінде қарым-қатынас жүйелі
бағытта жолға қойылып, ұжымның психологиялық ахуалы қақтығыссыз жағдайда
ұйымдастырылса, онда оқушылардың қарым–қатынас мәдениетін қалыптастыруда
мазмұнды нәтижеге қол жеткізуге болады.
Зерттеу міндеттері -
– оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың қарым-қатынас мәселесіне
теориялық сипаттама жасау;
– психологиялық мәселе ретінде оқушылардың қарым–қатынас туралы білімін
зерттеу.
– оқушылар ұжымының әлеуметтік-психологиялық қарым-қатынасын
эксперимент арқылы анықтау мен олардың қарым–қатынас мәдениетін
қалыптастыру жолдарын ұсыну.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерге теориялық талдау әдісі, бақылау
әдісі, әңгіме әдісі, психодиагностикалық зерттеу, психокоррекциялық
жаттығулар.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: Психологиядағы қарым-
қатынас мәселесі туралы Н.Н.Обозов, П.Ф.Ломов, М.М.Рубинштейн,
В.Н.Носуленко, М.И.Лисина зерттеулері, қазақ ғалымдары С.М.Жақыпов,
Қ.Жарықбаев, С.Бердібаева, Н.Тоқсанбаева және т.б. ғылыми зерттеу
еңбектеріне сүйене отырып, теориялық талдау жасап және эксперименттік
жұмыстарды жүргізуге негіз болды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: педагогикалық қарым–қатынас
мәселесіне жан-жақты теориялық талдау жасалынып, оның психологиялық
ерекшеліктері көрсетілді. Бұл мәліметтер оқушының тұлға ретінде қалыптасуы
жайлы ақпаратты қамтиды және қарым–қатынас мәселесі туралы мағлұматты
меңгеру негізінде психологиялық білімді жетілдіруге мүмкіндік береді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: зерттеу нәтижелері оқушылар
ұжымының үйлесімді қарым-қатынасын жетілдіруге үлес қосады, олардың қарым-
қатынас мәселесін терең түсініп, маңыздылығын ұғынып, оның техникалры мен
ережелерін меңгеруге көмектесуге мүмкіндік туғызады.
Зерттеу базасы: Тараз қ. №45 гимназиясы.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің зерттеу заты мен нысаны
анықталынып, болжам жасалды, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бағыттары
анықталынды. Әдебиеттер жинақталынды.
Зерттеудің екінші кезеңінде оқушылардың қарым-қатынасының даму
деңгейі анықталынып, түзету – дамыту жұмыстары ұйымдастырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді және ұсыныстар енгізілді.
ОҚУ–ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕГІ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қарым-қатынас әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде
Кәсіби шеберлікке қол жеткізу үйлесімді қарым–қатынассыз болуы мүмкін
емес. Ал қарым–қатынас сол кәсіби іс–әрекетті ұйымдастыру жүйесі болып
табылады. Сондықтан қарым–қатынас ерекшеліктерін меңгеру кез келген еңбек
саласында жас маманның кәсіби әрекетінде тиімді нәтиже береді. Осы орайда
ұсынылып отырған зерттеу жұмысы қазіргі таңда құнды еңбектердің бірі
ретінде психология саласы бойынша ана тіліміздегі зерттеулердің қатарын
толықтырады
Қазақстандық психология ғылымында адамдардың бірлeскeн іс-әрeкeтіндeгі
өзара әрeкeт пeн қарым-қатынастағы мағына, мотив жәнe мақсатқұрылым
мeханизмдeрін зeрттeудe С.М.Жақыповтың тұжырымдамасы өтe маңызды [2]. Оның
пікірінше, бірлескен танымдық іс-әрекет қарым-қатынасқа қатысушы
субьектілердің өзара диалогты қатынасынан дамиды.
Қарым-қатынас дамуының дұрыс жүруі қарым-қатынастың әрбір формасының
тиісті жас ерекшелігінде ретті де толыққанды жүзеге асуымен анықталады.
Қарым-қатынас дамуының басты формасы қандай да бір байланыстың басымдығымен
емес, ситуацияға және әріптеске байланысты түрлі мазмұндағы қарым-қатынасқа
түсу мүмкіндігі мен қабілетінің болуымен анықталады. Ол - (кең мағынада)
адамдар арасындағы бірлескен іс-әрекеттің кез - келген формасы. Сондықтан
коммуникация қарым-қатынастың бір түрі ретінде қарастырылады. Коммуникация
- бұл қарым-қатынас бойынша серіктестер арасындағы өзара ақпарат алмасу
процесі. Ол білімді, идеяны, пікірді, сезімді беруден және қабылдаудан
тұрады. Коммуникацияның әмбебап құралы - сөз, оның көмегімен ақпарат
беріліп қана қоймай, сонымен қатар бірлескен іс-әрекетке қатысушылардың бір-
біріне әсер етуі де жүзеге асады [3].
Қарым-қатынас - әлеуметтік құбылыс және осы байланыста ол
әлеуметтенудің бір бастауы және механизмі ретінде қаралуы мүмкін [4, 10
б.]. Әлеуметтік психологияда өзара әрекет – бұл қарым-қатынастың үш
координатының бірі. Басқа координаттары: коммуникация, индивид немесе топ
арасында ақпарат алмасу және тұлғааралық қабылдау, түсіну жай ғана
қарапайым қолма–қол субъектінің таным акті емес, кең көлемді өзара
түсінісудің негізі ретінде адамдардың бірін–бірі қабылдауы. Өзара әрекет –
бірлескен іс-әрекетті ұйымдастырудың белгілі формасы. Өзара бірлескен
әрекеттің тиімді болуы субъектілердің бірін-бірі дұрыс қабылдай білулеріне
тікелей байланысты. Тұлғааралық қатынастар, негізінен, тұлғаға қатысты
психологиялық мәселелер, қызығушылықтар және қажеттілік айналасына
шоғырланған.
Адамдардың бірін-бірі тануы – күрделі, де көп сатылы. Ол сезінуден
басталып, ойлаудан аяқталып, соңында сезімдік және қисынды бейнелеудің
барлық деңгейлерінен өтеді. Қарым-қатынас мәселесінің концептуалды
негіздері туралы кеңес ғалымдары Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н.
Леонтьев және т.б қарым-қатынасты адамның психикалық дамуының, әлеуметтенуі
және индивидуализациялануының, тұлға қалыптасуының маңызды шарты ретінде
қарастырды [5], [6], [7].
Қарым-қатынас - іс-әрекетпен орындалатын әлеуметтік жағдайлар мен
өлшемдерге сәйкес, ойлар, білімдер мен қағидалар беру және саналы түсінуге
негізделген адамдардың бір-бірімен тікелей өзара қатынас жасау процесі [8].
Сондықтан қандай болмасын іс-әрекеттің түрінен тыс қарым-қатынас болуы
мүмкін емес және қарым-қатынастың әмбебап түрлері де кездеседі. Олар:
адамның өмірлік тәжірибелеріне тиімді түрде жылы шырайлылық, әдептілік,
өнегелілік, ашықтық, кез келген даму деңгейі үшін, бірлескен іс-әрекет
үшін психологиялық маңызды болып табылады.
Қарым-қатынас мәселесіне мәдени-тарихи психологияның негізін салушы
Л.С. Выготский баға жетпес үлес қосты. Қарым-қатынастың тұлға санасына
қайта жасалу механизмдерін түсіну Л.С. Выготскийдің ойлау мен сөйлеу
мәселесін зерттеу барысында ашылады [5].
Қарым қатынас:
1) бірігіп әрекет ету қажеттілігінен туындайтын, құрамына ақпарат
алмасу, өзара әрекеттесудің біртұтас стратегиясын жасау, өзге адамды
қабылдау және түсінетін, адамдар арасындағы байланыстың орнауы мен дамуының
күрделі, көп мақсатты процесі;
2) субъектілердің белгілілік құралдармен жүзеге асырылатын, бірігіп
әрекет ету қажеттілігінен туындаған және серіктесінің жай-күйін, мінез-
құлқы мен тұлғалық-маңыздылық құрылымын едәуір өзгертуге бағытталған өзара
әрекеттесуі [9].
Қарым-қатынас - басқа біреудің жан дүниесіне, мен ұғымына ену. Бұл
оңай емес, өйткені өзіне ұқсамайтын басқаның жан дүниесіне ену үшін
психологиялық дайындық қажет. Сондықтан қарым-қатынасты ұйымдастыруда
субъектінің психологиялық жағдайын ескеру өте маңызды болып табылады.
Өйткені субъектілердің кез келген қарым-қатынасы психологиялық кеңістікте
өзгеріс туғызады. Кез келген ересек адам баламен қарым-қатынаста оның
психологиялық ерекшелігін ескеріп, оған уақыт беруі керек. Қарым-қатынас
көлденең жазықтықта (мұғалім мен оқушы бірдей) және тік жазықтықта (мұғалім
оқушыдан биік) болады. Көлденең қарым-қатынас жемісті, ал тік қарым-қатынас
үнемі оқушыны қарама-қарсылыққа итермелейді. Көлденең қарым-қатынасқа жету
үшін, біріншіден, оқушыны ойша қатар қою, екіншіден, оқушыға жоғарыдан
төмен қарамауға дағдылану қажет. Біріншіні іске асыру - жеңіл, ал екіншісі
- ыңғайсыз, өйткені мұғалімдер оқушыларды бақылау үшін орындарынан тұрып
қарым-қатынас жасайды. Бірақ ересектер көлденең қарым-қатынастың аса қажет
екенін іштей сезеді, олар баламен еңкейіп сөйлеседі, олармен қатарласып
отырады, алдына отырғызады.
Қарым-қатынас немесе коммуникация деп аталатын процесс – аса кең және
сиымды түсінік. Бұл саналы және саналанбаған вербалды байланыс, ақпарат алу
мен беру, оның өзі барлық жерде және үнемі байқалып отырылады. Қарым-
қатынас сан алуан сипатта: оның көтеген формалары, түрлері бар.
Педагогикалық қарым-қатынас адамдар қарым-қатынасының жекеше түрі,
отбасылық қарым-қатынас, іскерлік қарым-қатынас және т.б. Психология
ғылымындағы негізгі ұғымдардың бірі-қарым-қатынас мәселесі. С.Елеусізованың
пікірінше, қарым-қатынас өте маңызды, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет
ететін көкейкесті мәселелержің бірі. Қарым-қатынассыз жеке адамды түсіну,
оның адами қасиеттерін, дамып жетілуін талдау мүмкін емес. Сондықтан
тұлғаның дамуында қарым-қатынастың орны ерекше [10].
Қарым-қатынас іс-әрекеттік келісі тұрғысынан бұл – бірлескен іс-
әрекетке деген қажеттіліктен туындайтын және ақпарат алмасуды, өзара
әрекеттің, басқа адамды қабылдау мен түсінудің ортақ стратегиясын өндіруді
қамтитын, адамдар арасында байланыс орнату мен дамытудың күрделі, көп жақты
процесі. Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып, оның
психологиясын зерттеуде психологтар мен социолог мамандар, ұстаздар мен
басқару қызметіндегі жетекшілерге жете зер салып көңіл аударып отырған
маңызды мәселенің бірі адамдар арасындағы қарым-қатынас жасап, олардың
өзара тілдесе білулерінің құпия сыры және оның кілті неде? Деген мәселенің
шешімін табу қазіргі өмір талабы [11].
Қазіргі еліміздің өркениетті нарыққа бет алған кезеңіндегі
туындағын экономикалық, әлеуметтік қиындықтар тұлғаның адамгершілік қадір-
қасиетінің төмендеуіне, салаутты өмір сүру ережелерінің бұзылуына өз әсерін
тигізуде. Мұндай жағдайда тұлғаның қалыпты өмірін қамтамасыз етуге ықпал
жасайтын қарым-қатынас. Жеке тұлға алдымен белгілі қоғам мүшесі және ол
қандай болмасын бір іспен айналысатын, тәжірибесі, білімі мен дағдысы,
икемі, мінезі, қабілеті қалыптасып үлгерген өзінің іс-әрекетін қадағалай
алатын кісі. Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну
арқылы өзін - өзі танып, басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі. Өмір
адамның сыртқы дүниесін танып біліп қоймай, сондай – ақ индивидуалды
ерекшеліктерін таныту үшін басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі.
Қарым-қатынас мәселесін жалпы психологиялық зерттеуде индивидуалды
ерекшеліктердің қарым-қатынасқа ықпалын қарастыруға мүмкіндік туады.
Сондықтан Б.Ф.Ломовтың Психологиядағы қарым-қатынас мәселесі еңбегінде
қарым-қатынастың әдіснамалық, теориялық, экспериментальды және қолданбалы
аспектілерін арнайы кешенді қарастыруға бағытталған ең алғашқы ұжымдық
еңбек болды [12].
Б.Ф.Ломов негізгі теориялық позиция тұрғысынан қарым-қатынасты
күрделі, көпөлшемді және көп деңгейлі процесс деп қарастырып, адам тұлғасы
мен психикалық процесстерін оқып-тануға адекватты мүмкіндік. Психикалық
процесске қатысты мәселелерді адамдардың қарым-қатынасы және біріккен
әрекет жағдайында оны субьект-субьект қатынасында қарастырды.
Оқулықтың бірінші бөлімінде қарым-қатынас жағдайында психикалық
процесс қызметі адамдардың өзара әрекетте психикалық процесстің
динамикалық ерекшеліктері қарастырылған. Н.Н.Обозов еңбегінде топтық және
индивидуалды эксперименттерде психикалық процесстерді салыстырмалы алынған
мәліметтерді жүйелеу көрсетілген. Зерттеу нәтижелері, адамдардың өзара
байланысы мен индивидуалды әрекеті, жұмыста басқа адамдардың қатысуы,
ықпалы және өзара ықпалы, бірлескен жұмыста түрлі деңгейде талдауға
мүмкіндік береді [13].
Топтық және индивидуалды эксперименттерден алынған субьективті
психофизикалық шкалаларға салыстырмалы талдау В.Н.Носуленконың
зерттеулерінде берілген. Индивидуалды бағалау белгі шкаласына қарағанда
қарым-қатынас жағдайындағы шкалада едәуір айырмашылықтар алынды. Сенсорлық
тапсырмада біріккен іс-әрекет және қарым-қатынас сандық және сапалық жоғары
нәтиже беруі серіктестердің индививдуалды мінездерінің сәйкестігіне де
байланысты [14].
В.А.Кольцов мектеп оқушыларында түсінік қалыптасуына қарым-қатынас
ықпалын зерттеу нәтижелеріне арналады. Оның пайымдауынша күшті, орта және
әлсіз оқушыларға қарым-қатынас түрлі деңгейде ықпал етеді. Орталау
оқушыларға жоғары қатынаста болса, күшті деңгейге қарым-қатынас жіне
біріккен іс-әрекет нәтижесінде көтеріледі.
Я.Л. Коломинский қарым-қатынас индививдуалды ерекшеліктерге байланысты
ықпал етеді. Мұнда жаңа түсініктерге дайындығы, тапсырмаға қатынасы және
интеллектуалды белсенділік деңгейіне де байланысты [15].
Я.А.Пономаревтің тапсырманы жеке және бірлесіп шешуде шығармашылықты
қажет ететін зерттеуге бағытталған. Оның эксперименттік зерттеулері қарым-
қатынас ойлау тапсырмаларын шешуге ықпалы едәуір жоғары екеніне қорытынды
жасады.
Қарым-қатынас психологиясы жөніндегі атақты маман В. А. Кан-Калик қарым-
қатынастың 6 моделін көрсетеді [16].
– біріккен әрекет негізіндегі қатынас;
– достық негіздегі қатынас;
– диалогтық қатынас;
– қорқыныш қатынас;
– дистанция қатынас;
– ойын қатынас;
Қарым-қатынастың вербалды және вербалды емес құралдары туралы
Б.Ф.Ломов зерттеулерінде қарастырылған. Ойлауға арналған тапсырмаларды
бірлесіп шешу процессіндегі диалог атты Г.М.Кучинскийдің мақаласы
бірлескен ойлау әрекетінде диалогты зертееуге арналған. Автор талдау
жүргізу арқылы психология, философия және лингвистикадағы қалыптасқан
ұсынымдарды қолданады. Ойлау мұнда әрекет пен қарым-қатынастың ерекше
синтезі сөз арқылы орындалатындығын негіздеген.
Қарым-қатынастың мотивтері сол адамның және онымен байланысқа түсіп
жатқан өзге адамның қатынас қажеттілігін тудырған қасиеттері негізінде
заттануы тиіс деген тұжырымды М.И. Лисина өз зерттеулерінде көрсеткен [17].
Ол қасиеттерді мынадай үш топқа жіктеуге болады:
Біріншіден, ересек дерек көзі мен баланы жаңа әсерлерге бөлеуші ретінде
танылатын танымдық;
Екіншіден, өзара практикалық байланыста ересек адам әріптес, көмекші
және дұрыс әрекеттердің үлгісі ретінде танылатын іскерлік;
Үшіншіден, ересек адам ерекше тұлға, қоғам мүшесі, қоғамның белгілі бір
өкілі ретінде қарым-қатынасқа тұлға ретінде түседі.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік
туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның
қажеттіліктері. Жеке адам қарым-қатынас процесінде ұқсау, мысал, өнеге
алу, үйрену, еліктеу арқылы қоғамдық және жеке сананы, эмоцияны, сезімді,
мінез құлық нормаларын көрсетудің формаларын меңгереді. Тұлғаның жас
ерекшелігіне және дамуына байланысты әр бала қарым-қатынастағы
қажеттілікпен анықталады, негізінен үлкендермен қарым-қатынас жасау арқылы
қанағаттандырылады. Қарым-қатынастың әлеуметтік нормалары мәселесіне
М.И.Бобнева теориялық талдау жасап, жеке тұлға аспектілеріне ерекше мән
берген және қарым-қатынастың ерекше арнайы түрлерін тұжырымдады.
Теориялық талдау нәтижелері, Н.Қ.Тоқсанбаеваның пікірінше, қарым-
қатынас процесіне субъектінің әлем туралы бейнесінің дифференциациялану
деңгейінің ықпалына қатысты кейбір ортақ тұжырымдар жасауға мүмкіндік
береді:
- Субъектілердің когнитивті ұйымдастырылуына индивидуалды ерешеліктерді
қарым-қатынас процесінің детерминантының бірі ретінде қарастыру;
- Когнитивті құрылымдар дифференциациясы деңгейіндегі жекелік
ерекшеліктер қарым-қатынаста түсіну процесінде бейнеленеді;
- Жоғары деңгейдегі дифференциация салдары болып табылатын иілгіш
когнитивті құрылымдар есебінен қарым-қатынастағы субъектілердің
психологиялық дифференциациясы жоғары өнімділікті қамтамасыз етеді.
- Қарым-қатынас процесінің жекелік детерминациясы бірнеше құрылымды,
яғни бұл психологиялық дифференциациясы жоғары басқа адамдарды табысты
түсіну нәтижелерінің әдебиеттерде келтірілгендермен сәйкес келмеуінен
байқалады.
- Когнитивті құрылымдардың дифференциациялану (даралану) деңгейіндегі
жекелік ерекшеліктер еңбек іс-әрекетіндегі табысты байланысты, жағымды
қарым-қатынасты байқатады [18].
Қарым-қатынас мәселесін түсінуді талдау үшін түрлі аспектілір
ерекшеленіп алынуы мүмкін (тұлғаның қарым-қатынас ерекшеліктерін
абстракциялау . Қарым-қатынастың түрлі қызметтері нақты бір субъектінің
өмірінде түрлі орын алады. Бұл тұлғаның жекелік-психологиялық
типологиясының негізі болуы мүмкін, нәтижесінде субъект әлемі кең көлемде
қарастырылатын зерттеу бағдарламасын құруға әкеліп соғады.
Қарым-қатынас мәселелерінің бірқатар аспектілерінен қарым-қатынастағы
түсіністік аспектісі ерекшеленді. Осылайша, когнитивті стильдің қарым-
қатынаста түсіну процесіне ықпалын зерттеу ретінде тұжырымдалады. Қазіргі
уақытта түсінуге қатысты қанағаттанарлық теория болмауына байланысты, бұл
бағыттағы зерттеу жұмыстарын қабылдау процесіне қатысты еңбектерге сүйене
отырып қарастыру мүмкін деп отырмыз. Әдебиеттерде тұлғаның қарым-қатынас
барысында қабылдау актісін өзіндік перцепция актілерімен салыстыру
жағдайлары көптеп кездесуде бірақ бұл процесстердің айырмашылықтарына
үлкен көңіл бөлінуде. Олардың ұқсастықтары негізді және қабылдау мен
түсіну процестерінің негізі болып табылатын психикалық бейнелеу
механизмдерінің бірліктерімен анықталады.
Қарым-қатынас психологиясы мынандай құбылыстарды зерттейдi; адамдардың
бiр-бiрiн қабылдауы және түсiнуi, елiктеу, сендiру және нандыру, ұйымшылдық
немесе жанжалдық, бiрiккен iс-әрекет және тұлғааралық қатынастар. Осы
психологиялық құбылыстың әр түрлiлiгiнде, олардың пайда болуының негiзгi
қайнар көзi болып адамдар арасындағы қарым-қатынас аймағы болып табылады.
Егер қарым-қатынас болмаса, бiздiң рухани, материалды даму
деңгейiмiздiң қандай дәрежеге көтерiлгенiн бiлмес едiк. Бiздiң әрқайсымыз
өзiмiздiң негiзгi қырларымызды жеке қарым-қатынас тәжiрбиелерiмiз арқылы
жанұядағы, мектептегi, жұмыстағы, көшедегi тiкелей қатынастар арқылы
игеремiз. Бұл микроорта. Микроортадағы қарым-қатынас арқылы әрқайсымыз
әлеуметтiк әлемдi кеңiнен танимыз және қарым-қатынасқа түсемiз, яғни
макроорта әсерiн сезiнемiз.
Қарым-қатынастың түрлерi:
1. Маскiлi қарым-қатынастар; бiр күннiң iшiнде бiрнеше маска кию.
Формалды қарым-қатынас, яғни мұнда маскiлердi пайдаланып сұхбаттасушылардың
тұлғалық ерекшелiгiн түсiнiп ескеруге талпынамыз (сыпайлық, қаталдық,
тұйықтық). Шынайы сұхбаттасушыға деген сезiмдерiн, эмоцияларын қарым-
қатынас барысында көрсетпейдi.
2. Формалды рөлдiк қарым-қатынас – мұнда сұхбаттасушының тұлғасы мен
әлеуметтiк рөлi маңызды болып табылады.
3. Iскерлiк қарым-қатынас – мұнда сұхбаттасушының iске деген тұлғалық
ерекшелiгi, мiнезi, жасы, көңiл-күйi ескерiледi. Сонымен бiрге оның iске
деген қызығушылығы мәндiк маңызды орын алады.
4. Достардың рухани және тұлғалық қарым-қатынасы – мұнда кез келген
тақырыпқа әңгiме қозғауға болады, тек сөз арқылы ғана емес жест, мимика
арқылы бiрiн-бiрi жақсы түсiнедi.
5. Манипулятивтiк қарым-қатынас сұхбаттасушыдан белгiлi бiр пайда
табуға бағытталған. Ол үшiн сұхбаттасушының тұлғалық ерекшелiгiне
байланысты түрлi әдiстер пайдаланады.
6. Вербалды және вербалды емес қарым-қатынас [19].
Коммуникациялық жүйе – бұл алынатын және берiлетiн ақпаратты түсiнудi
қамтамасыз ету мақсатында адамдар арасындағы хабар алмасу.
Коммуникацияның негiзгi функциялары мыналар:
1.Информативтi – адамдар арасындағы өзара әрекеттесудi ұйымдастыру.
2.Интерактивтi – адамдар арасындағы өзара әрекеттесу түрлерiн пайдалана
отырып сұхбаттасушының көңiл күйiне, сенiмiне мiнез-құлқына әсер ету.
3.Перцептивтi – қарым-қатынасқа түсушi серiктестердiң бiрiн-бiрi
қабылдауы және өзара түсiнушiлiктi қалыптастыру.
4.Экспрессивтi – эмоционалды бастан кешiрулер сипатын өзгерту [20].
Макроорта – бұл өз ғылымы, мәдениетi, идеалогиясы, заңы, қоғамдық
өлшемдерi бар қоғам.
Микро және макроортаның кездесетiн жерi, олардың өзара әрекеттесетiн
шек – бұл кiшi топ, онда бiздiң әрқайсымыздың өмiрiмiз өтедi.
Қарым-қатынас тарихи алғашқы форма болып табылады оның негiзiнде
өркениет дамуының кейiнгi кезеңдерiнде қарым-қатынастың басқа түрлерi пайда
болды. Мысалы; жазбаша қарм-қатынас жазбашалықтың құралуынан кейiн ғана
пайда бола бастады. Бiздiң әрқайсымыз адамдар арасында өмiр сүрiп және
жұмыс iстегендiктен кез-келген жағдайда өз тiлектерiмiзге тәуелсiз түрде
адамдармен қарым-қатынасқа түсемiз.
Егер бiз өз өмiрiмiздi бақыласақ онда мынаны байқаймыз:
• басқа адамдармен өзара әрекеттесiп оларды қабылдаймыз және
бағалаймыз.
• Жиi түрлi естiгендерiмiздi қызығушылықпен қабылдаймыз.
• Таныстарымызбен немесе кездейсоқ адамдармен өмiрлiк
тәжiрбиелерiмiзбен алмасамыз.
• Басқа адамдардың әсерiн сезiнiп оларға елiктеп өз мiнез-құлқымызды
өзгертемiз.
• Шешiм қабылдағанда көп жағдайда қасыңдағы адамдардың пiкiрiн есепке
аламыз.
Қарым-қатынас стратегиясы үшке бөлiнедi.
1-шi ашық-жабық қарым-қатынас. Ашық қарым-қатынаста әр адам өзiнiң
көзқарасын жеткiзе бiлуi және басқалардың позициясын тыңдауға әрдайым
дайындық. Ал жабық қарым-қатынас ақпаратқа деген өзiнiң көзқарасын
қатынасын жеткiзе алмауы, қарым-қатынасқа түсуге талпынбауы.
2-шi Монологты стратегия.
3-шi Рөлдiк тұлғаарлық стратегия (мұғалiм-оқушы, үлкен-кiшi) [21].
Хабар беру мына бағыттармен жүзеге асады:
-жоғарыдан төменге – жұмысшыларға бұйрық беру.
-төменнен жоғарыға – басшылармен пiкiр алмасу және т.б.
Коммуникация процесi жүзеге асу үшiн мынадай 4 элемент керек.
1. хабар берушi
2. мәлiмет
3. арнайы ақпарат беру құралы
4. ақпарат алушы
Іс-әрекет пен қарым-қатынас бірлігі жайлы пікір, сонымен бірге, осы
құбылыстар байланысының сипатын түсіндірулерінің біржақтылығын ұйғармайды.
Олар адамның әлеуметтік болмысы жағынан (Б.Ф.Ломов), қарым-қатынас іс-
әрекет түрі сияқты – түр қатынасында болатын құбылыс ретінде қарастырылуы
мүмкін.
Қарым-қатынас – бұл адамның басқа адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі
және біріккен іс-әрекетте өзара қатынасының дамуы. Қарым-қатынас адамзат
қатынасының күрделі түрі. А.Б.Добрович пікірінше, қарым-қатынас бірліктегі
қызметті реттейді, сананың алғашқы қалыптасуының және дамуының құралы болып
табылады. Ол жеке тұлғаның ойы мен іс-әрекетін анықтайды деген [22].
Қарым-қатынас жасағанда әңгіменің шарттары маңызды рөл атқарады,
болатын орны, уақыты, көптеген кедергілердің болмауы, телефонның дыбыстары,
бөлмеде ықтият болуы және стол үстінде қағаздарды реттемейут.б.
Әңгімелесушінің қолы тимей жұмыс жасап жатқан кезінде қатынасқа түспей-ақ
қойған жөн.
Қандай болмасын әңгімеге алдын ала дайындалу керектігін ұмытпаған жөн.
Егер әңгіме барысында көп нәрсе білу керек болса, онда арнайы, қажетті
сұрақтарды рет-ретімен жазып алу керек .Алдын ала өзіңді дайындау маңызды.
Мен әңгімені қалай бастаймын? Қандай аргументтер келтіремін? Қандай
қарсылықты күту керек? Мен оларды қалай теріске шығарамын? Қандай соңғы
шешуші аргумент қолданамын?
Әңгіме жылу жүзбен орташа ырғақпен сөйлеген дұрыс-ол оның бойында сенім
Осы тақырыптағы ең алғашқы тәжірибелік зерттеулерді 1938 жылы неміс
психологы Курт Левин жүргізген.
Ал қазіргі кезде педагогикалық қарым-қатынас стилінің көптеген түрі
анықталған, солардың негізгілеріне тоқталып өтейік [23].
Авторитарлық стиль – қатаң басқару тенденциясы және бақылау формасымен
сипатталады. Мұнда басқа әріптестеріне қарағанда, бұйрық беру жолын көп
қолданады. Мұндай стилді педагог жұмыс мақсатын тек өзі анықтап қана
қоймай, сонымен қатар тапсырманың орындалу жолдарын, кім кіммен және қай
топта жұмыс жасау керектігін нақты анықтап береді. Аталмыш стиль ынталану
әрекетін бәсеңсітеді, себебі оқушы орындап отырған жұмысының мақсатын,
жұмыс кезеңдерінің функцияларын және алда не күтіп тұрғанын ұғына алмайды.
Бұл стиль жалпы алғанда тиімсіз болып табылады. Педагог ұжымы және оқушылар
айтқанды жасауға үйреніп; белсенділік, инициатива көрсетуге дағдыланбайды,
көбіне жалтақ болып, жағымпаздық жолға түседі. Оқушының позитивті
мүмкіндіктеріне мұғалімнің сенімсіздік танытуы жұмысқа деген қызығушылығын
күрт төмендетеді. Оқушы тарапынан көрсетілген әрбір ынталану процесін
авторитарлы педагог өз бетімен кету деп қабылдайды. Зерттеулердің
нәтижесі көрсеткендей, мұндай мінез-құлық өз беделін жоғалтып аламын деген
қорқыныштан туындайды.
Немқұрайлылық стилі – оқу-тәрбие үдерісінде болып жатқан құбылыстардан,
жауапкершіліктерден өз басын алып қашу. Зерттеу нәтижелері бұл стиль
барысында жұмыс ауқымының төмен орындалуы мен сапасының болмауын көрсетеді.
Бұл жағдайда педагог оқушының әрекетіне араласпауға тырысады, тапсырмаларды
тек формалды тұрғыда бере отырып, басқару жауапкершілігінен бас тартады.
Мұғалімнің сөзі бір жақта, ісі екінші жақта, қойған талаптары тұрлаусыз
болып, ұжым мүшелері мен оқушыларды ашу мен ызаға толтырады.
Демократиялық стилде ең бірінші орында фактілер бағаланады. Бұл
стильдің ерекшелігі жұмыс және оны ұйымдастыру барысында топтық талдауға
немесе тағы басқа да тапсырмаларға белсенді қатыса алады. Нәтижесінде
субъектілердің өздеріне деген, өзін-өзі басқаруға деген сенімділіктері
артады. Егер авторитарлық стильде топ мүшелері арасында бір-біріне деген
қарама-қарсы қатынастар болса, демократиялық стиль, керісінше ұжым
мүшелерін жақындатып, өзара түсініспеншілікке шақырады. Педагог жұмыс
барысында ұжымға арқа сүйеп, оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау
қабілеттерін ынталандырады, оқушы тарапынан айтылған сын-пікірлерді дұрыс
қабылдап, шыдамдылық танытады. Демократиялық стильдегі педагогикалық қарым-
қатынас пайдалы келеді. Оқушылар өз бетімен инициатива, белсенділік
көрсетіп, мұғалімнен үрікпей, жасқанбай, еркін ұстап, онымен бірігіп жұмыс
жасауға әдеттенеді.
Бірлескен шығармашылық әрекетке қызығушылық негізіндегі қарым-қатынас
стилі. Аталмыш стиль педагогтың жоғары кәсіби шеберлігі және оның этикалық
ұстанымдарының бірлігі негізінде жүзеге асады. Бірлескен шығармашылық
әрекетке қызығушылық тек мұғалімнің коммуникативтік әрекетінің нәтижесін
ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар оның тұтас педагогикалық әрекетке деген
қатынасының деңгейін байқауға болады. Бұл стиль - бірлескен оқу-тәрбие
әрекетінің алғышарты.
Қашықтықтағы қарым-қатынас стилі. Бұл стильді қолданатындар әрі
тәжірибелі, әрі жаңадан жұмысқа орналасқан мұғалімдердің ішінен де кездесе
береді. Бұл стильдің басқалардан ерекшелігі – субъектілер арасындағы қарым-
қатынас қашықтығы. Бірақ мұнда да өлшем қажет. Қашықтықты аса алыс ұстау
субъектілердің өзара тұтас әлеуметтік-психологиялық жүйесін формалды
жағдайға ұшыратады, шынайы шығармашылық ахуалдың туындауына септігін
тигізбейді. Білім беру жүйесі субъектілері арасында қашықтық болуы тиіс, ол
қажетті болып табылады. Ол өзара қатынастар негізі ретінде бұйыру емес,
бір субъектінің екінші субъектіге жалпы қатынас логикасынан туындауы қажет.
Қашықтық педагогтың басқы рөлінің көрсеткіші ретінде оның беделі арқылы
қалыптасады.
Қорқыту стилі – бұл қашықтықтан қарым-қатынасқа түсу стилінің ең
тығырыққа тірелген формасы. Стильді көбіне жас мамандар бірлескен
шығармашылық әрекетке екінші субъекті тарапынан нәтиже, тіпті қызығушылық
тудыра алмаған жағдайда қолданады. Шығармашылық қатынаста бұл қарым-қатынас
стилі мүлде өміршең емес. Себебі, педагог жағымды коммуникативтік ахуал
жасаудың орнына, керісінше оларды тыйып тастап, педагогикалық қарым-
қатынасты достық сипаттан айырып отыруға бейім болады.
Ойнақы қалжыңға бағытталған қарым-қатынас стилі – педагогикалық қарым-
қатынасты нәтижелі ұйымдастыра алмайтын тәжірибесіз педагогтарға тән.
Педагогикалық әдеп ережелеріне қарама-қайшы келетін стиль. Мұндай стильді
педагогтар балалардың арасында арзан, жалған беделге ие. Көбіне тәжірибесіз
жас мамандар сынып ұжымына тез ұнау үшін және балалармен жедел түйісу
нүктесін орнату мақсатында, ал, екінші жағынан, педагогикалық қарым-қатынас
этикасының жетіспеуінен пайдаланады. Бұл стиль тәрбиеші мен тәрбие
үдерісіне үлкен зиянын тигізеді. Пайда болу себептері:
а) өз алдында тұрған жауапты педагогикалық мәселелерді дұрыс түсінбеу;
ә) қарым-қатынас біліктілігінің жетіспеуі;
б) сынып ұжымымен қатынастан қорқу және оқушылармен тез тіл табысу үшін
[24, 71 б.].
Қандай да бір қызметте іс-әрекеттің жеке стилі – кәсіби еңбектің жеке
даралану процесінің негізгі сипаты. Кәсіби маманның өз стилінің болуы, бір
жағынан, оның кәсіби әрекеттің объективті нақтыланған құрылымына
бейімділгенін көрсетсе, екінші жағынан, өз жекедаралығының толық ашылу
мүмкіндігін сипаттайды.
Адамның құмарлығы дегеніміз-адамның бойындағы қарама-қайшылық
сырларды ашуға кілт болып табылады. Ол білмегенді білуге талпыныс жасауға,
іс-әрекетке итермелейтін ішкі фактор. Әр адамға өзіндік жасырын сырға толы
жұмбақ тұлға деп қарасақ, сонымен бірге басқалардың мінез-құлығындағы, іс-
әрекетіндегі жұмбақты, ішкі сырын білуге деген құмарлық та, әр тұлғада әр
түрлі болады. Мысалы, біреу өз жолдасынан жақсылықтың шетін естіп сезсе-ақ
соны тәптіштеп сұрап білуге құмартады. Ал екінші біреу өзі айтпаса, оған
өліп-тіріліп ерекше назар аудармайды.
Енді адамның өмір сүруінің құндылығы неде дегенге келсек, ол өмірде
өзінің құмарлығынқандыруды місе тұтпайтын, өзі өмір сүруге қажетті шекараны
аттап өтіп, өзінің мүмкіндіктерінен арғы нәрселерді де білуге тырысатын жан
иесі.
Адам өзінің өмір сүру шекарасынан, одан арғы жаратылыс құпиясын білуге
үш түрлі жолмен талпыныс жасайды [25].Олар:
Біріншіден – ол өзінің өмірде бар екенін , осы өмірдегі тіршілік иесі
басқаларға білдіртуді мақсат етеді. Адамның өмірді өзін-өзі нығайтуының, өз
мүмкіндігін іске асыруының жолдары алуан түрлі: ол сурет салу, кесте немесе
өрме тоқудан, таңертеңгілік жаттығудан басталып, спорт пен көркемөнердің,
саясат пен ғылымның алуан түрлерімен айналысу, түрлі қызмет атқару арқылы
іске араласады. Сөйтіп адам өмірде өзінің бойындағы қабілетін іске асыруда
басқаларға ұқсамайтын өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленуге тырысып бағады.
Мысалы, шебер ұсталар соққан пышақты немесе қанжарды, тоқымашылар тоқыған
алаша, кілемдерге қарап отырып оның кімдікі екенін бірден айтуға болады.
Адам өрімде де бір-біріне ұқсамайтын өзіндік мінез-құлық ерекшелігімен
дараланса, өнерде де өз қолтаңбасымен даралануға тырысып бағады. Мұны
адамдардың өмірде өз бойындағы қабілеті мен талантын танытуды, ерекшеленуі
дейміз.
Екіншіден – адамдар өзінің бұл өмірде бар екенін айқындауды қоғамдық
ортада басқалармен қарым-қатынас жасау арқылы іске асырады. Қарым-
қатынастың алғашты түрі мен және сен деп бөлуден басталады да, әр адам
өзінің менің басқалармен қарым-қатыныста танытуға тырысады. Ал басқа адам
сол сияқты қарым-қатынасты өзінің бойындағы қасиеті мен іскерлігін танытуға
тырысып бағады. Сөйтіп әр адамның өмірдегі қабілеті мен іскерлігі адамдар
арасындағы қарым-қатынаста ашылып, белгілі бола бастайды.
Үшіншіден - адам баласының өзі өмір сүріп отырған ортадан ары
шығуға талпынуы, өзінің іс-әрекетін өзінен жоғарғы, үлкен өмірге қатыстыру
арқылы іске асыру.
Қарым-қатынас барысында байқалатын өзіндік ерекшелектер мәселесіне
көңіл бөле отырып, қазіргі кезеңде бұл салада зерттеулер әлі де
жеткіліксіз. Бұл салада жоспарланған зерттеулер болмаса да, өзіндік
ерекшеліктердің қарым-қатынас процесінің кез-келген аспектілеріне ықпалы
айқын байқалуда.
Біздің көзқарасымыз бойынша бұл жағдайда психологиялық сәйкестікке
сәйкестікке қатысты зерттеулерді ескеру орынды. Психологиялық сәйкестік
бағытындағы зерттеулерде өзіндік ерекшеліктердің тұлғааралық өзара әрекет,
қарым-қатынас процесіне ықпал ету мәселелері кеңінен қарастрылады. Осы
салада қызмет атқаратын мамандар былай дейді: ... қарым-қатынас
сәйкестікке (сәйкессіздік) байланысты өз кезегінде тұлғааралық қарым-
қатынас сипатын анықтайды [3].
Психологиялық сәйкестік саласына негізінделу нәтижесінде тек жаңа
сұрақтар ғана туындайды, ал қарым-қатынастағы өзіндік ерекшеліктер рөлі
анықталмай қала береді. Қазіргі уақытта психологиялық сәйкестік мәселесіне
қатысты бір де бір тәсіл, сәйкестік түсінігіне қатысты түсіндірмелер,
сәйкестіктің жалпы қабылданған критериі және индикаторы да жоқ. Осыған орай
сәйкестік мәселесіне қатысты кең таралған құрылымды, бағдарлы тәсілдерге
тоқталайық. Аталған тәсіл шеңберінде серіктестердің өзара әрекеттегі (қарым-
қатынастағы) сәйкестігі психологиялық сәйкестіктің ізделіп отырған
эффектісіне қол жеткізуге мүмкіндік беретін, өзіндік ерекшеліктерді
айқындау жүзеге асырылады.
Аталған өзіндік сипаттың бірнеше деңгейі ерекшеленеді:
1. Әлеуметтік (әлеуметтік-экономикалық статус, білімі, мамандығы);
2. Әлеуметтік-психологиялық (құндылық бағдар, мақсат пен көзқарастардың
ортақтығы);
3. Психологиялық (тұлғаның мінезі және басқа да қасиеттері, ақыл-ой
деңгейі);
4. Психофизиологиялық (темперамент, эмоционалдылық, ағзаның
реактивтілігі т.с.с) [26].
Берілген жағдайда бізді қарым-қатынасқа түсушілердің психологиялық
ерекшеліктері қызықтырады.
Құрылымды тәсіл шеңберінде өзара әрекеттегі адамдар мінездемелерінің
оптималды үйлесімділіктерін анықтау бағытында психологиялық сәйкестік
мәселелері бойынша бірқатар зерттеулер жүргізілген. Мұндай мінездемелер
тікелей эксперимент және экспертті бағалау техникалары арқылы ерекшеленеді.
Әлеуметтік-психологиялық зерттеулерде өзіндік психологиялық
ерекшеліктердің субъектілердің өзара әрекет тиімділігіне ықпал етуіне
қатысты дәйекті түрде қандай да бір берік нәтижелердің жоқтығын көрсетуге
мәжбүрміз.
Субъектінің дүниетанымын қайта жасау ұмтылыстарының кең тараған түрі
субъектінің семантикалық кеңістіктерін қайта жасау әдістерін қолдану болып
табылады. Бұл әдіс қабылданатын объектілер мен субъективті ұқсастықтың
негізі болып табылатын іргелі факторларды ерекшелеу мен олардың өңделуінде
тікелей алғашқы субъективті жақындықты белгілеу арқылы жүзеге асырылады.
Субъектінің психикалық процестері іштей ұйымдастырылу ерекшеліктері,
дүниетаным, қабылдау ерекшелігін негіздейтін когнитивті стилі іс-әрекет
мазмұнына тәуелсіз түрлі міндеттерді шешуде барлық өмір жағдайларында
тұрақты көрініс табады. Когнитивті стиль субъектінің танымдық түрде
ұйымдастрылуының барлық деңгейлерінде көрініс табады- қабылдау мен есте
сақтаудан жекелік қорғаныс тәсілдеріне дейін.
Қарым-қатынастағы когнитивті стиль көріністеріне барлық зерттеулер
субъектіге қатыстылығы бойынша объективті бағдар шеңберінде қалады. Қарым-
қатынаста стильдердің байқалуы тұлғалық белгілерге жанама ретінде
қарастырылады. ... Өріске тәуелді және тәуелсіз адамдар жеңіл және
табысты қарым-қатынастарына ықпал ету мінездемелерінің ықтималдылықтары
бойынша ерекшеленеді.
Тұлғааралық қарым-қатынастың детерминанттары болып саналатын жекелік
қасиеттер, мінездемелер, қасиеттерді қанғаттанарлық деп айту қиын,
тұлғааралық баға белгісі қарым-қатынас мазмұны, жанама өзара әрекетпен
анықталатыны, ал басқаның тұлғалық қасиеттері тек бағалаудың абсолютті
өлшемі күшейтетінін әлеуметтік перцепция бағытындағы еңбектер жанама дәлел
ретінде қызмет етуі мүмкін.
М.Мұқанов пікірінше, адам өз бойындағы мүмкіндігі мен қабілеті
басқалармен қарым-қатынас арқылы іске асыратын болса, ол бұл жерде өзіне
идеал тұтатын, үлгі-өнеге алатын озық ойлы қайраткерлерді пір тұтып, бас
иеді [27]. Ол тілдік шеберлікке табыну, ақынға, шешендерге немесе асыл
ойдың иесі-кемеңгер ғалымдарға табыну,ұйымдастыру қабілетімен,ерекше
іскерлігімен көзге түскен, халыққа танылған көсемдерге (лидерге) табыну,
халыққа асқан өнерімен танымал болған артистерге табыну, соларды идеал тұту
сияқты болып келеді. Яғни, өзінен жоғары тұрған ұлыларға табыну, соларға
ұқсап бағу,солардың жолын қууды армандау да адам баласына тән табиғи
қасиет. Бұны ғылым тілінде адамның өмірге деген ынта,ықыласының саналы
түрде іске асуы деп қарайды. Әр адам өзінің менін өмірге саналы түрде
ендіру арқылы оны (өмірді) өз үйіме айналдырам деп есептейді.
1.2 Педагогикалық қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктері
Педагогикалық әрекет – күрделі әрі көпжақты. Оның көптеген
компоненттерінің ішінен үш негізгісін бөліп көрсетуге болады: мағынасы,
әдістемесі және әлеуметтік-психологиялық компоненттері. Осы үш компоненттің
біртұтастығы мен өзара байланысы педагогикалық жүйенің міндеттерінің толық
жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Бұл бірліктегі негізгі компонент -
әлеуметтік-психологиялық, яғни педагогикалық қарым-қатынас, соның негізінде
қалған екеуі жүзеге асады. Негізгі тәрбиелік өзара қатынастардың жүйесі
қарым-қатынас процесінде қалыптасады, тәрбие және оқыту процесінің
тиімділігіне тікелей әсер етеді. Қарым-қатынас педагогикалық әрекеттің
негізгі әсер етуші құралы болып саналады.
Адам өмір сүруі мен қимыл-қозғалысы арқылы өзінің әрекетін бағалауға
үйренеді, адамгершілік нормаларын меңгереді. Жақыпов С.М. оқыту
үдерісіндегі субьектілердің қарым-қатынасындағы мағыналардың өзгеруі
біріккен іс-әрекеттің мотивтері мен мақсатының заңды құрылуына мүмкіндік
береді және оларды оқыту процесінде ескеру, біріккен танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру үшін қажетті шартты жасайтындығын ерекше атаған [28].
Мұғалім мен оқушы арасындағы өзара түсіністікті орнату кезеңдерінің
бірі – баланы зерттеу, оның ішкі дүниесіне ену болып табылады.
С.Л.Рубинштейн: Оқушының мінез-құлқындағы ішкі мазмұнды ашпай, сыртқы
формальды сипатын есепке алып жұмыс жасайтын педагог, өз жұмысының
нәтижесін көре алмайды - деген (6(. Оқушыларды тану арқылы мұғалім,
олардың мінез-құлқындағы мотивтері мен мақсаттарын, көңіл-күйлерін,
сезімдерін түсініп, қорқыныштарын анықтау қажет. Бірақ, ол тек бір жақты
әрекет емес. Мұғалім шәкірттерді ұйымдастыра отырып, оқу – тәрбие
процесінде әр уақытта да олармен өзара қарым-қатынаста болады.
Көптеген педагогтар баланың тұлғасын дамытуда аса маңызды
жандандыратын стильді бөліп көрсету керек деп есептейді. Жоғарыда аталған
стильдермен бірге әрбір педагогтың өзінің өзіндік стильі болуы керек. Бір
стиль әр мұғалімде әртүрлі нәтиже беруі мүмкін. Қарым-қатынастың жеке
стилін қалыптастырудың төмендегі жүйесін тиімді деп есептейміз:
– өз тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу;
– жеке қарым-қатынастағы кем тұстарды анықтау, ұялшақтықты жеңу
жөніндегі жұмыстар;
– өзіңнің жеке ерекшеліктерің негізінде педагогикалық қарым-қатынас
элементтерін игеру;
– педагогикалық қатынас технологиясын қарым-қатынастың қалыптасқан
стиліне сәйкес игеру;
– педагогикалық қызметті жүзеге асыру, балалармен қарым-қатынасты –
жеке стиліңді бекіту.
Қарым-қатынастың жеке стилін қалыптастыра отырып, педагог ең алдымен
өзінің психофизикалық аппаратын оның тұлғалығы, білімі және көз-қарасы
балаларға аударылатын шығармашылық жеке компонент ретіндегі ерекшелігін
анықтап алуы тиіс. Содан кейін өзінің коммуникативті қасиеттері балалардың
жеке типологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келетіндігіне не келмейтіндігіне
көңіл аудару керек. Педагогикалық қатынас процесі мұғалімнің тұлғалығымен,
адамгершілік құндылықтарымен, балалармен жұмыс істеуге ниеттілігімен және
ұмтылысымен қамтамасыз етілуі керек. Қарым-қатынастың педагогикалық
феномені – бұл, ең алдымен кәсіби-этикалық компонент, яғни қарым-қатынастың
әрбір элементі тәрбиешінің адамгершілік тәжірибесімен байытылып отыруы
керек [29].
Оқыту бірлескен іс-әрекет мәселесі (жұмыстың ұжымдық, кооперативті,
топтық түрлері) біздің елде және шетелде соңғы 10 жылда белсенді және жан-
жақты жетілдірілуде (С.Г. Якобсон, А.В. Петровский, Л.И. Айдарова,
В.Я. Ляудис, Г.А. Цукерман, В.В. Рубцов, Д.И. Фельдштейн, А.К.
Маркова, және М.М. Мұқанов, С.М. Жақыпов, т.б. ). Оқушылардың тікелей іс-
әрекетіне негізделген оқу жұмысын түсіндіру үшін зерттеушілер топтық
жұмыс, бірлескен оқу іс-әрекеті, бірлесіп бөлінген оқу іс-әрекеті,
ұжымдық бөлінген оқу іс-әрекеті, оқу бірлестігі және т.б. сияқты заттар
қолданды. Қазіргі уақытта отандық педагогикалық психологияда мұғалімнің
топпен өзара бірлескен іс-әрекетін және оқу тобының ішінде өзара қарым-
қатынастың көпжақтылығын түсіндіретін, басқа терминдерге қатысты жалпы және
іс-әрекетте бағдарланған оқу бірлестігі терминін қолданады. Біріккен іс-
әрекет ретінде өзара әрекеттесуші субъектілердің белсенді ұйымдасқан жүйесі
мынадай болып сипатталады.
Кеңістіктік және уақыттық қатысу;
1) мақсат бірлігі;
2) іс-әрекетті басқару және ұйымдастыру;
3) функциялардың, әрекеттердің, операциялардың бөлінуі;
4) позитивті тұлғааралық қатынастың болуы.
Бірлестіктің негізгі сызықтары.
Оқу процесіндегі оқу бірлестігі төрт сызық бойынша өзара әрекеттесушісі
жүйелердің тармақталуын көрсетеді:
Мұғалім оқушы (оқушылар).
Оқушы - оқушы жұптармен (диада және үштікте, триада).
1. Бүкіл оқу ұжымындағы оқушылардың жалпы топтық өзара әрекеттесуі
2. Мұғалім - мұғалім ұжымы
Мұғалімнің шәкірттермен қарым-қатынасында әлеуметтік қызметті атқарушы
және нақты жеке тұлға ретінде педагогикалық іс-әрекеттің құрамды бөлігі.
Қарым-қатынас арқылы мұғалім оқушылар туралы ерекше қажетті ақпаратты алып
отырады. Тікелей қарым-қатынас жеке тұлға әр түрлі жағдайларда және іс-
әрекетте диагностикалық және коррекциялық жұмыстар жүргізуге мүмкіндік
береді.
Өмірдің түрлі жағдайларына байланысты біздің іс-әрекетімізбен қатар
мінез-құлқымыз да өзгермел. Соған сәйкес қарым-қатынас стильдері де
өзгермелі болады. Қарым-қатынас стилі адамның басқа адаммен өзара әсерлесуі
барысындағы мінез-құлқын көрсететеді. Сонымен адамның қарым-қатынас стилі,
оның анықталған нақты бір қарым-қатынасқа орнықталынуы, бағытталуы, соған
дайындығы мен адамның сол жағдайдағы өзін көрсетуі. А.А.Брудныйдың
тұжырымдауы бойынша, қарым-қатынас негізгі қызметі арқылы жүзеге асады
[30]. Олар: активациялық - әрекетке түрткі беру; интердиктивті – тыйым
салу, тежеу; дестабилизациялаушы – қоқан-лоққы, қорлау. Осыдан қарым-
қатынастың инструментальды (іс-әрекетті қарым-қатынас жолымен үйлестіру),
синдикативті (қауымдастықты, топты жасау) және трансляциялық қызметтері
анықталды. Соңғысы педагогикалық қарым-қатынас үшін ерекше маңызды, себебі
бұл қызмет оқыту негізінде қарым-қатынас арқылы тұлға оқытылуы жүзеге
асады .... Адамзаттың барлық өмірі үнемі басқа адаммен қарым-қатынас
негізінде өтеді.
Н.Әбеуованың пікірінше, қарым-қатынас процесінің барлық жақтары
(коммуникативті, интерактивті, перцептивті) басқа құрылымдық тәсілдерді
қолдануды қажет етеді. Олар кез келген іс-әрекетте бір-бірін
қабылдау, түсіну, бірлескен әрекет ұйымдастыру мақсатынды іс-әрекеттің
мазмұнына байланысты орындалатын процестің негізінде туындайтын қарым-
қатынастың түрлері мен арақашықтықтары [31].
Педагогикалық қарым-қатынас стилінен біз педагогпен оқушы арасындағы
біріккен іс-әрекеттегі өзара әсерлесудің әлеуметтік психологиялық
ерекшеліктерін көреміз. Педагогикалық қарым-қатынас педагог және
оқушылардың өзара әрекеттесу, ынтымақтастық формасы:
- педагогтың коммуникативті мүмкіндігінің ерекшеліктері;
- педагогпен оқушының өзара қатынасынан туындаған мінез-құлық;
- педагогтың шығармашылық индивидуальдылығы;
- оқушылар ұжымының ерекшелігі [32].
Білім беру ортасындағы өзара әрекеттесуші тұлғаларды дамытудың, түрлі
жағдайларда оқушылардың жетістікке жетуіне итермелейтін, сыныптық
тапсырмаларды орындауда іскерлік пен тәсілдерді меңгеруде ықпал ететін
мұғалім мен оқушы арасындағы бірлескен іс-әрекет неізінде болатын қарым-
қатынас мәселесі. Мектеп қабырғасындағы жасөспірімдердің негізгі іс-әрекеті
қарым-қатынас. Бірақ осы жастағы оқушылардың жас ерекшелік деңгейінде
болатын психологиялық өзгерістерге байланысты қарым-қатынаста да бірнеше
қиындықтар кездеседі. Осы мәселені шешудегі маңызды фактор бірлескен
педагогикалық іс-әрекетке қатысушылардың субьект-субьекттік өзара
үйлесімді психологиялық жағдаймен қаруландыру нәтижесінде оқытудың
нәтижелілігін арттыру. Оқытудың нәтижелілігі педагогикалық әдістерге ғана
негізделмейді, оқушылардың танымдық әрекеттерін ұйымдастырудың
маңыздылығына да байланысты. Білім беруде оқыту үрдісінің тиімділігі
немесе жекеленген оқушыларға психологиялық-педагогикалық ықпалдың
тиімділігі мәселесінеен артық мәселені табу қиын (33(. Осыдан, кез-келген
педагогикалық іс-әрекет, ол сабақ немесе тәрбиелік-дамытушылық іс-шаралар
мұғалім мен оқушы әрекетінің түрлі формалары мен өзара әрекеттестігінде
көрінеді.
Педагогтың шәкірттерімен қарым-қатынасы оқу-тәрбие үрдісін басқарудың
өзіндік каналы ретінде іске асады. Бірақ қарым-қатынас каналдарында
ақпараттық тасқын өте көп. Әрбір оқушыға әр түрлі ақпарат тасқыны әсер
етеді. Оқушының дамуы мен жеке ерекшеліктеріне байланысты олар бір-біріне
қарама-қайшы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz