Шежіре шерткен шер мен сыр
Мазмұны
1. Шежіре . қазақ тарихының әліппесі. Сөз басы.
2. Шежіре . баба қазақтың тек тану ілімі.
1. Кеудесі . алтын сандық.
2. Жеті ата үрдісі.
Қанқазынаны таза сақтаудың қазақы жолы.
Қазақы тәрбиенің мәйегі.
Ұлт бірлігінің ұйытқысы.
3. Қазақ қауымы. Рулық құрылым.
3. Шежіре . тіл қазынасы.
Шежірелік атау сөздер.
«Кіші жұлдыздар да аспанның сәнін келтіреді».
Ата.бабаның туыстық атаулары.
Адамды жас шамасына қарай атау.
Қазақ қауымына қатысты атаулар
4. Шежіре . тек тарихы.
Біз кімбіз? Тегіміз кім? Қайдан келдік?
5. Шежіре . ел тарихы.
Қазақ хандығы.
Шерлі шежіре парақтары
Ұлттың төрт таянышы:
1.таяныш: Тілдің тұтастығы.
2.таяныш: Ділдің тұтастығы.
3. таяныш: Ата мекеннің тұтастығы.
4.таяныш: Тұрмыс пен тағдыр тұтастығы.
Тәуелсіздік . Тәңір сыйы.
6. Шежіре . ұлт тарихы.
«Қазақ» атауының түп төркіні.
Қазақ халқының үш жүзге бөлінуі.
«Төрт төңірек, алты арыс».
Ұлы жүз.
Орта жүз: 1.Арғын. Тарақты. 2. Найман. 3. Керей. 4. Уақ.
5. Қоңырат. 6. Қыпшақ. . 92 баулы Қыпшақ.
Кіші жүз.
Жүзге кірмейтін қазақ тайпалары.
Зайсан өңіріндегі үш жүзге де кірмейтін қазақ рулары:
Қожалар. Төрелер. Санияздар. Шалақазақтар. Қырғыздар.
7. Шежіре . қария сөз.
Баттал Құранбайұлының шежіресі.
Шежіреші . сыншы да.
8. Шежіре . ұлыс тарихы.
Наймандар.
Төртуыл .Төлегетайдың төрт бөрісінің кенжесі.
Тоғыз таңбалы Найман.
Ру таңбалары . түркі әліпбиінің әріптері.
Төлегетай . тарихи тұлға
Қаракерейлердің тек атасы туралы.
«Бажігіт», «Байс», «Байси» дегендер кімдер?
8. Шежіре . кесте.
Әлқисса.
Қазақ. Найман. Елата.
Төрт Төлегетай: 1. Қаракерей. 2. Матай. 3. Садыр.
4. Төртуыл: 1. Аманбарақ (Қартбарақ). 2. Андабарақ. 3. Ақбарақ.
4. Ақболат: Данияр.
Тінібек. Оңғар.
Қодағай.
Марқай.
Құлдәулет (Қарақұлақ).
5. Тұзақшы.
Ергенекті Найман:
Саржомарт (Байдалы).
Көкжарлы.
Қаратай.
Бура
Терістаңбалы Келбұқа(Шырсейіт). Кетбұқа
Балталы.
Бағаналы.
9. Шежіре . ел естелігі.
«Еліңде кімің бар?» .
Билер. Шешендер.
Ақын.жыраулар.
Батырлар.
Туған жер . тұнған шежіре.
. Қойбас . құлдың аты
. Шәйі . қыздың аты
. Еділ асуы
. Қамшыгер Алтай
. Тайтүгел тоғамы
. Қазақтың әнші ақыны . Ноғайбай
. Жанұзақ ақын. Әріпжан Жанұзақұлы
. Майкөт күйші
. Көріпкел Кәмен
«Алтайдай жер қайда!»
Б. Құранбайұлының өмірінен деректер.
Дерек көздері
1. Шежіре . қазақ тарихының әліппесі. Сөз басы.
2. Шежіре . баба қазақтың тек тану ілімі.
1. Кеудесі . алтын сандық.
2. Жеті ата үрдісі.
Қанқазынаны таза сақтаудың қазақы жолы.
Қазақы тәрбиенің мәйегі.
Ұлт бірлігінің ұйытқысы.
3. Қазақ қауымы. Рулық құрылым.
3. Шежіре . тіл қазынасы.
Шежірелік атау сөздер.
«Кіші жұлдыздар да аспанның сәнін келтіреді».
Ата.бабаның туыстық атаулары.
Адамды жас шамасына қарай атау.
Қазақ қауымына қатысты атаулар
4. Шежіре . тек тарихы.
Біз кімбіз? Тегіміз кім? Қайдан келдік?
5. Шежіре . ел тарихы.
Қазақ хандығы.
Шерлі шежіре парақтары
Ұлттың төрт таянышы:
1.таяныш: Тілдің тұтастығы.
2.таяныш: Ділдің тұтастығы.
3. таяныш: Ата мекеннің тұтастығы.
4.таяныш: Тұрмыс пен тағдыр тұтастығы.
Тәуелсіздік . Тәңір сыйы.
6. Шежіре . ұлт тарихы.
«Қазақ» атауының түп төркіні.
Қазақ халқының үш жүзге бөлінуі.
«Төрт төңірек, алты арыс».
Ұлы жүз.
Орта жүз: 1.Арғын. Тарақты. 2. Найман. 3. Керей. 4. Уақ.
5. Қоңырат. 6. Қыпшақ. . 92 баулы Қыпшақ.
Кіші жүз.
Жүзге кірмейтін қазақ тайпалары.
Зайсан өңіріндегі үш жүзге де кірмейтін қазақ рулары:
Қожалар. Төрелер. Санияздар. Шалақазақтар. Қырғыздар.
7. Шежіре . қария сөз.
Баттал Құранбайұлының шежіресі.
Шежіреші . сыншы да.
8. Шежіре . ұлыс тарихы.
Наймандар.
Төртуыл .Төлегетайдың төрт бөрісінің кенжесі.
Тоғыз таңбалы Найман.
Ру таңбалары . түркі әліпбиінің әріптері.
Төлегетай . тарихи тұлға
Қаракерейлердің тек атасы туралы.
«Бажігіт», «Байс», «Байси» дегендер кімдер?
8. Шежіре . кесте.
Әлқисса.
Қазақ. Найман. Елата.
Төрт Төлегетай: 1. Қаракерей. 2. Матай. 3. Садыр.
4. Төртуыл: 1. Аманбарақ (Қартбарақ). 2. Андабарақ. 3. Ақбарақ.
4. Ақболат: Данияр.
Тінібек. Оңғар.
Қодағай.
Марқай.
Құлдәулет (Қарақұлақ).
5. Тұзақшы.
Ергенекті Найман:
Саржомарт (Байдалы).
Көкжарлы.
Қаратай.
Бура
Терістаңбалы Келбұқа(Шырсейіт). Кетбұқа
Балталы.
Бағаналы.
9. Шежіре . ел естелігі.
«Еліңде кімің бар?» .
Билер. Шешендер.
Ақын.жыраулар.
Батырлар.
Туған жер . тұнған шежіре.
. Қойбас . құлдың аты
. Шәйі . қыздың аты
. Еділ асуы
. Қамшыгер Алтай
. Тайтүгел тоғамы
. Қазақтың әнші ақыны . Ноғайбай
. Жанұзақ ақын. Әріпжан Жанұзақұлы
. Майкөт күйші
. Көріпкел Кәмен
«Алтайдай жер қайда!»
Б. Құранбайұлының өмірінен деректер.
Дерек көздері
ШЕЖІРЕ – ҚАЗАҚ ТАРИХЫНЫҢ ӘЛІППЕСІ
( Сөз басы орнына )
Көрген сайын Сіз десіп,
Сыйласқанға не жетсін.
Шашылғанды бірлесіп,
Жинасқанға не жетсін.
Арғын атығай Құрмысы шешен.
Француз жазушысы Александр Дюма (әке Дюма) «Құдай болашақты ғана өзгертіп, жаңарта алады, ол өткеннің ештеңесін өзгерте алмайды» деген екен. Ал құдайсыз коммунистер билік еткен кезде КСРО-ны мекендеген барша халықтардың өткен тарихын отарлаушы топтың көзқарасына лайықтап коммунистік идеямен «тұздықтап» қайта жазып, «құдайдың да қолынан келмейтін» өзгертулер жасады: ақты «қара» деді, қараны «ақ» деді, барды жоқ қылды, жоқтан бар жасады. Үстем ұлтқа кір келтіретін тарихи ақиқаттарды ғылыми айналымнан алып тастады.
Патша үкіметі қазақ даласына ғылым үшін деген желеумен экспедицияларды, жекелеген адамдарды дүркін-дүркін жібере бастады. Олар жаратылыс танушы (ботаник, зоолог, геолог), суретші (картограф), түрколог (тарихшы, этнограф) деген бүркеншік ат жамылып келді. Осылардың басым көпшілігі әскери қызметкерлер еді, қалғандары да арнайы құпия тапсырма алғандар болатын. И.Андреев «Описание Средней Орды киргиз-кайсаков» атты кітабында: «Января 2-го 1782 года послан был по секретной экспедиции,...ко владельцу Найманских родов Абулфаис-султану» деп жазады (53.174). Олар патша қазынасынан қаржыландырылды. Мақсат: біріншіден, қазақ даласының байлығы (фаунасы, флорасы, кен байлығы, суы, құнарлы жері) туралы, екіншіден, тарих, шежіре жинау арқылы қазақ хандығының ел басқару жүйесі, хандықтағы хан, сұлтан, би, батыр, халық ролін жете білу. Бұл патша үкіметіне Қазақ Ордасын отарлаудың болашақ стратегиясын жоспарлау, тактикасын белгілеу үшін қажет болды. Сондай көп экспедициялардың бірі – Шығыс Түркістанды зерттеуге арналған орыс армиясының генералы Прежевалский басқарған экспедиция.
Атақты саяхатшы, екі саяхатын да Зайсаннан бастаған деп, Зайсан қаласындағы демалыс бағына атын беріп, қара мәрмәрдан зәулім ескерткішін орнатып, Сарытерек ауылына екі-үш түнеді деп есімін қойып, екі саяхатында да Мырзаштай (Мырзаш Алдиярұлы) жершіл қазақты жолбасшы етіп алуы – қазақ халқын құрметтеуі деп әспеттеп келген Пржевальский сол қазақтар туралы былай деп жазыпты: «Қойды итше үргізуге болмайтыны сияқты, өзінің табиғатында топас, жалқау, әрнәрсеге немқұрайды қарайтын көшпендіні жігерге толы өркениет адамына айналдыруға болмайды. Тіпті сахарасында өзінше «бақытты өмір» сүріп жатқан оларға өркениетті өмірдің керегі де жоқ» («Русский вестник». 1886 г. Декабрь. «Современное управление Азией». стр. 476-481; (104).
Басқа ұлттардың – Ресейге бодан ұлттардың – әлемдік өркениетке қосқан үлесі, ерлік істері, мәдени мұралары тарихтан өшірілді немесе қара бояуды қалыңдата жағып теріс түсіндірілді:
Хандарымызды «қанаушы, қанішер» деді,
Батырларымызды «барымташы, баскесер» деді.
Хандық дәуірімізді «кер заман» деді,
Алтын ғасырымызды «зар заман» деді.
Халқымызды «жабайы»,
Тілімізді «анайы» деді.
Мәдениетімізді «тұрпайы»,
Салтымызды «сұмпайы» деді.
Қазақты «Сайда саны, құмда ізі жоғалған,
Ата тарихы жоқ, көшпенді халық» деді.
«Тарихының бізден басталары анық» деді...деді...деді...
Қазақтың ханы да, биі де, бай-бағылан, батыры да «жаман» болып шыға келді. Кемсітуге, мансұқтауға келгенде жоқ мініңді бардай етіп, бар мініңді дардай етіп, жақсылығыңды жоқтай етіп бадырайта жазды. Арқалы ақын Ғафу Қайырбековтің:
Әлі күнге бір сұрақ мен аңғарман,
Сұрап келем ақылды адамдардан:
– Өзге жұрттың хандары жақсы болып,
Біздің хандар қалайша жаман болған? –
деп, балаша аңқауси сұрайтыны есіңізде болар.
Бодан халықтардың балаларын орыс мектептерінде оқыта отырып, оларды жаппай шоқындыруды мақсат еткен христиан дінінің ірі уағызшысы миссионер Н.И.Ильминскийдің: «Орыс мектептерінің шет аймақтардағы халықағарту жұмысы – миссионерліктің бір түрі болып табылады» дегенінен құлағдар бола тұра, күні кешеге дейін оны Орта Азиядағы бұратана халықтардың әйгілі ағартушысы деп аспандата атап келдік. Ол 1871 ж. «Орыстардың ресми қағазы арқылы қазақтарға олардың түркі тектес екенін, олардың халқында хандықтар мен мемлекеттердің болғанын айтудың не қажеті бар еді, бұл олардың терезесін орыстармен тең қою үшін керек болды ма? ...оқыған қазақтар үшін бұл тарихи ой-пікірдің бастауына айналуы мүмкін» («Қ.Ә.» 09.08.1985) деп қадай жазып, бодан елдердің ақиқат тарихын ашып айтудың отарлаушылар үшін қаншалықты қауіпті екендігін ескертеді, баспасөз беттерінде тыйым салу керек дейді.
Джавахарлал Нерудің: «Тарихты жаулап алушылар жазады, ондай тарихта тек отарлаушылар концепциясы ғана үстем болады» деуінде шындық жатыр. Ежелгі Римнің әр императоры таққа отырғанда «Тарих менен басталады» дейді екен. Солар айтқандай, орыс тарихын КОКП Бас Хатшысы ауысқан сайын (әрине, үлгіре алғандары) өзгерттіріп қайта-қайта жаздыртты. Мен өз өмірімде үш рет өзгертіліп жаңадан жазылған КОКП
( Сөз басы орнына )
Көрген сайын Сіз десіп,
Сыйласқанға не жетсін.
Шашылғанды бірлесіп,
Жинасқанға не жетсін.
Арғын атығай Құрмысы шешен.
Француз жазушысы Александр Дюма (әке Дюма) «Құдай болашақты ғана өзгертіп, жаңарта алады, ол өткеннің ештеңесін өзгерте алмайды» деген екен. Ал құдайсыз коммунистер билік еткен кезде КСРО-ны мекендеген барша халықтардың өткен тарихын отарлаушы топтың көзқарасына лайықтап коммунистік идеямен «тұздықтап» қайта жазып, «құдайдың да қолынан келмейтін» өзгертулер жасады: ақты «қара» деді, қараны «ақ» деді, барды жоқ қылды, жоқтан бар жасады. Үстем ұлтқа кір келтіретін тарихи ақиқаттарды ғылыми айналымнан алып тастады.
Патша үкіметі қазақ даласына ғылым үшін деген желеумен экспедицияларды, жекелеген адамдарды дүркін-дүркін жібере бастады. Олар жаратылыс танушы (ботаник, зоолог, геолог), суретші (картограф), түрколог (тарихшы, этнограф) деген бүркеншік ат жамылып келді. Осылардың басым көпшілігі әскери қызметкерлер еді, қалғандары да арнайы құпия тапсырма алғандар болатын. И.Андреев «Описание Средней Орды киргиз-кайсаков» атты кітабында: «Января 2-го 1782 года послан был по секретной экспедиции,...ко владельцу Найманских родов Абулфаис-султану» деп жазады (53.174). Олар патша қазынасынан қаржыландырылды. Мақсат: біріншіден, қазақ даласының байлығы (фаунасы, флорасы, кен байлығы, суы, құнарлы жері) туралы, екіншіден, тарих, шежіре жинау арқылы қазақ хандығының ел басқару жүйесі, хандықтағы хан, сұлтан, би, батыр, халық ролін жете білу. Бұл патша үкіметіне Қазақ Ордасын отарлаудың болашақ стратегиясын жоспарлау, тактикасын белгілеу үшін қажет болды. Сондай көп экспедициялардың бірі – Шығыс Түркістанды зерттеуге арналған орыс армиясының генералы Прежевалский басқарған экспедиция.
Атақты саяхатшы, екі саяхатын да Зайсаннан бастаған деп, Зайсан қаласындағы демалыс бағына атын беріп, қара мәрмәрдан зәулім ескерткішін орнатып, Сарытерек ауылына екі-үш түнеді деп есімін қойып, екі саяхатында да Мырзаштай (Мырзаш Алдиярұлы) жершіл қазақты жолбасшы етіп алуы – қазақ халқын құрметтеуі деп әспеттеп келген Пржевальский сол қазақтар туралы былай деп жазыпты: «Қойды итше үргізуге болмайтыны сияқты, өзінің табиғатында топас, жалқау, әрнәрсеге немқұрайды қарайтын көшпендіні жігерге толы өркениет адамына айналдыруға болмайды. Тіпті сахарасында өзінше «бақытты өмір» сүріп жатқан оларға өркениетті өмірдің керегі де жоқ» («Русский вестник». 1886 г. Декабрь. «Современное управление Азией». стр. 476-481; (104).
Басқа ұлттардың – Ресейге бодан ұлттардың – әлемдік өркениетке қосқан үлесі, ерлік істері, мәдени мұралары тарихтан өшірілді немесе қара бояуды қалыңдата жағып теріс түсіндірілді:
Хандарымызды «қанаушы, қанішер» деді,
Батырларымызды «барымташы, баскесер» деді.
Хандық дәуірімізді «кер заман» деді,
Алтын ғасырымызды «зар заман» деді.
Халқымызды «жабайы»,
Тілімізді «анайы» деді.
Мәдениетімізді «тұрпайы»,
Салтымызды «сұмпайы» деді.
Қазақты «Сайда саны, құмда ізі жоғалған,
Ата тарихы жоқ, көшпенді халық» деді.
«Тарихының бізден басталары анық» деді...деді...деді...
Қазақтың ханы да, биі де, бай-бағылан, батыры да «жаман» болып шыға келді. Кемсітуге, мансұқтауға келгенде жоқ мініңді бардай етіп, бар мініңді дардай етіп, жақсылығыңды жоқтай етіп бадырайта жазды. Арқалы ақын Ғафу Қайырбековтің:
Әлі күнге бір сұрақ мен аңғарман,
Сұрап келем ақылды адамдардан:
– Өзге жұрттың хандары жақсы болып,
Біздің хандар қалайша жаман болған? –
деп, балаша аңқауси сұрайтыны есіңізде болар.
Бодан халықтардың балаларын орыс мектептерінде оқыта отырып, оларды жаппай шоқындыруды мақсат еткен христиан дінінің ірі уағызшысы миссионер Н.И.Ильминскийдің: «Орыс мектептерінің шет аймақтардағы халықағарту жұмысы – миссионерліктің бір түрі болып табылады» дегенінен құлағдар бола тұра, күні кешеге дейін оны Орта Азиядағы бұратана халықтардың әйгілі ағартушысы деп аспандата атап келдік. Ол 1871 ж. «Орыстардың ресми қағазы арқылы қазақтарға олардың түркі тектес екенін, олардың халқында хандықтар мен мемлекеттердің болғанын айтудың не қажеті бар еді, бұл олардың терезесін орыстармен тең қою үшін керек болды ма? ...оқыған қазақтар үшін бұл тарихи ой-пікірдің бастауына айналуы мүмкін» («Қ.Ә.» 09.08.1985) деп қадай жазып, бодан елдердің ақиқат тарихын ашып айтудың отарлаушылар үшін қаншалықты қауіпті екендігін ескертеді, баспасөз беттерінде тыйым салу керек дейді.
Джавахарлал Нерудің: «Тарихты жаулап алушылар жазады, ондай тарихта тек отарлаушылар концепциясы ғана үстем болады» деуінде шындық жатыр. Ежелгі Римнің әр императоры таққа отырғанда «Тарих менен басталады» дейді екен. Солар айтқандай, орыс тарихын КОКП Бас Хатшысы ауысқан сайын (әрине, үлгіре алғандары) өзгерттіріп қайта-қайта жаздыртты. Мен өз өмірімде үш рет өзгертіліп жаңадан жазылған КОКП
Мазмұны
1. Шежіре – қазақ тарихының әліппесі. Сөз басы.
2. Шежіре – баба қазақтың тек тану ілімі.
1. Кеудесі – алтын сандық.
2. Жеті ата үрдісі.
Қанқазынаны таза сақтаудың қазақы жолы.
Қазақы тәрбиенің мәйегі.
Ұлт бірлігінің ұйытқысы.
3. Қазақ қауымы. Рулық құрылым.
3. Шежіре – тіл қазынасы.
Шежірелік атау сөздер.
Кіші жұлдыздар да аспанның сәнін келтіреді.
Ата-бабаның туыстық атаулары.
Адамды жас шамасына қарай атау.
Қазақ қауымына қатысты атаулар
4. Шежіре – тек тарихы.
Біз кімбіз? Тегіміз кім? Қайдан келдік?
5. Шежіре – ел тарихы.
Қазақ хандығы.
Шерлі шежіре парақтары
Ұлттың төрт таянышы:
1-таяныш: Тілдің тұтастығы.
2-таяныш: Ділдің тұтастығы.
3- таяныш: Ата мекеннің тұтастығы.
4-таяныш: Тұрмыс пен тағдыр тұтастығы.
Тәуелсіздік – Тәңір сыйы.
6. Шежіре – ұлт тарихы.
Қазақ атауының түп төркіні.
Қазақ халқының үш жүзге бөлінуі.
Төрт төңірек, алты арыс.
Ұлы жүз.
Орта жүз: 1.Арғын. Тарақты. 2. Найман. 3. Керей. 4. Уақ.
5. Қоңырат. 6. Қыпшақ. - 92 баулы Қыпшақ.
Кіші жүз.
Жүзге кірмейтін қазақ тайпалары.
Зайсан өңіріндегі үш жүзге де кірмейтін қазақ рулары:
Қожалар. Төрелер. Санияздар. Шалақазақтар. Қырғыздар.
7. Шежіре – қария сөз.
Баттал Құранбайұлының шежіресі.
Шежіреші – сыншы да.
8. Шежіре – ұлыс тарихы.
Наймандар.
Төртуыл –Төлегетайдың төрт бөрісінің кенжесі.
Тоғыз таңбалы Найман.
Ру таңбалары – түркі әліпбиінің әріптері.
Төлегетай – тарихи тұлға
Қаракерейлердің тек атасы туралы.
Бажігіт, Байс, Байси дегендер кімдер?
8. Шежіре – кесте.
Әлқисса.
Қазақ. Найман. Елата.
Төрт Төлегетай: 1. Қаракерей. 2. Матай. 3. Садыр.
4. Төртуыл: 1. Аманбарақ (Қартбарақ). 2. Андабарақ. 3.
Ақбарақ.
4. Ақболат: Данияр.
Тінібек. Оңғар.
Қодағай.
Марқай.
Құлдәулет (Қарақұлақ).
5. Тұзақшы.
Ергенекті Найман:
Саржомарт (Байдалы).
Көкжарлы.
Қаратай.
Бура
Терістаңбалы Келбұқа(Шырсейіт). Кетбұқа
Балталы.
Бағаналы.
9. Шежіре – ел естелігі.
Еліңде кімің бар?
-
Билер. Шешендер.
Ақын-жыраулар.
Батырлар.
Туған жер – тұнған шежіре.
- Қойбас – құлдың аты
- Шәйі – қыздың аты
- Еділ асуы
- Қамшыгер Алтай
- Тайтүгел тоғамы
- Қазақтың әнші ақыны – Ноғайбай
- Жанұзақ ақын. Әріпжан Жанұзақұлы
- Майкөт күйші
- Көріпкел Кәмен
Алтайдай жер қайда!
Б. Құранбайұлының өмірінен деректер.
Дерек көздері
Баттал Құранбайұлы
Ескендір Батталұлы Құранбай
Шежіре
шерткен
шер мен
сыр
Осы кітабымды
әулет атасы Кұранбай Төкеұлы мен
әулет анасы Қалиман Марғауқызы Төке келінінің
аруақтарына және
олардан өрбіген барша ұрпақтарына
арнадым.
Автор
Баттал Құранбайұлы
Ескендір Батталұлы Құранбай
Шежіре
шерткен
шер мен сыр
Өскемен 2007
ШЕЖІРЕ – ҚАЗАҚ ТАРИХЫНЫҢ ӘЛІППЕСІ
( Сөз басы орнына )
Көрген сайын Сіз
десіп,
Сыйласқанға не
жетсін.
Шашылғанды бірлесіп,
Жинасқанға не
жетсін.
Арғын атығай
Құрмысы шешен.
Француз жазушысы Александр Дюма (әке Дюма) Құдай болашақты ғана
өзгертіп, жаңарта алады, ол өткеннің ештеңесін өзгерте алмайды деген екен.
Ал құдайсыз коммунистер билік еткен кезде КСРО-ны мекендеген барша
халықтардың өткен тарихын отарлаушы топтың көзқарасына лайықтап коммунистік
идеямен тұздықтап қайта жазып, құдайдың да қолынан келмейтін өзгертулер
жасады: ақты қара деді, қараны ақ деді, барды жоқ қылды, жоқтан бар
жасады. Үстем ұлтқа кір келтіретін тарихи ақиқаттарды ғылыми айналымнан
алып тастады.
Патша үкіметі қазақ даласына ғылым үшін деген желеумен экспедицияларды,
жекелеген адамдарды дүркін-дүркін жібере бастады. Олар жаратылыс танушы
(ботаник, зоолог, геолог), суретші (картограф), түрколог (тарихшы,
этнограф) деген бүркеншік ат жамылып келді. Осылардың басым көпшілігі
әскери қызметкерлер еді, қалғандары да арнайы құпия тапсырма алғандар
болатын. И.Андреев Описание Средней Орды киргиз-кайсаков атты кітабында:
Января 2-го 1782 года послан был по секретной экспедиции,...ко владельцу
Найманских родов Абулфаис-султану деп жазады (53.174). Олар патша
қазынасынан қаржыландырылды. Мақсат: біріншіден, қазақ даласының байлығы
(фаунасы, флорасы, кен байлығы, суы, құнарлы жері) туралы, екіншіден,
тарих, шежіре жинау арқылы қазақ хандығының ел басқару жүйесі, хандықтағы
хан, сұлтан, би, батыр, халық ролін жете білу. Бұл патша үкіметіне Қазақ
Ордасын отарлаудың болашақ стратегиясын жоспарлау, тактикасын белгілеу үшін
қажет болды. Сондай көп экспедициялардың бірі – Шығыс Түркістанды зерттеуге
арналған орыс армиясының генералы Прежевалский басқарған экспедиция.
Атақты саяхатшы, екі саяхатын да Зайсаннан бастаған деп, Зайсан
қаласындағы демалыс бағына атын беріп, қара мәрмәрдан зәулім ескерткішін
орнатып, Сарытерек ауылына екі-үш түнеді деп есімін қойып, екі саяхатында
да Мырзаштай (Мырзаш Алдиярұлы) жершіл қазақты жолбасшы етіп алуы – қазақ
халқын құрметтеуі деп әспеттеп келген Пржевальский сол қазақтар туралы
былай деп жазыпты: Қойды итше үргізуге болмайтыны сияқты, өзінің
табиғатында топас, жалқау, әрнәрсеге немқұрайды қарайтын көшпендіні жігерге
толы өркениет адамына айналдыруға болмайды. Тіпті сахарасында өзінше
бақытты өмір сүріп жатқан оларға өркениетті өмірдің керегі де жоқ
(Русский вестник. 1886 г. Декабрь. Современное управление Азией. стр.
476-481; (104).
Басқа ұлттардың – Ресейге бодан ұлттардың – әлемдік өркениетке қосқан
үлесі, ерлік істері, мәдени мұралары тарихтан өшірілді немесе қара бояуды
қалыңдата жағып теріс түсіндірілді:
Хандарымызды қанаушы, қанішер деді,
Батырларымызды барымташы, баскесер деді.
Хандық дәуірімізді кер заман деді,
Алтын ғасырымызды зар заман деді.
Халқымызды жабайы,
Тілімізді анайы деді.
Мәдениетімізді тұрпайы,
Салтымызды сұмпайы деді.
Қазақты Сайда саны, құмда ізі жоғалған,
Ата тарихы жоқ, көшпенді халық деді.
Тарихының бізден басталары анық деді...деді...деді...
Қазақтың ханы да, биі де, бай-бағылан, батыры да жаман болып шыға келді.
Кемсітуге, мансұқтауға келгенде жоқ мініңді бардай етіп, бар мініңді дардай
етіп, жақсылығыңды жоқтай етіп бадырайта жазды. Арқалы ақын Ғафу
Қайырбековтің:
Әлі күнге бір сұрақ мен аңғарман,
Сұрап келем ақылды адамдардан:
– Өзге жұрттың хандары жақсы болып,
Біздің хандар қалайша жаман болған? –
деп, балаша аңқауси сұрайтыны есіңізде болар.
Бодан халықтардың балаларын орыс мектептерінде оқыта отырып, оларды
жаппай шоқындыруды мақсат еткен христиан дінінің ірі уағызшысы миссионер
Н.И.Ильминскийдің: Орыс мектептерінің шет аймақтардағы халықағарту жұмысы
– миссионерліктің бір түрі болып табылады дегенінен құлағдар бола тұра,
күні кешеге дейін оны Орта Азиядағы бұратана халықтардың әйгілі
ағартушысы деп аспандата атап келдік. Ол 1871 ж. Орыстардың ресми қағазы
арқылы қазақтарға олардың түркі тектес екенін, олардың халқында хандықтар
мен мемлекеттердің болғанын айтудың не қажеті бар еді, бұл олардың
терезесін орыстармен тең қою үшін керек болды ма? ...оқыған қазақтар үшін
бұл тарихи ой-пікірдің бастауына айналуы мүмкін (Қ.Ә. 09.08.1985) деп
қадай жазып, бодан елдердің ақиқат тарихын ашып айтудың отарлаушылар үшін
қаншалықты қауіпті екендігін ескертеді, баспасөз беттерінде тыйым салу
керек дейді.
Джавахарлал Нерудің: Тарихты жаулап алушылар жазады, ондай тарихта тек
отарлаушылар концепциясы ғана үстем болады деуінде шындық жатыр. Ежелгі
Римнің әр императоры таққа отырғанда Тарих менен басталады дейді екен.
Солар айтқандай, орыс тарихын КОКП Бас Хатшысы ауысқан сайын (әрине, үлгіре
алғандары) өзгерттіріп қайта-қайта жаздыртты. Мен өз өмірімде үш рет
өзгертіліп жаңадан жазылған КОКП, КСРО тарихын оқып білім алыппын:
сталиндік, хрущевтік, брежневтік. Бұдан аңғарғаным: Мен тарих эпиграфына
Ештеңені жасырып қалмаймын деп жазған болар едім (Л. Толстой) деп қанша
армандасақ та, отаршыл империя тарихи шындықты бүкпесіз ашып айтпайды екен.
Әр заманның өз өлшемі, өз таразысы болмақ, оның аты – саясат, идеология.
Тарих бірде саясаттың сойылын соқса, бірде идеологияның қолшоқпарына
айналады. Сөйтіп бұрмаланады, алып империя алыптығына басып, өзінің
кемшілігін көрсетпеуге, жақсылығын айқайлап жаһанға жар салуға тырысады.
Күні кеше өзі кіріптар болған, бүгінде тарихтың тауқыметімен бағы тайып,
тауаны қайтқан басқа жұрттың жарқын тарихын жоққа шығарып, өз елінің
абыройын асыруға ұмтылады. Өзіне дейінгі жазылған тарихтың осындай сырын
түсінген Бернард Шоу: Тарих не деп үн қатады? Не десін, тарих әдеттегідей
өтірік айтады депті. Тарихты жасаушылар да, оны жазушылар да өз заманының
саясатына тәуелді. Қандай қоғамда өмір сүрсе де саясаттан тысқары қалатын
адам болмайды. Аристотель Человек вне общества или бог, или зверь депті.
Адам өзі тікелей саясатпен айналыспаса да, мейлі қаласын, мейлі қаламасын,
қоғамдағы белгілі бір саясаттың не жақтаушысына, не қарсыласына айналады.
Тіпті, үшінші, аралық күй – бейтараптықтың өзі де жеке адамның сол саясатқа
деген көзқарасын – екі жақты да құптамайтындығын, Пұл болмасаң, күл бол,
Бірің өліп, бірің қал деген енжарлығын – білдіреді. Қарсыластардың
әлсізі, көбінесе, саясаттың құрбандығына шалынып, зардап шегеді. Сайып
келгенде, ақыл-есінде ауытқуы жоқ адам бүгінгідей баспасөз, телерадио,
интернеттің өмірге ендеп енген тұсында қоғамда болып жатқан саясаттың
шарпуынсыз қалмайды, оған бейжай қарамайды, мүлде қатыссыз күй кеше
алмайды. Далалық даналықтың сүткенжесі (88.14) Абай: Әркімді заман
сүйремек,.. замана оны илемек десе, қайран Мағжан: Сұм өмір абақты ғой
саналыға, қызыл тіл, қолым емес, кісендеулі дейді. Ұлт ақыны Мұқағали
Мақатаев:
Ақындар бар ішінен тынып өткен...
Айтып өткен ақында арман бар ма,
Жүрегінің түбіне кір жасырмай...
Айтарын айтып өткен абайламай,
Ой, шіркін, Махамбеттер, Абайлар-ай! –
(3-197) деген. Бүгінде тірі әулие деп атап жүрген, ойы да, сөз саптауы да
өзінің сонылығымен, тереңдігімен, көркемдігімен ерекшеленіп тұратын, қазақ
әдебиетінің қазіргі көшбасшыларының бірі де, әрі бірегейі де, көсемсөз
шебері, бүгінгінің биі, белгілі қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев: Айтарының
бәрін айта алып өткен суреткер арғыда да, бергіде де болған емес... Енді де
болмайды... Айт дегенді айтсаң – ар төгіледі. Айтпа дегенді айтсаң – бас
кетеді (Е.Қ..04.09.2002) дейді. Демек, қандай қоғамда өмір сүрсек те
абсолютті сөз бостандығы деген болмайды екен. Олай болса, тарих та оны
жазу кезеңіндегі саясаттың сөзін сөйлейді екен. Біреу үшін қылмыс деп
саналған уақиға, қарсы жақ үшін ерлік деп бағаланады емес пе? Кешегіні
мақтау да, даттау да, ақтау да бүгінгі көзқарасқа байланысты болмақ.
Тәуелсіз ұлттық мемлекет құрылмай, ұлт тарихы ақиқат шындықпен
жазылмайтындығына адамзат тарихы куә, аға ұрпақ куәгер. Тарихты жасау
дәуірі бар, жазу дәуірі бар. Жасаушы қателесіп, жазушы түзеймін деп
әуреленбеске керек (74.125). Күнделікті саясаттан бойын аулақ ұстай
алмайтын, жағымпаз, жалтақ тарихшылардан қоғам әбден шаршады (96). Шын
тарихтың шынайы бет-бейнесін бүркемелеп келген саяси бет-пердесін ашпай,
яғни, саясатпен көмкерілген тарихты таза азаматтық тарихқа батыл
айналдырмай, ақиқат ашылмайды.
Ел азат болмай, ер азат емес. Азаттық алған алғашқы жылдардан бастап
халық санасында қордаланып қалған қорлықтың ащы шындығын айқайлап айтушылар
көбейді. Бір халықтың тарихын тек қана оның дұшпандарының көзқарасы
тұрғысынан зерттеуге болмайды (23.86) деген қағиданы басшылыққа алдық та,
ер түріктің бөрілі байрағын қайта көтердік. Бүгін әр халық, әр мемлекет
капитализм мен социализм текетіресі жойылғаннан соң , енді: Біз кімбіз?
деген сұраққа жауап іздеуде. Ол адамдардың тегін, ұлтын, дінін, ділін,
тарихын, салтын білуге итермелейді. Ізденіс тайпалық, этникалық, жақын діни
қауымдастықтарға, өркениеттерге апарады (5). Ұлт тарихына әдейі жағылған
қара бояулар өшіріліп, жапсырылған жала жамаулар жұлынып тасталып, ақтаңдақ
беттер қайта жазылуда. Күштеп ұмыттырған ұлттық үрдістеріміз бен ардақты
азаматтарымызды еске алып, жаңғырта бастадық. Қазақ тарихы, Ұлттық
энциклопедия жаңадан жазылуда. Ел басымыз Н.Назарбаев 2004 жылға арналған
Қазақстан халқына жолдауында руханият пен білім беру салаларын дамыту
мақсатында халықтың орасан мол мәдени мұрасын, соның ішінде оның дәстүрлері
мен салттарын зерделеуге кірісуді ұсынды. Біздің ұлттық мәдениетімізде де
жалпы азиялықтарға тән биязылық, өткенге салауаттық жасау, үлкенді сыйлау,
жасқа қамқорлық, қысылғанға қол ұшын беру, ағайынның ауызбірлігін сақтау –
бәрі-бәрі де бар. Ендеше сол ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен
жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманаттау—Мәдени мұра
бағдарламасының басты мақсаты болуға тиіс деді. (Е.Қ.29.11.2003).
Шаңырағымызды көтеріп, керегемізді бүтіндеп, барымызды бағалап,
жоғымызды түгендеп, ежелден-ақ төрелі тарихымыз бен өрелі мәдениетіміз бар
ел екендігімізді басқаларға барынша әйгілей таныту – бабаларымыздың
алдындағы парызымыз, балаларымыздың алдындағы қарызымыз. Сондай ұлттық
асылдарымыздың бірі – ғасырлар асуынан аман асып, бүгінге дейін сақталып
келген халық шежіресі.
Шежіре – қария сөз, ел тарихы,
Шежіре – ата тек пен жер тарихы.
Өйткені, жеті атаны білу - шамамен 200 жылдық ру тарихын, ел тарихын білу
деген сөз. Қазақ тарихы -- ең алдымен ру, тайпа, ұлыстар тарихы. Қазақ
тарихын жазушылар оған соқпай әсте өте алмайды. Шежіре – тарих ғылымының
әліппесі. Шежіре тарих ғана емес, ол – тәрбие құралы да, себебі, шежіре –
ұлттың ұйытқысы. Шежірешілер апайтөс аймақты жайлаған қалың қазақты ежелден
қандас, кіндіктес туысқан жұрт деп сендіреді.
Мамандығы теміржол инженері бола тұра, қазақ тарихы мен шежіресіне ден
қойған шығыстанушы, қазақ шежіресін ғылыми талдауға тұңғыш түрен салған,
төңкеріске дейінгі қазақ зиялы қауымының жарық жұлдыздарының бірі,
сталиндік репрессия құрбаны Мұхаметжан Тынышбаевтың 1925 ж. Ташкентте
басылып шыққан Материалы к истории киргиз-казакского народа атты тарихи-
шежірелік еңбегінен кейін осы тақырыпта 1985 жылға дейін жарияланған
материалдар жоқтың қасы. Мұхаметжан сияқты ұлтшыл деген атақ тағылып,
абақтыда ажал табудан қорықтық. (1938 ж. Ташкентте атылған). Тек, 1960
жылдардағы уақытша жылымық кезінде В.В.Востров пен М.С.Мұқановтың Родо-
племенный состав и расселение казахов (1968) және сол М.С.Мұқановтың
Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза (1974) деген
еңбектері орыс тілінде (?) жарияланды. (Егер В.В.Востров қосымша автор
болмаса, оның фамилиясы бірінші болып тұрмаса, орыс тілінде жазылмаса,
мүмкін, бұл кітап жарыққа шықпас та еді).
Кеңестер Одағының іргесі сөгіле бастаған айқайға толы аласапыран
алмағайып кезеңі – аты шулы қайта құру дәуірінен бастап, егемендік алған аз
жылда қазақ шежіресі туралы еңбектер көптеп жарық көруде. Әр адам өзінің
шыққан тегін, ата шежіресін білуге ұмтылды, елінің өткен тарихын білуге ден
қойды. Арғы, бергі тарихымызды жетік меңгерген жазушы, тарихшы Қойшығара
Салғариннің Алтын тамыр, Көмбе, Қазақтың қилы тарихы кітаптары
жарияланды. Ана тілі газетінің шығарушылар алқасының Қазақ шежіресін
жинап, жүйелеп бастыруы қомақты жұмыс болды. Бұлардан басқа әр облыста, әр
ауданда жергілікті баспасөз беттерінде жарияланып жатқан жеке ру, тайпа
шежірелері туралы мақалалар қаншама. Әр түрлі баспалардан кітап болып шығып
жатқандары да баршылық.
Шежіре туралы жазуды көптен ойланып, қажетті деректерді іздеп,
жинастырып, жүйелеп қойсам да, жазуға тәуекел ете алмай жүргем-ді. 1999
жылдың соңына таман Елбасымыз Н.Назарбаевтың Тарих толқынында деген
кітабын сатып алып, оқып шықтым. Кітапқа ғылыми-теориялық баға беру
ғалымдардың еншісінде. Менің қарапайым оқырман ретінде айтарым: түркі
халықтарының адамзат дамуындағы алатын орнын білгіңіз келсе; қазақ халқының
тегін, тарихын, МЕН дегізер ұлттық қадір-қасиетін білгіңіз келсе;
халқыңның шежіресі мен жеті ата ұстанымына Елбасының осы заманғы саясат
тұрғысынан берген бағасын білгіңіз келсе; қазақ халқын үш ғасыр бодандық
бұғауында ұстаған отарлаушы қоғам мен тоталитарлық жүйе туралы әлемдік
деңгейдегі саясаткердің пікірін білгіңіз келсе; қазақ елінің бүгінгі
тұрпаты мен болашақ мұраттары қандай екендігін білгіңіз келсе – онда осы
кітапты оқыңыз. Өз басым бұл кітапты Тәуелсіз Қазақстанның Ұлттану
ғылымының тұңғыш оқулығы деп таныдым. Сондықтан да, осы кітапқа көбірек
сілтеме жасадым. Тарих толқынында кітабы қолыңыздағы туындыны жазуға
жетелеп, тәуекелге бел байлаттырды. Елбасының бұл кітабы қазақтардың ұзақ
жылдар бойы қудаланып келген этностық бірізділігін қалпына келтіруге зор
ықпал жасады. Қазір әр қазақтың өзі шыққан тегін білуі қалыпты қабылданатын
жайтқа айналды. Бүгінгі қазақтар ру дегенімізді тайпа, ұлыс, халық сияқты
тарихи категория ғана деп қабылдайды.
Шежіре жазу – өзінше қиындығы мол, ауыр тірлік. Қиындығы көп болатыны:
70 жылдық кеңестік кезеңде қазақтарға ата тегін, ру-тайпасын айтуға, жазуға
тыйым салынғандықтан, айналасы екі-үш ұрпақ ауысымында жеті атасын
білмейтін ұрпақ өсіп шықты; бір ру, тайпаның ұрпақтары бірнеше мемлекет,
әлденеше облыс пен аудандарға бытырата бағындырылып, бөлшектеніп тоз-тоз
болып кетті; олардың арасында байланыс болмады, болдырмады. Басқа елде
туысы барлар үкіметке сенімсіз адам санатына жатқызылды. Осыдан қорыққан
Кеңес қазақтары шетелдерде туысым жоқ деп анкета толтырып, қолын қойып,
ант беруге мәжбүр болды.
Қазіргі ұрпақ шежіре туралы, оның пайда болу себептері, тарих үшін
маңызы, қазақ халқын ұйыстырудағы өзіндік ролі, атқарған қызметі
туралы біле бермейді. Өкініштісі сол, Шежірені білу—жеті шалдың атын білу
деп, тым қарадүрсін ойлайтындар көп. Шежіремен айналысушыларды рушыл деп
тым кереғар бағамдайтындар да, руды білу мен руға бөлудің ара жігін
ажырата алмайтындар да, тайпа десең – талауға түсетіндей, ру десең –
құруға бет алғандай (88) шошынатындар да бар. Қазақ: Атасын не қу, не құл
ғана жасырады демеуші ме еді. Әрине, ол үшін оларды күстаналау да, жазғыру
да орынсыз, өйткені оған өткен қоғам кінәлі. Шежірені білу – ескінің
кейпіне ену деген сөз емес. Елбасы Н.Назарбаев: Жеті атасын білмейтін ер
жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз деп жазады (77.267). Руды
білу – тарихи таным үшін, тегіңді тану үшін қажет. Ол бүкіл қазақ бір
атаның ұрпағы, бір тамырдың бұтағы (77) екенін біліп, ұлт болып тұтаса
ұйысу үшін, ақырында тарих тағлымынан оң қорытынды шығару үшін де қажет.
Сондықтан да осы еңбегімде ұлттық үрдіс пен шежірелік деректерге
қабаттастырыла өріліп, шежіренің қазақ этнопедагогикасындағы атқарған аса
нәрлі жемісті қызметі туралы да аз-кем сөз қозғалды.
Шежірешілер – ел аузындағы шежірені сұрастырып, тірнектеп жинап, аса
ыждағаттылықпен елеп-екшеп толықтырып, асқан құнттылықпен бір ізге түсіріп
саралап, бір жүйеге келтіріп жазушы, халыққа таратушы. Сондықтан да, Шежіре
– халықтық, қауымдық туынды, ел естелігі. Айтпағымыз шежіре туралы
болғандықтан, кәнігі шежірешілердің дәстүрінше, әр тақырыпты ретіне қарай
орайластырып аңыз-әңгімелермен әдіптеп, шешендік-көсемдік төл сөздермен
көмкеріп, өлең-жырмен өрнектеп, ой-толғаулармен оюлап, жеке авторлық
туындыны қауымдық шығармаға айналдыруға ұмтылыс жасалды. Көсемдер мен
шешендердің, қайраткерлер мен қаламгерлердің кадай айтқан ұлағатты
сөздерінен үзінділер келтіруім осындай ойдан туған әрекет еді. Шешуін таба
алмаған түйіндер мен жауабы әзір беймәлім сұрақтарды да жасырмадым. Ол
сұрақтар ғалымдарымыздың құлағына алтын сырға болсын дедім. Күдік
келтірер, дау туғызар дүдамал ой-толғаулар байқала қалса, Ол – автордың
ойтүрткі жасауы, ойға тамызық тастауы деп түсініңіздер. Мұндайда дұрыс
емес деп бірден кесіп, үкім шығара салуға асықпай, бәлкім, осылай болуы
да мүмкін-ау деп, еркін ойлауға ырық беруді де ұмытпаңыз.
Жаңаны ақтау үшін, ескіні даттамай, жаңаның жақсылығын жарқырата
жариялай отырып, ескінің қадір – қасиетін өз нарқында бағамдай біліп, Біз
кім едік? Бүгін кім болдық? Ертең кім болғалы тұрмыз? деген өміршең
сұрақтарға бірлесіп жауап ізделік.
Ескерту: Қазақ тілді оқырмандардың басым көпшілігі әлі де ауылда
тұрады. Ауылдағы кіиапханалар Қажыгелдиндей көреген басшының бір ауыз
сөзімен оңтайландырылып, жоққа айналып құрып кеткен. Бүгінгідей қымбатшылық
заманда баспасөзге жазылуға ауыл тұрғындарының қалтасы көтере бермейді.
Осыларды қаперге ала отырып, ауылдағы қазақ оқырмандарының қолына түсе
қоймайтын соңғы кезде жарық көрген еңбектердегі шежіре-тарихқа қатысты
жаңалықтармен мүмкіндігінше таныстыра отыруды да мақсат еттім.
ШЕЖІРЕ – БАБА ҚАЗАҚТЫҢ
ТЕКТАНУ ІЛІМІ
Осы қазіргі қазақ еліне, қазақ
баласына ең басты
құндылық – біздің мемлекетіміз...Рухани
құндылықты
түгендеуге ұмтылысымыз елдігіміздің барлығын
көрсетеді...Жер бетіндегі халықтың бәрі елдікке
жетіп жатқан жоқ. Біз жеткендердің қатарындамыз.
Сондықтан ендігі жерде тарихты
отантану,
ұлттану, тұлғатану деп саралап алсақ, тарихи
сананың қалыптасуына көп септігін тигізері
анық.
Әбіш Кекілбаев
(Е.Қ.02.03.2002).
Кеудесі – алтын сандық
Ескінің бәрі ескіре бермейді,
Жаңаның бәрі жақсылық емес.
Олжас Сүлейменов
Шежіре туралы
Ғалымдар шежіре арабтың шаджара – бұтақ, тармақ деген ұғымды білдіретін
сөзінің қазақ тіліне бейімделіп өзгерген түрі дейді. Мақсат Алпысбесұлы
қазақ ұғымындағы шежіре (генеалогия) арабтарда аш-шаджарат ан-нысб деген
екі сөздің тіркесі түрінде қолданылады дейді (Қ.Т.1999.№2.6). Ислам діні
Орталық Азияға 8-10 ғ.ғ. тараған. Сонда оған дейін бұл өлкені мекендеген
түркі-моңғол тілдес халықтарда ата текті білдіретін сөз болмаған ба? Шежіре
сөзін ата тек мағынасында қолданатын халықтар: қазақ, қалмақ, татар,
башқұрт, ноғай, алтайлықтар т.б. Әрине, олардың тіл ерекшеліктеріне
байланысты аздап өзгешелеу дыбысталатындығы заңды. Монғол, тува, алтай,
қалмақ, ұйғыр, көне түркі тілдері сөздіктерінен шежіре сөзі кеуде, жад,
жадында сақтау, есте сақтау мағыналарында қолданылады екен. Қазақтар кеуде
сөзін қазір де осы ауыспалы мағынасында да қолданады:
1. Кеуде. Ауыспалы мағынасы: көңіл, көкей, ой, сана (47.5-12).
2. Кеудесі жақсылардың алтын сандық (халық өлеңі).
3. Кеудесі асқан – ойы биік, зердесі озық (41.250).
4. Кеудесіне түйді – көңіліне тоқыды, жадында сақтады, ойында ұстады
(41.251).
5. Кеудесінің есігі бар, кеудесі хат, естігені, көргені жад.
(М.-Ж. Көпеев).
6. Көр кеуде – түктің мәнін білмейтін тоғышар (47.5-13).
7. Қуыс кеуде – бос кеуде, құр кеуде (47.5-13). Түк те білмейді.
8. Көкірек көмбесі бай – білгені, ойға түйгені көп.
Бұлардан шығар қорытынды: шежіре сөзі – бір кездегі есінде, жадында
сақтау деген көне мағынасынан туындаған, ата текті есте сақтау, ұмытпай
таратып айту мағынасына ие болған көне түркі-моңғол сөзі.
Шежіренің мақсаты – лек-легімен дүниеге келіп жатқан ұрпақтарымыздың:
Біз кімбіз, қайдан келдік, ата тегіміз кім, олар қандай жерді мекендеген,
қандай ел болған? Қандай мемлекет құрған, немесе қандай мемлекеттің
құрамында болды? Бабаларымыз адамзат тірлігіне қандай үлес қосқан, дүние
жүзіне мәшһүр ғалым, жауынгер-жаһангер, жаһанкез бабаларымыз болды ма?
деген сауалдарына жауап іздейді (Қ.Ә. 1992, маусым).
Шежірені халықтың шығу тегін, таралуын, ру тарихын баяндайтын тарих
ғылымының бір тармағы десе де болады. Ол белгілі бір тарихи әңгіме іспетті
атадан балаға ауызша да, жазбаша да жеткізіліп отырған. Шежіре – ғасырдан-
ғасырларға жалғасып, толықтырылып, жаңарып дамып отырған қауымдық-ұжымдық
туынды, ата мұрасы. Шежіре дегеніміз – Ата Тарихты Ауызша айту (АТА) арқылы
қалыптасқан дәстүрлі тарих. Қысқартып айтсақ, Шежіре – АТА. Шежіре – тарих
ғылымының дербес саласы ретінде мойындалып, тарихи дерек тұрғысында
зерттеле бастады. Шежіреде тарихи уақиғалар мен деректер АТА дәстүріне
бейімделіп, ауызша баяндауға, тыңдаушының қабілет-қарымына орай естіген
бойда есте сақтауға лайықталып, қысқа-қысқа аңыз-әңгімелер түрінде
ықшамдалып, оңайлатылған мазмұнда беріледі. Аталар шежіресі – ұрпақтан
ұрпаққа, бәлкім, азын-аулақ ауытқуларымен жеткен, кеудесі қазына
қарттарымыздың жадында саф алтындай сақталған Ел тарихы. Шежіре әуел баста,
рулық қоғам заманында, адамдардың бір-біріне туыстық қатысын білу арқылы
туыстық дәнекер іздеу қажеттігінен туған. Сөз жоқ, халықтың шығу тегі мен
таралуын баяндайтын шежірелер жазба тарихтан әлде қайда бұрын пайда болған.
Қытай Халық Республикасы Үрімжі қаласында басылып шыққан Қазақ шежіресі
деген көлемді кітаптың кіріспе сөзін жазған Тәліпбай Қабаев: Қазақта ата
тек туралы шежіре аңыздар пайда болғанына, ең берілетіп айтқанда, 2000 жыл
шамасы болды деуге негізіміз бар дейді (51.2). Ру, тайпалардың өрбуін
көрсетіп, оны үнемі толықтырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отыратын
қалыптасқан ресми жазба шежіре мәдениетті елдердің көпшілігінде бар. Қазақ
жазба шежіресі қазақты құраған ру-тайпаларда кемінде заманымыздың 4-
ғасырынан бері бар екенін шамалауға болады. Мұның айқын дәлелі – Оғыз
жыры. Бұл жыр тарихшылардың дәлелдеуінше, 4-ғасырда үйсін елінде жазбаға
түсіп, сонан кейін парсыға, араб еліне аударма жолмен тараған... Жырда
аталатын ұлұғ түрік (үйсін), қарлық, қаңлы, қыпшақ қатарлы адамдардың
әулеті кейін қазақ құрамына енгені белгілі... Олардың жұңгө тарихына мәлім
болған уақыты біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырлар шамасы (Сонда, 2).
Жазба шежірелер қай ғасырларда хатқа түссе де, олардың барлығы да ауызша
айтылатын шежірелер дерегі негізінде жазылған.
Шежіре – бір атадан тараған еркек кіндікті ұрпақтардың ата тегі мен
туыстық қатыстық дәрежесін анықтайтын реттік тізбесі. Ғылымда шежірелік
тізбені көрнекі түрде кескіндеудің екі түрі бар: шежірелік кесте және
шежірелік дарақ. Бір атадан тарайтын ұрпақтарды бәйтерек ағаштың тамыры,
діңі, бұтағы, бүрі, жапырағы түрінде бейнелі көрсету тәсілі шежірелік
дарақ деп аталады. Мысалы, А.Сейдімбековтің Төл шежіре плакаты. Қазақ
шежіресінде ата, ру, тайпаларды таратумен қатар, оларға байланысты тарихи
уақиғалар, тайпалар мен ұлыстардың қарым-қатынасы, қоныс аударулары, ру,
тайпа көсемдерінің, батырлары мен шешендерінің аталы сөздері мен жоталы
істері жайындағы ел арасына таралып, халық жадында сақталған аңыз-әңгімелер
қоса жазылады. Шежіре ең көне тайпалардың, тарих қалтарысында ұмыт қалған
қайраткерлердің, жер, су, ел аттарын сақтауымен де тарих үшін құнды.
Шежіреші. Шежіреші – халықтың өткендегі тарихын, ру, тайпалардың өрбуін
ауызша таратып, немесе жазып қалдырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші. Қазақ
халқы 300-ге тарта рудан құралса, әр рудың өз шежірешілері болған. Олар
...бабаларының сөздерін зейінімен тыңдап ұғып, өткендерін сұрастырып,
жақсысын жаттап, қиынын хаттап, олардан естіген шежірелерін еске алып, әр
мәжілісте, әр жиын-отырыстарда үнемі қайталап, шын ниетімен ойларында
ұстап, ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып (57.51) отырған. Шежірешіл дәстүр –
рулық-тайпалық басқаруға негізделген көшпелілер қоғамы туғызған
қажеттіліктің жемісі. Ауыл ақсақалдары ең кем дегенде өз руының шежіресіне
қанық болды. Шежірешілер әр ата аралығын шамамен 25 жыл деп есептеген.
Ғылымда үш атаны бір ғасыр деп мөлшерлеу қабылданған. Себебі,
европалықтардың көшпелілерге қарағанда біршама жайырақ, есейіп үйленетінін
есепке алған болар. Сонда жеті атасын білген адам 150-200 жылдық тарихтан,
ал, текатаға – руға, тайпаға дейін білген адамдар 15-20 атаға дейін ата
тегін тарата алған, олар 4-5 ғасырлық тарихтан хабардар болған. Мұндай
Кеудесі – алтын сандық хат толған, естігені, көргені жад болған
ақсақалдарды шежіреші деп атаған. Өзім бір ғасырға куә болдым, тағы бір
ғасырдың сөзін сол ғасырға куә болғандардан естідім деп сөз бастайтын
шежіреші қариялар – АТА дәстүрін – Ата Тарихты Ауызша айту дәстүрін –
дамытып, жалғастырушылар. Олар -- зерделі тарихшы, шебер әңгімеші. Қазақтар
аңыз-әңгімелерді, шешендік сөздерді, өлең-жыр, қисса-дастандарды жатқа
айтушыларды да тұла бойы толған шежіре, шежіреші деп атаған. Өйткені әр
шығарманың тууы белгілі бір тарихи уақиғаға байланысты болатындықтан,
айтушы сол тарихты тыңдаушыларына баяндап, түсіндіріп отырған. Тіпті,
әншілер мен күйшілердің де өздері орындайтын ән мен күйдің шығу тарихын
айтып беруі дәстүрге айналған. Шежіреші болу аса зерделілікті талап етеді.
Қазақ халқының тарихи зердесінің мықтылығын, зеректігін айғақтар мысалдар
жеткілікті:
- Сонау 4-5 ғасыр бұрын ғұмыр кешкен түп-тұқиянынан тараған ұрпақты
бүгінгі өз ошағына әкеліп тірей алатын шежірешілдігі,
- Ру, тайпалар арасында болған айтулы оқиғалар мен еліне елеулі
адамдардың ерекше іс-әрекеттерін жүйесін бұзбай, жаңылмай, жігін жатқыза
айта алатын тарихшылдығы;
- Қазақ халқы өнер атаулының ішінен сөз бен сазды (музыканы) ерекше қастер
тұтқан: сөзбен сарай салған, сазбен күмбезін орнатқан. 100 томдық ауыз
әдебиеті мұраларын біздің бүгінімізге дейін жадында сақтап жеткізген, 300-
ге тарта батырлар жырын жатқа айтқан халық жер бетінде аз болар. Қазақ –
бүкіл түркі халқының сан ғасыр бойы мәдени, рухани қазынасын сақтап келе
жатқан эпикалық этнос (Қалихан Ысқақ).
- 13 мыңнан аса төл әнін, 10 мыңға тарта күйді нотаға түсірмей-ақ құлағында
айна-қатесіз сақтап, бүгінге жеткізді (А.Сейдімбеков). Қазақ Тіл
жеткізбегенді үн жеткізеді деп білген. Ғылым ойды жеткізудің екі жолы бар
дейді: бірі лингвистикалық тіл арқылы, екіншісі музыкалық тіл (саз) арқылы.
Қазақ қалай дөп басқан! Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай
көрінеді деп Г.Потаниннің таңдана жазуы бекер ме.
Осы үш қасиеті, әсіресе, ата-бабаларын ауызша ең кемі жеті атасына дейін
тізбектеп айта алатын дәстүрі – қазақ халқының өзіне ғана тән ғажайып
ерекшеліктерінің бірі. Әлемнің біраз халқы жазба мәдениетінің байырғылығын
лайықты түрде мерей-мәртебе тұтқанымен, генеологиялық жады тұрғысынан
келгенде қазақ халқымен өрелесе алатыны некен саяқ. ...Сахара төсіндегі
әрбір субъект өзінің жеті атасын (бұл екі-үш ғасыр аясы) жете білуі өз
алдына, бұған қоса исі қазақтың жүздік және ру-тайпалық құрылымын жетік
білмесе, олардың арасындағы бұрынғы-соңғы байланысты тарата алмаса, ондай
адам өзін ескексіз қайыққа мінгендей сезінген. Рас, мұндай ахуалға көз
жеткізіп, көңіл сендіре қою оңай емес, алайда, ақиқаты сол (94).
Қазақ шежіресінің түрлері
1.Қазақтың негізгі шежіресі – үш жүздің шежіресі.
2.Жүзге кірмейтін қазақ руларының шежірелері.
Шежірешілер шежірені екі түрде баяндаған: өлең және әңгіме түрінде.
18-ғ.дан бастап жеке ру, тайпа шежіресі хатқа түсіріле бастаған. Одан
бұрынғылары хандар мен сұлтандардың, төрелер мен қожалардың шежірелері.
Қазақ хандығында ел басқару жүйесі, яғни мемлекеттік құрылым ру,
тайпалар бойынша жүргізіліп келгендігі мәлім. Ру, тайпаға бөліп билік
жүргізу, бүгінгіше айтқанда, елді аймақтық-әкімшілікке бөліп басқарудың
ролін атқарған. Ру, тайпалардың өріс-қонысын белгілеу, салық жинау, әскери
жасақ құру т.б. мемлекеттік шараларды ұйымдастыру үшін ру, тайпалардың
шежіресін білу билік басындағы хандар мен сұлтандарға, билер мен төрелерге
аса қажет болған. Сондықтан да қазақ шежіресін жинап, қағаз бетіне түсіру
қажеттілігі туған.
Жеті ата үрдісі
а.Қанқазынаны таза сақтаудың қазақы жолы. Қазақ әулие. Қазақтар қандас
туыстықты еркектер тарапынан ғана жүргізген. Жеті атадан өтпей бір-бірімен
қыз алысып, қыз беріспеген. Бұл үрдіс этнография ғылымында экзогамия деп
аталады. Сонау сақ дәуірінен бері үзілмей сақталып келеді. Мұның себебін
халық өзінше топшылайды: қандас жақындар некелескен жағдайда (инцест)
ұрпақтың мүлде болмауы, не аз болуы, денсаулығы әлжуаз, кемтар, қортық
болып тууы мүмкін. Оның өзі ұрпақтың азуына апарып соғады. Нақысбек шешен
қандас жақын ұл мен қыздың неке құруына қарсы болып, былай деген екен: Ең
бірінші, келіннен ұят кетеді, баладан мият кетеді, күйеуден мейір кетеді,
ағайыннан пейіл кетеді. Екіншіден, ұрпағы кем болады. Құлқыны кең болады
(81.203). Мият - сүйеніш, тірек деген мағынада.
Ғылымда ұлттық қанқазынаны (генефондты) таза сақтаудың бірден-бір жолы
экзогамиялық тосқауыл қою – белгілі бір туыстық шеңберде қыз алыспау
екендігі дәлелденген. Қазақта бұл шеңбер – шекара жеті атаға тең. Мұның
өзі шартты ұғым, әдетте, қазақтар өз руының қызына, тіпті, ол жеті атадан
асса да, үйленбеген. Қандастық туыстығы жеті атадан аспаған ұрпақтарға бір-
бірімен неке құруға рұқсат етілмеген. Бұл тосқауыл – шекараны бұзғандар
ұлттың қорғаныс тетігіне нұқсан келтіруші ретінде қатты жазаланып отырған.
Аралары 4-5 атадан асса да, Дала заңымен жазаланған махаббат мұңлықтары –
Еңлік-Кебек, Қалқаман-Мамыр уақиғалары бұған айқын мысал бола алады. Тәуке
ханның Жеті жарғысында (1684-1685 ж. қабылданған хұқықтық құжат) некеге
тұрудың шарттары некеге тұрушылардың қандастық жақындығының жеті атадан
бері болмауын және олардың жастарының 13-тен асуы белгіленген. Он үште
отау иесі деген сөз сол замандардан қалған. 13 жас әр адамның өз әрекетіне
жауап бере алатынының нышаны болса керек. Үнділерде ұлдар 13 жастан, қыздар
12 жастан 1 күн асқанда, олар құдай алдында жауап береді, күнәһар болады
деп есептейді. Бұл күнді салтанатпен атап өтеді. Некеге тұруға осы жастан
бастап рұқсат етіледі. Ал, ислам діні ұл 12 жаста, қыз 9 жаста балиғатқа
толады, осы жастан бастап күнәһар дейді.
Жеті атаға дейін қыз алыспаудың мызғымас дәстүрі қазақтың қанын да,
тәнін де, жанын да таза сақтаған. Жаратылыста біртектес тіршілік иелерінің,
сүт қоректілерден бастап өсімдіктерге дейін, не ғұрлым алыстан қосылған
қандастық, тұқымдастық дүниеге сапалы қасиеттерге ие жаңа ұрпақ
әкелетіндігі ғылымда толық дәлелденген. Осыны сан ғасыр бұрын болжай білген
қазақ – әулие. 99 қырылып, 99 тірілген қазақ халықтың асыл тұқымын қалай
сақтау заңын игерді. Жеті атаға дейін қан араластыруға болмайтынын барша
түрік тайпаларының ішінде ең алдымен түсінді (56. 59). Күні бүгінге дейін
сахараның жазылмаған заңы бойынша жеті атаға дейін бір-бірімен үйленуге
рұқсат етпейтін қазақтан басқа жер бетінде бірде-бір ел жоқ (77.42).
Қазақтар ертеде қызды 15-16 жастан кешіктірмей ұзатқан. Қазақта
еркектердің үйлену жасына меже белгіленбеген: Ашамайлы Керей туралы
шежірелік аңызда 4-5 жасар ұлды ашамай ерге мінгізіп, қайын жұртына ертіп
барып, 16-17 жасар келіншегін алып қайтыпты, солардан тараған тараған ұрпақ
Ашамайлы Керей атаныпты делінеді. Мұндай жайлар көбінде әмеңгерлік
салтына байланысты болған. Қазақтар күйеудің жұбайынан жас айырмашылығы 18
жастан аспауын құп көрген. Оның да негізі бар екен: әйел табиғаты елуінде
баладан тоқтап, саптан шығып қалса, еркектер 70-інде де тұғырдан таймайды
деген есеп болған.
Бүгінде неке жасы әр елдің өз заңы бойынша әр түрлі болып белгіленген.
Курьер ЮНЕСКО (Октябрь 1973) журналында жарияланған мына кестеге назар
аударыңыз (қысқартылып алынды):
Некеге Кәмелетке Қылмыстық
Мемлекет отыру жасы толған жауапкерші- Сайлауға
жас лік жасы қатысуға
аты хұқықты
ұлқыз жас
Ұлдар Қыздар
1.Колумбия Шек қойылмаған 2118 18 21
2.Испания 14 12 21 16 21
3.Венесуэла 14 12 21 21 18
4. Гана 18 13 21 21 21
5.АҚШ 1421 1218 1821 1816 18
6.Сингапур 18 18 21 12 21
7 ФРГ 21 16 21 21 18
Ескерту: АҚШ-та әр штатта әр шамалы жас белгіленген. Францияда неке
жасы қыздар үшін 15 жас, ұл – 18, Италияда 14, 16 жас (45.7-). Сауд
Арабиясы Корольдығы мен Йемен Араб республикасы көп әйел алуға заңды түрде
рұқсат етеді. Оларда тұрақты неке, уақытша неке, кәнизак неке деп аталатын
неке түрлері заңдастырылған.
Алпысбайлар мен Жетпісбайлар жас тоқалдардың арқасында дүниеге
келген. Қазақтар әйелдердің балалы болуға қабілетті кезеңін барынша толық
пайдаланып қалу үшін он бесінен кешіктірмей ұзатқан. Қазақтар басқа
ұлттармен кең көлемде қан араластыруға да тыйым салған. Бұл тыйым қазақ
халқының таза текті бір тектес болып қалыптасуына негізгі арқау болған.
Қожаберген жыраудың Елім-ай жыр-дастанында:
Сіңбеңдер, сірә, зінһар бөлек елге,
Діліңді еш уақытта қолдан берме.
Өмір табу, ой табу қиын болар,
Жат жұртта сүйек тамыр бола көрме, –
дейді. Бұл ұлтшылдықтың теріс көрінісі емес, ұлтжандылықтың таза
келбеті, этнопсихологиялық сыйысушылықтың заңдылығын білуден туындаған
даналық (Ә.Нысанбаев).
Бір кісіден тараған ұрпақ жетінші буыннан асқанда рулы елге айналған.
Бұған жастайынан үйлендіру, көп әйел алу, әмеңгерлік сияқты дәстүрлердің
ықпалы зор болған.
Адам ұрпағымен мың жасайды
Сөкпеймін тоқал
алдың деп те оншама,
Сөгуге, сын айтуға
дөп болса о да.
Дерсің сен: Дон-
Жуандар ұрлығынан
Некелеп алған әділ
көп болса да.
Ж.Молдағалиев
Қазақтардың көп әйел алуының (полигамия) себептері әр алуан:
1. Күйеуі қайтыс болған әйелді күйеуінің туыстарына әйел үстіне қосу,
яғни әмеңгерлік (левират) жолы. Мақсаты: өлген адамның балаларын бөтен елге
жібермеу, оларға жетімдік көрсетпеу, балалардың жатбауыр болып кетуіне жол
бермеу, жат елге тұқым жібермеу. Бір жаманы үйленіп жеңгесіне, бір жақсысы
жесірін қаңғытпаған (Қадыр Мырза Әлі). Әмеңгерлік салты тұл қалған
шаңырақты иесіз қалдырмаудың, жетім-жесірді күйзелтпеудің, қорғансыз әйелді
қорлатпаудың, жетім қалған балаларға әкелік қамқорлық жасайтын адамның
болуын, жетімдердің өз қандас туыстарынан кем болмауын ойлаудан туған.
Әмеңгерлік салты – еркек кіндіктілері дүркін-дүркін болып тұратын соғыстан
жиі-жиі сиреп қалатын уақыттың, қатарласы қат болған жаугершілік заманның
талабы. Әмеңгерлік баласы жоқ әйелге де, айттырылған, оң жақта отырған
қалыңдыққа да міндетті болған, оларды да жесір деп атаған. Ерден кетсе
де, елден кетпейді деген.
Әмеңгерлік салты қазақтан басқа елдерде де болған. Біздің жыл
санауымыздан 1500 жыл бұрын жазылған Ассирия заңдары атты жинақта ағасы
өлсе, оның әйелін інісі, інісі өлсе, ағасы алуға міндеттеген әмеңгерлік
заңы баяндалған. Әмеңгерлік салты қазақ даласын мекендеген тайпалар мен
ұлыстар арасында сақ дәуірінен бері сақталып келген.
2. Алашқы әйелінен ұл бала болмаса, тоқал алған. Қазақ көп ұлды болуды
бақыт санаған. Ол кездегі қазақтың ұл балаға деген пейілі бүгінгіден әлде
қайда өзгеше болған. Қызды жат жұрттық, ұлды шаңырақ иесі деп артық
қадірлеген. Азаматым, ерлерім барда бізді ешкім басынбайды деген қазақ
құдайдан ұл тілеген. Ұл туғанға – күн туады, Аталасы көптің – үлесі
мол, Көп қорқытады, терең батырады, Жағаға дұспан қолы тимеске,
Артыңда туысқанның көбі игі (Шалкиіз жырау) деген. Қазақтар Неше балаңыз
бар? деген сұрағыңызға, қанша баласы болса да, ұлдарының санына қарай
жауап берген. Шежіре бойынша Қазақ рулары еркек нәсілін қуалай құрылады.
Артында қызы бардың – ізі бар, ұлы бардың – өзі бар деген. Бір үйдің
еркек кіндіктісі өліп таусылса – ол үй сонымен өзі де жоғалады. Ол үйде он
қыз қалса да есепке алынбайды... Еркек баласыз қалған әйелге ерінен қалған
мүліктен енші берілмеген (75.188). Бірыңғай қыз туа берсе, әке-шешесі
тәңірден келесі балам ұл болсын деп тілек етіп, қызына Ұлболсын, Ұлжалғас,
Ұлту, Соңгүл (соңғы гүл – соңғы қыз) деп, немесе жаратқанның өзін
жаңылдырмақ ниетпен Жаңылсын, Жаңылған деп қыздың атын, Тоқтасын, Тоқтархан
деп ұлдың атын қойған. Тіпті, Тойдық деп атағандар да бар.
Қазақ балаларының көптігін ауырсынбаған. Балалы үй – базар, баласыз үй
– мазар, Жан бергенге – дән берген, Қой егіз туса, шөптің басы айыр
шығады, Әр баланың өз несібесі бар, Ұлды болсаң – өрісің кеңейер, қызды
болсаң – қонысың көбейер, Адам ұрпағымен мың жасайды т.б. мақал-мәтелдер
соның айғағы. Қазақтар бір-біріне алғыс айтқанда Көсегең көгерсін!,
Өркенің өссін!, Ұлың отыз, қызың қырық болсын! дейді. Тіпті, ренжігенде
де Тұқымың көбейгір-ай! деген ғой! Қазақтар үшін қарғыстың ең ауыры:
Күлің шашылмасын! Отың басылмасын! Мәні: ошақ күлін шашып ойнар балаң
болмасын, қонысыңның маңын таптап жайылар малың болмасын. Оның ақыры –
Тұқымың тұздай құрысынның нақ өзі.
Қазақтың би-шешендері мен ақын-жыраулары да бала туралы талай-талай
асыл сөз қалдырған.
а. Әкеге арнап айтылған толғаулар:
Бір баласы бардың шығар-шықпас жаны бар.
Екі баласы бардың болар-болмас халі бар.
Үш баласы бардың үш рулы елде малы бар.
Төрт баласы бардың төрт құбыласы тең болар.
Бес баласы бардың дес бермейтін жөні бар.
Алты баласы бардың алмай қоймас саны бар.
Жеті баласы бардың алмай қоймас жаны бар.
Сегіз баласы бардың сергелдеңге салар кәрі бар.
Тоғыз баласы бардың толғандырар жолы бар.
Он баласы бардың орда бұзар қолы бар.
Досай би Байгелұлы (48.145).
ә. Шешеге арнап айтылған: Балалы әйел – бақытты әйел, Ұлды қатын –
бұлды қатын (қазақ мақал-мәтелдері), Баласыз ана – панасыз ана
(Ғ.Мүсірепов).
б. Жігітке арнап айтылған:
Іздеп келер інің бар болса,
Бақытың барын содан біл.
Аңсап келер ағаң бар болса,
Аруағың барын содан біл.
Төле би (48.70).
в. Жалғыздық туралы:
Атадан алтау туғанның
Жүрегінің бастары
Алтынменен бу болар.
Атадан жалғыз туғанның
Жүрегінің бастары
Сары да жалқын су болар,
Жалғыздық сені қайтейін!
Жағама қолдың тигенін
Жалғыздық сенен көремін.
Жамаулы киім кигенім
Жарлылық сенен көремін.
Ақтамберді жырау (21.66).
Рулының оғы қалса – табылар,
Жалғыздың жағы қалса – табылмас (жақ – садақ). Бұқар жырау.
Бұл жарық дүниеде ұрпақ санының көптігінен асқан қазына-байлық жоқ,
болуы да мүмкін емес. Артыңда қалар, тозбай сақталар, жаңарып, жасарып
отырар, ғасырдан-ғасырға үзілмей жалғасар мұраң – тұқым-зәузатың ғана.
Басқаның бәрі – жалған: тозады, қасиетінен айырылады, жоғалады, құриды,
ұмытылады...
3. Алған әйелі ауру, кемтар болса, не салақ болса, үй шаруасына иелік
ету үшін басқа әйел алған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Шежіре – қазақ тарихының әліппесі. Сөз басы.
2. Шежіре – баба қазақтың тек тану ілімі.
1. Кеудесі – алтын сандық.
2. Жеті ата үрдісі.
Қанқазынаны таза сақтаудың қазақы жолы.
Қазақы тәрбиенің мәйегі.
Ұлт бірлігінің ұйытқысы.
3. Қазақ қауымы. Рулық құрылым.
3. Шежіре – тіл қазынасы.
Шежірелік атау сөздер.
Кіші жұлдыздар да аспанның сәнін келтіреді.
Ата-бабаның туыстық атаулары.
Адамды жас шамасына қарай атау.
Қазақ қауымына қатысты атаулар
4. Шежіре – тек тарихы.
Біз кімбіз? Тегіміз кім? Қайдан келдік?
5. Шежіре – ел тарихы.
Қазақ хандығы.
Шерлі шежіре парақтары
Ұлттың төрт таянышы:
1-таяныш: Тілдің тұтастығы.
2-таяныш: Ділдің тұтастығы.
3- таяныш: Ата мекеннің тұтастығы.
4-таяныш: Тұрмыс пен тағдыр тұтастығы.
Тәуелсіздік – Тәңір сыйы.
6. Шежіре – ұлт тарихы.
Қазақ атауының түп төркіні.
Қазақ халқының үш жүзге бөлінуі.
Төрт төңірек, алты арыс.
Ұлы жүз.
Орта жүз: 1.Арғын. Тарақты. 2. Найман. 3. Керей. 4. Уақ.
5. Қоңырат. 6. Қыпшақ. - 92 баулы Қыпшақ.
Кіші жүз.
Жүзге кірмейтін қазақ тайпалары.
Зайсан өңіріндегі үш жүзге де кірмейтін қазақ рулары:
Қожалар. Төрелер. Санияздар. Шалақазақтар. Қырғыздар.
7. Шежіре – қария сөз.
Баттал Құранбайұлының шежіресі.
Шежіреші – сыншы да.
8. Шежіре – ұлыс тарихы.
Наймандар.
Төртуыл –Төлегетайдың төрт бөрісінің кенжесі.
Тоғыз таңбалы Найман.
Ру таңбалары – түркі әліпбиінің әріптері.
Төлегетай – тарихи тұлға
Қаракерейлердің тек атасы туралы.
Бажігіт, Байс, Байси дегендер кімдер?
8. Шежіре – кесте.
Әлқисса.
Қазақ. Найман. Елата.
Төрт Төлегетай: 1. Қаракерей. 2. Матай. 3. Садыр.
4. Төртуыл: 1. Аманбарақ (Қартбарақ). 2. Андабарақ. 3.
Ақбарақ.
4. Ақболат: Данияр.
Тінібек. Оңғар.
Қодағай.
Марқай.
Құлдәулет (Қарақұлақ).
5. Тұзақшы.
Ергенекті Найман:
Саржомарт (Байдалы).
Көкжарлы.
Қаратай.
Бура
Терістаңбалы Келбұқа(Шырсейіт). Кетбұқа
Балталы.
Бағаналы.
9. Шежіре – ел естелігі.
Еліңде кімің бар?
-
Билер. Шешендер.
Ақын-жыраулар.
Батырлар.
Туған жер – тұнған шежіре.
- Қойбас – құлдың аты
- Шәйі – қыздың аты
- Еділ асуы
- Қамшыгер Алтай
- Тайтүгел тоғамы
- Қазақтың әнші ақыны – Ноғайбай
- Жанұзақ ақын. Әріпжан Жанұзақұлы
- Майкөт күйші
- Көріпкел Кәмен
Алтайдай жер қайда!
Б. Құранбайұлының өмірінен деректер.
Дерек көздері
Баттал Құранбайұлы
Ескендір Батталұлы Құранбай
Шежіре
шерткен
шер мен
сыр
Осы кітабымды
әулет атасы Кұранбай Төкеұлы мен
әулет анасы Қалиман Марғауқызы Төке келінінің
аруақтарына және
олардан өрбіген барша ұрпақтарына
арнадым.
Автор
Баттал Құранбайұлы
Ескендір Батталұлы Құранбай
Шежіре
шерткен
шер мен сыр
Өскемен 2007
ШЕЖІРЕ – ҚАЗАҚ ТАРИХЫНЫҢ ӘЛІППЕСІ
( Сөз басы орнына )
Көрген сайын Сіз
десіп,
Сыйласқанға не
жетсін.
Шашылғанды бірлесіп,
Жинасқанға не
жетсін.
Арғын атығай
Құрмысы шешен.
Француз жазушысы Александр Дюма (әке Дюма) Құдай болашақты ғана
өзгертіп, жаңарта алады, ол өткеннің ештеңесін өзгерте алмайды деген екен.
Ал құдайсыз коммунистер билік еткен кезде КСРО-ны мекендеген барша
халықтардың өткен тарихын отарлаушы топтың көзқарасына лайықтап коммунистік
идеямен тұздықтап қайта жазып, құдайдың да қолынан келмейтін өзгертулер
жасады: ақты қара деді, қараны ақ деді, барды жоқ қылды, жоқтан бар
жасады. Үстем ұлтқа кір келтіретін тарихи ақиқаттарды ғылыми айналымнан
алып тастады.
Патша үкіметі қазақ даласына ғылым үшін деген желеумен экспедицияларды,
жекелеген адамдарды дүркін-дүркін жібере бастады. Олар жаратылыс танушы
(ботаник, зоолог, геолог), суретші (картограф), түрколог (тарихшы,
этнограф) деген бүркеншік ат жамылып келді. Осылардың басым көпшілігі
әскери қызметкерлер еді, қалғандары да арнайы құпия тапсырма алғандар
болатын. И.Андреев Описание Средней Орды киргиз-кайсаков атты кітабында:
Января 2-го 1782 года послан был по секретной экспедиции,...ко владельцу
Найманских родов Абулфаис-султану деп жазады (53.174). Олар патша
қазынасынан қаржыландырылды. Мақсат: біріншіден, қазақ даласының байлығы
(фаунасы, флорасы, кен байлығы, суы, құнарлы жері) туралы, екіншіден,
тарих, шежіре жинау арқылы қазақ хандығының ел басқару жүйесі, хандықтағы
хан, сұлтан, би, батыр, халық ролін жете білу. Бұл патша үкіметіне Қазақ
Ордасын отарлаудың болашақ стратегиясын жоспарлау, тактикасын белгілеу үшін
қажет болды. Сондай көп экспедициялардың бірі – Шығыс Түркістанды зерттеуге
арналған орыс армиясының генералы Прежевалский басқарған экспедиция.
Атақты саяхатшы, екі саяхатын да Зайсаннан бастаған деп, Зайсан
қаласындағы демалыс бағына атын беріп, қара мәрмәрдан зәулім ескерткішін
орнатып, Сарытерек ауылына екі-үш түнеді деп есімін қойып, екі саяхатында
да Мырзаштай (Мырзаш Алдиярұлы) жершіл қазақты жолбасшы етіп алуы – қазақ
халқын құрметтеуі деп әспеттеп келген Пржевальский сол қазақтар туралы
былай деп жазыпты: Қойды итше үргізуге болмайтыны сияқты, өзінің
табиғатында топас, жалқау, әрнәрсеге немқұрайды қарайтын көшпендіні жігерге
толы өркениет адамына айналдыруға болмайды. Тіпті сахарасында өзінше
бақытты өмір сүріп жатқан оларға өркениетті өмірдің керегі де жоқ
(Русский вестник. 1886 г. Декабрь. Современное управление Азией. стр.
476-481; (104).
Басқа ұлттардың – Ресейге бодан ұлттардың – әлемдік өркениетке қосқан
үлесі, ерлік істері, мәдени мұралары тарихтан өшірілді немесе қара бояуды
қалыңдата жағып теріс түсіндірілді:
Хандарымызды қанаушы, қанішер деді,
Батырларымызды барымташы, баскесер деді.
Хандық дәуірімізді кер заман деді,
Алтын ғасырымызды зар заман деді.
Халқымызды жабайы,
Тілімізді анайы деді.
Мәдениетімізді тұрпайы,
Салтымызды сұмпайы деді.
Қазақты Сайда саны, құмда ізі жоғалған,
Ата тарихы жоқ, көшпенді халық деді.
Тарихының бізден басталары анық деді...деді...деді...
Қазақтың ханы да, биі де, бай-бағылан, батыры да жаман болып шыға келді.
Кемсітуге, мансұқтауға келгенде жоқ мініңді бардай етіп, бар мініңді дардай
етіп, жақсылығыңды жоқтай етіп бадырайта жазды. Арқалы ақын Ғафу
Қайырбековтің:
Әлі күнге бір сұрақ мен аңғарман,
Сұрап келем ақылды адамдардан:
– Өзге жұрттың хандары жақсы болып,
Біздің хандар қалайша жаман болған? –
деп, балаша аңқауси сұрайтыны есіңізде болар.
Бодан халықтардың балаларын орыс мектептерінде оқыта отырып, оларды
жаппай шоқындыруды мақсат еткен христиан дінінің ірі уағызшысы миссионер
Н.И.Ильминскийдің: Орыс мектептерінің шет аймақтардағы халықағарту жұмысы
– миссионерліктің бір түрі болып табылады дегенінен құлағдар бола тұра,
күні кешеге дейін оны Орта Азиядағы бұратана халықтардың әйгілі
ағартушысы деп аспандата атап келдік. Ол 1871 ж. Орыстардың ресми қағазы
арқылы қазақтарға олардың түркі тектес екенін, олардың халқында хандықтар
мен мемлекеттердің болғанын айтудың не қажеті бар еді, бұл олардың
терезесін орыстармен тең қою үшін керек болды ма? ...оқыған қазақтар үшін
бұл тарихи ой-пікірдің бастауына айналуы мүмкін (Қ.Ә. 09.08.1985) деп
қадай жазып, бодан елдердің ақиқат тарихын ашып айтудың отарлаушылар үшін
қаншалықты қауіпті екендігін ескертеді, баспасөз беттерінде тыйым салу
керек дейді.
Джавахарлал Нерудің: Тарихты жаулап алушылар жазады, ондай тарихта тек
отарлаушылар концепциясы ғана үстем болады деуінде шындық жатыр. Ежелгі
Римнің әр императоры таққа отырғанда Тарих менен басталады дейді екен.
Солар айтқандай, орыс тарихын КОКП Бас Хатшысы ауысқан сайын (әрине, үлгіре
алғандары) өзгерттіріп қайта-қайта жаздыртты. Мен өз өмірімде үш рет
өзгертіліп жаңадан жазылған КОКП, КСРО тарихын оқып білім алыппын:
сталиндік, хрущевтік, брежневтік. Бұдан аңғарғаным: Мен тарих эпиграфына
Ештеңені жасырып қалмаймын деп жазған болар едім (Л. Толстой) деп қанша
армандасақ та, отаршыл империя тарихи шындықты бүкпесіз ашып айтпайды екен.
Әр заманның өз өлшемі, өз таразысы болмақ, оның аты – саясат, идеология.
Тарих бірде саясаттың сойылын соқса, бірде идеологияның қолшоқпарына
айналады. Сөйтіп бұрмаланады, алып империя алыптығына басып, өзінің
кемшілігін көрсетпеуге, жақсылығын айқайлап жаһанға жар салуға тырысады.
Күні кеше өзі кіріптар болған, бүгінде тарихтың тауқыметімен бағы тайып,
тауаны қайтқан басқа жұрттың жарқын тарихын жоққа шығарып, өз елінің
абыройын асыруға ұмтылады. Өзіне дейінгі жазылған тарихтың осындай сырын
түсінген Бернард Шоу: Тарих не деп үн қатады? Не десін, тарих әдеттегідей
өтірік айтады депті. Тарихты жасаушылар да, оны жазушылар да өз заманының
саясатына тәуелді. Қандай қоғамда өмір сүрсе де саясаттан тысқары қалатын
адам болмайды. Аристотель Человек вне общества или бог, или зверь депті.
Адам өзі тікелей саясатпен айналыспаса да, мейлі қаласын, мейлі қаламасын,
қоғамдағы белгілі бір саясаттың не жақтаушысына, не қарсыласына айналады.
Тіпті, үшінші, аралық күй – бейтараптықтың өзі де жеке адамның сол саясатқа
деген көзқарасын – екі жақты да құптамайтындығын, Пұл болмасаң, күл бол,
Бірің өліп, бірің қал деген енжарлығын – білдіреді. Қарсыластардың
әлсізі, көбінесе, саясаттың құрбандығына шалынып, зардап шегеді. Сайып
келгенде, ақыл-есінде ауытқуы жоқ адам бүгінгідей баспасөз, телерадио,
интернеттің өмірге ендеп енген тұсында қоғамда болып жатқан саясаттың
шарпуынсыз қалмайды, оған бейжай қарамайды, мүлде қатыссыз күй кеше
алмайды. Далалық даналықтың сүткенжесі (88.14) Абай: Әркімді заман
сүйремек,.. замана оны илемек десе, қайран Мағжан: Сұм өмір абақты ғой
саналыға, қызыл тіл, қолым емес, кісендеулі дейді. Ұлт ақыны Мұқағали
Мақатаев:
Ақындар бар ішінен тынып өткен...
Айтып өткен ақында арман бар ма,
Жүрегінің түбіне кір жасырмай...
Айтарын айтып өткен абайламай,
Ой, шіркін, Махамбеттер, Абайлар-ай! –
(3-197) деген. Бүгінде тірі әулие деп атап жүрген, ойы да, сөз саптауы да
өзінің сонылығымен, тереңдігімен, көркемдігімен ерекшеленіп тұратын, қазақ
әдебиетінің қазіргі көшбасшыларының бірі де, әрі бірегейі де, көсемсөз
шебері, бүгінгінің биі, белгілі қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев: Айтарының
бәрін айта алып өткен суреткер арғыда да, бергіде де болған емес... Енді де
болмайды... Айт дегенді айтсаң – ар төгіледі. Айтпа дегенді айтсаң – бас
кетеді (Е.Қ..04.09.2002) дейді. Демек, қандай қоғамда өмір сүрсек те
абсолютті сөз бостандығы деген болмайды екен. Олай болса, тарих та оны
жазу кезеңіндегі саясаттың сөзін сөйлейді екен. Біреу үшін қылмыс деп
саналған уақиға, қарсы жақ үшін ерлік деп бағаланады емес пе? Кешегіні
мақтау да, даттау да, ақтау да бүгінгі көзқарасқа байланысты болмақ.
Тәуелсіз ұлттық мемлекет құрылмай, ұлт тарихы ақиқат шындықпен
жазылмайтындығына адамзат тарихы куә, аға ұрпақ куәгер. Тарихты жасау
дәуірі бар, жазу дәуірі бар. Жасаушы қателесіп, жазушы түзеймін деп
әуреленбеске керек (74.125). Күнделікті саясаттан бойын аулақ ұстай
алмайтын, жағымпаз, жалтақ тарихшылардан қоғам әбден шаршады (96). Шын
тарихтың шынайы бет-бейнесін бүркемелеп келген саяси бет-пердесін ашпай,
яғни, саясатпен көмкерілген тарихты таза азаматтық тарихқа батыл
айналдырмай, ақиқат ашылмайды.
Ел азат болмай, ер азат емес. Азаттық алған алғашқы жылдардан бастап
халық санасында қордаланып қалған қорлықтың ащы шындығын айқайлап айтушылар
көбейді. Бір халықтың тарихын тек қана оның дұшпандарының көзқарасы
тұрғысынан зерттеуге болмайды (23.86) деген қағиданы басшылыққа алдық та,
ер түріктің бөрілі байрағын қайта көтердік. Бүгін әр халық, әр мемлекет
капитализм мен социализм текетіресі жойылғаннан соң , енді: Біз кімбіз?
деген сұраққа жауап іздеуде. Ол адамдардың тегін, ұлтын, дінін, ділін,
тарихын, салтын білуге итермелейді. Ізденіс тайпалық, этникалық, жақын діни
қауымдастықтарға, өркениеттерге апарады (5). Ұлт тарихына әдейі жағылған
қара бояулар өшіріліп, жапсырылған жала жамаулар жұлынып тасталып, ақтаңдақ
беттер қайта жазылуда. Күштеп ұмыттырған ұлттық үрдістеріміз бен ардақты
азаматтарымызды еске алып, жаңғырта бастадық. Қазақ тарихы, Ұлттық
энциклопедия жаңадан жазылуда. Ел басымыз Н.Назарбаев 2004 жылға арналған
Қазақстан халқына жолдауында руханият пен білім беру салаларын дамыту
мақсатында халықтың орасан мол мәдени мұрасын, соның ішінде оның дәстүрлері
мен салттарын зерделеуге кірісуді ұсынды. Біздің ұлттық мәдениетімізде де
жалпы азиялықтарға тән биязылық, өткенге салауаттық жасау, үлкенді сыйлау,
жасқа қамқорлық, қысылғанға қол ұшын беру, ағайынның ауызбірлігін сақтау –
бәрі-бәрі де бар. Ендеше сол ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен
жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманаттау—Мәдени мұра
бағдарламасының басты мақсаты болуға тиіс деді. (Е.Қ.29.11.2003).
Шаңырағымызды көтеріп, керегемізді бүтіндеп, барымызды бағалап,
жоғымызды түгендеп, ежелден-ақ төрелі тарихымыз бен өрелі мәдениетіміз бар
ел екендігімізді басқаларға барынша әйгілей таныту – бабаларымыздың
алдындағы парызымыз, балаларымыздың алдындағы қарызымыз. Сондай ұлттық
асылдарымыздың бірі – ғасырлар асуынан аман асып, бүгінге дейін сақталып
келген халық шежіресі.
Шежіре – қария сөз, ел тарихы,
Шежіре – ата тек пен жер тарихы.
Өйткені, жеті атаны білу - шамамен 200 жылдық ру тарихын, ел тарихын білу
деген сөз. Қазақ тарихы -- ең алдымен ру, тайпа, ұлыстар тарихы. Қазақ
тарихын жазушылар оған соқпай әсте өте алмайды. Шежіре – тарих ғылымының
әліппесі. Шежіре тарих ғана емес, ол – тәрбие құралы да, себебі, шежіре –
ұлттың ұйытқысы. Шежірешілер апайтөс аймақты жайлаған қалың қазақты ежелден
қандас, кіндіктес туысқан жұрт деп сендіреді.
Мамандығы теміржол инженері бола тұра, қазақ тарихы мен шежіресіне ден
қойған шығыстанушы, қазақ шежіресін ғылыми талдауға тұңғыш түрен салған,
төңкеріске дейінгі қазақ зиялы қауымының жарық жұлдыздарының бірі,
сталиндік репрессия құрбаны Мұхаметжан Тынышбаевтың 1925 ж. Ташкентте
басылып шыққан Материалы к истории киргиз-казакского народа атты тарихи-
шежірелік еңбегінен кейін осы тақырыпта 1985 жылға дейін жарияланған
материалдар жоқтың қасы. Мұхаметжан сияқты ұлтшыл деген атақ тағылып,
абақтыда ажал табудан қорықтық. (1938 ж. Ташкентте атылған). Тек, 1960
жылдардағы уақытша жылымық кезінде В.В.Востров пен М.С.Мұқановтың Родо-
племенный состав и расселение казахов (1968) және сол М.С.Мұқановтың
Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза (1974) деген
еңбектері орыс тілінде (?) жарияланды. (Егер В.В.Востров қосымша автор
болмаса, оның фамилиясы бірінші болып тұрмаса, орыс тілінде жазылмаса,
мүмкін, бұл кітап жарыққа шықпас та еді).
Кеңестер Одағының іргесі сөгіле бастаған айқайға толы аласапыран
алмағайып кезеңі – аты шулы қайта құру дәуірінен бастап, егемендік алған аз
жылда қазақ шежіресі туралы еңбектер көптеп жарық көруде. Әр адам өзінің
шыққан тегін, ата шежіресін білуге ұмтылды, елінің өткен тарихын білуге ден
қойды. Арғы, бергі тарихымызды жетік меңгерген жазушы, тарихшы Қойшығара
Салғариннің Алтын тамыр, Көмбе, Қазақтың қилы тарихы кітаптары
жарияланды. Ана тілі газетінің шығарушылар алқасының Қазақ шежіресін
жинап, жүйелеп бастыруы қомақты жұмыс болды. Бұлардан басқа әр облыста, әр
ауданда жергілікті баспасөз беттерінде жарияланып жатқан жеке ру, тайпа
шежірелері туралы мақалалар қаншама. Әр түрлі баспалардан кітап болып шығып
жатқандары да баршылық.
Шежіре туралы жазуды көптен ойланып, қажетті деректерді іздеп,
жинастырып, жүйелеп қойсам да, жазуға тәуекел ете алмай жүргем-ді. 1999
жылдың соңына таман Елбасымыз Н.Назарбаевтың Тарих толқынында деген
кітабын сатып алып, оқып шықтым. Кітапқа ғылыми-теориялық баға беру
ғалымдардың еншісінде. Менің қарапайым оқырман ретінде айтарым: түркі
халықтарының адамзат дамуындағы алатын орнын білгіңіз келсе; қазақ халқының
тегін, тарихын, МЕН дегізер ұлттық қадір-қасиетін білгіңіз келсе;
халқыңның шежіресі мен жеті ата ұстанымына Елбасының осы заманғы саясат
тұрғысынан берген бағасын білгіңіз келсе; қазақ халқын үш ғасыр бодандық
бұғауында ұстаған отарлаушы қоғам мен тоталитарлық жүйе туралы әлемдік
деңгейдегі саясаткердің пікірін білгіңіз келсе; қазақ елінің бүгінгі
тұрпаты мен болашақ мұраттары қандай екендігін білгіңіз келсе – онда осы
кітапты оқыңыз. Өз басым бұл кітапты Тәуелсіз Қазақстанның Ұлттану
ғылымының тұңғыш оқулығы деп таныдым. Сондықтан да, осы кітапқа көбірек
сілтеме жасадым. Тарих толқынында кітабы қолыңыздағы туындыны жазуға
жетелеп, тәуекелге бел байлаттырды. Елбасының бұл кітабы қазақтардың ұзақ
жылдар бойы қудаланып келген этностық бірізділігін қалпына келтіруге зор
ықпал жасады. Қазір әр қазақтың өзі шыққан тегін білуі қалыпты қабылданатын
жайтқа айналды. Бүгінгі қазақтар ру дегенімізді тайпа, ұлыс, халық сияқты
тарихи категория ғана деп қабылдайды.
Шежіре жазу – өзінше қиындығы мол, ауыр тірлік. Қиындығы көп болатыны:
70 жылдық кеңестік кезеңде қазақтарға ата тегін, ру-тайпасын айтуға, жазуға
тыйым салынғандықтан, айналасы екі-үш ұрпақ ауысымында жеті атасын
білмейтін ұрпақ өсіп шықты; бір ру, тайпаның ұрпақтары бірнеше мемлекет,
әлденеше облыс пен аудандарға бытырата бағындырылып, бөлшектеніп тоз-тоз
болып кетті; олардың арасында байланыс болмады, болдырмады. Басқа елде
туысы барлар үкіметке сенімсіз адам санатына жатқызылды. Осыдан қорыққан
Кеңес қазақтары шетелдерде туысым жоқ деп анкета толтырып, қолын қойып,
ант беруге мәжбүр болды.
Қазіргі ұрпақ шежіре туралы, оның пайда болу себептері, тарих үшін
маңызы, қазақ халқын ұйыстырудағы өзіндік ролі, атқарған қызметі
туралы біле бермейді. Өкініштісі сол, Шежірені білу—жеті шалдың атын білу
деп, тым қарадүрсін ойлайтындар көп. Шежіремен айналысушыларды рушыл деп
тым кереғар бағамдайтындар да, руды білу мен руға бөлудің ара жігін
ажырата алмайтындар да, тайпа десең – талауға түсетіндей, ру десең –
құруға бет алғандай (88) шошынатындар да бар. Қазақ: Атасын не қу, не құл
ғана жасырады демеуші ме еді. Әрине, ол үшін оларды күстаналау да, жазғыру
да орынсыз, өйткені оған өткен қоғам кінәлі. Шежірені білу – ескінің
кейпіне ену деген сөз емес. Елбасы Н.Назарбаев: Жеті атасын білмейтін ер
жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз деп жазады (77.267). Руды
білу – тарихи таным үшін, тегіңді тану үшін қажет. Ол бүкіл қазақ бір
атаның ұрпағы, бір тамырдың бұтағы (77) екенін біліп, ұлт болып тұтаса
ұйысу үшін, ақырында тарих тағлымынан оң қорытынды шығару үшін де қажет.
Сондықтан да осы еңбегімде ұлттық үрдіс пен шежірелік деректерге
қабаттастырыла өріліп, шежіренің қазақ этнопедагогикасындағы атқарған аса
нәрлі жемісті қызметі туралы да аз-кем сөз қозғалды.
Шежірешілер – ел аузындағы шежірені сұрастырып, тірнектеп жинап, аса
ыждағаттылықпен елеп-екшеп толықтырып, асқан құнттылықпен бір ізге түсіріп
саралап, бір жүйеге келтіріп жазушы, халыққа таратушы. Сондықтан да, Шежіре
– халықтық, қауымдық туынды, ел естелігі. Айтпағымыз шежіре туралы
болғандықтан, кәнігі шежірешілердің дәстүрінше, әр тақырыпты ретіне қарай
орайластырып аңыз-әңгімелермен әдіптеп, шешендік-көсемдік төл сөздермен
көмкеріп, өлең-жырмен өрнектеп, ой-толғаулармен оюлап, жеке авторлық
туындыны қауымдық шығармаға айналдыруға ұмтылыс жасалды. Көсемдер мен
шешендердің, қайраткерлер мен қаламгерлердің кадай айтқан ұлағатты
сөздерінен үзінділер келтіруім осындай ойдан туған әрекет еді. Шешуін таба
алмаған түйіндер мен жауабы әзір беймәлім сұрақтарды да жасырмадым. Ол
сұрақтар ғалымдарымыздың құлағына алтын сырға болсын дедім. Күдік
келтірер, дау туғызар дүдамал ой-толғаулар байқала қалса, Ол – автордың
ойтүрткі жасауы, ойға тамызық тастауы деп түсініңіздер. Мұндайда дұрыс
емес деп бірден кесіп, үкім шығара салуға асықпай, бәлкім, осылай болуы
да мүмкін-ау деп, еркін ойлауға ырық беруді де ұмытпаңыз.
Жаңаны ақтау үшін, ескіні даттамай, жаңаның жақсылығын жарқырата
жариялай отырып, ескінің қадір – қасиетін өз нарқында бағамдай біліп, Біз
кім едік? Бүгін кім болдық? Ертең кім болғалы тұрмыз? деген өміршең
сұрақтарға бірлесіп жауап ізделік.
Ескерту: Қазақ тілді оқырмандардың басым көпшілігі әлі де ауылда
тұрады. Ауылдағы кіиапханалар Қажыгелдиндей көреген басшының бір ауыз
сөзімен оңтайландырылып, жоққа айналып құрып кеткен. Бүгінгідей қымбатшылық
заманда баспасөзге жазылуға ауыл тұрғындарының қалтасы көтере бермейді.
Осыларды қаперге ала отырып, ауылдағы қазақ оқырмандарының қолына түсе
қоймайтын соңғы кезде жарық көрген еңбектердегі шежіре-тарихқа қатысты
жаңалықтармен мүмкіндігінше таныстыра отыруды да мақсат еттім.
ШЕЖІРЕ – БАБА ҚАЗАҚТЫҢ
ТЕКТАНУ ІЛІМІ
Осы қазіргі қазақ еліне, қазақ
баласына ең басты
құндылық – біздің мемлекетіміз...Рухани
құндылықты
түгендеуге ұмтылысымыз елдігіміздің барлығын
көрсетеді...Жер бетіндегі халықтың бәрі елдікке
жетіп жатқан жоқ. Біз жеткендердің қатарындамыз.
Сондықтан ендігі жерде тарихты
отантану,
ұлттану, тұлғатану деп саралап алсақ, тарихи
сананың қалыптасуына көп септігін тигізері
анық.
Әбіш Кекілбаев
(Е.Қ.02.03.2002).
Кеудесі – алтын сандық
Ескінің бәрі ескіре бермейді,
Жаңаның бәрі жақсылық емес.
Олжас Сүлейменов
Шежіре туралы
Ғалымдар шежіре арабтың шаджара – бұтақ, тармақ деген ұғымды білдіретін
сөзінің қазақ тіліне бейімделіп өзгерген түрі дейді. Мақсат Алпысбесұлы
қазақ ұғымындағы шежіре (генеалогия) арабтарда аш-шаджарат ан-нысб деген
екі сөздің тіркесі түрінде қолданылады дейді (Қ.Т.1999.№2.6). Ислам діні
Орталық Азияға 8-10 ғ.ғ. тараған. Сонда оған дейін бұл өлкені мекендеген
түркі-моңғол тілдес халықтарда ата текті білдіретін сөз болмаған ба? Шежіре
сөзін ата тек мағынасында қолданатын халықтар: қазақ, қалмақ, татар,
башқұрт, ноғай, алтайлықтар т.б. Әрине, олардың тіл ерекшеліктеріне
байланысты аздап өзгешелеу дыбысталатындығы заңды. Монғол, тува, алтай,
қалмақ, ұйғыр, көне түркі тілдері сөздіктерінен шежіре сөзі кеуде, жад,
жадында сақтау, есте сақтау мағыналарында қолданылады екен. Қазақтар кеуде
сөзін қазір де осы ауыспалы мағынасында да қолданады:
1. Кеуде. Ауыспалы мағынасы: көңіл, көкей, ой, сана (47.5-12).
2. Кеудесі жақсылардың алтын сандық (халық өлеңі).
3. Кеудесі асқан – ойы биік, зердесі озық (41.250).
4. Кеудесіне түйді – көңіліне тоқыды, жадында сақтады, ойында ұстады
(41.251).
5. Кеудесінің есігі бар, кеудесі хат, естігені, көргені жад.
(М.-Ж. Көпеев).
6. Көр кеуде – түктің мәнін білмейтін тоғышар (47.5-13).
7. Қуыс кеуде – бос кеуде, құр кеуде (47.5-13). Түк те білмейді.
8. Көкірек көмбесі бай – білгені, ойға түйгені көп.
Бұлардан шығар қорытынды: шежіре сөзі – бір кездегі есінде, жадында
сақтау деген көне мағынасынан туындаған, ата текті есте сақтау, ұмытпай
таратып айту мағынасына ие болған көне түркі-моңғол сөзі.
Шежіренің мақсаты – лек-легімен дүниеге келіп жатқан ұрпақтарымыздың:
Біз кімбіз, қайдан келдік, ата тегіміз кім, олар қандай жерді мекендеген,
қандай ел болған? Қандай мемлекет құрған, немесе қандай мемлекеттің
құрамында болды? Бабаларымыз адамзат тірлігіне қандай үлес қосқан, дүние
жүзіне мәшһүр ғалым, жауынгер-жаһангер, жаһанкез бабаларымыз болды ма?
деген сауалдарына жауап іздейді (Қ.Ә. 1992, маусым).
Шежірені халықтың шығу тегін, таралуын, ру тарихын баяндайтын тарих
ғылымының бір тармағы десе де болады. Ол белгілі бір тарихи әңгіме іспетті
атадан балаға ауызша да, жазбаша да жеткізіліп отырған. Шежіре – ғасырдан-
ғасырларға жалғасып, толықтырылып, жаңарып дамып отырған қауымдық-ұжымдық
туынды, ата мұрасы. Шежіре дегеніміз – Ата Тарихты Ауызша айту (АТА) арқылы
қалыптасқан дәстүрлі тарих. Қысқартып айтсақ, Шежіре – АТА. Шежіре – тарих
ғылымының дербес саласы ретінде мойындалып, тарихи дерек тұрғысында
зерттеле бастады. Шежіреде тарихи уақиғалар мен деректер АТА дәстүріне
бейімделіп, ауызша баяндауға, тыңдаушының қабілет-қарымына орай естіген
бойда есте сақтауға лайықталып, қысқа-қысқа аңыз-әңгімелер түрінде
ықшамдалып, оңайлатылған мазмұнда беріледі. Аталар шежіресі – ұрпақтан
ұрпаққа, бәлкім, азын-аулақ ауытқуларымен жеткен, кеудесі қазына
қарттарымыздың жадында саф алтындай сақталған Ел тарихы. Шежіре әуел баста,
рулық қоғам заманында, адамдардың бір-біріне туыстық қатысын білу арқылы
туыстық дәнекер іздеу қажеттігінен туған. Сөз жоқ, халықтың шығу тегі мен
таралуын баяндайтын шежірелер жазба тарихтан әлде қайда бұрын пайда болған.
Қытай Халық Республикасы Үрімжі қаласында басылып шыққан Қазақ шежіресі
деген көлемді кітаптың кіріспе сөзін жазған Тәліпбай Қабаев: Қазақта ата
тек туралы шежіре аңыздар пайда болғанына, ең берілетіп айтқанда, 2000 жыл
шамасы болды деуге негізіміз бар дейді (51.2). Ру, тайпалардың өрбуін
көрсетіп, оны үнемі толықтырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отыратын
қалыптасқан ресми жазба шежіре мәдениетті елдердің көпшілігінде бар. Қазақ
жазба шежіресі қазақты құраған ру-тайпаларда кемінде заманымыздың 4-
ғасырынан бері бар екенін шамалауға болады. Мұның айқын дәлелі – Оғыз
жыры. Бұл жыр тарихшылардың дәлелдеуінше, 4-ғасырда үйсін елінде жазбаға
түсіп, сонан кейін парсыға, араб еліне аударма жолмен тараған... Жырда
аталатын ұлұғ түрік (үйсін), қарлық, қаңлы, қыпшақ қатарлы адамдардың
әулеті кейін қазақ құрамына енгені белгілі... Олардың жұңгө тарихына мәлім
болған уақыты біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырлар шамасы (Сонда, 2).
Жазба шежірелер қай ғасырларда хатқа түссе де, олардың барлығы да ауызша
айтылатын шежірелер дерегі негізінде жазылған.
Шежіре – бір атадан тараған еркек кіндікті ұрпақтардың ата тегі мен
туыстық қатыстық дәрежесін анықтайтын реттік тізбесі. Ғылымда шежірелік
тізбені көрнекі түрде кескіндеудің екі түрі бар: шежірелік кесте және
шежірелік дарақ. Бір атадан тарайтын ұрпақтарды бәйтерек ағаштың тамыры,
діңі, бұтағы, бүрі, жапырағы түрінде бейнелі көрсету тәсілі шежірелік
дарақ деп аталады. Мысалы, А.Сейдімбековтің Төл шежіре плакаты. Қазақ
шежіресінде ата, ру, тайпаларды таратумен қатар, оларға байланысты тарихи
уақиғалар, тайпалар мен ұлыстардың қарым-қатынасы, қоныс аударулары, ру,
тайпа көсемдерінің, батырлары мен шешендерінің аталы сөздері мен жоталы
істері жайындағы ел арасына таралып, халық жадында сақталған аңыз-әңгімелер
қоса жазылады. Шежіре ең көне тайпалардың, тарих қалтарысында ұмыт қалған
қайраткерлердің, жер, су, ел аттарын сақтауымен де тарих үшін құнды.
Шежіреші. Шежіреші – халықтың өткендегі тарихын, ру, тайпалардың өрбуін
ауызша таратып, немесе жазып қалдырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші. Қазақ
халқы 300-ге тарта рудан құралса, әр рудың өз шежірешілері болған. Олар
...бабаларының сөздерін зейінімен тыңдап ұғып, өткендерін сұрастырып,
жақсысын жаттап, қиынын хаттап, олардан естіген шежірелерін еске алып, әр
мәжілісте, әр жиын-отырыстарда үнемі қайталап, шын ниетімен ойларында
ұстап, ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып (57.51) отырған. Шежірешіл дәстүр –
рулық-тайпалық басқаруға негізделген көшпелілер қоғамы туғызған
қажеттіліктің жемісі. Ауыл ақсақалдары ең кем дегенде өз руының шежіресіне
қанық болды. Шежірешілер әр ата аралығын шамамен 25 жыл деп есептеген.
Ғылымда үш атаны бір ғасыр деп мөлшерлеу қабылданған. Себебі,
европалықтардың көшпелілерге қарағанда біршама жайырақ, есейіп үйленетінін
есепке алған болар. Сонда жеті атасын білген адам 150-200 жылдық тарихтан,
ал, текатаға – руға, тайпаға дейін білген адамдар 15-20 атаға дейін ата
тегін тарата алған, олар 4-5 ғасырлық тарихтан хабардар болған. Мұндай
Кеудесі – алтын сандық хат толған, естігені, көргені жад болған
ақсақалдарды шежіреші деп атаған. Өзім бір ғасырға куә болдым, тағы бір
ғасырдың сөзін сол ғасырға куә болғандардан естідім деп сөз бастайтын
шежіреші қариялар – АТА дәстүрін – Ата Тарихты Ауызша айту дәстүрін –
дамытып, жалғастырушылар. Олар -- зерделі тарихшы, шебер әңгімеші. Қазақтар
аңыз-әңгімелерді, шешендік сөздерді, өлең-жыр, қисса-дастандарды жатқа
айтушыларды да тұла бойы толған шежіре, шежіреші деп атаған. Өйткені әр
шығарманың тууы белгілі бір тарихи уақиғаға байланысты болатындықтан,
айтушы сол тарихты тыңдаушыларына баяндап, түсіндіріп отырған. Тіпті,
әншілер мен күйшілердің де өздері орындайтын ән мен күйдің шығу тарихын
айтып беруі дәстүрге айналған. Шежіреші болу аса зерделілікті талап етеді.
Қазақ халқының тарихи зердесінің мықтылығын, зеректігін айғақтар мысалдар
жеткілікті:
- Сонау 4-5 ғасыр бұрын ғұмыр кешкен түп-тұқиянынан тараған ұрпақты
бүгінгі өз ошағына әкеліп тірей алатын шежірешілдігі,
- Ру, тайпалар арасында болған айтулы оқиғалар мен еліне елеулі
адамдардың ерекше іс-әрекеттерін жүйесін бұзбай, жаңылмай, жігін жатқыза
айта алатын тарихшылдығы;
- Қазақ халқы өнер атаулының ішінен сөз бен сазды (музыканы) ерекше қастер
тұтқан: сөзбен сарай салған, сазбен күмбезін орнатқан. 100 томдық ауыз
әдебиеті мұраларын біздің бүгінімізге дейін жадында сақтап жеткізген, 300-
ге тарта батырлар жырын жатқа айтқан халық жер бетінде аз болар. Қазақ –
бүкіл түркі халқының сан ғасыр бойы мәдени, рухани қазынасын сақтап келе
жатқан эпикалық этнос (Қалихан Ысқақ).
- 13 мыңнан аса төл әнін, 10 мыңға тарта күйді нотаға түсірмей-ақ құлағында
айна-қатесіз сақтап, бүгінге жеткізді (А.Сейдімбеков). Қазақ Тіл
жеткізбегенді үн жеткізеді деп білген. Ғылым ойды жеткізудің екі жолы бар
дейді: бірі лингвистикалық тіл арқылы, екіншісі музыкалық тіл (саз) арқылы.
Қазақ қалай дөп басқан! Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай
көрінеді деп Г.Потаниннің таңдана жазуы бекер ме.
Осы үш қасиеті, әсіресе, ата-бабаларын ауызша ең кемі жеті атасына дейін
тізбектеп айта алатын дәстүрі – қазақ халқының өзіне ғана тән ғажайып
ерекшеліктерінің бірі. Әлемнің біраз халқы жазба мәдениетінің байырғылығын
лайықты түрде мерей-мәртебе тұтқанымен, генеологиялық жады тұрғысынан
келгенде қазақ халқымен өрелесе алатыны некен саяқ. ...Сахара төсіндегі
әрбір субъект өзінің жеті атасын (бұл екі-үш ғасыр аясы) жете білуі өз
алдына, бұған қоса исі қазақтың жүздік және ру-тайпалық құрылымын жетік
білмесе, олардың арасындағы бұрынғы-соңғы байланысты тарата алмаса, ондай
адам өзін ескексіз қайыққа мінгендей сезінген. Рас, мұндай ахуалға көз
жеткізіп, көңіл сендіре қою оңай емес, алайда, ақиқаты сол (94).
Қазақ шежіресінің түрлері
1.Қазақтың негізгі шежіресі – үш жүздің шежіресі.
2.Жүзге кірмейтін қазақ руларының шежірелері.
Шежірешілер шежірені екі түрде баяндаған: өлең және әңгіме түрінде.
18-ғ.дан бастап жеке ру, тайпа шежіресі хатқа түсіріле бастаған. Одан
бұрынғылары хандар мен сұлтандардың, төрелер мен қожалардың шежірелері.
Қазақ хандығында ел басқару жүйесі, яғни мемлекеттік құрылым ру,
тайпалар бойынша жүргізіліп келгендігі мәлім. Ру, тайпаға бөліп билік
жүргізу, бүгінгіше айтқанда, елді аймақтық-әкімшілікке бөліп басқарудың
ролін атқарған. Ру, тайпалардың өріс-қонысын белгілеу, салық жинау, әскери
жасақ құру т.б. мемлекеттік шараларды ұйымдастыру үшін ру, тайпалардың
шежіресін білу билік басындағы хандар мен сұлтандарға, билер мен төрелерге
аса қажет болған. Сондықтан да қазақ шежіресін жинап, қағаз бетіне түсіру
қажеттілігі туған.
Жеті ата үрдісі
а.Қанқазынаны таза сақтаудың қазақы жолы. Қазақ әулие. Қазақтар қандас
туыстықты еркектер тарапынан ғана жүргізген. Жеті атадан өтпей бір-бірімен
қыз алысып, қыз беріспеген. Бұл үрдіс этнография ғылымында экзогамия деп
аталады. Сонау сақ дәуірінен бері үзілмей сақталып келеді. Мұның себебін
халық өзінше топшылайды: қандас жақындар некелескен жағдайда (инцест)
ұрпақтың мүлде болмауы, не аз болуы, денсаулығы әлжуаз, кемтар, қортық
болып тууы мүмкін. Оның өзі ұрпақтың азуына апарып соғады. Нақысбек шешен
қандас жақын ұл мен қыздың неке құруына қарсы болып, былай деген екен: Ең
бірінші, келіннен ұят кетеді, баладан мият кетеді, күйеуден мейір кетеді,
ағайыннан пейіл кетеді. Екіншіден, ұрпағы кем болады. Құлқыны кең болады
(81.203). Мият - сүйеніш, тірек деген мағынада.
Ғылымда ұлттық қанқазынаны (генефондты) таза сақтаудың бірден-бір жолы
экзогамиялық тосқауыл қою – белгілі бір туыстық шеңберде қыз алыспау
екендігі дәлелденген. Қазақта бұл шеңбер – шекара жеті атаға тең. Мұның
өзі шартты ұғым, әдетте, қазақтар өз руының қызына, тіпті, ол жеті атадан
асса да, үйленбеген. Қандастық туыстығы жеті атадан аспаған ұрпақтарға бір-
бірімен неке құруға рұқсат етілмеген. Бұл тосқауыл – шекараны бұзғандар
ұлттың қорғаныс тетігіне нұқсан келтіруші ретінде қатты жазаланып отырған.
Аралары 4-5 атадан асса да, Дала заңымен жазаланған махаббат мұңлықтары –
Еңлік-Кебек, Қалқаман-Мамыр уақиғалары бұған айқын мысал бола алады. Тәуке
ханның Жеті жарғысында (1684-1685 ж. қабылданған хұқықтық құжат) некеге
тұрудың шарттары некеге тұрушылардың қандастық жақындығының жеті атадан
бері болмауын және олардың жастарының 13-тен асуы белгіленген. Он үште
отау иесі деген сөз сол замандардан қалған. 13 жас әр адамның өз әрекетіне
жауап бере алатынының нышаны болса керек. Үнділерде ұлдар 13 жастан, қыздар
12 жастан 1 күн асқанда, олар құдай алдында жауап береді, күнәһар болады
деп есептейді. Бұл күнді салтанатпен атап өтеді. Некеге тұруға осы жастан
бастап рұқсат етіледі. Ал, ислам діні ұл 12 жаста, қыз 9 жаста балиғатқа
толады, осы жастан бастап күнәһар дейді.
Жеті атаға дейін қыз алыспаудың мызғымас дәстүрі қазақтың қанын да,
тәнін де, жанын да таза сақтаған. Жаратылыста біртектес тіршілік иелерінің,
сүт қоректілерден бастап өсімдіктерге дейін, не ғұрлым алыстан қосылған
қандастық, тұқымдастық дүниеге сапалы қасиеттерге ие жаңа ұрпақ
әкелетіндігі ғылымда толық дәлелденген. Осыны сан ғасыр бұрын болжай білген
қазақ – әулие. 99 қырылып, 99 тірілген қазақ халықтың асыл тұқымын қалай
сақтау заңын игерді. Жеті атаға дейін қан араластыруға болмайтынын барша
түрік тайпаларының ішінде ең алдымен түсінді (56. 59). Күні бүгінге дейін
сахараның жазылмаған заңы бойынша жеті атаға дейін бір-бірімен үйленуге
рұқсат етпейтін қазақтан басқа жер бетінде бірде-бір ел жоқ (77.42).
Қазақтар ертеде қызды 15-16 жастан кешіктірмей ұзатқан. Қазақта
еркектердің үйлену жасына меже белгіленбеген: Ашамайлы Керей туралы
шежірелік аңызда 4-5 жасар ұлды ашамай ерге мінгізіп, қайын жұртына ертіп
барып, 16-17 жасар келіншегін алып қайтыпты, солардан тараған тараған ұрпақ
Ашамайлы Керей атаныпты делінеді. Мұндай жайлар көбінде әмеңгерлік
салтына байланысты болған. Қазақтар күйеудің жұбайынан жас айырмашылығы 18
жастан аспауын құп көрген. Оның да негізі бар екен: әйел табиғаты елуінде
баладан тоқтап, саптан шығып қалса, еркектер 70-інде де тұғырдан таймайды
деген есеп болған.
Бүгінде неке жасы әр елдің өз заңы бойынша әр түрлі болып белгіленген.
Курьер ЮНЕСКО (Октябрь 1973) журналында жарияланған мына кестеге назар
аударыңыз (қысқартылып алынды):
Некеге Кәмелетке Қылмыстық
Мемлекет отыру жасы толған жауапкерші- Сайлауға
жас лік жасы қатысуға
аты хұқықты
ұлқыз жас
Ұлдар Қыздар
1.Колумбия Шек қойылмаған 2118 18 21
2.Испания 14 12 21 16 21
3.Венесуэла 14 12 21 21 18
4. Гана 18 13 21 21 21
5.АҚШ 1421 1218 1821 1816 18
6.Сингапур 18 18 21 12 21
7 ФРГ 21 16 21 21 18
Ескерту: АҚШ-та әр штатта әр шамалы жас белгіленген. Францияда неке
жасы қыздар үшін 15 жас, ұл – 18, Италияда 14, 16 жас (45.7-). Сауд
Арабиясы Корольдығы мен Йемен Араб республикасы көп әйел алуға заңды түрде
рұқсат етеді. Оларда тұрақты неке, уақытша неке, кәнизак неке деп аталатын
неке түрлері заңдастырылған.
Алпысбайлар мен Жетпісбайлар жас тоқалдардың арқасында дүниеге
келген. Қазақтар әйелдердің балалы болуға қабілетті кезеңін барынша толық
пайдаланып қалу үшін он бесінен кешіктірмей ұзатқан. Қазақтар басқа
ұлттармен кең көлемде қан араластыруға да тыйым салған. Бұл тыйым қазақ
халқының таза текті бір тектес болып қалыптасуына негізгі арқау болған.
Қожаберген жыраудың Елім-ай жыр-дастанында:
Сіңбеңдер, сірә, зінһар бөлек елге,
Діліңді еш уақытта қолдан берме.
Өмір табу, ой табу қиын болар,
Жат жұртта сүйек тамыр бола көрме, –
дейді. Бұл ұлтшылдықтың теріс көрінісі емес, ұлтжандылықтың таза
келбеті, этнопсихологиялық сыйысушылықтың заңдылығын білуден туындаған
даналық (Ә.Нысанбаев).
Бір кісіден тараған ұрпақ жетінші буыннан асқанда рулы елге айналған.
Бұған жастайынан үйлендіру, көп әйел алу, әмеңгерлік сияқты дәстүрлердің
ықпалы зор болған.
Адам ұрпағымен мың жасайды
Сөкпеймін тоқал
алдың деп те оншама,
Сөгуге, сын айтуға
дөп болса о да.
Дерсің сен: Дон-
Жуандар ұрлығынан
Некелеп алған әділ
көп болса да.
Ж.Молдағалиев
Қазақтардың көп әйел алуының (полигамия) себептері әр алуан:
1. Күйеуі қайтыс болған әйелді күйеуінің туыстарына әйел үстіне қосу,
яғни әмеңгерлік (левират) жолы. Мақсаты: өлген адамның балаларын бөтен елге
жібермеу, оларға жетімдік көрсетпеу, балалардың жатбауыр болып кетуіне жол
бермеу, жат елге тұқым жібермеу. Бір жаманы үйленіп жеңгесіне, бір жақсысы
жесірін қаңғытпаған (Қадыр Мырза Әлі). Әмеңгерлік салты тұл қалған
шаңырақты иесіз қалдырмаудың, жетім-жесірді күйзелтпеудің, қорғансыз әйелді
қорлатпаудың, жетім қалған балаларға әкелік қамқорлық жасайтын адамның
болуын, жетімдердің өз қандас туыстарынан кем болмауын ойлаудан туған.
Әмеңгерлік салты – еркек кіндіктілері дүркін-дүркін болып тұратын соғыстан
жиі-жиі сиреп қалатын уақыттың, қатарласы қат болған жаугершілік заманның
талабы. Әмеңгерлік баласы жоқ әйелге де, айттырылған, оң жақта отырған
қалыңдыққа да міндетті болған, оларды да жесір деп атаған. Ерден кетсе
де, елден кетпейді деген.
Әмеңгерлік салты қазақтан басқа елдерде де болған. Біздің жыл
санауымыздан 1500 жыл бұрын жазылған Ассирия заңдары атты жинақта ағасы
өлсе, оның әйелін інісі, інісі өлсе, ағасы алуға міндеттеген әмеңгерлік
заңы баяндалған. Әмеңгерлік салты қазақ даласын мекендеген тайпалар мен
ұлыстар арасында сақ дәуірінен бері сақталып келген.
2. Алашқы әйелінен ұл бала болмаса, тоқал алған. Қазақ көп ұлды болуды
бақыт санаған. Ол кездегі қазақтың ұл балаға деген пейілі бүгінгіден әлде
қайда өзгеше болған. Қызды жат жұрттық, ұлды шаңырақ иесі деп артық
қадірлеген. Азаматым, ерлерім барда бізді ешкім басынбайды деген қазақ
құдайдан ұл тілеген. Ұл туғанға – күн туады, Аталасы көптің – үлесі
мол, Көп қорқытады, терең батырады, Жағаға дұспан қолы тимеске,
Артыңда туысқанның көбі игі (Шалкиіз жырау) деген. Қазақтар Неше балаңыз
бар? деген сұрағыңызға, қанша баласы болса да, ұлдарының санына қарай
жауап берген. Шежіре бойынша Қазақ рулары еркек нәсілін қуалай құрылады.
Артында қызы бардың – ізі бар, ұлы бардың – өзі бар деген. Бір үйдің
еркек кіндіктісі өліп таусылса – ол үй сонымен өзі де жоғалады. Ол үйде он
қыз қалса да есепке алынбайды... Еркек баласыз қалған әйелге ерінен қалған
мүліктен енші берілмеген (75.188). Бірыңғай қыз туа берсе, әке-шешесі
тәңірден келесі балам ұл болсын деп тілек етіп, қызына Ұлболсын, Ұлжалғас,
Ұлту, Соңгүл (соңғы гүл – соңғы қыз) деп, немесе жаратқанның өзін
жаңылдырмақ ниетпен Жаңылсын, Жаңылған деп қыздың атын, Тоқтасын, Тоқтархан
деп ұлдың атын қойған. Тіпті, Тойдық деп атағандар да бар.
Қазақ балаларының көптігін ауырсынбаған. Балалы үй – базар, баласыз үй
– мазар, Жан бергенге – дән берген, Қой егіз туса, шөптің басы айыр
шығады, Әр баланың өз несібесі бар, Ұлды болсаң – өрісің кеңейер, қызды
болсаң – қонысың көбейер, Адам ұрпағымен мың жасайды т.б. мақал-мәтелдер
соның айғағы. Қазақтар бір-біріне алғыс айтқанда Көсегең көгерсін!,
Өркенің өссін!, Ұлың отыз, қызың қырық болсын! дейді. Тіпті, ренжігенде
де Тұқымың көбейгір-ай! деген ғой! Қазақтар үшін қарғыстың ең ауыры:
Күлің шашылмасын! Отың басылмасын! Мәні: ошақ күлін шашып ойнар балаң
болмасын, қонысыңның маңын таптап жайылар малың болмасын. Оның ақыры –
Тұқымың тұздай құрысынның нақ өзі.
Қазақтың би-шешендері мен ақын-жыраулары да бала туралы талай-талай
асыл сөз қалдырған.
а. Әкеге арнап айтылған толғаулар:
Бір баласы бардың шығар-шықпас жаны бар.
Екі баласы бардың болар-болмас халі бар.
Үш баласы бардың үш рулы елде малы бар.
Төрт баласы бардың төрт құбыласы тең болар.
Бес баласы бардың дес бермейтін жөні бар.
Алты баласы бардың алмай қоймас саны бар.
Жеті баласы бардың алмай қоймас жаны бар.
Сегіз баласы бардың сергелдеңге салар кәрі бар.
Тоғыз баласы бардың толғандырар жолы бар.
Он баласы бардың орда бұзар қолы бар.
Досай би Байгелұлы (48.145).
ә. Шешеге арнап айтылған: Балалы әйел – бақытты әйел, Ұлды қатын –
бұлды қатын (қазақ мақал-мәтелдері), Баласыз ана – панасыз ана
(Ғ.Мүсірепов).
б. Жігітке арнап айтылған:
Іздеп келер інің бар болса,
Бақытың барын содан біл.
Аңсап келер ағаң бар болса,
Аруағың барын содан біл.
Төле би (48.70).
в. Жалғыздық туралы:
Атадан алтау туғанның
Жүрегінің бастары
Алтынменен бу болар.
Атадан жалғыз туғанның
Жүрегінің бастары
Сары да жалқын су болар,
Жалғыздық сені қайтейін!
Жағама қолдың тигенін
Жалғыздық сенен көремін.
Жамаулы киім кигенім
Жарлылық сенен көремін.
Ақтамберді жырау (21.66).
Рулының оғы қалса – табылар,
Жалғыздың жағы қалса – табылмас (жақ – садақ). Бұқар жырау.
Бұл жарық дүниеде ұрпақ санының көптігінен асқан қазына-байлық жоқ,
болуы да мүмкін емес. Артыңда қалар, тозбай сақталар, жаңарып, жасарып
отырар, ғасырдан-ғасырға үзілмей жалғасар мұраң – тұқым-зәузатың ғана.
Басқаның бәрі – жалған: тозады, қасиетінен айырылады, жоғалады, құриды,
ұмытылады...
3. Алған әйелі ауру, кемтар болса, не салақ болса, үй шаруасына иелік
ету үшін басқа әйел алған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz