Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамуының ғылыми - теориялық негізі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.6
1 Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамуының ғылыми . теориялық негізі
1.1 Сөйлеу тілін логопедтік ырғақ арқылы түзете.дамытудың тарихы ... ... ... 7.9
1.2 Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілі дамуының ерекшеліктері ... ...9.11
1.3.Логопедтік ырғақтың жоюдағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11.12
2 Мектепке дейінгі балаларға логопедтік ырғақ арқылы ықпал етудің негізгі
бағыттары
2.1 Мектепке дейінгі бала тұтықпасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13.19
2.2 Мектепке дейінгі бала тұтықпасын түзету үшін психологиялық.педагогикалық жұмыс жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24.25
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.26
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.28
1 Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамуының ғылыми . теориялық негізі
1.1 Сөйлеу тілін логопедтік ырғақ арқылы түзете.дамытудың тарихы ... ... ... 7.9
1.2 Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілі дамуының ерекшеліктері ... ...9.11
1.3.Логопедтік ырғақтың жоюдағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11.12
2 Мектепке дейінгі балаларға логопедтік ырғақ арқылы ықпал етудің негізгі
бағыттары
2.1 Мектепке дейінгі бала тұтықпасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13.19
2.2 Мектепке дейінгі бала тұтықпасын түзету үшін психологиялық.педагогикалық жұмыс жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24.25
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.26
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.28
Білім туралы Заңының 2-тарау, 8-бабының 6-тармақшасында «Мемлекет даму мүмкіндігі шектеулі азаматтардың білім алуын, дамуындағы ауытқуды түзетуін және әлеуметтік жағдай жасауды қамтамасыз етеді» делінген[14].
Мемлекет қазіргі таңда даму мүмкіндігі шектеулі жандарға айрықша назар аударып, қамқорлық көрсетіп отыр.Бұл қамқорлықтың бәрі Елбасының халыққа жолдауында, ҚР Білім туралы заңында , «Кемтар балаларды әлеуметтік- медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» т.б. заңдарында айтылып, дамуында бұзылысы бар балаларға көмек көрсетудің тиімді жүйесі , оларды оқыту, тәрбиелеу , еңбекке баулу және кәсіби даярлығын шешуде, бала мүгедектігінің алдын-алуға бағытталған көптеген көкейкесті мәселелері жан-жақты қарастырылған .
Емдік ритмика логопедиялық мекемелерде сөйлеу бұзылысы бар адамдарға ырғақтық әсер ету жүйесінде қолданылады. Осыған байланысты оңалту әдістеріндегі бағыт – логопедтік ырғақ қалыптасты. Алғашқы логопедиялық ритмика В.А.Гилеровский мен Н.А.Власованың жетекшілігімен мектепке дейінгі тұтықпа балалармен жүргізілген жұмыста қолданды. В.А. Гринер мен Ю.А. Флоренскаяның «Логопедическая ритмика» мақаласында тұтықпа балалардың сөйлеуін жақсарту мақатында оларға арналған арнайы логопедиялық ритмика сабағын жоспарлау туралы мәселе қойылды. Бұл емдік ритмиканың жаңа бағыты логоневротиктерді емдеуде қолданылатын қосымша әдіс ретінде қаралды.
Тұтығу – ең ауыр кесел. Оның себептері: Қорқу; Баланың түрлі инфекциялық аурулармен жиі ауруы; Ата-анасының тұтығуы; Шамадан тыс жазалау әдістерін қолдану. Бұл әдетте, 2-5 жас арасында кездесетін құбылыс. Алдын-ала оларға шара қолданбаса, ол асқынып, кей уақытта бой бермей кетуі мүмкін. Тұтығудың пайда болу себептері көп. Кейде олар жұқпалы аурулардан кейін, дене әбден әлсірегенде пайда болады. Баланың қоршаған ортаның оған көзқарасы, ол туралы әділетсіз баға да, жалтақ сөйлеуге, қорқып сөйлеуге әкеп соғады. Осындай фактілердің жиіленіп қайталануы – баланың тұтығуына әкеп соғады. Мысалы, кейбір ата-аналар балаларының қабілетін жұртқа мақтаныш ретінде көрсеткісі келгендей, миы әлі қатып үлгермеген жас балаға көлемді өлең, тақпақтар, ертегілер, өлеңдер оқытқызады. Осының өзі баланың орталық нерв жүйесін шаршатып, тілдік сөйлеу анализаторын бұзып, тұтығуға жол береді. Жасы жетпеген балаға кітапты көп оқуға болмайды. Әсіресе түнге қарай қорқынышты ертегілерді оқу зиянды. Өйткені бала қатты қорқып, түсінде түрлі қорқынышты нәрселерді көруі мүмкін. Бала түсінде қорқып, шошып оянады, ал бұл, орталық нерв жүйесіне әсер етеді, осының өзі тұтығуға әкеледі. Баланы жазалау мақсатында қорқыту әдісі де көп қолданылады. Бірақ, қорқытудың да жөні бар. Шамадан тыс қорқыту, үйде жалғыз қалдырып кету, осының бәрі баланың үрейленгіш болып өсуіне септігін тигізеді. Тұтығатын бала күдікшіл болады, өзінің құрдастарының алдында сөйлеуге ұялады. Тұтыққан баланы өзге балалардың мазақтауынан сақтау керек. Мүмкіндігнше, дұрыс күтім жасап, баланың ойнауына, оқуына ыңғайлы жағдай туғызу керек. Тұтығу асқынбастан арнайы мамандарға көрсетіп, уақытылы кеңесіп отыруы қажет, ал оның зардабынан дауыстың реңі мен әуезділігі және дыбыстардың айтылуы бұзылуы мүмкін.
Мемлекет қазіргі таңда даму мүмкіндігі шектеулі жандарға айрықша назар аударып, қамқорлық көрсетіп отыр.Бұл қамқорлықтың бәрі Елбасының халыққа жолдауында, ҚР Білім туралы заңында , «Кемтар балаларды әлеуметтік- медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» т.б. заңдарында айтылып, дамуында бұзылысы бар балаларға көмек көрсетудің тиімді жүйесі , оларды оқыту, тәрбиелеу , еңбекке баулу және кәсіби даярлығын шешуде, бала мүгедектігінің алдын-алуға бағытталған көптеген көкейкесті мәселелері жан-жақты қарастырылған .
Емдік ритмика логопедиялық мекемелерде сөйлеу бұзылысы бар адамдарға ырғақтық әсер ету жүйесінде қолданылады. Осыған байланысты оңалту әдістеріндегі бағыт – логопедтік ырғақ қалыптасты. Алғашқы логопедиялық ритмика В.А.Гилеровский мен Н.А.Власованың жетекшілігімен мектепке дейінгі тұтықпа балалармен жүргізілген жұмыста қолданды. В.А. Гринер мен Ю.А. Флоренскаяның «Логопедическая ритмика» мақаласында тұтықпа балалардың сөйлеуін жақсарту мақатында оларға арналған арнайы логопедиялық ритмика сабағын жоспарлау туралы мәселе қойылды. Бұл емдік ритмиканың жаңа бағыты логоневротиктерді емдеуде қолданылатын қосымша әдіс ретінде қаралды.
Тұтығу – ең ауыр кесел. Оның себептері: Қорқу; Баланың түрлі инфекциялық аурулармен жиі ауруы; Ата-анасының тұтығуы; Шамадан тыс жазалау әдістерін қолдану. Бұл әдетте, 2-5 жас арасында кездесетін құбылыс. Алдын-ала оларға шара қолданбаса, ол асқынып, кей уақытта бой бермей кетуі мүмкін. Тұтығудың пайда болу себептері көп. Кейде олар жұқпалы аурулардан кейін, дене әбден әлсірегенде пайда болады. Баланың қоршаған ортаның оған көзқарасы, ол туралы әділетсіз баға да, жалтақ сөйлеуге, қорқып сөйлеуге әкеп соғады. Осындай фактілердің жиіленіп қайталануы – баланың тұтығуына әкеп соғады. Мысалы, кейбір ата-аналар балаларының қабілетін жұртқа мақтаныш ретінде көрсеткісі келгендей, миы әлі қатып үлгермеген жас балаға көлемді өлең, тақпақтар, ертегілер, өлеңдер оқытқызады. Осының өзі баланың орталық нерв жүйесін шаршатып, тілдік сөйлеу анализаторын бұзып, тұтығуға жол береді. Жасы жетпеген балаға кітапты көп оқуға болмайды. Әсіресе түнге қарай қорқынышты ертегілерді оқу зиянды. Өйткені бала қатты қорқып, түсінде түрлі қорқынышты нәрселерді көруі мүмкін. Бала түсінде қорқып, шошып оянады, ал бұл, орталық нерв жүйесіне әсер етеді, осының өзі тұтығуға әкеледі. Баланы жазалау мақсатында қорқыту әдісі де көп қолданылады. Бірақ, қорқытудың да жөні бар. Шамадан тыс қорқыту, үйде жалғыз қалдырып кету, осының бәрі баланың үрейленгіш болып өсуіне септігін тигізеді. Тұтығатын бала күдікшіл болады, өзінің құрдастарының алдында сөйлеуге ұялады. Тұтыққан баланы өзге балалардың мазақтауынан сақтау керек. Мүмкіндігнше, дұрыс күтім жасап, баланың ойнауына, оқуына ыңғайлы жағдай туғызу керек. Тұтығу асқынбастан арнайы мамандарға көрсетіп, уақытылы кеңесіп отыруы қажет, ал оның зардабынан дауыстың реңі мен әуезділігі және дыбыстардың айтылуы бұзылуы мүмкін.
1. Аскенова Л.И. Социальная педагогика в специальном образовании. Москва , Академия, 2002
2. Байтурсынова А.А. Историко-педагогической аспекты спецального образования в Республике Казахстан.\Сб. Совремнные проблемы специальной педагогике . Алматы ,2003
3. Березовский Б.Л. , « К методике выявления музыкальных особенностей у детей». \\Вопросы психологии.\\ 2000
4. Бернштейн Н.А.. «Очерки по физиологии движений и физиологии активности». М., 1999
5. Блощекина М.П.«Средства и формы работы с детьми по развитию движения»\\ Развитие движений ребенка дошкольника\\ М., «Просвещение», 2003
6. Волкова Г.А. «Логопедическая ритмика» М., Владос, 2003
7. Гордеева А.В. , Морозов В.В. Прикладная реабилитационная педагогика. Москва , Академический проект, 2004
8. Гордеева А.В. Реабилитационная педагогика. Москва , Академический проект, 2005
9. Гонеев А.Д., Лифинцева Н.И., Ялпаева Н.И. Основы коррекционной педагогики. . Москва , Академия, 2001
10. Галагузова М.Л. Курс лекций. Социальная педагогика. Москва, Владос, 2001
11. Ефименкова Л.Н., Садовникова И.Н. Формирование связной речи у детей – олигофренов. – М., 2001
12. Дефектология.Словарь-справочник \ Авт .Сост.С.С.Степанов; Под ред . П.Б.Пузанова .-М.,2004
13. Закон РК «О социальной медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями» - Астана, 11.07.2002. № 343 – ІІ ЗРК.
14. Закон РК «О внесении изменении и дополнении в Закон РК «Об образовании» - Астана, 9.07.2004. № 597 – ІІ ЗРК.
15. Приказ Министра образования и науки «Правила о порядке организации деятельности специальных (коррекционных) организации образования РК» 10.07.2000. № 708
16. ЗамскийХ.С.Умственно отсталые дети:История их изучения , воспитание и обучения с древних времен до середины ХХ века М:1995
17. Запорожец А.В.«Развитие произвольных движений» М., 2002
18. Иванова Н.Н. Проблемы социальной адаптации детей с интеллектуальными нарушениями в раннем возрасте. Стр.27- 32,Журнал Дефектология, № 2, 2004
19. Каше Г.А. Логопедическая работа в первом классе вспомогательной школы. – М., 2003
20. Коржова Г.М. Прогрессивные тенденции в истории развития специального обучения аномальных детей в Казахстане (20-е годы) \ Сб. Вопросы адаптации и лечебно-педагогической коррекции Алматы. 1997
21. Кенеман А.В., Хухлаева Д.В. «Теория и методика физического воспитания детей дошкольного возраста», М., 1998
22. Кицун Н.С., Ялпаева Н.В. . Организация работы реабилитационного центра в условиях малаго города .Стр. 46-048. Журнал Дефектология, № 2, 2004
23. Калягин В.А., Овчинкова Т.С. Энциклопедия методов психолого-педагогической диагностики лиц с нарушениями речи. – С. Петербург, 2004
24. ҚР мемлекеттік жалпы міндетті білім стандарты – Астана 2004
25. Лалаева Р.И. Устранение нарушений чтения у учащихся вспомогательной школы. – М., 2000
26. Лалаева Р.И. Нарушения речи и система их коррекции у умственно отсталых школьников. – М., 1988
27. Лалаева Р.И. Логопедическая работа в коррекционных классах. М., 2001
28. Попов Ю.И. Опыт социально-трудовой адаптации выпускников коррекционных школ на базе УПК Федоровец. Стр. 46-48. Журнал Дефектология, № 3, 2004
29. Плахова Т.В., Л.В. Дмитриева Т.В. Система работы по социальной адаптации слабослышащих детей. Стр. 40- 42. Журнал Дефектология, № 2, 2004
30. Пузанов Б.П. Коррекционная педагогика . Москва , Академия, 2001.
31. Пузанов.Б.П. Социальной и медико- педагогической поддержке детей с о.в.Москва.,2003
32. Понятийно – терминологический словарь логопеда. Под ред. Селиверстова В.И. – М., 1999
33. Парамонова Л.Г. Нарушение речи учащихся вспомогательной школы и пути их коррекции // Обучение во вспомогательной школе/ Под ред. Долгобородовой Н.П. – М. – Л., 2004
34. Петрова В.Г. Развитие речи учащихся вспомогательной школы – М.,1999
35. Под. Ред. Бонева Л., Слынчева П., «Организационные основы кинезитерапии», София, 1978.
36. Мошков В.Н.«Лечебная физическая культура в клинике нервных болезней», М.,
37. Малофеев Н.Н.Специальноеобразование в Росси и за рубежом М.,1994
38. Руднева С.Ф. , Фиш С.Ф., «Ритмика. Музыкальное движение», м., 1998
39. Рычкова Н.А. , «Логопедическая ритмика», М., Гном-пресс, 1998.
40. Сатова А.К. Развития специяльной психологии педагогики в Казахстане \\ Сб. Вопросы адаптации и лечебно-педагогической коррекции Алматы. 12-16.
41. Селиверстов В.И. Речевые игры с детьми. – М., 1994
2. Байтурсынова А.А. Историко-педагогической аспекты спецального образования в Республике Казахстан.\Сб. Совремнные проблемы специальной педагогике . Алматы ,2003
3. Березовский Б.Л. , « К методике выявления музыкальных особенностей у детей». \\Вопросы психологии.\\ 2000
4. Бернштейн Н.А.. «Очерки по физиологии движений и физиологии активности». М., 1999
5. Блощекина М.П.«Средства и формы работы с детьми по развитию движения»\\ Развитие движений ребенка дошкольника\\ М., «Просвещение», 2003
6. Волкова Г.А. «Логопедическая ритмика» М., Владос, 2003
7. Гордеева А.В. , Морозов В.В. Прикладная реабилитационная педагогика. Москва , Академический проект, 2004
8. Гордеева А.В. Реабилитационная педагогика. Москва , Академический проект, 2005
9. Гонеев А.Д., Лифинцева Н.И., Ялпаева Н.И. Основы коррекционной педагогики. . Москва , Академия, 2001
10. Галагузова М.Л. Курс лекций. Социальная педагогика. Москва, Владос, 2001
11. Ефименкова Л.Н., Садовникова И.Н. Формирование связной речи у детей – олигофренов. – М., 2001
12. Дефектология.Словарь-справочник \ Авт .Сост.С.С.Степанов; Под ред . П.Б.Пузанова .-М.,2004
13. Закон РК «О социальной медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями» - Астана, 11.07.2002. № 343 – ІІ ЗРК.
14. Закон РК «О внесении изменении и дополнении в Закон РК «Об образовании» - Астана, 9.07.2004. № 597 – ІІ ЗРК.
15. Приказ Министра образования и науки «Правила о порядке организации деятельности специальных (коррекционных) организации образования РК» 10.07.2000. № 708
16. ЗамскийХ.С.Умственно отсталые дети:История их изучения , воспитание и обучения с древних времен до середины ХХ века М:1995
17. Запорожец А.В.«Развитие произвольных движений» М., 2002
18. Иванова Н.Н. Проблемы социальной адаптации детей с интеллектуальными нарушениями в раннем возрасте. Стр.27- 32,Журнал Дефектология, № 2, 2004
19. Каше Г.А. Логопедическая работа в первом классе вспомогательной школы. – М., 2003
20. Коржова Г.М. Прогрессивные тенденции в истории развития специального обучения аномальных детей в Казахстане (20-е годы) \ Сб. Вопросы адаптации и лечебно-педагогической коррекции Алматы. 1997
21. Кенеман А.В., Хухлаева Д.В. «Теория и методика физического воспитания детей дошкольного возраста», М., 1998
22. Кицун Н.С., Ялпаева Н.В. . Организация работы реабилитационного центра в условиях малаго города .Стр. 46-048. Журнал Дефектология, № 2, 2004
23. Калягин В.А., Овчинкова Т.С. Энциклопедия методов психолого-педагогической диагностики лиц с нарушениями речи. – С. Петербург, 2004
24. ҚР мемлекеттік жалпы міндетті білім стандарты – Астана 2004
25. Лалаева Р.И. Устранение нарушений чтения у учащихся вспомогательной школы. – М., 2000
26. Лалаева Р.И. Нарушения речи и система их коррекции у умственно отсталых школьников. – М., 1988
27. Лалаева Р.И. Логопедическая работа в коррекционных классах. М., 2001
28. Попов Ю.И. Опыт социально-трудовой адаптации выпускников коррекционных школ на базе УПК Федоровец. Стр. 46-48. Журнал Дефектология, № 3, 2004
29. Плахова Т.В., Л.В. Дмитриева Т.В. Система работы по социальной адаптации слабослышащих детей. Стр. 40- 42. Журнал Дефектология, № 2, 2004
30. Пузанов Б.П. Коррекционная педагогика . Москва , Академия, 2001.
31. Пузанов.Б.П. Социальной и медико- педагогической поддержке детей с о.в.Москва.,2003
32. Понятийно – терминологический словарь логопеда. Под ред. Селиверстова В.И. – М., 1999
33. Парамонова Л.Г. Нарушение речи учащихся вспомогательной школы и пути их коррекции // Обучение во вспомогательной школе/ Под ред. Долгобородовой Н.П. – М. – Л., 2004
34. Петрова В.Г. Развитие речи учащихся вспомогательной школы – М.,1999
35. Под. Ред. Бонева Л., Слынчева П., «Организационные основы кинезитерапии», София, 1978.
36. Мошков В.Н.«Лечебная физическая культура в клинике нервных болезней», М.,
37. Малофеев Н.Н.Специальноеобразование в Росси и за рубежом М.,1994
38. Руднева С.Ф. , Фиш С.Ф., «Ритмика. Музыкальное движение», м., 1998
39. Рычкова Н.А. , «Логопедическая ритмика», М., Гном-пресс, 1998.
40. Сатова А.К. Развития специяльной психологии педагогики в Казахстане \\ Сб. Вопросы адаптации и лечебно-педагогической коррекции Алматы. 12-16.
41. Селиверстов В.И. Речевые игры с детьми. – М., 1994
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-6
1 Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамуының ғылыми - теориялық
негізі
1.1 Сөйлеу тілін логопедтік ырғақ арқылы түзете-дамытудың
тарихы ... ... ... 7-9
1.2 Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілі дамуының
ерекшеліктері ... ...9-11
1.3.Логопедтік ырғақтың жоюдағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11-12
2 Мектепке дейінгі балаларға логопедтік ырғақ арқылы ықпал етудің
негізгі
бағыттары
2.1 Мектепке дейінгі бала тұтықпасын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-19
2.2 Мектепке дейінгі бала тұтықпасын түзету үшін психологиялық-
педагогикалық жұмыс
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..20-22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-25
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...25-26
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-28
КІРІСПЕ
Білім туралы Заңының 2-тарау, 8-бабының 6-тармақшасында Мемлекет
даму мүмкіндігі шектеулі азаматтардың білім алуын, дамуындағы
ауытқуды түзетуін және әлеуметтік жағдай жасауды қамтамасыз
етеді делінген[14].
Мемлекет қазіргі таңда даму мүмкіндігі шектеулі жандарға
айрықша назар аударып, қамқорлық көрсетіп отыр.Бұл қамқорлықтың
бәрі Елбасының халыққа жолдауында, ҚР Білім туралы заңында ,
Кемтар балаларды әлеуметтік- медициналық-педагогикалық түзеу арқылы
қолдау туралы т.б. заңдарында айтылып, дамуында бұзылысы бар
балаларға көмек көрсетудің тиімді жүйесі , оларды оқыту,
тәрбиелеу , еңбекке баулу және кәсіби даярлығын шешуде, бала
мүгедектігінің алдын-алуға бағытталған көптеген көкейкесті
мәселелері жан-жақты қарастырылған .
Емдік ритмика логопедиялық мекемелерде сөйлеу бұзылысы бар адамдарға
ырғақтық әсер ету жүйесінде қолданылады. Осыған байланысты оңалту
әдістеріндегі бағыт – логопедтік ырғақ қалыптасты. Алғашқы логопедиялық
ритмика В.А.Гилеровский мен Н.А.Власованың жетекшілігімен мектепке дейінгі
тұтықпа балалармен жүргізілген жұмыста қолданды. В.А. Гринер мен Ю.А.
Флоренскаяның Логопедическая ритмика мақаласында тұтықпа балалардың
сөйлеуін жақсарту мақатында оларға арналған арнайы логопедиялық ритмика
сабағын жоспарлау туралы мәселе қойылды. Бұл емдік ритмиканың жаңа бағыты
логоневротиктерді емдеуде қолданылатын қосымша әдіс ретінде қаралды.
Тұтығу – ең ауыр кесел. Оның себептері: Қорқу; Баланың түрлі инфекциялық
аурулармен жиі ауруы; Ата-анасының тұтығуы; Шамадан тыс жазалау әдістерін
қолдану. Бұл әдетте, 2-5 жас арасында кездесетін құбылыс. Алдын-ала
оларға шара қолданбаса, ол асқынып, кей уақытта бой бермей кетуі мүмкін.
Тұтығудың пайда болу себептері көп. Кейде олар жұқпалы аурулардан кейін,
дене әбден әлсірегенде пайда болады. Баланың қоршаған ортаның оған
көзқарасы, ол туралы әділетсіз баға да, жалтақ сөйлеуге, қорқып сөйлеуге
әкеп соғады. Осындай фактілердің жиіленіп қайталануы – баланың тұтығуына
әкеп соғады. Мысалы, кейбір ата-аналар балаларының қабілетін жұртқа
мақтаныш ретінде көрсеткісі келгендей, миы әлі қатып үлгермеген жас балаға
көлемді өлең, тақпақтар, ертегілер, өлеңдер оқытқызады. Осының өзі баланың
орталық нерв жүйесін шаршатып, тілдік сөйлеу анализаторын бұзып, тұтығуға
жол береді. Жасы жетпеген балаға кітапты көп оқуға болмайды. Әсіресе
түнге қарай қорқынышты ертегілерді оқу зиянды. Өйткені бала қатты қорқып,
түсінде түрлі қорқынышты нәрселерді көруі мүмкін. Бала түсінде қорқып,
шошып оянады, ал бұл, орталық нерв жүйесіне әсер етеді, осының өзі тұтығуға
әкеледі. Баланы жазалау мақсатында қорқыту әдісі де көп қолданылады.
Бірақ, қорқытудың да жөні бар. Шамадан тыс қорқыту, үйде жалғыз қалдырып
кету, осының бәрі баланың үрейленгіш болып өсуіне септігін тигізеді.
Тұтығатын бала күдікшіл болады, өзінің құрдастарының алдында сөйлеуге
ұялады. Тұтыққан баланы өзге балалардың мазақтауынан сақтау керек.
Мүмкіндігнше, дұрыс күтім жасап, баланың ойнауына, оқуына ыңғайлы жағдай
туғызу керек. Тұтығу асқынбастан арнайы мамандарға көрсетіп, уақытылы
кеңесіп отыруы қажет, ал оның зардабынан дауыстың реңі мен әуезділігі және
дыбыстардың айтылуы бұзылуы мүмкін.
Тұтықпа балаларға музыкалық ритм тұтығуды жою барысында тәжірибелік
материал болып табылады. Себебі, олардың эмоционалды ерік аймақтарына көп
көңіл бөлінеді. Сөйлеудің динамикасын анықтағанда, ритм тек қозғалысты ғана
емес, сонымен қатар, баладағы сөз бен сөйлеу темпін қадағалайды.
Логопедиялық ритмика сабағында, тұтықпасы бар бала өз ақауын тәрбиелеуіне
жол ашады. Бұл оның қоршаған ортамен қарым-қатынасында маңызды рөл
атқарады. Осыған орай, аталған мәселелердің өзектілігі мен маңыздылығы,
теориялық және тәрбиелік пайдалануының жетіспеушілігі зерттеу тақырыбын
Бала тұтықпасын жою барысында жүргізілетін логопедтік ырғақты пайдалану
деп атауға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты:
1. Мектепке дейінгі балалар мәселесіне байланысты ғылыми зерттеу
жұмыстарын талдау;
2. Мектепке дейінгі балалардың дамуы үшін логопедиялық ритмиканы
пайдалану;
3. Мектепке дейінгі балалардың ерекшелігін ескере отырып, педагогикалық-
психологиялық тұрғыдан ықпал ету.
Зерттеу нысаны - мектепке дейінгі жастағы балалар
Зертеу пәні -. мектепке дейінгі жастағы балаларға логопедтік ритмика
арқылы ықпал ету.
Зерттеу болжамы –мектепке дейінгі жастағы балалармен психологиялық-
педагогикалық жұмыс неғұрлым ерте жүргізілсе, онда педагогикалық ықпал ету
бала дамуын болжауға және нақты қажеттіліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Атап айтқанда:
- ерте балалық шақта сөйлеу тілінің жетілуі;
- баланың жеке бас ерекшеліктерін ескере отырып, тұлға дамуының жағымды
жақтарын қарастыру;
- тұтықпасы бар баланың психикалық және тұлғалық дамуын ескере отырып,
сөйлеу тілін жетілдіру.
Зерттеу міндеттері:
- қалыпты дамыған және тұтықпасы бар балаларда даму ерекшеліктері бойынша
педагогикалық-психологиялық және әдістемелік зеттеу;
- балалардың отбасылық жағдайын тексеру;
- мектепке дейінгі жастағы балаларды логопедиялық ритмика арқылы түзете-
тәрбиелеу әдістемелерін өңдеу және тәрбиелік экспериментальды жұмыс
жүргізу, зерттеу мәселесі бойынша эмпирикалық материал даярлау.
Зерттеу әдістері:
1. Теориялық зерттеу әдістері: ғылыми және арнайы әдебиетті –
педагогикалық-психологиялық, әдістемелік, дидактикалық – зертеу
мәселесі бойынша талдау және жинақтау; салыстыру, жалпылау, жобалау,
болжау.
2. Эмпирикалық зерттеу әдістері: сұрақнама, анкеталау, бақылау, бағалау,
экспертті бағалау педагогикалық эксперимент.
3. Зерттеу материалын жасаудың статистикалық әдістері: компьютерлік
технологияны қолдану арқылы мәлімттерді статистикалық және графикалық
талдау.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы және әдістемелік нұсқасы мектепке
дейінгі балаларды тексерудің технологиясын жасаудан тұрады.
Практикалық маңыздылығы – баланың жас және жеке бас ерекшеліктеріне
сәйкес, түзету-дамыту жұмыстарын іске асыру және мектепке дейінгі тұтықпасы
бар бала бұзылысын түзетуде қолданылатын логопедиялық ритмикалық әдіс-
тәсілдермен қамтамасыз ету болып табылады.
Зерттеудің эксперименталды базасы - Облыстық Ұлан балалар үйі
мемлекеттік мекемесі және № 6, 7 логопедиялық балабақшалар.
І МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1. Сөйлеу тілін логопедтік ырғақ арқылы түзете-дамытудың тарихы
Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан қалмай,
ілгері жүру – ұлы мұрат. Қазіргі заманда білім беру әлемдік құрылымның
маңызды элементінің біріне айналады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі
қалыптасуда. Бұл процесс білім парадигмасының өзгеруімен қатар жүреді. Жаңа
білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес,
оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Қазіргі педагогика
ғылымының бір ерекшелігі – баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту
технологияларын шығаруға ұмтылуы.
19 ғасырда еңбек еткен педагогтар алғаш рет балалар анатомиясы мен
физиологиясының педагогика және тәрбие жұмыстарын дамытудағы маңызын
дәріптей бастады. Атақты педагог К.Д. Ушинский (1824-1871) балалардың дене
құрылысы мен мүшелер қызметін білмей тәлім-тәрбие жұмыстарын, балаларға
білім беруді белгілі бір бағытта дұрыс жолға қою мүмкін еместігін айтқан.
Алғаш рет 1939 жылы А.Н. Северцов тұжырымдаған, кейіннен П.К.Анохин
дамытқан (1949) системогонез туралы ілімнің, мүшелер жүйелерінің гетехронды
түрде даму принципінің жасқа байланысты физиологиялық дамуына ықпалы күшті
болды. П.К. Анохиннің бұл пікірі бойынша, бала организмнің түрлі кезеңдерде
дамуы, оның құрылымдарының бір-біріне уақытқа байланысты өзгеруі арқылы
жетілетіндігін байқатады.
И.П. Павлов тәрбие беру теориясы мен практикасы үшін физиологияның үлкен
маңызы бар екенін атап айтқан. Ол барлық тәрбие беру және даму заңдылықтары
физиологияға негізделген деп көрсетті. Сонда тәрбиеші осы айтылған заңдарды
оқушылардың жастарына сай пайдаланып, оқу-тәрбие жұмыстарының бағытын дұрыс
анықтауы тиіс. Балалардың жас ерекшеліктерін білу мұғалім үшін баланың жеке
басының ерекшелік қасиетін дұрыс қалыптастыруға, оның күш қуатын және ақыл-
ойын дұрыс бағалай білуге үлкен мүмкіндік туғызады. Педагогика ғылымының
көрнекті қайраткері және халық ағарту ісін ұйымдастырушы Н.К. Крупская
былай деген: Педагог, біріншіден, не білуі тиіс, — ол адам денесінің
құрлысы мен қызметін яғни, адам денесінің анатомиясы мен физиологиясын және
оның дамуын. Онсыз жақсы педагог болуға, баланы дұрыс өсіріп, тәрбиелеуге
мүмкін емес.
Балалар мен жас өспірім организмінде, органдарының құрлысы және
қызметінде, ересек адамдармен салыстырғанда, ерекшеліктер бар, себебі,
балалар өз өмірінің әр түрлі кезеңдерінде көп өзгереді. Балалардың жас
кезеңдеріне тәуелді морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктерді білу,
оны тәрбие жұмыстарына тиімді пайдалану — әрбір мектеп маманының міндетті
ісі.
Әсіресе, жас мамандардың педагогтік шеберлігінің дұрыс қалыптасуында
баланың жас ерекшеліктеріне тән қабылдау және ойлау процестері, оның жеке
басының даму заңдылықтары жөнінде білудің елеулі маңызы бар.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту жұмысы балабақшада өтілетін
барлық сабақтарда (шығарма оқу, сауат ашу, сурет, математика, музыка, дене
шынықтыру, т.б.) баланың жасына қарай жүргізіледі. Мысалы, жазда балабақша
ауласында, Жайлауға саяхат, Шопан ата қонақта, Ыдыс дүкені, Мектеп,
Мұғалім, Дәрігер, т.б. творчествалық ойындар өткізіледі. Бұл ойындарға
қажетті материалдарды тәрбиешілер дайындап, балаларды қатыстыра отырып,
өздері жасайды. Олар әзірленген түрлі түсті кәмпит, нан, тоқаш,
құрт, ыдыс-аяқ, Жайлау ойыны үшін жасалған киіз үй, үй мүліктері,
төсек-орын, көрпе жастық, кілем, алаша — балалардың бұрын үйренген
сөздердің дұрыс айтуға, бір-бірімен сөйлесіп, пікір алысуға, бір-біріне
әңгімелеп беруге мүмкіндік беретіні сөзсіз [3, 7].
Мектепке дейінгі педагогиканың теориялық және практикалық мақсаты біреу,
ол — жас ұрпақты жан жақты тәрбиелеу, ой өрісін, сана-сезімін кеңейте
отырып, өмірге қажетті білім-дағдыларға үйрету. Сол себепті қазақ
педагогикасы және Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасында
сәбидің тілін дамыту, ауызекі дұрыс, мәдинетті сөйлеуге үйрету, үйренгенін
күнделікті өмірде пайдалана білуге бағыттап отыру ісіне назар аударады.
Өйткені баланың айналадағы өмірді танып, білудегі басты жәрдемшісі — тіл.
Ал тілдің дамуы оның сана сезімінің, ой өрісінің жетіле түсуіне негіз
болады.
Сөйлеу тілі мен сөздік қоры молая бастаған сайын, бала айналадағы
адамдармен, өзі қатарлас балалармен белсенді қарым-қатынас жасайды. Өмірде
кездесетін түрлі іс-әрекет жайын білуге құмарта түседі. Өзі түсінген түрлі
жайттар туралы әңгімелейтін болады. Дәл осы жас шамасында баланың сөз
қолдану ерекшелігін терең зерттеп, талдаған балалардың көрнекті жазушысы К.
Чуковский оларды данышпан лингвистер деп атаған болатын.
Баланың айналадағы дүниеден алған әсерін әрі қарай кеңейте отырып, бір
арнаға түсіру балабақшада арнайы өтетін сабақ, ойын, еңбек процестерінде
тәрбиешінің басшылығымен іске асады. Балаға бағдарламалық материал
негізінде білім беруге баса назар аудару керек.
2. Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілі бұзылыстарын логопедтік ырғақ
арқылы түзету ерекшеліктері
Тұтықпа балаларға музыкалық ритм тұтығуды жою барысында тәжірибелік
материал болып табылады. Себебі, олардың эмоционалды ерік-сфераларына көп
көңіл бөлінеді. Сөйлеудің динамикасын анықтағанда, ритм тек қозғалысты ғана
емес, сонымен қатар баладағы сөз бен сөйлеу темпін қадағалайды.
Логопедиялық ритмика сабағында, тұтықпасы бар бала өз ақауын тәрбиелеуіне
жол ашады. Бұл оның қоршаған ортамен қарым-қатынасында маңызды рөл
атқарады.
В.А. Гиляровский өзінің зерттеуі бойынша былай деді: егер баланың сөйлеу
тілі кеш дамыса, онда балада сөйлеу моторикасың дамымауына әкеліп
соқтырады[29,89]. М.Ф.Брунс тұтықпасы бар баланың моторикасын зерттей
отырып,олардың моторлық дамуында ақаулық бар екенін анықтады.
Тұтақпасы және сөйлеу моторикасы бұзылған балаларға зерттеушілер ерекше
көңіл бөлді, В.А.Гиляровскийдің пайымдауынша, сөйлеу тілінің кеш дамуы,
сөйлеу мотрикасының дамымауына әкеліп соқтырады, М.Ф.Брунс, тұтақпасы бар
балалардың моторикасын зерттей келе, мынадай қорытындыға келді, олардың
сөйлеуінің моторлық дамымауы осыдан тууы мүмкін. Тұтақпасы бар
оқушылардың сөйлеу моторикасын қорытындылай келе, В.И.Дресвянников баланың
мотрикасының дамуы және экспрессивті сөйлеуі тығыз моторлық онтогенезде
болуы мүмкін еді. Автордың айтуы бойынша, моторика және сөйлеу түзету
жұмыс кезінде бір-біріне паралельді өзгереді деді.
Тұтықпа баланың 1-ші рет тексеру кезінде педагог ата-анасына анализдік
мәліметтермен қатар төмендегідей мәліметтерді жинайды:
- баланың сөйлеуінің дамуының процестерінің өтуі;
- тұтақпаның қашан және қандай жағдайда пайда болуы;
- ата-анасы мен баланы қоршаған адамның сөйлеу жағдайы;
- баланы жанұяда тәрбиелеу әдісі;
- баланың денсаулық жағдайы мен мінез-құлқы, оның үйдегі жағдайы;
- балада тұтақпаның әсерінен мінез-құлқында өзгерістерінің болуы
немесе болмауы.
Мұнда балалардың тікелей жұмыс жүргізу үшін иллюстративті және
дидактикалық материал жинағы болуы керек. Педагогикалық мінез-құлығы
тұрақты, көңілді, зейінді, жүйелі болуы тиіс. Сабақты балалар столда 15-
20 минуттан артық отырмайтындай ,қалған уақытта қозғалыс немесе ойын
түрінде жоспарлау керек. Сөйлеуді дамыту сабақтан жүргізу барысында
жүйелілік соқпалуы тиіс. Яғни, алдымен балаларға жеңіл жаттығу беріліп,
сосын күрделіге көшу керек. Осындай жолдармен тұтақпа балалардың сөйлеуін
тәрбие бойынша барлық сабақта 3 кезеңге бөлінеді. Логопедиялық сабақты 5-
6 баладан тұратын топтармен немесе жеке дербес жүргізген жөн. Мұнда топтар
жас принципі бойынша жинақтайды, сөйлеуді дамыту сабақтың кезең бойынша
мазмұны:
1-кезең. 1-ші кезеңде ортақ және бейнелі сөйлеу жаттығулары, жатталған
сөйлемдер логопедтердің көмегімен тақпақтар орындайды. Баланың асықпай,
ырғақты сөйлеу тұтықпаның сөйоеуін басқарудың тиімді тәсілі болып
табылады. Ол күнделікті машықтандыратын жаттығулар мен лото ойындардағы
жаттығуларды жүргізу жолымен тәрбиелейді. Логопед балаларға сурет көрсетіп,
жәй сөйлемді толқынды және ырғақты түрде айтады. Бала тыңдап, сосын
қайталауды сұрайды. Сабақ басында баларға сөйлемнің стереотипін берген өте
пайдалы. Ол сөйлем процесін жеңіодендіреді. Бұл кезеңде баланың
стеореотипте сөйлемдерді айту дағдылары тәрбиеленеді. Бұл сөйлемдер баланың
есінде сақталып, сосын жаттап алып, ырғақты және толқынды түрде айтады.
2-кезең. Суреттерді ауызша сурет сериялары бойынша өзіндік әңгіме құрау.
Ертегілердің мазмұнын айтуға жаттығулар жүргізіледі. Мұндай балаларға
ырғақты сөйлеу дағдысын үйренуге көңіл бөлінеді. Егер бала өз әңгімесін
қалай жалғастыруды білмей, оған бағыттаушы сұрақтар қойып, көмектесу керек.
Сұрақ-жауап жаттығуларын барлық мүмкін нұсқаулары бойынша жүргізу керек.
3-кезең. Егер балада сөйлеу барысында алғашқы 2 кезең жаттығуларында
күштену мен еріксіз кедергі табылса, логопед біртіндеп тұрмысты ырғақты
сөйлеу дағдысы мен бастайды. Баланың күнделікті сөйлеуінің иннтонациясы
әртүрлі, сөйлеу екпіні тез, ырғағында өзгерісі болуы мүмкін.
Ритмикалық және музыкалық – ритмикалық тәрбиенің жүйесі келесі
жағдайларды ескере ортырып жасалды:
1) Жас ерекшеліктерін және жыныс ерекшелінтерін.Сондықтан ритмисттердің
Мәскеулік мектебі мектепке бейінгі және мектептік ритмиканы ерекше
секцияларға бөлді.
2) Профессионалды ерекшеліктері. Мысалы; ритмика бойынша сабақтар
көркемдік, хореографиялық, музыкалық мектептерде,театр училищелерінде әр
түрлі жүреді. Осындай ритмикаға үйрену шығармашылық ғылымдардан бөлек
жатқан кәсіптерге қатысты да сақталуы тиіс. Мысалы, болашақ ұшқыш өз
қимылдарының нақты координациясын анықтап назарынан 3-4 және одан да көп
нысандарды назарда ұстау қабілеті болуы тиіс. Осыған орай ритмиканың
міндеттері де анықталады.
3)Оқушылардың маторлы және интеллектуалды дарындылығы. Н.Г.Александрова
бұл негіздегі дефектісі бар балалармен жүргізілетін ритмикалық сабақтар
қалыпты балалармен жүргізілетін сабақтарға қарағанда мүлдем басқаша болуы
тиіс деп атап көрсетті.
4) Ритмика сабақтары ұжымдық сезімін тәрбиелеуі тиіс: Әрекеттің әрбір
қатысушысы жалпы массада қаншалықты батып бара жатса да сонымен қатар өзіне
жүктелген тапсырмаларға жауапкершілікті сезінеді.
5) Ритмика адамға қимыл – қозғалыста жаттамаған, үйретілмеген істерде
көрінуге мүмкіндік береді. Бұл еркін қозғалыстарда адам барлық өзіндік
психофизикалық аппаратын көрсете алады. Ол кеңістік пен уақытта мақсатты,
реттелген қимылдар жасайды, яғни кейбір биомиханикалық акт. Екіншіден ол өз
алдына қойған міндетін шешеді, яғни интелектуалды акт жасайды. Үшіншіден ол
музыкалық динамикамен, агогикамен және музыканың өзіндік сипатымен толық
бірігетін факттың ерекше қанағаттануына негізделген эстетикалық эмоцияны
сезінеді. Мәскеулік ритмисттер ассоциациясының мүшелерінің ойынша бала кім
болып өссе де оның психикалық аппаратында және оның кәсібінде жағымды түрде
байқалатын көріністер мен дағдылар қатарын алу үшін ол ритмикалық
жаттығулармен жаттығуы тиіс.
1.3.Логопедтік ырғақтың жоюдағы ролі
Логопедиялық ритмика логопедия және дефектологияның жалпы методологиялық
негіздерінен бастау алады және оның бөлімдерінің бірі болып
табылады.Аномальды балаларды жан-жақты зерттеу жетістігі сөйлеуінде
бұзылысы бар балаларды логоритмикалық тәрбиелеуді толықтыруда үлкен үлесін
қосты.
Логопедиялық ритмиканың негізгі мәнін анықтайтын маңызды міндеті:
сөйлеуді тәрбиелеудің негізі ретінде және сөйлеу бұзылыстарын жоюдағы қимыл
- қозғалыс қабілеттерінің паталогиясын дамыту мен қалыптастыру.
Логопедиялық ритмиканың негізіне сөйлеу бұзылысы бар кез келген жастағы
адамдардың психофизилогиялық ерекшеліктері кіреді: олардың еңбекке
қабілеттілік мүмкіндіктері, реабилитационда қимыл – қозғалыс потенциялы
шаршағыштық деңгейі, қызығушылықтары мен талаптары, қарым-қатынас
деңгейі, көркемдік- іс -әрекеттік, көркемдік- бейнелік және логикалық
ойлау түрлері іс-әрекеттің басымырақ түрінің ерекшелігіне және т.б. Осыған
байланысты логоритмикалық тәрбиенің мазмұны сөздік коррекционды
әдістермен және емдік сауақтыру шараларымен қатар қаралуы тиіс.
Логоритмикалық сабақтардың ұйымдастырылуының кез келген түрінде
логопедпен музыкалық жетекшінің назары баланың жан – жақты дамуына, қимыл –
қозғалыс және сенсормы аймақтағы сөздік емес бұзмыстарды жоюға, сөйлеуді
дамытуға немесе қайта қалпына келтіруге бағытталады сонымен қатар балалар
мен үлкендердің қимыл – қозғалыс заңдыларын үйренуіне, олардың кеңістікте
бағдарлауына тапсырылған тапсырмалардың мазмұның түсінуіне қиындықтарды
белсенді түрде жеңуіне, өз әрекетінде шығармашылыққа тырысуына назар
аударылады.
Осылайша, логопедиялық ритмика адамның қимыл-қозғалыс жүйесінің
бұзылыстарымен, даму заңдылықтарын, олардың сөйлеу, есту және сөйлеу
қозғалыс жүйесінің байланыстарын қарастыра отырып, түзету – тәрбиелік және
қайта қалпына келтіру жұмыстарының толығуына әсер етеді. Сөзбен музыканың
бірігуінде қимыл-қозғалыстың дамуы толық түзете тәрбиелеу процесі б.т.
Бұзылған функцияларды қайта қалпына келтіру және сақталған функцияларды
болашақтағы дамуы баладан жинақылықты, ұқыптылықты, көріністердің
нақтылығын, ойдың белсенділігін, есте сақтаудың дамуын талап етіп:
эмоцианалды - егер оқыту процесі қызығушылықты және осыған байланысты
эмоцианалды үн қатуды шақырса; бейнелі – қимыл-қозғалыстың көркемдік
мысалын қабылдау кезінде; сөздік логикалық міндеттерді ойлану мен
логоритмикалық тапсырмаларды орындалу жолын есте сақтау кезінде. Балалар
мен ересектерді логоритмикалық тәрбиелеу жағымды тәрбиемен моральды
сезіммен, ақылдың қалыптасуымен, моральды ерікті қасиеттердің:
тілектестікпен өзара көмек берушілік, мақсатылықпен тікелей байланысты.
Логоритмикалық тәрбие- тұтықпаларда этикалық сезімнің байлығын
қалыптастырады.
Логоритмикалық тағы бір ерекшелігі реабилитационды жұмыстың әдісі мен
оның мазмұны, жаттығушылардың жастарына (балалар, жасөспірімдер, ересектер)
сөйлеу бұзылысына, олрадың қозғалыс және сөйлеу қимыл-қозғалыстық функция
жағдайларына тәуелді. Логоритмикалық тәрбиелеуде 2 негізгі кезенді
көруімізге болады. Біріншісі – сөйлеу патологиясы бар адамдарда сөздік емес
процестерді түзету, тәрбиелеу дамыту, ал негізгісі: есту назарын естуді
есте сақтауды, оптико-кеністік көріністі, қозғалыс координициясын,
қозғалыстағы тең және ритм сезімін, жеке тұлғаны тәрбиелеу және қайта
тәрбиелеуді қарастырады. Екіншісі – сөйлеу бұзылыстарын түзету және
сөйлеуді дамыту: демалу темпін және ритмін, сөйлеуді, фонематикалық естуді,
ауызша процесті тәрбиелеу және сол сияқты этиология, механизмдер бұзылыстың
симтоматикасымен және оның жою әдісіне байланысты сөйлеу бұзылыстарын
түзетуді тәрбиелеу.
II МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТҰТЫҚПАСЫ БАР БАЛАЛАРҒА ЛОГОПЕДТІК ЫРҒАҚ АРҚЫЛЫ ЫҚПАЛ
ЕТУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Мектепке дейінгі бала тұтықпасын анықтау
Біздің елімізде дефектология саласында сөйлеу бұзылыстары бар балалардың
өзіндік дамуына жағымды жағдай жасап, әйгілі авторлардың көптеген жаңа
үлгіде зерттеулеріне байланысты, баланың қалыпты дамуына үлкен
мүмкіншіліктер және түзету іс-шараларының жетілдіру жолдары қарастырылған.
Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс Ұланбалалар үйінің мектепке дейінгі
балаларымен жүргізілді. Экспериментке топтағы 6-7 жас аралығындағы 3 бала
алынды. Осы орайда, кешенді диагностикалық зерттеу жұмысын жүргізу
экспериментке қатысқан балалардың жеке ісін мұхият зерттеуден басталды
(барлық медициналық және педагогикалық құжаттар). Баланы тікелей тексерудің
сипаты мен жолы оның жағдайына байланысты арнайы мамандармен жүргізілді.
Мұнда баламен қарым-қатынастың тиімділігі мақсатында, ойын түрінде әр
баламен жеке-жеке жүргізілді.
Тұтықпа баланың 1-ші рет тексеру кезінде педагог ата-анасынан
төмендегідей мәліметтерді жинайды:
- баланың сөйлеу дамуының үдерістерінің өтуі;
- тұтықпаның қашан және қандай жағдайда пайда болуы;
- ата-анасы мен баланы қоршаған адамның сөйлеу жағдайы;
- баланы жанұяда тәрбиелеу әдісі;
- баланың денсаулық жағдайы мен мінез-құлқы, оның үйдегі жағдайы;
- балада тұтықпаның әсерінен мінез-құлқында өзгерістерінің болуы
немесе болмауы.
Зерттеу жұмысы жас және жеке тұлғалық, қозғалыс аймағының
жағдайы, сөйлеу тілі бұзылысын ескере отырып , кешенді түрде
жүргізілді.
Динамикалық қозғалыс координациясын тексеру: ассиметриялы және
қарама-қарсы қозғалыстарды қолдарымен 4 есебінде жасау. 1- қолды алға
созу, алақан ашық, 2- жұдырықты түю, 3- жұдырықты ашу, 4- қолды төмен
түсіру. (Бала тапсырманы есте сақтап, орындау қажет ). Ескертпе:
тапсырманы дұрыс және бір дегенде орындауы (2-3 көрсеткеннен кейін
т.б.).
Статистикалық қозғалыс координациясының тексеру: бала көзін
жұмып тұрып, аяқтың өкшелерін бір сызықтың бойына аяқтың ұшы келесі
аяқтың өкшесіне тиетіндей және қолын алға созып тұрады.Орындау
уақыты 5 секунд, әр аяқпен 2 рет. Ескертпе: осындай қалыпта еркін
тұруы немесе шайқалып, құлап қалуы мүмкін.
Қозғалыстың ерікті тежелуін тексеру: бір мезетте бір қолымен 3,
келесі қолымен 2 қозғалыс жасауы (оңға , солға, төмен). Ескертпе: 2
қолының нақты, икемді қозғалысы.
Қозғалыс әдістерін орындау кезінде өзін бағдарлауы және
қозғалысты есте сақтауы: логопед 4 түрлі қол қимылын көрсетеді, алдын
ала 1- қайталауға болмайтын қол қимылы нақты көрсетіледі.Бала қалған 3
қол қимылын қайталауы тиіс. Ескертпе: орындау сапасы, дұрыстығы,
бірізділігі.
Зейінді тексеру: логопедтің соңынан 15-20 қозғалысты, 1 қозғалыс
кейін қалып орындайды. Ескертпе: қозғалыс екпінін, орындау
бірізділігінің сапасы.
Қолдың ұсақ моторикасының қозғалысын тексеру: еліктеу арқылы
нұсқауды орындау. Ескертпе: нақты және бір мезгілде тапсырманы
орындау, солақайлығын , қозғалыс екпінінің бұзылысын анықтау.
Оральді праксисті тексеру: нұсқау арқылы ерінді, тісті қозғау
(ұстап тұру). Ескертпе: бұлшықеттердің шектен тыс тырысуы, қозғалыстың
шектелуі немесе қосымша қозғалыс.
Тіл қозғалысының сапасын және көлемін анықтау: 3 –ке дейін
санағанша тілді қандай да бір берілген қимылда ұстап тұру.
Ескертпе: тіл қозғалысының, бұлшықеттерінің қозғалысын анықтау.
Ерікті мимикалық моторикасын тексеру: түрлі мимикалық жаттығулар
орындау.
Көз бұлшықеттері қозғалысының сапасы мен көлемін тексеру.
Ескертпе: дұрыс орындалуы немесе орындамауы.
Әуенді естіп - қабылдау қабілетін тексеру. Ескертпе: музыкалық
есту қабілеті бар немесе жоқ.
Екпінді тексеру: берілген уақыт аралығында қол қимылы мен екпінді
көрсету. Ескертпе: қалыпты, баяу, жылдам (сурет салу немесе бір деммен
сөйлеу т.б.).
Сөз және қозғалыс үйлесімділігін тексеру:өлең жолдарын тақпақтай
отырып, соған сәйкес қажетті қозғалыспен көрсету. Ескертпе: дұрыс
орындалуы немесе орындамауы.
Сөздік әдістер баланың санасына бағытталған, олар қойылған талапты
түсініп-талдауға және өздігімен қимылдық жаттығуларды орындауға
бағытталған.
Сөздік әдіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-6
1 Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамуының ғылыми - теориялық
негізі
1.1 Сөйлеу тілін логопедтік ырғақ арқылы түзете-дамытудың
тарихы ... ... ... 7-9
1.2 Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілі дамуының
ерекшеліктері ... ...9-11
1.3.Логопедтік ырғақтың жоюдағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11-12
2 Мектепке дейінгі балаларға логопедтік ырғақ арқылы ықпал етудің
негізгі
бағыттары
2.1 Мектепке дейінгі бала тұтықпасын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-19
2.2 Мектепке дейінгі бала тұтықпасын түзету үшін психологиялық-
педагогикалық жұмыс
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..20-22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-25
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...25-26
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-28
КІРІСПЕ
Білім туралы Заңының 2-тарау, 8-бабының 6-тармақшасында Мемлекет
даму мүмкіндігі шектеулі азаматтардың білім алуын, дамуындағы
ауытқуды түзетуін және әлеуметтік жағдай жасауды қамтамасыз
етеді делінген[14].
Мемлекет қазіргі таңда даму мүмкіндігі шектеулі жандарға
айрықша назар аударып, қамқорлық көрсетіп отыр.Бұл қамқорлықтың
бәрі Елбасының халыққа жолдауында, ҚР Білім туралы заңында ,
Кемтар балаларды әлеуметтік- медициналық-педагогикалық түзеу арқылы
қолдау туралы т.б. заңдарында айтылып, дамуында бұзылысы бар
балаларға көмек көрсетудің тиімді жүйесі , оларды оқыту,
тәрбиелеу , еңбекке баулу және кәсіби даярлығын шешуде, бала
мүгедектігінің алдын-алуға бағытталған көптеген көкейкесті
мәселелері жан-жақты қарастырылған .
Емдік ритмика логопедиялық мекемелерде сөйлеу бұзылысы бар адамдарға
ырғақтық әсер ету жүйесінде қолданылады. Осыған байланысты оңалту
әдістеріндегі бағыт – логопедтік ырғақ қалыптасты. Алғашқы логопедиялық
ритмика В.А.Гилеровский мен Н.А.Власованың жетекшілігімен мектепке дейінгі
тұтықпа балалармен жүргізілген жұмыста қолданды. В.А. Гринер мен Ю.А.
Флоренскаяның Логопедическая ритмика мақаласында тұтықпа балалардың
сөйлеуін жақсарту мақатында оларға арналған арнайы логопедиялық ритмика
сабағын жоспарлау туралы мәселе қойылды. Бұл емдік ритмиканың жаңа бағыты
логоневротиктерді емдеуде қолданылатын қосымша әдіс ретінде қаралды.
Тұтығу – ең ауыр кесел. Оның себептері: Қорқу; Баланың түрлі инфекциялық
аурулармен жиі ауруы; Ата-анасының тұтығуы; Шамадан тыс жазалау әдістерін
қолдану. Бұл әдетте, 2-5 жас арасында кездесетін құбылыс. Алдын-ала
оларға шара қолданбаса, ол асқынып, кей уақытта бой бермей кетуі мүмкін.
Тұтығудың пайда болу себептері көп. Кейде олар жұқпалы аурулардан кейін,
дене әбден әлсірегенде пайда болады. Баланың қоршаған ортаның оған
көзқарасы, ол туралы әділетсіз баға да, жалтақ сөйлеуге, қорқып сөйлеуге
әкеп соғады. Осындай фактілердің жиіленіп қайталануы – баланың тұтығуына
әкеп соғады. Мысалы, кейбір ата-аналар балаларының қабілетін жұртқа
мақтаныш ретінде көрсеткісі келгендей, миы әлі қатып үлгермеген жас балаға
көлемді өлең, тақпақтар, ертегілер, өлеңдер оқытқызады. Осының өзі баланың
орталық нерв жүйесін шаршатып, тілдік сөйлеу анализаторын бұзып, тұтығуға
жол береді. Жасы жетпеген балаға кітапты көп оқуға болмайды. Әсіресе
түнге қарай қорқынышты ертегілерді оқу зиянды. Өйткені бала қатты қорқып,
түсінде түрлі қорқынышты нәрселерді көруі мүмкін. Бала түсінде қорқып,
шошып оянады, ал бұл, орталық нерв жүйесіне әсер етеді, осының өзі тұтығуға
әкеледі. Баланы жазалау мақсатында қорқыту әдісі де көп қолданылады.
Бірақ, қорқытудың да жөні бар. Шамадан тыс қорқыту, үйде жалғыз қалдырып
кету, осының бәрі баланың үрейленгіш болып өсуіне септігін тигізеді.
Тұтығатын бала күдікшіл болады, өзінің құрдастарының алдында сөйлеуге
ұялады. Тұтыққан баланы өзге балалардың мазақтауынан сақтау керек.
Мүмкіндігнше, дұрыс күтім жасап, баланың ойнауына, оқуына ыңғайлы жағдай
туғызу керек. Тұтығу асқынбастан арнайы мамандарға көрсетіп, уақытылы
кеңесіп отыруы қажет, ал оның зардабынан дауыстың реңі мен әуезділігі және
дыбыстардың айтылуы бұзылуы мүмкін.
Тұтықпа балаларға музыкалық ритм тұтығуды жою барысында тәжірибелік
материал болып табылады. Себебі, олардың эмоционалды ерік аймақтарына көп
көңіл бөлінеді. Сөйлеудің динамикасын анықтағанда, ритм тек қозғалысты ғана
емес, сонымен қатар, баладағы сөз бен сөйлеу темпін қадағалайды.
Логопедиялық ритмика сабағында, тұтықпасы бар бала өз ақауын тәрбиелеуіне
жол ашады. Бұл оның қоршаған ортамен қарым-қатынасында маңызды рөл
атқарады. Осыған орай, аталған мәселелердің өзектілігі мен маңыздылығы,
теориялық және тәрбиелік пайдалануының жетіспеушілігі зерттеу тақырыбын
Бала тұтықпасын жою барысында жүргізілетін логопедтік ырғақты пайдалану
деп атауға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты:
1. Мектепке дейінгі балалар мәселесіне байланысты ғылыми зерттеу
жұмыстарын талдау;
2. Мектепке дейінгі балалардың дамуы үшін логопедиялық ритмиканы
пайдалану;
3. Мектепке дейінгі балалардың ерекшелігін ескере отырып, педагогикалық-
психологиялық тұрғыдан ықпал ету.
Зерттеу нысаны - мектепке дейінгі жастағы балалар
Зертеу пәні -. мектепке дейінгі жастағы балаларға логопедтік ритмика
арқылы ықпал ету.
Зерттеу болжамы –мектепке дейінгі жастағы балалармен психологиялық-
педагогикалық жұмыс неғұрлым ерте жүргізілсе, онда педагогикалық ықпал ету
бала дамуын болжауға және нақты қажеттіліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Атап айтқанда:
- ерте балалық шақта сөйлеу тілінің жетілуі;
- баланың жеке бас ерекшеліктерін ескере отырып, тұлға дамуының жағымды
жақтарын қарастыру;
- тұтықпасы бар баланың психикалық және тұлғалық дамуын ескере отырып,
сөйлеу тілін жетілдіру.
Зерттеу міндеттері:
- қалыпты дамыған және тұтықпасы бар балаларда даму ерекшеліктері бойынша
педагогикалық-психологиялық және әдістемелік зеттеу;
- балалардың отбасылық жағдайын тексеру;
- мектепке дейінгі жастағы балаларды логопедиялық ритмика арқылы түзете-
тәрбиелеу әдістемелерін өңдеу және тәрбиелік экспериментальды жұмыс
жүргізу, зерттеу мәселесі бойынша эмпирикалық материал даярлау.
Зерттеу әдістері:
1. Теориялық зерттеу әдістері: ғылыми және арнайы әдебиетті –
педагогикалық-психологиялық, әдістемелік, дидактикалық – зертеу
мәселесі бойынша талдау және жинақтау; салыстыру, жалпылау, жобалау,
болжау.
2. Эмпирикалық зерттеу әдістері: сұрақнама, анкеталау, бақылау, бағалау,
экспертті бағалау педагогикалық эксперимент.
3. Зерттеу материалын жасаудың статистикалық әдістері: компьютерлік
технологияны қолдану арқылы мәлімттерді статистикалық және графикалық
талдау.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы және әдістемелік нұсқасы мектепке
дейінгі балаларды тексерудің технологиясын жасаудан тұрады.
Практикалық маңыздылығы – баланың жас және жеке бас ерекшеліктеріне
сәйкес, түзету-дамыту жұмыстарын іске асыру және мектепке дейінгі тұтықпасы
бар бала бұзылысын түзетуде қолданылатын логопедиялық ритмикалық әдіс-
тәсілдермен қамтамасыз ету болып табылады.
Зерттеудің эксперименталды базасы - Облыстық Ұлан балалар үйі
мемлекеттік мекемесі және № 6, 7 логопедиялық балабақшалар.
І МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1. Сөйлеу тілін логопедтік ырғақ арқылы түзете-дамытудың тарихы
Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан қалмай,
ілгері жүру – ұлы мұрат. Қазіргі заманда білім беру әлемдік құрылымның
маңызды элементінің біріне айналады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі
қалыптасуда. Бұл процесс білім парадигмасының өзгеруімен қатар жүреді. Жаңа
білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес,
оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Қазіргі педагогика
ғылымының бір ерекшелігі – баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту
технологияларын шығаруға ұмтылуы.
19 ғасырда еңбек еткен педагогтар алғаш рет балалар анатомиясы мен
физиологиясының педагогика және тәрбие жұмыстарын дамытудағы маңызын
дәріптей бастады. Атақты педагог К.Д. Ушинский (1824-1871) балалардың дене
құрылысы мен мүшелер қызметін білмей тәлім-тәрбие жұмыстарын, балаларға
білім беруді белгілі бір бағытта дұрыс жолға қою мүмкін еместігін айтқан.
Алғаш рет 1939 жылы А.Н. Северцов тұжырымдаған, кейіннен П.К.Анохин
дамытқан (1949) системогонез туралы ілімнің, мүшелер жүйелерінің гетехронды
түрде даму принципінің жасқа байланысты физиологиялық дамуына ықпалы күшті
болды. П.К. Анохиннің бұл пікірі бойынша, бала организмнің түрлі кезеңдерде
дамуы, оның құрылымдарының бір-біріне уақытқа байланысты өзгеруі арқылы
жетілетіндігін байқатады.
И.П. Павлов тәрбие беру теориясы мен практикасы үшін физиологияның үлкен
маңызы бар екенін атап айтқан. Ол барлық тәрбие беру және даму заңдылықтары
физиологияға негізделген деп көрсетті. Сонда тәрбиеші осы айтылған заңдарды
оқушылардың жастарына сай пайдаланып, оқу-тәрбие жұмыстарының бағытын дұрыс
анықтауы тиіс. Балалардың жас ерекшеліктерін білу мұғалім үшін баланың жеке
басының ерекшелік қасиетін дұрыс қалыптастыруға, оның күш қуатын және ақыл-
ойын дұрыс бағалай білуге үлкен мүмкіндік туғызады. Педагогика ғылымының
көрнекті қайраткері және халық ағарту ісін ұйымдастырушы Н.К. Крупская
былай деген: Педагог, біріншіден, не білуі тиіс, — ол адам денесінің
құрлысы мен қызметін яғни, адам денесінің анатомиясы мен физиологиясын және
оның дамуын. Онсыз жақсы педагог болуға, баланы дұрыс өсіріп, тәрбиелеуге
мүмкін емес.
Балалар мен жас өспірім организмінде, органдарының құрлысы және
қызметінде, ересек адамдармен салыстырғанда, ерекшеліктер бар, себебі,
балалар өз өмірінің әр түрлі кезеңдерінде көп өзгереді. Балалардың жас
кезеңдеріне тәуелді морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктерді білу,
оны тәрбие жұмыстарына тиімді пайдалану — әрбір мектеп маманының міндетті
ісі.
Әсіресе, жас мамандардың педагогтік шеберлігінің дұрыс қалыптасуында
баланың жас ерекшеліктеріне тән қабылдау және ойлау процестері, оның жеке
басының даму заңдылықтары жөнінде білудің елеулі маңызы бар.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту жұмысы балабақшада өтілетін
барлық сабақтарда (шығарма оқу, сауат ашу, сурет, математика, музыка, дене
шынықтыру, т.б.) баланың жасына қарай жүргізіледі. Мысалы, жазда балабақша
ауласында, Жайлауға саяхат, Шопан ата қонақта, Ыдыс дүкені, Мектеп,
Мұғалім, Дәрігер, т.б. творчествалық ойындар өткізіледі. Бұл ойындарға
қажетті материалдарды тәрбиешілер дайындап, балаларды қатыстыра отырып,
өздері жасайды. Олар әзірленген түрлі түсті кәмпит, нан, тоқаш,
құрт, ыдыс-аяқ, Жайлау ойыны үшін жасалған киіз үй, үй мүліктері,
төсек-орын, көрпе жастық, кілем, алаша — балалардың бұрын үйренген
сөздердің дұрыс айтуға, бір-бірімен сөйлесіп, пікір алысуға, бір-біріне
әңгімелеп беруге мүмкіндік беретіні сөзсіз [3, 7].
Мектепке дейінгі педагогиканың теориялық және практикалық мақсаты біреу,
ол — жас ұрпақты жан жақты тәрбиелеу, ой өрісін, сана-сезімін кеңейте
отырып, өмірге қажетті білім-дағдыларға үйрету. Сол себепті қазақ
педагогикасы және Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасында
сәбидің тілін дамыту, ауызекі дұрыс, мәдинетті сөйлеуге үйрету, үйренгенін
күнделікті өмірде пайдалана білуге бағыттап отыру ісіне назар аударады.
Өйткені баланың айналадағы өмірді танып, білудегі басты жәрдемшісі — тіл.
Ал тілдің дамуы оның сана сезімінің, ой өрісінің жетіле түсуіне негіз
болады.
Сөйлеу тілі мен сөздік қоры молая бастаған сайын, бала айналадағы
адамдармен, өзі қатарлас балалармен белсенді қарым-қатынас жасайды. Өмірде
кездесетін түрлі іс-әрекет жайын білуге құмарта түседі. Өзі түсінген түрлі
жайттар туралы әңгімелейтін болады. Дәл осы жас шамасында баланың сөз
қолдану ерекшелігін терең зерттеп, талдаған балалардың көрнекті жазушысы К.
Чуковский оларды данышпан лингвистер деп атаған болатын.
Баланың айналадағы дүниеден алған әсерін әрі қарай кеңейте отырып, бір
арнаға түсіру балабақшада арнайы өтетін сабақ, ойын, еңбек процестерінде
тәрбиешінің басшылығымен іске асады. Балаға бағдарламалық материал
негізінде білім беруге баса назар аудару керек.
2. Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілі бұзылыстарын логопедтік ырғақ
арқылы түзету ерекшеліктері
Тұтықпа балаларға музыкалық ритм тұтығуды жою барысында тәжірибелік
материал болып табылады. Себебі, олардың эмоционалды ерік-сфераларына көп
көңіл бөлінеді. Сөйлеудің динамикасын анықтағанда, ритм тек қозғалысты ғана
емес, сонымен қатар баладағы сөз бен сөйлеу темпін қадағалайды.
Логопедиялық ритмика сабағында, тұтықпасы бар бала өз ақауын тәрбиелеуіне
жол ашады. Бұл оның қоршаған ортамен қарым-қатынасында маңызды рөл
атқарады.
В.А. Гиляровский өзінің зерттеуі бойынша былай деді: егер баланың сөйлеу
тілі кеш дамыса, онда балада сөйлеу моторикасың дамымауына әкеліп
соқтырады[29,89]. М.Ф.Брунс тұтықпасы бар баланың моторикасын зерттей
отырып,олардың моторлық дамуында ақаулық бар екенін анықтады.
Тұтақпасы және сөйлеу моторикасы бұзылған балаларға зерттеушілер ерекше
көңіл бөлді, В.А.Гиляровскийдің пайымдауынша, сөйлеу тілінің кеш дамуы,
сөйлеу мотрикасының дамымауына әкеліп соқтырады, М.Ф.Брунс, тұтақпасы бар
балалардың моторикасын зерттей келе, мынадай қорытындыға келді, олардың
сөйлеуінің моторлық дамымауы осыдан тууы мүмкін. Тұтақпасы бар
оқушылардың сөйлеу моторикасын қорытындылай келе, В.И.Дресвянников баланың
мотрикасының дамуы және экспрессивті сөйлеуі тығыз моторлық онтогенезде
болуы мүмкін еді. Автордың айтуы бойынша, моторика және сөйлеу түзету
жұмыс кезінде бір-біріне паралельді өзгереді деді.
Тұтықпа баланың 1-ші рет тексеру кезінде педагог ата-анасына анализдік
мәліметтермен қатар төмендегідей мәліметтерді жинайды:
- баланың сөйлеуінің дамуының процестерінің өтуі;
- тұтақпаның қашан және қандай жағдайда пайда болуы;
- ата-анасы мен баланы қоршаған адамның сөйлеу жағдайы;
- баланы жанұяда тәрбиелеу әдісі;
- баланың денсаулық жағдайы мен мінез-құлқы, оның үйдегі жағдайы;
- балада тұтақпаның әсерінен мінез-құлқында өзгерістерінің болуы
немесе болмауы.
Мұнда балалардың тікелей жұмыс жүргізу үшін иллюстративті және
дидактикалық материал жинағы болуы керек. Педагогикалық мінез-құлығы
тұрақты, көңілді, зейінді, жүйелі болуы тиіс. Сабақты балалар столда 15-
20 минуттан артық отырмайтындай ,қалған уақытта қозғалыс немесе ойын
түрінде жоспарлау керек. Сөйлеуді дамыту сабақтан жүргізу барысында
жүйелілік соқпалуы тиіс. Яғни, алдымен балаларға жеңіл жаттығу беріліп,
сосын күрделіге көшу керек. Осындай жолдармен тұтақпа балалардың сөйлеуін
тәрбие бойынша барлық сабақта 3 кезеңге бөлінеді. Логопедиялық сабақты 5-
6 баладан тұратын топтармен немесе жеке дербес жүргізген жөн. Мұнда топтар
жас принципі бойынша жинақтайды, сөйлеуді дамыту сабақтың кезең бойынша
мазмұны:
1-кезең. 1-ші кезеңде ортақ және бейнелі сөйлеу жаттығулары, жатталған
сөйлемдер логопедтердің көмегімен тақпақтар орындайды. Баланың асықпай,
ырғақты сөйлеу тұтықпаның сөйоеуін басқарудың тиімді тәсілі болып
табылады. Ол күнделікті машықтандыратын жаттығулар мен лото ойындардағы
жаттығуларды жүргізу жолымен тәрбиелейді. Логопед балаларға сурет көрсетіп,
жәй сөйлемді толқынды және ырғақты түрде айтады. Бала тыңдап, сосын
қайталауды сұрайды. Сабақ басында баларға сөйлемнің стереотипін берген өте
пайдалы. Ол сөйлем процесін жеңіодендіреді. Бұл кезеңде баланың
стеореотипте сөйлемдерді айту дағдылары тәрбиеленеді. Бұл сөйлемдер баланың
есінде сақталып, сосын жаттап алып, ырғақты және толқынды түрде айтады.
2-кезең. Суреттерді ауызша сурет сериялары бойынша өзіндік әңгіме құрау.
Ертегілердің мазмұнын айтуға жаттығулар жүргізіледі. Мұндай балаларға
ырғақты сөйлеу дағдысын үйренуге көңіл бөлінеді. Егер бала өз әңгімесін
қалай жалғастыруды білмей, оған бағыттаушы сұрақтар қойып, көмектесу керек.
Сұрақ-жауап жаттығуларын барлық мүмкін нұсқаулары бойынша жүргізу керек.
3-кезең. Егер балада сөйлеу барысында алғашқы 2 кезең жаттығуларында
күштену мен еріксіз кедергі табылса, логопед біртіндеп тұрмысты ырғақты
сөйлеу дағдысы мен бастайды. Баланың күнделікті сөйлеуінің иннтонациясы
әртүрлі, сөйлеу екпіні тез, ырғағында өзгерісі болуы мүмкін.
Ритмикалық және музыкалық – ритмикалық тәрбиенің жүйесі келесі
жағдайларды ескере ортырып жасалды:
1) Жас ерекшеліктерін және жыныс ерекшелінтерін.Сондықтан ритмисттердің
Мәскеулік мектебі мектепке бейінгі және мектептік ритмиканы ерекше
секцияларға бөлді.
2) Профессионалды ерекшеліктері. Мысалы; ритмика бойынша сабақтар
көркемдік, хореографиялық, музыкалық мектептерде,театр училищелерінде әр
түрлі жүреді. Осындай ритмикаға үйрену шығармашылық ғылымдардан бөлек
жатқан кәсіптерге қатысты да сақталуы тиіс. Мысалы, болашақ ұшқыш өз
қимылдарының нақты координациясын анықтап назарынан 3-4 және одан да көп
нысандарды назарда ұстау қабілеті болуы тиіс. Осыған орай ритмиканың
міндеттері де анықталады.
3)Оқушылардың маторлы және интеллектуалды дарындылығы. Н.Г.Александрова
бұл негіздегі дефектісі бар балалармен жүргізілетін ритмикалық сабақтар
қалыпты балалармен жүргізілетін сабақтарға қарағанда мүлдем басқаша болуы
тиіс деп атап көрсетті.
4) Ритмика сабақтары ұжымдық сезімін тәрбиелеуі тиіс: Әрекеттің әрбір
қатысушысы жалпы массада қаншалықты батып бара жатса да сонымен қатар өзіне
жүктелген тапсырмаларға жауапкершілікті сезінеді.
5) Ритмика адамға қимыл – қозғалыста жаттамаған, үйретілмеген істерде
көрінуге мүмкіндік береді. Бұл еркін қозғалыстарда адам барлық өзіндік
психофизикалық аппаратын көрсете алады. Ол кеңістік пен уақытта мақсатты,
реттелген қимылдар жасайды, яғни кейбір биомиханикалық акт. Екіншіден ол өз
алдына қойған міндетін шешеді, яғни интелектуалды акт жасайды. Үшіншіден ол
музыкалық динамикамен, агогикамен және музыканың өзіндік сипатымен толық
бірігетін факттың ерекше қанағаттануына негізделген эстетикалық эмоцияны
сезінеді. Мәскеулік ритмисттер ассоциациясының мүшелерінің ойынша бала кім
болып өссе де оның психикалық аппаратында және оның кәсібінде жағымды түрде
байқалатын көріністер мен дағдылар қатарын алу үшін ол ритмикалық
жаттығулармен жаттығуы тиіс.
1.3.Логопедтік ырғақтың жоюдағы ролі
Логопедиялық ритмика логопедия және дефектологияның жалпы методологиялық
негіздерінен бастау алады және оның бөлімдерінің бірі болып
табылады.Аномальды балаларды жан-жақты зерттеу жетістігі сөйлеуінде
бұзылысы бар балаларды логоритмикалық тәрбиелеуді толықтыруда үлкен үлесін
қосты.
Логопедиялық ритмиканың негізгі мәнін анықтайтын маңызды міндеті:
сөйлеуді тәрбиелеудің негізі ретінде және сөйлеу бұзылыстарын жоюдағы қимыл
- қозғалыс қабілеттерінің паталогиясын дамыту мен қалыптастыру.
Логопедиялық ритмиканың негізіне сөйлеу бұзылысы бар кез келген жастағы
адамдардың психофизилогиялық ерекшеліктері кіреді: олардың еңбекке
қабілеттілік мүмкіндіктері, реабилитационда қимыл – қозғалыс потенциялы
шаршағыштық деңгейі, қызығушылықтары мен талаптары, қарым-қатынас
деңгейі, көркемдік- іс -әрекеттік, көркемдік- бейнелік және логикалық
ойлау түрлері іс-әрекеттің басымырақ түрінің ерекшелігіне және т.б. Осыған
байланысты логоритмикалық тәрбиенің мазмұны сөздік коррекционды
әдістермен және емдік сауақтыру шараларымен қатар қаралуы тиіс.
Логоритмикалық сабақтардың ұйымдастырылуының кез келген түрінде
логопедпен музыкалық жетекшінің назары баланың жан – жақты дамуына, қимыл –
қозғалыс және сенсормы аймақтағы сөздік емес бұзмыстарды жоюға, сөйлеуді
дамытуға немесе қайта қалпына келтіруге бағытталады сонымен қатар балалар
мен үлкендердің қимыл – қозғалыс заңдыларын үйренуіне, олардың кеңістікте
бағдарлауына тапсырылған тапсырмалардың мазмұның түсінуіне қиындықтарды
белсенді түрде жеңуіне, өз әрекетінде шығармашылыққа тырысуына назар
аударылады.
Осылайша, логопедиялық ритмика адамның қимыл-қозғалыс жүйесінің
бұзылыстарымен, даму заңдылықтарын, олардың сөйлеу, есту және сөйлеу
қозғалыс жүйесінің байланыстарын қарастыра отырып, түзету – тәрбиелік және
қайта қалпына келтіру жұмыстарының толығуына әсер етеді. Сөзбен музыканың
бірігуінде қимыл-қозғалыстың дамуы толық түзете тәрбиелеу процесі б.т.
Бұзылған функцияларды қайта қалпына келтіру және сақталған функцияларды
болашақтағы дамуы баладан жинақылықты, ұқыптылықты, көріністердің
нақтылығын, ойдың белсенділігін, есте сақтаудың дамуын талап етіп:
эмоцианалды - егер оқыту процесі қызығушылықты және осыған байланысты
эмоцианалды үн қатуды шақырса; бейнелі – қимыл-қозғалыстың көркемдік
мысалын қабылдау кезінде; сөздік логикалық міндеттерді ойлану мен
логоритмикалық тапсырмаларды орындалу жолын есте сақтау кезінде. Балалар
мен ересектерді логоритмикалық тәрбиелеу жағымды тәрбиемен моральды
сезіммен, ақылдың қалыптасуымен, моральды ерікті қасиеттердің:
тілектестікпен өзара көмек берушілік, мақсатылықпен тікелей байланысты.
Логоритмикалық тәрбие- тұтықпаларда этикалық сезімнің байлығын
қалыптастырады.
Логоритмикалық тағы бір ерекшелігі реабилитационды жұмыстың әдісі мен
оның мазмұны, жаттығушылардың жастарына (балалар, жасөспірімдер, ересектер)
сөйлеу бұзылысына, олрадың қозғалыс және сөйлеу қимыл-қозғалыстық функция
жағдайларына тәуелді. Логоритмикалық тәрбиелеуде 2 негізгі кезенді
көруімізге болады. Біріншісі – сөйлеу патологиясы бар адамдарда сөздік емес
процестерді түзету, тәрбиелеу дамыту, ал негізгісі: есту назарын естуді
есте сақтауды, оптико-кеністік көріністі, қозғалыс координициясын,
қозғалыстағы тең және ритм сезімін, жеке тұлғаны тәрбиелеу және қайта
тәрбиелеуді қарастырады. Екіншісі – сөйлеу бұзылыстарын түзету және
сөйлеуді дамыту: демалу темпін және ритмін, сөйлеуді, фонематикалық естуді,
ауызша процесті тәрбиелеу және сол сияқты этиология, механизмдер бұзылыстың
симтоматикасымен және оның жою әдісіне байланысты сөйлеу бұзылыстарын
түзетуді тәрбиелеу.
II МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТҰТЫҚПАСЫ БАР БАЛАЛАРҒА ЛОГОПЕДТІК ЫРҒАҚ АРҚЫЛЫ ЫҚПАЛ
ЕТУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Мектепке дейінгі бала тұтықпасын анықтау
Біздің елімізде дефектология саласында сөйлеу бұзылыстары бар балалардың
өзіндік дамуына жағымды жағдай жасап, әйгілі авторлардың көптеген жаңа
үлгіде зерттеулеріне байланысты, баланың қалыпты дамуына үлкен
мүмкіншіліктер және түзету іс-шараларының жетілдіру жолдары қарастырылған.
Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс Ұланбалалар үйінің мектепке дейінгі
балаларымен жүргізілді. Экспериментке топтағы 6-7 жас аралығындағы 3 бала
алынды. Осы орайда, кешенді диагностикалық зерттеу жұмысын жүргізу
экспериментке қатысқан балалардың жеке ісін мұхият зерттеуден басталды
(барлық медициналық және педагогикалық құжаттар). Баланы тікелей тексерудің
сипаты мен жолы оның жағдайына байланысты арнайы мамандармен жүргізілді.
Мұнда баламен қарым-қатынастың тиімділігі мақсатында, ойын түрінде әр
баламен жеке-жеке жүргізілді.
Тұтықпа баланың 1-ші рет тексеру кезінде педагог ата-анасынан
төмендегідей мәліметтерді жинайды:
- баланың сөйлеу дамуының үдерістерінің өтуі;
- тұтықпаның қашан және қандай жағдайда пайда болуы;
- ата-анасы мен баланы қоршаған адамның сөйлеу жағдайы;
- баланы жанұяда тәрбиелеу әдісі;
- баланың денсаулық жағдайы мен мінез-құлқы, оның үйдегі жағдайы;
- балада тұтықпаның әсерінен мінез-құлқында өзгерістерінің болуы
немесе болмауы.
Зерттеу жұмысы жас және жеке тұлғалық, қозғалыс аймағының
жағдайы, сөйлеу тілі бұзылысын ескере отырып , кешенді түрде
жүргізілді.
Динамикалық қозғалыс координациясын тексеру: ассиметриялы және
қарама-қарсы қозғалыстарды қолдарымен 4 есебінде жасау. 1- қолды алға
созу, алақан ашық, 2- жұдырықты түю, 3- жұдырықты ашу, 4- қолды төмен
түсіру. (Бала тапсырманы есте сақтап, орындау қажет ). Ескертпе:
тапсырманы дұрыс және бір дегенде орындауы (2-3 көрсеткеннен кейін
т.б.).
Статистикалық қозғалыс координациясының тексеру: бала көзін
жұмып тұрып, аяқтың өкшелерін бір сызықтың бойына аяқтың ұшы келесі
аяқтың өкшесіне тиетіндей және қолын алға созып тұрады.Орындау
уақыты 5 секунд, әр аяқпен 2 рет. Ескертпе: осындай қалыпта еркін
тұруы немесе шайқалып, құлап қалуы мүмкін.
Қозғалыстың ерікті тежелуін тексеру: бір мезетте бір қолымен 3,
келесі қолымен 2 қозғалыс жасауы (оңға , солға, төмен). Ескертпе: 2
қолының нақты, икемді қозғалысы.
Қозғалыс әдістерін орындау кезінде өзін бағдарлауы және
қозғалысты есте сақтауы: логопед 4 түрлі қол қимылын көрсетеді, алдын
ала 1- қайталауға болмайтын қол қимылы нақты көрсетіледі.Бала қалған 3
қол қимылын қайталауы тиіс. Ескертпе: орындау сапасы, дұрыстығы,
бірізділігі.
Зейінді тексеру: логопедтің соңынан 15-20 қозғалысты, 1 қозғалыс
кейін қалып орындайды. Ескертпе: қозғалыс екпінін, орындау
бірізділігінің сапасы.
Қолдың ұсақ моторикасының қозғалысын тексеру: еліктеу арқылы
нұсқауды орындау. Ескертпе: нақты және бір мезгілде тапсырманы
орындау, солақайлығын , қозғалыс екпінінің бұзылысын анықтау.
Оральді праксисті тексеру: нұсқау арқылы ерінді, тісті қозғау
(ұстап тұру). Ескертпе: бұлшықеттердің шектен тыс тырысуы, қозғалыстың
шектелуі немесе қосымша қозғалыс.
Тіл қозғалысының сапасын және көлемін анықтау: 3 –ке дейін
санағанша тілді қандай да бір берілген қимылда ұстап тұру.
Ескертпе: тіл қозғалысының, бұлшықеттерінің қозғалысын анықтау.
Ерікті мимикалық моторикасын тексеру: түрлі мимикалық жаттығулар
орындау.
Көз бұлшықеттері қозғалысының сапасы мен көлемін тексеру.
Ескертпе: дұрыс орындалуы немесе орындамауы.
Әуенді естіп - қабылдау қабілетін тексеру. Ескертпе: музыкалық
есту қабілеті бар немесе жоқ.
Екпінді тексеру: берілген уақыт аралығында қол қимылы мен екпінді
көрсету. Ескертпе: қалыпты, баяу, жылдам (сурет салу немесе бір деммен
сөйлеу т.б.).
Сөз және қозғалыс үйлесімділігін тексеру:өлең жолдарын тақпақтай
отырып, соған сәйкес қажетті қозғалыспен көрсету. Ескертпе: дұрыс
орындалуы немесе орындамауы.
Сөздік әдістер баланың санасына бағытталған, олар қойылған талапты
түсініп-талдауға және өздігімен қимылдық жаттығуларды орындауға
бағытталған.
Сөздік әдіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz