Мемлекеттік басқару нысандары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Мемлекет басқару және басқару қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Мемлекет басқару нысанының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Мемлекет нысанының элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.1 Басқару нысанының ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Мемлекетті басқару нысаны мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Монархиялық басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.4 Республикалық басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Мемлекет басқару және басқару қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Мемлекет басқару нысанының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Мемлекет нысанының элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.1 Басқару нысанының ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Мемлекетті басқару нысаны мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Монархиялық басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.4 Республикалық басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
КІРІСПЕ
Мемлекетті басқару қоғамдық өмірді реттеуде және тәртіпке келтіруде басты рөл атқарады. Әлеуметтік, экономикалық, саяси, рухани және басқа салаларды қамтиды. Ұйымдастыру және құрылымдық жоспар мен оның шешетін мүдделі және атқаратын қызметі туралы өте күрделі және көп жоспарлы институт. Бұл жағдайды зерттеу кезінде әр адамның, қоғам мен жеке мемлекеттің арасындағы сипатты түсінуге болады. Мемлекеттің басқару функциясы және дәрежесі, әр түрлі формада қоғамдағы жағдайға, оның мүшелеріне, әлеуметтік топтарға, ұйымдарға, бірлестіктерге, қоғамдық саяси қозғалыстарға толық әсер етеді.
Мемлекетті басқарудың адам баласының даму тарихында үлкен маңызы бар екенін атап өту керек. Ұлттық мемлекет болған кезеңге дейін көптеген өзгерістерге ұшырады және белгілі бір жағдайларға байланысты өзгеріп, жетілдіріліп отырады.
Адамдардың тіршілік әрекеті бір аяға біріккен кездегі рухани, әлеуметтік, экономикалық саяси жағдайларда мемлекетті басқару көлемі, масштабы, ұйымдастыру сипаты басқаша болды, капиталистік еркін кәсіпкерлік болды. XX ғасырда бұл жағдай басқа сипатқа айналды, адамзат қоғамы мен мемлекет арасындағы шек қою тоқталды, соның негізінде мемлекетті басқару ерекше құқығы бір салада қысқарып, басқа салаларда ұлғайды.
Бұл табиғи жағдай, сондықтан басқарушы жүйе қоғам мүшелерінің ұмтылатын қажеттілігіне, мақсатына, мүддесіне сәйкес болу керек.
Мемлекеттік басқару тек қана ұйымдық-функционалдық құрылымды ғана емес, қоғамды басқарудың практикалық мәнін, сонымен бірге қоғамдық қатынасқа қатысты сұрақтарды, құндылықтарды, көзқарастар мен саяси, құқықтық байланыстар мен қатынастар жүйесін басқару арқылы өміршеңдік қасиеттерін сақтау мен олардың қызмет ету бейімділігін арттыруды қамтамасыз етеді. Бұл проблемалар, дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай мемлекеттік басқару теориясы шеңберінде зерттеледі және дамытылады.
Белгілі болғандай мемлекетті басқару теориясының ұйымдастыру және сипаттау мәні өте маңызды рөл атқарады, басқарудың оңтайлы тиімділігін арттыру, елде және әлемде болып жатқан өзгерістерге байланысты одан әрі жақсартылды. Қазіргі мемлекетті басқару теориясының одан әрі дамуы және тығыз байланысты азаматтық қоғаммен, нарықтық экономика және саяси демократияны толық бекіту.
«Қазақстанның ғажайып жоспары, яғни біздің басты мақсатымыз 2050 жылға қарай жалпыға ортақ еңбек қоғамын құру. Қазақстан XXI ғасырдың ортасына қарай әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында болуға тиіс. Біздің жетістіктеріміз бен қазақстандық даму үлгісі жаңа саяси бағыттың негізі болуға тиіс», деді Жаңа жолдауында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев. Бұл өте маңызды қадам. Барлық саласын алға дамыту қай мемлекет үшін де оңай шаруа емес. Оның көбісі мемлекетті басқаруға байланысты, ол үшін шешім қабылдау кезінде экономикалық заңдардың мәнін теориялық жағынан дұрыс шешіп, қолданыстағы заңдар мен оның байланысын арттыру заң шығарушы органның басты міндеті болып саналады.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар, анық әрбір өңірде ірі кешендер мен орта, шағын субъектілердің дамуына байланысты экономиканы жалпы және аймақтық дамуына байланысты жаңа талаптар қояды.
Бұдан республиканың әрбір өңірінде экономикалық, ұйымдық және әлеуметтік факторлар мен құбылыстарды жиынтық түрде зерделу қажеттілігі туындайды. Егер В.И.Ленин атап көрсеткендей, біз оның механизмі әсерін анықтап білу арқылы, біздің еркімізге және санамызға тәуелді емес екенін анықтасақ, онда біз табиғаттың төресіміз. Мұндай жағдайда егеменді ел ретінде Қазақстанның өңірлік экономикасын зерттеу, оның келешек даму жолдарын анықтау арқылы өңірлік аймақ экономикасына жақсы қарқын қосу арқылы одан әрі ынталы, тиімді дамуына жағдай жасаймыз.
Табиғи жағдайлардың алуандығы, табиғи ресурстардың бай болуы және оларды орналастыру, елдің геосаяси жағдайына аймақтық ұйымдастыруға үлкен әсерін тигізді. Тарихи түрде қалыптасқан өндірістік аппараттық оның сала құрылымының болуы, сондай-ақ оның моральдық және табиғи жағдайы түбегейлі роль атқарады. Сонымен бірге, жас мөлшерлік құрылымымен, біліктілігімен және тәжірибесімен еңбек ресурстарының болуы алға қойған перспективалық жоспарларды іске асыру кезінде әрбір өңірлер алдында тұрған әлеуметтік-экономикалық міндеттерді орындау кезінде әсерін тигізеді.
Мемлекетті басқару қоғамдық өмірді реттеуде және тәртіпке келтіруде басты рөл атқарады. Әлеуметтік, экономикалық, саяси, рухани және басқа салаларды қамтиды. Ұйымдастыру және құрылымдық жоспар мен оның шешетін мүдделі және атқаратын қызметі туралы өте күрделі және көп жоспарлы институт. Бұл жағдайды зерттеу кезінде әр адамның, қоғам мен жеке мемлекеттің арасындағы сипатты түсінуге болады. Мемлекеттің басқару функциясы және дәрежесі, әр түрлі формада қоғамдағы жағдайға, оның мүшелеріне, әлеуметтік топтарға, ұйымдарға, бірлестіктерге, қоғамдық саяси қозғалыстарға толық әсер етеді.
Мемлекетті басқарудың адам баласының даму тарихында үлкен маңызы бар екенін атап өту керек. Ұлттық мемлекет болған кезеңге дейін көптеген өзгерістерге ұшырады және белгілі бір жағдайларға байланысты өзгеріп, жетілдіріліп отырады.
Адамдардың тіршілік әрекеті бір аяға біріккен кездегі рухани, әлеуметтік, экономикалық саяси жағдайларда мемлекетті басқару көлемі, масштабы, ұйымдастыру сипаты басқаша болды, капиталистік еркін кәсіпкерлік болды. XX ғасырда бұл жағдай басқа сипатқа айналды, адамзат қоғамы мен мемлекет арасындағы шек қою тоқталды, соның негізінде мемлекетті басқару ерекше құқығы бір салада қысқарып, басқа салаларда ұлғайды.
Бұл табиғи жағдай, сондықтан басқарушы жүйе қоғам мүшелерінің ұмтылатын қажеттілігіне, мақсатына, мүддесіне сәйкес болу керек.
Мемлекеттік басқару тек қана ұйымдық-функционалдық құрылымды ғана емес, қоғамды басқарудың практикалық мәнін, сонымен бірге қоғамдық қатынасқа қатысты сұрақтарды, құндылықтарды, көзқарастар мен саяси, құқықтық байланыстар мен қатынастар жүйесін басқару арқылы өміршеңдік қасиеттерін сақтау мен олардың қызмет ету бейімділігін арттыруды қамтамасыз етеді. Бұл проблемалар, дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай мемлекеттік басқару теориясы шеңберінде зерттеледі және дамытылады.
Белгілі болғандай мемлекетті басқару теориясының ұйымдастыру және сипаттау мәні өте маңызды рөл атқарады, басқарудың оңтайлы тиімділігін арттыру, елде және әлемде болып жатқан өзгерістерге байланысты одан әрі жақсартылды. Қазіргі мемлекетті басқару теориясының одан әрі дамуы және тығыз байланысты азаматтық қоғаммен, нарықтық экономика және саяси демократияны толық бекіту.
«Қазақстанның ғажайып жоспары, яғни біздің басты мақсатымыз 2050 жылға қарай жалпыға ортақ еңбек қоғамын құру. Қазақстан XXI ғасырдың ортасына қарай әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында болуға тиіс. Біздің жетістіктеріміз бен қазақстандық даму үлгісі жаңа саяси бағыттың негізі болуға тиіс», деді Жаңа жолдауында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев. Бұл өте маңызды қадам. Барлық саласын алға дамыту қай мемлекет үшін де оңай шаруа емес. Оның көбісі мемлекетті басқаруға байланысты, ол үшін шешім қабылдау кезінде экономикалық заңдардың мәнін теориялық жағынан дұрыс шешіп, қолданыстағы заңдар мен оның байланысын арттыру заң шығарушы органның басты міндеті болып саналады.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар, анық әрбір өңірде ірі кешендер мен орта, шағын субъектілердің дамуына байланысты экономиканы жалпы және аймақтық дамуына байланысты жаңа талаптар қояды.
Бұдан республиканың әрбір өңірінде экономикалық, ұйымдық және әлеуметтік факторлар мен құбылыстарды жиынтық түрде зерделу қажеттілігі туындайды. Егер В.И.Ленин атап көрсеткендей, біз оның механизмі әсерін анықтап білу арқылы, біздің еркімізге және санамызға тәуелді емес екенін анықтасақ, онда біз табиғаттың төресіміз. Мұндай жағдайда егеменді ел ретінде Қазақстанның өңірлік экономикасын зерттеу, оның келешек даму жолдарын анықтау арқылы өңірлік аймақ экономикасына жақсы қарқын қосу арқылы одан әрі ынталы, тиімді дамуына жағдай жасаймыз.
Табиғи жағдайлардың алуандығы, табиғи ресурстардың бай болуы және оларды орналастыру, елдің геосаяси жағдайына аймақтық ұйымдастыруға үлкен әсерін тигізді. Тарихи түрде қалыптасқан өндірістік аппараттық оның сала құрылымының болуы, сондай-ақ оның моральдық және табиғи жағдайы түбегейлі роль атқарады. Сонымен бірге, жас мөлшерлік құрылымымен, біліктілігімен және тәжірибесімен еңбек ресурстарының болуы алға қойған перспективалық жоспарларды іске асыру кезінде әрбір өңірлер алдында тұрған әлеуметтік-экономикалық міндеттерді орындау кезінде әсерін тигізеді.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
Міндетті әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Қазақстан, 2000, 96-б.
2. «Қазақстан-2030» Даму стратегиясы
3. Қазақстан Республикасының Заңы: Мемлекеттік қызмет туралы. Алматы: Жеті жарғы, 1999, 44-б.
4. Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне экономиканың мемлекеттік секторын басқаруды жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. 2006 ж., 19 шілде //Егемен Қазақстан, Астана, Ақорда 2006 ж., 7 шліде № 178-///ҚРЗ
5. Қазақстан Республикасының Заңы: Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. Алматы, Юрист, 2006 ж., 28 б.
6. Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы туралы: 2006 ж, 14 қараша № 216//Егемен Қазақстан. -2006 ж. 17 қараша.
7. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі ретке келтіру және оның тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы: 2006 жылғы наурыздың 27-сі. № 74 Жарлығы //Егемен Қазақстан. Алматы, 2006 ж. 28 наурыз.
8. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіруге бағытталған шараларды іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы//Егемен Қазақстан. -2006 ж. 13 қыркүйек.
9. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан. -2006 ж. 19 қаңтар.
10.Корпоративтік басқару, ашықтық және қоғам алдында есеп беру қағидаттарының негізінде мемлекеттік басқаруды жаңарту. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Парламенті 3-ші сесиясының ашылуында сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан. 2006 ж. 2 қыркүйек.
11.Кадровая политика в системе государственных органов: Назначение на должность и тестирование государственных служащих: Сб. Нормативных правовых актов РК. Алматы, 2005, -283-б.
12.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызметкерлерінің ар-намыс кодексі: Мемлекеттік қызметкерлердің қызмет этикасы ережелері. Алматы: Жеті жарғы, 2005, -24-б.
13.Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. М.: Омега-Л, 2004 г. -584-б.
14.Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. Курс лекции: Учебное пособие. Ростов-на-Дону. Наурыз, 2000. -448-б.
15.Пикулькин А.В. Система государственного управления: Учебник. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. -543-б.
16.Уваров В.Н. Государственная служба и управление: Учебник. Петропавловск: Сев.Каз.юрид.Академия, 2004. -416-б.
17.Эффективность государственного управления: Элементарный курс. М.:Юрист, 2003. -320-б.
19.Реформирование системы государственного управления: Зарубежный опыт и Казахстан/КИСИ при Президенте РК. Алматы, 2005. -276-б.
Міндетті әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Қазақстан, 2000, 96-б.
2. «Қазақстан-2030» Даму стратегиясы
3. Қазақстан Республикасының Заңы: Мемлекеттік қызмет туралы. Алматы: Жеті жарғы, 1999, 44-б.
4. Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне экономиканың мемлекеттік секторын басқаруды жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. 2006 ж., 19 шілде //Егемен Қазақстан, Астана, Ақорда 2006 ж., 7 шліде № 178-///ҚРЗ
5. Қазақстан Республикасының Заңы: Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. Алматы, Юрист, 2006 ж., 28 б.
6. Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы туралы: 2006 ж, 14 қараша № 216//Егемен Қазақстан. -2006 ж. 17 қараша.
7. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі ретке келтіру және оның тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы: 2006 жылғы наурыздың 27-сі. № 74 Жарлығы //Егемен Қазақстан. Алматы, 2006 ж. 28 наурыз.
8. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіруге бағытталған шараларды іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы//Егемен Қазақстан. -2006 ж. 13 қыркүйек.
9. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан. -2006 ж. 19 қаңтар.
10.Корпоративтік басқару, ашықтық және қоғам алдында есеп беру қағидаттарының негізінде мемлекеттік басқаруды жаңарту. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Парламенті 3-ші сесиясының ашылуында сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан. 2006 ж. 2 қыркүйек.
11.Кадровая политика в системе государственных органов: Назначение на должность и тестирование государственных служащих: Сб. Нормативных правовых актов РК. Алматы, 2005, -283-б.
12.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызметкерлерінің ар-намыс кодексі: Мемлекеттік қызметкерлердің қызмет этикасы ережелері. Алматы: Жеті жарғы, 2005, -24-б.
13.Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. М.: Омега-Л, 2004 г. -584-б.
14.Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. Курс лекции: Учебное пособие. Ростов-на-Дону. Наурыз, 2000. -448-б.
15.Пикулькин А.В. Система государственного управления: Учебник. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. -543-б.
16.Уваров В.Н. Государственная служба и управление: Учебник. Петропавловск: Сев.Каз.юрид.Академия, 2004. -416-б.
17.Эффективность государственного управления: Элементарный курс. М.:Юрист, 2003. -320-б.
19.Реформирование системы государственного управления: Зарубежный опыт и Казахстан/КИСИ при Президенте РК. Алматы, 2005. -276-б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Мемлекет басқару және басқару қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Мемлекет басқару нысанының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 11
1.3 Мемлекет нысанының элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... 19
2.1 Басқару нысанының ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..20
2.2 Мемлекетті басқару нысаны мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ...21
2.3 Монархиялық басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...24
2.4 Республикалық басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
КІРІСПЕ
Мемлекетті басқару қоғамдық өмірді реттеуде және тәртіпке келтіруде басты рөл атқарады. Әлеуметтік, экономикалық, саяси, рухани және басқа салаларды қамтиды. Ұйымдастыру және құрылымдық жоспар мен оның шешетін мүдделі және атқаратын қызметі туралы өте күрделі және көп жоспарлы институт. Бұл жағдайды зерттеу кезінде әр адамның, қоғам мен жеке мемлекеттің арасындағы сипатты түсінуге болады. Мемлекеттің басқару функциясы және дәрежесі, әр түрлі формада қоғамдағы жағдайға, оның мүшелеріне, әлеуметтік топтарға, ұйымдарға, бірлестіктерге, қоғамдық саяси қозғалыстарға толық әсер етеді.
Мемлекетті басқарудың адам баласының даму тарихында үлкен маңызы бар екенін атап өту керек. Ұлттық мемлекет болған кезеңге дейін көптеген өзгерістерге ұшырады және белгілі бір жағдайларға байланысты өзгеріп, жетілдіріліп отырады.
Адамдардың тіршілік әрекеті бір аяға біріккен кездегі рухани, әлеуметтік, экономикалық саяси жағдайларда мемлекетті басқару көлемі, масштабы, ұйымдастыру сипаты басқаша болды, капиталистік еркін кәсіпкерлік болды. XX ғасырда бұл жағдай басқа сипатқа айналды, адамзат қоғамы мен мемлекет арасындағы шек қою тоқталды, соның негізінде мемлекетті басқару ерекше құқығы бір салада қысқарып, басқа салаларда ұлғайды.
Бұл табиғи жағдай, сондықтан басқарушы жүйе қоғам мүшелерінің ұмтылатын қажеттілігіне, мақсатына, мүддесіне сәйкес болу керек.
Мемлекеттік басқару тек қана ұйымдық-функционалдық құрылымды ғана емес, қоғамды басқарудың практикалық мәнін, сонымен бірге қоғамдық қатынасқа қатысты сұрақтарды, құндылықтарды, көзқарастар мен саяси, құқықтық байланыстар мен қатынастар жүйесін басқару арқылы өміршеңдік қасиеттерін сақтау мен олардың қызмет ету бейімділігін арттыруды қамтамасыз етеді. Бұл проблемалар, дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай мемлекеттік басқару теориясы шеңберінде зерттеледі және дамытылады.
Белгілі болғандай мемлекетті басқару теориясының ұйымдастыру және сипаттау мәні өте маңызды рөл атқарады, басқарудың оңтайлы тиімділігін арттыру, елде және әлемде болып жатқан өзгерістерге байланысты одан әрі жақсартылды. Қазіргі мемлекетті басқару теориясының одан әрі дамуы және тығыз байланысты азаматтық қоғаммен, нарықтық экономика және саяси демократияны толық бекіту.
Қазақстанның ғажайып жоспары, яғни біздің басты мақсатымыз 2050 жылға қарай жалпыға ортақ еңбек қоғамын құру. Қазақстан XXI ғасырдың ортасына қарай әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында болуға тиіс. Біздің жетістіктеріміз бен қазақстандық даму үлгісі жаңа саяси бағыттың негізі болуға тиіс, деді Жаңа жолдауында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев. Бұл өте маңызды қадам. Барлық саласын алға дамыту қай мемлекет үшін де оңай шаруа емес. Оның көбісі мемлекетті басқаруға байланысты, ол үшін шешім қабылдау кезінде экономикалық заңдардың мәнін теориялық жағынан дұрыс шешіп, қолданыстағы заңдар мен оның байланысын арттыру заң шығарушы органның басты міндеті болып саналады.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар, анық әрбір өңірде ірі кешендер мен орта, шағын субъектілердің дамуына байланысты экономиканы жалпы және аймақтық дамуына байланысты жаңа талаптар қояды.
Бұдан республиканың әрбір өңірінде экономикалық, ұйымдық және әлеуметтік факторлар мен құбылыстарды жиынтық түрде зерделу қажеттілігі туындайды. Егер В.И.Ленин атап көрсеткендей, біз оның механизмі әсерін анықтап білу арқылы, біздің еркімізге және санамызға тәуелді емес екенін анықтасақ, онда біз табиғаттың төресіміз. Мұндай жағдайда егеменді ел ретінде Қазақстанның өңірлік экономикасын зерттеу, оның келешек даму жолдарын анықтау арқылы өңірлік аймақ экономикасына жақсы қарқын қосу арқылы одан әрі ынталы, тиімді дамуына жағдай жасаймыз.
Табиғи жағдайлардың алуандығы, табиғи ресурстардың бай болуы және оларды орналастыру, елдің геосаяси жағдайына аймақтық ұйымдастыруға үлкен әсерін тигізді. Тарихи түрде қалыптасқан өндірістік аппараттық оның сала құрылымының болуы, сондай-ақ оның моральдық және табиғи жағдайы түбегейлі роль атқарады. Сонымен бірге, жас мөлшерлік құрылымымен, біліктілігімен және тәжірибесімен еңбек ресурстарының болуы алға қойған перспективалық жоспарларды іске асыру кезінде әрбір өңірлер алдында тұрған әлеуметтік-экономикалық міндеттерді орындау кезінде әсерін тигізеді.
1. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ
1.Мемлекет тарихи процесс. Қоғамдық еңбек бөлінісіне байланысты пайда болады. Қоғамдық еңбек бөлінісі кезінде біреудің үстем жағдайға, екіншісінің бағынышты жағдайға түсетінін өмір дәлелдейді. Мәселен, бір отбасының өзінде табысты көп табатын үй иесіне әйелі және балалары тәуелді, олай болу себебі, ол, үй ішін асыраушы, тамақ тауып беруші, киіндіретін де соның өзі. Ал қоғам жеке отбасынан құралады. Олардың табыстары да әр түрлі мөлшерде, қоғамдағы орындары да әр түрлі. Әлеуметтік мәртебесі олардың байлығына, меншігінің көлеміне тікелей байланысты.
Ф. Энгельс: Мемлекет дегеніміз бір топтың екінші топты бөліп жаншитын машинасынан басқа ештеңе емес, дейді.
Міне, осы жерде мемлекеттің елді басқарудағы рөлі қажет болады. Тек мемлекет қана қолында бар мүмкіншілікті пайдалана отырып, басқару рөлін және құқығын толық пайдалана алады. Мемлекет өз дәрежесінде болу үшін күш көрсетумен бірге өзіне қарсылық білдірушілердің талабына да құлақ асуы тиіс, шегінуге, келісімге, ымыраға баруға да тура келеді. Кейде бір жақты жазалау шараларына жүгіну биліктің беделіне көп зиян келтіреді, сондықтан демократиялық принциптерге де арқа сүйеуге тура келеді.
Ата Заңымызда жазылғандай, еліміз демократиялық зайырлы құқықтық әлеуметтік мемлекет құруға берік бағыт ұстап отыр. Мемлекет үшін ең басты құндылық адам және оның өмір құқықтары мен бостандығы. Мемлекет тартымдылығы, пәрменділігі, әлеуметтік ұнамдылығы, халықаралық форумға қатысып, мәдени күндер өткізумен ғана өлшенбейді, бұл тек елді таныстыру, оның орнын айқындау ғана. Сонымен бірге, бұл басты өлшем болып жіктелмейді. Басты өлшем мемлекеттік Заңдылықты сақтау, еңбек етуге қолайлы жағдай жасау, адам құқығы мен бостандығын қорғау, тынығуға, білім алуға, шеберлігін шыңдауға қолайлы жағдай жасау, сондай-ақ осы айтылғандар ең маңызды міндеттер болып есептеледі.
2.Мемлекеттің мағыналық ұғымы мен сипатын зерделеуден шығатын қорытынды: мемлекетті басқару теориясының өзінің табиғатына сай методикалық әдістемесі бар. Ғылыми және оқулық әдебиетерде методикалық әдістің: жалпы, арнаулы, жеке үш кезеңі анықталады.
Жалпы әдіс тек бір ғылымда ғана емес, ғылымның барлық саласында қолданылады. Негізгі теориялық қолдану жолдары: салыстыру, талдау және синтездеу, дерексіздендіру, құрылымдық, ықтималдық т.б. әдістер. Зерделеу арқылы нақты қорытынды жасалады, сынақ негізінде алға қойған мақсатқа жетеді.
Арнаулы ғылым салаларын зерттеу. Зерттеу кезінде математикалық, статистикалық, технологиялық т.б. әдістер қолданылады. Бұл әдістің ерекшелігі: басқа әдістерді қолдана отырып, зерттейтін объектінің ерекшелігін, оның атқаратын қызметін, оны орындау кезіндегі ерекшеліктері мен мүдделі орындау жолдарын ғылыми негізде анықтайды.
Жеке әдістің басты ерекшелігі: мемлекеттік басқару теориясының өзінен туындайды, және одан әрі дамытылады. Басқа ғылымдарды пайдалану арқылы оның шеңберінен жеке шықпау керек. Шешімдер қабылдау кезінде салыстыруды, дұрыс құқықтық шешімдер қабылдауды, нормативтік-құқықтық актілерге сілтеме жасай отырып дамытуды осы топқа жатқызуға болады.
Басқару субъектісі бойынша, басқаруды алты түрге бөлуге болады:
1. Мемлекеттік басқару, оның субъектісі, мемлекет, яғни үш тоған: аумағы, халқы, билік. Басқарудың негізі тұтастық, егемендік, қауіпсіздік, тәртіптілік, сондай-ақ тарихи уақыт ауқымына байланысты ҚР-ның барлық секциясының дамуы;
2. ҚР жергілікті өзін-өзі бақарудың қалыптасуы бұл мемлекет институттарының, қоғамның дамуы мен елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының жалпы деңгейімен, жергілікті халықтың әл-ауқатын жақсартумен байланысты негізгі басқару объектісі.
3. Менеджмент (ағыл. management (басқару, меңгеру, ұйымдастыру)) меншікті басқару, жеке кәсіпорынды, өндірісті басқару (басқару атқарылымдарының, қағидатының жеке әдістерінің, құрамдары мен нысандарының жиынтығы), бағдарламалық нысаналы басқару, ғылыми-техникалық талдамаларды, ағымдағы жеке, келешекті жоспарлау, шаруашылықты жүргізудің тиімділігін арттыру т.б.
4. Институционалдық (заңды түрде дайындау (заң және жарғы арқылы)) қоғамдық бірлестік қоғамдық басқарудың субъектісі болып есептеледі. Еркін және плюралистік азаматтық қоғамда субъектілері өте көп және олар ішкі және сыртқы жеке құрылымын өздері басқарады.
5. Топтық (ұжымдық) өзін-өзі реттеушілік, адам топтары субъекті болып есептеледі және қоғамның әрбір даму кезеңінде еркін болып саналады (өзінің көзқарасына байланысты) және сонымен бірге басқалардың мүддесін және мәди нормалар мен әлеуметтік тұрмыстық мүддені басқару кезінде біріккен тәртіп пен қызметті пайдаланады.
Кейбір адамдар мақсатқа лайықты тәртібі мен әрекетін өз өмірінің жасампаз және адамгершілік мақсаты етіп қояды, сол мақсатқа жету үшін білімін, күшін, уақытын жұмсайды. Бұл барлық басқарудың іргетасы болып есептеледі, оның адамдардың тәртібі мен сипатының әсеріне байланысты мазмұны, көлемі және механизмі анықталады.
Басқарудың барлық түрі әр кезеңде:
- Конституциялық және өзге құқықтар мен реттеуге жатады, мемлекеттік басқару басқа да басқарулармен тығыз байланыста болады;
- өзара байланыс бір-бірін толықтырады, ауыстырады, нығайтады, немесе бірін-бірі әлсіретеді;
-әрбір тарихи даму кезеңінде өзінің даму деңгейіне ие болады, басқару объектісіне басқару процесінің талабы сай келуі қажет.
Конфуций мемлекетті басқаруда ізгіліктің, саналықтың, тәртіптің және ережелердің басым болуын қалайды. Ол үшін өсек пен зорлық жүйесі зиянды болып есептеледі. Конфуций Қайырымдылыққа иек артқан Билеуші Темірқазық жұлдызындай, өз орнынан міз бақпайды. Басқа жұлдыздар оған қарап сап түзейді - дейді. Ол ой Әл-Фарабиде түрленіп, Абай мен Шәкәрім де қайырымды қаланың басшылары туралы айтады.
Басқару өзара белгілі көп элементтердің қатынастарын реттеу, яки адамдардың өзінің, қоғамның, табиғаттың құрамдас бөлігі. Басқару адамдардың өзара әрекеті шеңберінде өмір сүреді, субъективтік болып көрінеді. Адамдар арасындағы басқарудың пайда болуы материалдық заттарды, техникалық құралдарды, технологиялық процестерді, әлеуметтік құндылықтарды, рухани шығармашылық өнімдерді т.с.с. адамның басқаруымен байланысты. Басқарудың барлығы адамдар арқылы басталады және адамдарға бағытталады.
Қоғамдық басқару иерархиялық құрылым арқылы анықталады және билікті туғызады. Үкімет кең мағынада жағдай (ахуал) болып көрінеді, бір адамдар әртүрлі жағдайға байланысты өзінің назарын, жағдайын, факторын мүддеге не басқа адамның еркіне бағындырады не адамдар жасаған қоғамдық институттар әдет-ғұрып, дәстүр, дін, мораль, құқық т.с.с. үкімет, басқару сияқты типтік қоғамдық категория болып саналады.
Мемлекеттік басқару жүйесі ғылыми пән ретінде лайықты заңдылыққа сүйенеді және басқару әдісіне, ережесіне және себебіне сүйенеді, бұлар мемлекеттік басқарудың әдістемесін құрайды.
Қоғам дамуының объективті заңы адамның ойына не санасына бағынышты емес, ғылым арқылы анықталды ма, әлде жоқ па стихиялық түрде немесе саналы ұйымдасқан түрде әсер етуі мүмкін.
Егер заң анықталмаса, бұлыңғыр болса, онда адамдар сезгіштік, қармалау, байқау және қателесу арқылы білуі мүмкін. Заңды танып білу қоғамның келешегі үшін пайдалы. Қызмет тек заңдылықтармен ғана емес, субъективтік факторлармен адамның санасымен анықталады және ол арқылы мемлекетті басқару жүйесіне байланысты кісінің тәртібіне әсер етеді. Басқа бір жеке адамға қарағанда, мемлекеттің оған құқығы бар, оның институттарының мүмкіндігі бар заңның механизмін толық ашуға конституция негізінде әсер етеді.
Егер мемлекеттік басқару жүйесі заң қызметін дұрыс көрсетсе, онда қоғам алға басады. Егер басқару практикасында мемлекеттің қызметі барабар дұрыс анықталмаса, онда экономикада қарама-қайшылық, кикілжің пайда болады. Басқарудың таза мәнін ашып көрсеткен белгілі Паркинсон заңы (Британдық адмиралтейс кораблінің жұмысшы және қызметкерлерінің 50 жылдық динамикалық дамуын талдау арқылы шығарылған), басқару құрылымы, өзара даму уақыты өз-өзінен топталатынын, басқару объектісіне байланысты емес жағдайлар көбейетінін дәлелдейді. Көбею үрдісіне қарсы әсер ету арқылы, басқару аппаратын тұрақты жағдайда бақылап отыру керек екенін негіздейді.
Заңның объективтігі, мемлекеттік басқару жүйесі әдістемесінің негізін құрайды, ол практикалық қызмет жағдайында іске асады, басқару тиімділігінің принциптері:
- экономика мен саясаттың бірлігі, саясаттың басымдығы, экономиканың қорланғанын, қалыптасқанын білдіреді;
- орталықтанған және жеке аудандарды және жергілікті басқа да пайда болған аумақтарды байланыстыруды, жалпы және жергілікті мүддені және мүдденің басымдығын жоғары деңгейге шығаруды білдіреді.
Барша халыққа және әр уақытта қажетті, қолайлы ұстанымда болу, басқарушының адалдығы. Адалдық тек жақсы саясат қана емес, мемлекетті басқарудың бірден бір жақсы қасиеті деп көрсетті АҚШ-тың үшінші президенті Т.Джефферсон.
Адал басқару дегеніміз биліктің ашық және мөлдір болуы. Биліктің адал болуы халықтың бақылауы арқылы нығаяды, сонымен бірге басқаруға халықтың өзі араласады.
Басқару процесінде қабылдаған заңдармен басқа да нормативтік актілер іске асады. Ол үшін органдар мен мекемелер сәйкес әдістер қолданады. Басқаруда билікті орындаушы буындар, парламент палаталарының комиссиялары, сот органдары, мемлекеттік корпорациялар құрылады.
Басқару жүйесі әртүрлі элементтердің бірігуі арқылы қалыптасады, тұтас бірлік жасалынады. Әрбір даму сатысында тепе-теңдіктің болуы және иерархия оның дұрыс жұмыс істеуі болып саналады.
3. МБТ тарихи қалыптасқан бірнеше мектептерге бөлінеді және оның ағылшындық, француздық және немістік даму бағыттарын анықтайды. Америкалық мектеп эмпирикалық бағытты сипаттайды: яғни басқару теориясының қажеттілігі мемлекеттік басқару практикасын ұтымды ұйымдастырады. Осы негіздегі америкалық мектеп өзінің алғашқы даму сатысында мемлекеттік әкімшілік теорияға негізделді, сонымен бірге көрнекті қайраткерлер тек теоретиктер ғана емес, практиктер де болды.
5.1 Мемлекет басқару және басқару қызметі
Мемлекеттік басқару - бұл мемлекеттің қоғамдағы ұйымдастырушылық - реттеушілік және қызметтік функцияларын орындау мақсатындағы заңдық, атқарушылық, соттық және басқа да биліктік қызметтерін жүзеге асыруы болып табылады.
Мемлекеттік басқару теориясының мазмұны- қоғамды басқару институты ретіндегі мемлекеттің маңызды функцияларын, оларды жүзеге асырудың заңдылықтары мен қағидаларын оқып үйрену, басқарудың негізі ретіндегі мемлекеттік саясатты ғылыми негіздеу.
Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың саяси құқықтық институты ретіндегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және қалыптасатын саяси құқықтық, әлеуметтік қарым-қатынастарды талдау болып табылады.
Мемлекеттік басқару түсінігіне көптеген ғылыми еңбектер арналған. Соның негізінде мемлекеттік басқару түсінігін кең мағынада және тар (кәсіби) мағынада түсіндіреді: кең мағынада мемлекеттік басқарудың бірнеше нұсқасы бар: 1. мемлекеттің ұйымдастырушылық қызметі (оның органдары арқылы) ретінде; 2. мемлекеттік органдардың ұйымдастырушылық орындаушы - бөлуші қызметі; 3. мемлекеттің қоғамдық жүйеге билік ету әсері. Осы аталған нұсқалардан мемлекеттік басқару теориясы пәніне мемлекеттің барлық қызметі жататынын байқауға болады.
Тар (кәсіби) мағынада мемлекеттік басқаруды - мемлекеттің орындаушы-бөлуші органдардың құқықты-биліктік қызметі деп түсінуге болады. Бұл жағдайда мемлекеттік басқару теориясы пәніне тек мемлекеттің орындаушы-бөлуші органдардың (мемлекеттік басқару органдары) қызметін айтамыз.
Мемлекеттік басқарудың жағдайын бағалау, талдау мен даму болашағын анықтауда пайдаланылатын бірқатар аспектілер бар:
1. Рыноктік экономикадағы мемлекеттік басқарудың ролі мен қызметі және жергілікті басқарудың нығаюы мен даму стратегиясының - Қазақстанның даму стратегиясындағы негізгі міндеті ролінде дамуы.
2. Басқарудың мақсаты мен принциптері, басқару реформасын жүзеге асырудың негізгі факторлары болып - институционалдық, адамдық және қаржылық ресурстар табылады.
3. Мемлекеттік басқарудың жауапкершілігін және басқарудың әрбір деңгейінің белгілі мемлекеттік бағдарламалар мен қызметтермен шығындарды бөлу негізіндегі міндеттері мен ролін анықтау.
4. Мемлекеттік басқару мен Қазақстандағы жергілікті басқарудың заңдық, нормативтік-құқықтық базасын қалыптастыру, басқару органдарындағы мемлекеттік қызмет кадрларын дамыту.
Басқару - басқару субъектісінің объектіні сапалы жаңа жағдайға аударуға мақсатты түрде бағытталған іс-әрекеті.
Басқару әмбебап құбылыс болып табылады, себебі ол барлық қоғамдарда, елдерде, адамдардың қоғамдық қызметінің барлық салаларында және өркениеттің барлығында бар. Басқару процесінің екі жағы бар: басқарушы және басқарылушы. Басқарушы жақты басқарудың субъектісі десе, басқарылушы жақты объектісі деп атайды.
Басқарудың субъектісі - бұл басқарушылық шешімдерді қабылдау өкілеттілігіне ие (басқаларға интеллектуалды) индивид немесе адамдар тобы, яғни бұл басқару органы және де оның негізгі қызметі мен міндеті басқаруды жүзеге асыру болып табылады.
Басқару объектісі - бұл жұмысшылар, коллективтер, басқа да объектілер, яғни басқару шешімдерін орындайтын, басқару мақсатын жүзеге асыратын адамдар тобы.
Мемлекеттік қызмет әлеуметтік байланыс функциясын жүзеге асырады. Басқаша айтқанда мемлекеттік қызмет мекемесі - бұл мемлекет пен азаматтар қарым-қатынасын тәртіпке салатын орны. Қоғамдық ойды, азаматтардың әртүрлі мемлекеттік актілерге қарым-қатынасын мемлекеттік қызмет арнасы арқылы жүзеге асырады. Осы арна арқылы мемлекеттік саясатты жүзеге асыру барысында жергілікті және аймақтық ерекшеліктерге көңіл бөлінеді.
Мемлекеттік қызмет әлеуметтік ақпараттық функциясын жүзеге асырады. Кім ақпаратты көп білсе, сол билікті иеленеді деп айтады. Біз білетініміздей, ақпарат тасушы аппараттар. Осының салдарынан ақпарат пен оны қолдануды иелену үшін мемлекеттік қызмет жүйесінде байланыс пен қарым-қатынас туындайды. Ақпаратты жасыру немесе дұрыс қолданбау шенеуніктердің халықты алдауына әкеп соғуы мүмкін. Сондықтан қызметтік ақпаратты әділ, мемлекеттік мақсат бойынша жүзеге асыру және әртүрлі категориядағы халықтың мұқтаждығын қанағаттандыру өте маңызды.
Әлеуметтік жоспарда бақылау функциясы өте маңызды. Сыртқы және ішкі бақылауды айыра білу керек. Мемлекеттік қызмет шеңберінде басқармалық бақылау жүзеге асырылуы қажет. Бұл тұрып қалған жағдайларды реттеуге, қабылданған шешімдерді енгізуге және басқармалық қызметтің өзіне нық сенуге көмектеседі. Мемлекеттік аппарат органдарының қызметіне азаматтық қоғам институты мен азаматтар тұрғысынан әлеуметтік бақылау орнату қажет. Мемлекеттік қызметті қызметтендіру жағынан реттеу функциясы тәжірибесі жағынан үлкен орын алады. Бұл мемлекет пен қауым арасындағы байланыс буыны ретінде мемлекеттік қызмет ережесінен туындайды. Мемлекеттік қызметті ұйымдастыруда мемлекеттік институттар мен азаматтық қоғамда реттеу рөлін көрдік. Еңбек саласында жекеменшік, тұрғын үй және басқада көптеген мәселелер бойынша мемлекет атынан реттейді.
Мемлекеттік қызмет мемлекетке маңызды тәрбиелік қызметін атқарады. Ол мемлекет азаматтарына бейбітшілік және келісім, жақсылық пен әділдік, Отанға деген сүйіспеншілік, қоғамдағы адамгершілік құндылықтың санасының нысаны мен әдістері қолжетімділігін қадағалайды. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, олардың қоғамда әл-ауқатының, құқықтық талаптарға қанағаттануын, және де азаматтық қадір-қасиетінің сақталуы мемлекеттік қызметтің реттеуші рөліне кіреді.
Демек жалпы мемлекеттік қызметтің қызметі осы болып табылады. Мемлекеттік қызметтің қызметі әлеуметтік сипаттау дәрежесі саяси, кәсіби және мемлекеттік қызметшілердің қызметінің сапасы арқылы анықталады. Мемлекеттік қызметшілердің саяси сапасына әдетте патриотизм, мемлекеттің конституциясын қорғау қабілеті, мемлекет азаматы болу жатады. Зиялылық, біліктілік, ұйымдастырушылық қабілеті және де тиімді жаңашылдық іс-әрекет ете білу де іскери қызмет жүйесіне жатады. Ал адамгершілік, физиологиялық және де ашықтық жеке тобына кіреді. адамгершілікке әділдік, адалдық, әділеттілік, парасаттылық және т.б. жатады. Физиологиялық сапаға денсаулық жағдайы, жұмысқа қабілеттілігі және ерекше жағдайда жұмысқа жарамдылығы жатады. Ашықтық сапасына көпшілдік, жақсылық тілеуші, адамдарды тыңдау, іскери келісім-шарттарды ретке келтіру, жеке қатынасты реттей алу және де бөтен біреудің ойын түсініп, сендіре білу кіреді. Адамдарды өзіне тарта білу және ұжымды ұйымдастыра білу басшыға өте маңызды.
5.2 Мемлекет басқару нысанының ерекшеліктері
Мемлекеттік басқарудың нысандары -- мемлекет нысанының құрамы, ол жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы тәртіпті және олардың тұрғындармен қарым-қатынасын сипаттайды.
Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға бөледі.
Монархия (грек тілінен -- жалғыз билеуші) -- басқару нысаны, өкімет түгелімен не жартылай жалғыз билеушінің қолына шоғырланады -- монархтың (корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с).
Монархияның белгілеріне:
-- жоғарғы өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;
-- басқаруының уақыты шексіз (абсолютті) болады;
-- сайлаушылардың еркінен тәуелсіз болады.
Монархияның шектелусіз түрі болады, ондайда халықтың өкілеттік мекемелері болмайды және мемлекеттің егемендігін алып жүруші, жалғыз ғана монарх болады. Мысалы, қазіргі кездегі феодализмнің абсолюттік монархиясы -- Сауд Аравиясы мен Брунейде сақталған және шектелген (конституциялық) монархия, яғни монархтан басқа қосымша мемлекеттің егемендігін алып жүруші, басқа мемлекеттік органдар бар, олар өз жағынан монархтың билігіне шектеу жүргізу үшін құрылған (Англия, Япония, Испания, Швеция, Норвегия).
Монархия бірнеше жүз жылдарға созылған уақытта, дүние жүзіндегі үстемдік құрған басқару нысаны болды. Арнайыланған нысанда, ол бүгінде сақталып дүние жүзіндегі елдердің үшінші бөлігіне тараған.
Республика (латын сөзінен -- мемлекеттік, қоғамдық іс) -- басқару нысаны, мемлекет басшысы сайланады және ауыстырылады, ал оның билігі сайлаушылардың еркімен, не олардың өкілеттік органдарымен белгіленеді.
Республиканың белгілеріне:
-- өкіметтің сайлануы;
-- белгілі уақытқа ғана сайлау;
-- сайлаушылардың еркіне тәуелділік.
Кім үкіметті құрады, ол кімнің бақылауында және кімге есеп береді, осыған байланысты республикалар президенттік, парламенттік және аралас болып бөлінеді.
Президенттік республикаларда (АҚШ, Бразилия, Аргентина, Венесуэла, Боливия, Сирия т.б.) ол ролді президенттің өзі ғана орындайды. Парламенттік республикаларда (Германия, Италия, Индия, Түркия, Израиль т.б.) -- парламент, аралас (Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия т.б.) -- Президент пен Парламент бірге жүргізеді.
Президенттік республикада, Президент парламенттен тәуелсіз сайланады, не сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей халықпен сайланады және ол бір мезгілде мемлекеттің және үкіметтің басшысы қызметін атқарады. Ол өзі үкіметті тағайындайды және оның жұмысын өзі басқарады. Бұл мемлекетте Парламент үкіметке сенімсіздік вотумын жариялай алмайды, ал Президент -- Парламентті таратпайды. Дегенмен Парламент қабылданатын заңдардың көмегімен Президент пен Үкіметтің жұмыстарын шектеуге мүмкіншілігі бар және бюджетті құрғанда, тағы сондай жағдайларда Президентті жұмысынан аластатуы мүмкін (әсіресе ол конституцияны бұзып, қылмыс жасаса). Президенттің өз жағынан, заң шығарушы органның шешіміне тоқтату ветосын қолдануға құқығы бар (латын тілінен -- тыйым салу).
Қазақстан Республикасының Президенті (Конституцияның 63-бабы) мына жағдайларда: Парламент Үкіметке сенімсіздік білдіргенде, Парламент Премьер-Министрді тағайындауға екі мәрте келісім бермегенде, Парламенттің Палаталары арасындағы немесе Парламент пен мемлекеттік өкіметтің басқа тармақтары арасындағы еңсерілмейтін келіспеушілік салдарынан саяси дағдарыс болғанда Парламентті тарата алады.
Парламенттік республикада -- үкімет заң шығарушы органмен құрылады және ол соның алдында жауапты. Парламент дауыс арқылы сенімділік не сенімсіздік вотумды тұтасымен үкіметтің қызметіне, үкіметтің басшысына (министрлер, кеңесінің төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты министрдің өзіне жариялауға құқығы бар. Президент, мемлекеттік өкімет органдарының жүйесінде, ол өте қарапайым орында: оның міндеттілігі, әдетте өкілетті Органдардың қызметімен тежеледі. Яғни, конституциялық монархиядағы мемлекет басшысының қызметінен айырмашылығы өте аз. Шын мәніндегі, мемлекет басшысы болып үкімет басшысы есептеледі.
Аралас (жарты президенттік, жарты парламенттік) республиканың сыйпатына үкіметтің екіжақты жауапкершілігі жатады - президенттің алдында және парламенттің алдында. Мұндай республикада президент және парламент тікелей халықпен сайланады. Мемлекеттің басшысы Президент болып есептеледі. Ол үкіметтің басшысын және министрлерді саяси күштердің парламенттегі бөлінуіне байланысты тағайындайды. Мемлекет басшысы, әдеттегідей министрлер кабинетінің отырысында төрелік құрып, оның шешімін бекітеді.
Парламент, үкіметті жылдағы бюджетті бекіту жолымен тексеруге мүмкіндігі бар оған қосымша үкіметке сенімсіздік вотумын жариялауға да болады.
Өзіміз білетініміздей, мемлекет о бастан-ақ өзінің пайда болған кезінен үстем таптың саяси ұйымы, халықтың қанаушы таптары мен топтарына өктемдік жасау құралы болып табылды. Әрбір мемлекеттің мәні өкімет басында қандай тап немесе қандай топтар тұрғанына ғана байланысты болады. Тіпті құл иеленуші, феодалдық, буржуазиялық мемлекеттерді айтпай-ақ өзімізге қанық болған социалистік (кенестік) мемлекет те қоғамдық таптардың бірінің саяси өкіметінің қаруы есебінде пайда болды - оның бұрынғы мемлекеттермен ұқсастығының өзі осында, оны мемлекет деп атайтынымыз да сондықтан. Оған дәлел, алғашқы кезде Кеңес мемлекетінің мәні - пролетариат диктатурасы болды. Онсыз құлаған езуші таптардың халықтың революциялық еркіндігіне қарсылығын басуға, бұқараны жаңа өмір үшін күреске ұйымдастыруға мүмкін емес еді. Соңынан КПСС-тің диктатурасы жалғасқанын білеміз.
Жоғарыда айтылып кеткендей, мемлекеттің шығу себептерін ескерсек, мынадай қорытындыға келе аламыз: жалпы мағынасында мемлекет қоғамды басқаруды жүзеге асыратын, өзінің барлық мүшелерінің мүдделері үшін тәртіпті қамтамасыз ететін, әрі үстем таптардың немесе билік жүргізуші топтың немесе халық топтарының мүддесін артықшылықпен қорғайтын биліктің ерекше ұйымы болып табылады[10].
Мемлекет билігінің тармақтарының бөлінісіне байланысты функциялар заң шығару, басқарушы және сот ісін жүргізу болып бөлінеді. Қоғамдық сферасындағы қызметінің бағытына қарай экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдениет рухы сферасындағы іске асырылатын функциялар болып жіктелінеді.
Осылай топтастыру негізінде енді біз нарықтық экономика жағдайындағы қазіргі уақыттағы мемлекеттің қолданылатын функцияларына тоқталғанды жөн көрдік.
Ұйымдастырушылық нысанына мыналар жатады: ұйымдастыру-реттеушілік (нақтылы саяси міндеттерді шешуге қажетті күнделікті оперативтік ұйымдастырушылық жұмыстар); ұйымдастыру-шаруашылық (әр түрлі мемлекеттік функциялардыорындауға тиісті материалдармен қамтамасыз етуге байланысты оперативтік-техникалық, күнделікті шаруашылық жұмыстар); ұйымдастыру-идеологиялық (мемлекеттің әр түрлі функцияларының орындауын қамтамасыздандыру жөніндегі күнделікті оперативтік-түсіндіру, тәрбиелік жұмыстар).
Мемлкеттің механизмі бұл - мемлекеттің ішкі және сыртқа функцияларын қамтамасыз ету үшін қажетті мемлекеттік органдардың бірыңғай жүйесі. Мемлекеттік механизмінің маңызы өте зор: айталық, мұнда қоғамдық феномені ретінде мемлекеттің өмір сүруінің тәжірибелік мәні көрініс табады. Сондықтан, мемлекет функциясын іске асыру үшін арнайы мемлекеттік аппарат құрылады. Ол мемлекеттің биліктік өкілеттілігіне иелі, әрі белгілі бір құрылымы бар мемлекет органдарының күрделі жүйесі. Әрбір мемлекеттік органдардың заң жүзінде құқықтыр мен міндеттердің шамасын (көлемін) айқындайтын құзыреті болады.
Мемлекеттік орган дегеніміз тиісті құзеретке иелі және өз функциясын жүзеге асырған кезде мемлекеттің ұйымдастырушылық материалдық және мәжбүрлеу (күштеу) күшіне арқа сүйетін дербес, оқшауланған құрамы бар мемлекеттік аппараттың бір бөлігі.
Мемлекеттік органдарға мыналар жатады:
-- заң шығарушы, атқарушы және соттар (билік бөлу принципіне қарай);
-- федералдық, федерация субъектілері, республикалық және жергілікті (мемлекеттің құрылыс белгілеріне қарай);
-- бастапқы (сайланбалы өкілді), мүшелерін халықтың сайлауы және туынды (қосалқы), яғни оның құрылуына халық тікелей қатыспайды (құрылу тәртібіне қарай);
-- жалпы құзыретті, яғни бұл орган өзінің құзыреті шегінде, оған қатысты барлық мәселелерді қарап шеше алады (мысалы Президент, Үкімет, т.б.) және арнайы құзыретті - бұл өз жұмысын белгілі бір тар салаларда ғана атқара алатын орган (мысалы, министрліктер, мемлекеттік комитеттер, т.с.с.) (құзыреттің мәні бойынша);
-- коллегиялды - шешімді көпшілік дауыспен қабылдайтын орган және дара басшылық - мекеме басшысының өзі қабылдайтын жеке шешімі (шешімді қабылдау әдісіне қарай);
-- тұрақты және уақытша (өкілеттіліктің мерзімі бойынша).
Мемлекеттік органдарды анықтайтын белгілер:
-- мемлекет еркімен құрылуы және өз функциясын соның атынан іске асыруы;
-- заңда көрсетілген тәртіппен қызмет түрін қатаң орындауы;
-- заң жүзінде бекітілген ұйымдық құрылымы, құзыреті (құқықтар мен міндеттердің жиынтығы), аумақтық қызмет көлемі, арнаулы аппараты және өзге мемлекеттік органдармен қарым-қатынасын айқындайтын тәртібі болуы;
-- белгілі бір материалдық құралдарға иелігі (құрылыс, үйелер, көлік, т.б.);
-- мемлекеттік билік сипаттаға өкілеттілігіне иелігі, яғни әр қилы құқықтық актілерді шығару және оны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін құқығының болуы.
Мемлекеттің механизмі, әрине, мемлекеттің функциясын жүзеге аырушы күш, мемлекеттік аппараттық нақтылы құрылымының жұмыс істеуінен көрінеді. Мемлекеттік аппарат дегеніміз билігін іске асыру үшін билік өкілеттілігіне иелі мемлекеттік органдардың жүйесін құрайтын мемлекеттің механизмі. Өз қызметі шегінде мынадай принциптерді басшылыққа алады:
-- демократиялық (мемлекет органдарының қызметін қалыптастыру мен ұйымдастыруға халықтың кеңінен қатысуы);
-- заңдылық (бүкіл нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың барлығы да дәлме-дәл, қатаң, әрі бұлжытпай орындауы);
-- есеп берушілік (төменгі органдардың жоғарғы органдарға өз қызметі жайында есеп берудің міндеттілігі);
-- коллегиялық пен жеке басшылықтың үйлесімділігі (бұл мәселелелрді ұжымдық талқылауды, бірақ шешімді жеке басшының өзі қабылдап, оны іс жүзіне асырғанда жеке жауаптылықты көздейді);
-- жариялылық (белгілі бір мемлекеттік органының тәжірибелік қызметі туралы құқық субъектілеріне (азаматтарға, қоғамдық бірлестіктерге, мекемелерге, төменгі органдарға және т.б.) хабарлауды қамтамасыз ету).
Мемлекеттік механизм құрылымына мемлекеттік аппратпен бірге мемлекеттік ұйымдар мен мемлекеттік кәсіпорындар да кіреді.
Мемлекеттік ұйым - мемлекеттің функциясын әр түрлі салаларда, айталық, экономика, әлеуметтік, мәдени, қорғаушылық және т.с.с., жүзеге асырушы мемлекеттік мекеме. Көпшіліктің тұжырымдаулары бойынша, мемлекеттік ұйым әлеуметтік-мәдени функцияларды (мысалы, білім, ғылым, денсаулық, т.б.) іске асыруға бағытталған, -- дейді.
Мемлекеттік кәсіпорын - өндіріс өнімдерін шығару немесе оны қамтамасыз ету, түрлі жұмысты атқару және қоғам тұтынушыларының, жеке тұлғалардың қажетін қанағаттандыру, әрі пайда табу, көп түрлі көмекті көрсету мақсатына сай шаруашылық қызметті атқару үшін құрылады.
Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғарғы, орталық және жергілікті органдарының құрылуы, олардың қарым қатынастары қандай принциппен қалыптасты, халық олардың сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға жауап береді. Мемлекет нысанының арасында басқару нысаны маңызды элемент болып саналады.
Басқару нысаны жоғарғы мемлекет билігінің әдісін ашады, оның органдарының өзара қарым қатынасын және халықпен қатынасын, тұрғындарды белгілі нысанға келтіру дәрежесін анықтайды.
Енді мемлекет нысанын талдап өтейік.
Мемлекеттің басқару нысаны Монархия және Республика болып екіге бөлінеді.Монархия -- ол жоғарғы билік бір адамның қолында және бүл билік мұрагерлікпен беріледі. Монархияның билігі өзінің түсінігі айтып тұрғандай, мемлекетті басқаратын адамның билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі немесе тиюі. Сондықтан, оның билігі мұрагерлік билік. Монархия озбырлық жолмен де көшуі мүмкін, яғни соғыс арқылы. Монархияның көшуінің үшінші түрі де бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланды. Мысалы Малайзия елінде. Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару нысаны да кездескен. Ол мәселен Спартада. Монархтың бір қасиеті ол өзінің билігіне құдайдан басқа ешкімге жауапты емес, себебі ол мемлекеттің басшысы, оның атынан сот, заң, құқық қабылданады. Монархтың бірнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асырау мемлекеттің міндеті. Аталмыш монархияның өзі де екіге бөлінеді: Шексіз және Шектелген монархия болып. Осы тұрғыда монархияның екі түріне түсінік беріп өтейік.
Шексіз монархия -- монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді, жоғарыда айтылған биліктің бәрі соның қолында, бірақ оның да бірнеше түрі бар. Ең бірінші шексіз монархия -- Шығыс диспотиясы.
Монархиялардың көбі шектелген монархияға жатады. Бұл монархияда монарх билігі басқа бір адаммен немесе заңмен шектеледі.
Орта ғасырларда Еуропа мемлекеттерінде сословиелік -- өкілдік монархиялар пайда болды. Еуропа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын: шіркеу қызметкерлері, дворяндар және қала тұргындары, басқаша айтқанда буржуазия. Сословиялар өздерінің мүдделерін қоргайтын сословиелік органды құратын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Жапония мемлекетінде императордың билігін сегун деген әскери қызметкерлер шектеген болатын, бұл басқару нысан сегунат деп аталады. Жаңа кезендерде шектелген монархия Конституциялық монархия деп аталады. Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Бірақ тарихи процесс объективті түрінде парламента жеңіске жеткізді де, дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды. Парламенттік монархия бірінші болып Англияда құрылды. Даңқты реоволюциядан кейін құқық туралы Билль деген 1689 жылы Конституциялық заңда осы мемлекеттік басқару нысаны пайда болды. Қазіргі уақытта Еуропа мемлекеттерінің көбі осыған жатады. Бұл мемлекеттерде монарх мемлекет басшысы. Монарх -- мемлекеттің көркі, тұрақтылығы, сәні, ертеден келе жатқан әдет -- ғұрыптары.
Монархтың билігі жоғары және тәуелсіз болғандықтан ол өмір бойы билік ете алады. Бұл тұрғыда біз басқару нысанының бірінші түрі, яғни монархияны қарастырып өттік, ал ендігі басқару нысанының екінші түрі республикаға түсінік беріп өтейік.
Республикада монарх тәрізді ежелгі мемлекет нысаны болып қалыптасқан. Бірақ республикалық басқару нысанын халық сайлаған адам басқарады және оны белгілі бір уақытқа сайлайды.
Республикалық басқару нысаны -- бұл ұжымдық басқару болып саналады. Республика деген сөз коне дәуірдегі мемлекеттерде бірінші рет қолданылды. Мемлекеттік басқарушы адамдар мен органдарды халық бір белгілі кезеңге сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер мен органдар Республикада болмайды. Жаңа кезеңде Республиканың екі түрі кездеседі: Президенттік және Парламенттік Республикалар.
Президенттік Республика -- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Мемлекет басқару және басқару қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Мемлекет басқару нысанының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 11
1.3 Мемлекет нысанының элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... 19
2.1 Басқару нысанының ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..20
2.2 Мемлекетті басқару нысаны мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ...21
2.3 Монархиялық басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...24
2.4 Республикалық басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
КІРІСПЕ
Мемлекетті басқару қоғамдық өмірді реттеуде және тәртіпке келтіруде басты рөл атқарады. Әлеуметтік, экономикалық, саяси, рухани және басқа салаларды қамтиды. Ұйымдастыру және құрылымдық жоспар мен оның шешетін мүдделі және атқаратын қызметі туралы өте күрделі және көп жоспарлы институт. Бұл жағдайды зерттеу кезінде әр адамның, қоғам мен жеке мемлекеттің арасындағы сипатты түсінуге болады. Мемлекеттің басқару функциясы және дәрежесі, әр түрлі формада қоғамдағы жағдайға, оның мүшелеріне, әлеуметтік топтарға, ұйымдарға, бірлестіктерге, қоғамдық саяси қозғалыстарға толық әсер етеді.
Мемлекетті басқарудың адам баласының даму тарихында үлкен маңызы бар екенін атап өту керек. Ұлттық мемлекет болған кезеңге дейін көптеген өзгерістерге ұшырады және белгілі бір жағдайларға байланысты өзгеріп, жетілдіріліп отырады.
Адамдардың тіршілік әрекеті бір аяға біріккен кездегі рухани, әлеуметтік, экономикалық саяси жағдайларда мемлекетті басқару көлемі, масштабы, ұйымдастыру сипаты басқаша болды, капиталистік еркін кәсіпкерлік болды. XX ғасырда бұл жағдай басқа сипатқа айналды, адамзат қоғамы мен мемлекет арасындағы шек қою тоқталды, соның негізінде мемлекетті басқару ерекше құқығы бір салада қысқарып, басқа салаларда ұлғайды.
Бұл табиғи жағдай, сондықтан басқарушы жүйе қоғам мүшелерінің ұмтылатын қажеттілігіне, мақсатына, мүддесіне сәйкес болу керек.
Мемлекеттік басқару тек қана ұйымдық-функционалдық құрылымды ғана емес, қоғамды басқарудың практикалық мәнін, сонымен бірге қоғамдық қатынасқа қатысты сұрақтарды, құндылықтарды, көзқарастар мен саяси, құқықтық байланыстар мен қатынастар жүйесін басқару арқылы өміршеңдік қасиеттерін сақтау мен олардың қызмет ету бейімділігін арттыруды қамтамасыз етеді. Бұл проблемалар, дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай мемлекеттік басқару теориясы шеңберінде зерттеледі және дамытылады.
Белгілі болғандай мемлекетті басқару теориясының ұйымдастыру және сипаттау мәні өте маңызды рөл атқарады, басқарудың оңтайлы тиімділігін арттыру, елде және әлемде болып жатқан өзгерістерге байланысты одан әрі жақсартылды. Қазіргі мемлекетті басқару теориясының одан әрі дамуы және тығыз байланысты азаматтық қоғаммен, нарықтық экономика және саяси демократияны толық бекіту.
Қазақстанның ғажайып жоспары, яғни біздің басты мақсатымыз 2050 жылға қарай жалпыға ортақ еңбек қоғамын құру. Қазақстан XXI ғасырдың ортасына қарай әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында болуға тиіс. Біздің жетістіктеріміз бен қазақстандық даму үлгісі жаңа саяси бағыттың негізі болуға тиіс, деді Жаңа жолдауында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев. Бұл өте маңызды қадам. Барлық саласын алға дамыту қай мемлекет үшін де оңай шаруа емес. Оның көбісі мемлекетті басқаруға байланысты, ол үшін шешім қабылдау кезінде экономикалық заңдардың мәнін теориялық жағынан дұрыс шешіп, қолданыстағы заңдар мен оның байланысын арттыру заң шығарушы органның басты міндеті болып саналады.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар, анық әрбір өңірде ірі кешендер мен орта, шағын субъектілердің дамуына байланысты экономиканы жалпы және аймақтық дамуына байланысты жаңа талаптар қояды.
Бұдан республиканың әрбір өңірінде экономикалық, ұйымдық және әлеуметтік факторлар мен құбылыстарды жиынтық түрде зерделу қажеттілігі туындайды. Егер В.И.Ленин атап көрсеткендей, біз оның механизмі әсерін анықтап білу арқылы, біздің еркімізге және санамызға тәуелді емес екенін анықтасақ, онда біз табиғаттың төресіміз. Мұндай жағдайда егеменді ел ретінде Қазақстанның өңірлік экономикасын зерттеу, оның келешек даму жолдарын анықтау арқылы өңірлік аймақ экономикасына жақсы қарқын қосу арқылы одан әрі ынталы, тиімді дамуына жағдай жасаймыз.
Табиғи жағдайлардың алуандығы, табиғи ресурстардың бай болуы және оларды орналастыру, елдің геосаяси жағдайына аймақтық ұйымдастыруға үлкен әсерін тигізді. Тарихи түрде қалыптасқан өндірістік аппараттық оның сала құрылымының болуы, сондай-ақ оның моральдық және табиғи жағдайы түбегейлі роль атқарады. Сонымен бірге, жас мөлшерлік құрылымымен, біліктілігімен және тәжірибесімен еңбек ресурстарының болуы алға қойған перспективалық жоспарларды іске асыру кезінде әрбір өңірлер алдында тұрған әлеуметтік-экономикалық міндеттерді орындау кезінде әсерін тигізеді.
1. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ
1.Мемлекет тарихи процесс. Қоғамдық еңбек бөлінісіне байланысты пайда болады. Қоғамдық еңбек бөлінісі кезінде біреудің үстем жағдайға, екіншісінің бағынышты жағдайға түсетінін өмір дәлелдейді. Мәселен, бір отбасының өзінде табысты көп табатын үй иесіне әйелі және балалары тәуелді, олай болу себебі, ол, үй ішін асыраушы, тамақ тауып беруші, киіндіретін де соның өзі. Ал қоғам жеке отбасынан құралады. Олардың табыстары да әр түрлі мөлшерде, қоғамдағы орындары да әр түрлі. Әлеуметтік мәртебесі олардың байлығына, меншігінің көлеміне тікелей байланысты.
Ф. Энгельс: Мемлекет дегеніміз бір топтың екінші топты бөліп жаншитын машинасынан басқа ештеңе емес, дейді.
Міне, осы жерде мемлекеттің елді басқарудағы рөлі қажет болады. Тек мемлекет қана қолында бар мүмкіншілікті пайдалана отырып, басқару рөлін және құқығын толық пайдалана алады. Мемлекет өз дәрежесінде болу үшін күш көрсетумен бірге өзіне қарсылық білдірушілердің талабына да құлақ асуы тиіс, шегінуге, келісімге, ымыраға баруға да тура келеді. Кейде бір жақты жазалау шараларына жүгіну биліктің беделіне көп зиян келтіреді, сондықтан демократиялық принциптерге де арқа сүйеуге тура келеді.
Ата Заңымызда жазылғандай, еліміз демократиялық зайырлы құқықтық әлеуметтік мемлекет құруға берік бағыт ұстап отыр. Мемлекет үшін ең басты құндылық адам және оның өмір құқықтары мен бостандығы. Мемлекет тартымдылығы, пәрменділігі, әлеуметтік ұнамдылығы, халықаралық форумға қатысып, мәдени күндер өткізумен ғана өлшенбейді, бұл тек елді таныстыру, оның орнын айқындау ғана. Сонымен бірге, бұл басты өлшем болып жіктелмейді. Басты өлшем мемлекеттік Заңдылықты сақтау, еңбек етуге қолайлы жағдай жасау, адам құқығы мен бостандығын қорғау, тынығуға, білім алуға, шеберлігін шыңдауға қолайлы жағдай жасау, сондай-ақ осы айтылғандар ең маңызды міндеттер болып есептеледі.
2.Мемлекеттің мағыналық ұғымы мен сипатын зерделеуден шығатын қорытынды: мемлекетті басқару теориясының өзінің табиғатына сай методикалық әдістемесі бар. Ғылыми және оқулық әдебиетерде методикалық әдістің: жалпы, арнаулы, жеке үш кезеңі анықталады.
Жалпы әдіс тек бір ғылымда ғана емес, ғылымның барлық саласында қолданылады. Негізгі теориялық қолдану жолдары: салыстыру, талдау және синтездеу, дерексіздендіру, құрылымдық, ықтималдық т.б. әдістер. Зерделеу арқылы нақты қорытынды жасалады, сынақ негізінде алға қойған мақсатқа жетеді.
Арнаулы ғылым салаларын зерттеу. Зерттеу кезінде математикалық, статистикалық, технологиялық т.б. әдістер қолданылады. Бұл әдістің ерекшелігі: басқа әдістерді қолдана отырып, зерттейтін объектінің ерекшелігін, оның атқаратын қызметін, оны орындау кезіндегі ерекшеліктері мен мүдделі орындау жолдарын ғылыми негізде анықтайды.
Жеке әдістің басты ерекшелігі: мемлекеттік басқару теориясының өзінен туындайды, және одан әрі дамытылады. Басқа ғылымдарды пайдалану арқылы оның шеңберінен жеке шықпау керек. Шешімдер қабылдау кезінде салыстыруды, дұрыс құқықтық шешімдер қабылдауды, нормативтік-құқықтық актілерге сілтеме жасай отырып дамытуды осы топқа жатқызуға болады.
Басқару субъектісі бойынша, басқаруды алты түрге бөлуге болады:
1. Мемлекеттік басқару, оның субъектісі, мемлекет, яғни үш тоған: аумағы, халқы, билік. Басқарудың негізі тұтастық, егемендік, қауіпсіздік, тәртіптілік, сондай-ақ тарихи уақыт ауқымына байланысты ҚР-ның барлық секциясының дамуы;
2. ҚР жергілікті өзін-өзі бақарудың қалыптасуы бұл мемлекет институттарының, қоғамның дамуы мен елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының жалпы деңгейімен, жергілікті халықтың әл-ауқатын жақсартумен байланысты негізгі басқару объектісі.
3. Менеджмент (ағыл. management (басқару, меңгеру, ұйымдастыру)) меншікті басқару, жеке кәсіпорынды, өндірісті басқару (басқару атқарылымдарының, қағидатының жеке әдістерінің, құрамдары мен нысандарының жиынтығы), бағдарламалық нысаналы басқару, ғылыми-техникалық талдамаларды, ағымдағы жеке, келешекті жоспарлау, шаруашылықты жүргізудің тиімділігін арттыру т.б.
4. Институционалдық (заңды түрде дайындау (заң және жарғы арқылы)) қоғамдық бірлестік қоғамдық басқарудың субъектісі болып есептеледі. Еркін және плюралистік азаматтық қоғамда субъектілері өте көп және олар ішкі және сыртқы жеке құрылымын өздері басқарады.
5. Топтық (ұжымдық) өзін-өзі реттеушілік, адам топтары субъекті болып есептеледі және қоғамның әрбір даму кезеңінде еркін болып саналады (өзінің көзқарасына байланысты) және сонымен бірге басқалардың мүддесін және мәди нормалар мен әлеуметтік тұрмыстық мүддені басқару кезінде біріккен тәртіп пен қызметті пайдаланады.
Кейбір адамдар мақсатқа лайықты тәртібі мен әрекетін өз өмірінің жасампаз және адамгершілік мақсаты етіп қояды, сол мақсатқа жету үшін білімін, күшін, уақытын жұмсайды. Бұл барлық басқарудың іргетасы болып есептеледі, оның адамдардың тәртібі мен сипатының әсеріне байланысты мазмұны, көлемі және механизмі анықталады.
Басқарудың барлық түрі әр кезеңде:
- Конституциялық және өзге құқықтар мен реттеуге жатады, мемлекеттік басқару басқа да басқарулармен тығыз байланыста болады;
- өзара байланыс бір-бірін толықтырады, ауыстырады, нығайтады, немесе бірін-бірі әлсіретеді;
-әрбір тарихи даму кезеңінде өзінің даму деңгейіне ие болады, басқару объектісіне басқару процесінің талабы сай келуі қажет.
Конфуций мемлекетті басқаруда ізгіліктің, саналықтың, тәртіптің және ережелердің басым болуын қалайды. Ол үшін өсек пен зорлық жүйесі зиянды болып есептеледі. Конфуций Қайырымдылыққа иек артқан Билеуші Темірқазық жұлдызындай, өз орнынан міз бақпайды. Басқа жұлдыздар оған қарап сап түзейді - дейді. Ол ой Әл-Фарабиде түрленіп, Абай мен Шәкәрім де қайырымды қаланың басшылары туралы айтады.
Басқару өзара белгілі көп элементтердің қатынастарын реттеу, яки адамдардың өзінің, қоғамның, табиғаттың құрамдас бөлігі. Басқару адамдардың өзара әрекеті шеңберінде өмір сүреді, субъективтік болып көрінеді. Адамдар арасындағы басқарудың пайда болуы материалдық заттарды, техникалық құралдарды, технологиялық процестерді, әлеуметтік құндылықтарды, рухани шығармашылық өнімдерді т.с.с. адамның басқаруымен байланысты. Басқарудың барлығы адамдар арқылы басталады және адамдарға бағытталады.
Қоғамдық басқару иерархиялық құрылым арқылы анықталады және билікті туғызады. Үкімет кең мағынада жағдай (ахуал) болып көрінеді, бір адамдар әртүрлі жағдайға байланысты өзінің назарын, жағдайын, факторын мүддеге не басқа адамның еркіне бағындырады не адамдар жасаған қоғамдық институттар әдет-ғұрып, дәстүр, дін, мораль, құқық т.с.с. үкімет, басқару сияқты типтік қоғамдық категория болып саналады.
Мемлекеттік басқару жүйесі ғылыми пән ретінде лайықты заңдылыққа сүйенеді және басқару әдісіне, ережесіне және себебіне сүйенеді, бұлар мемлекеттік басқарудың әдістемесін құрайды.
Қоғам дамуының объективті заңы адамның ойына не санасына бағынышты емес, ғылым арқылы анықталды ма, әлде жоқ па стихиялық түрде немесе саналы ұйымдасқан түрде әсер етуі мүмкін.
Егер заң анықталмаса, бұлыңғыр болса, онда адамдар сезгіштік, қармалау, байқау және қателесу арқылы білуі мүмкін. Заңды танып білу қоғамның келешегі үшін пайдалы. Қызмет тек заңдылықтармен ғана емес, субъективтік факторлармен адамның санасымен анықталады және ол арқылы мемлекетті басқару жүйесіне байланысты кісінің тәртібіне әсер етеді. Басқа бір жеке адамға қарағанда, мемлекеттің оған құқығы бар, оның институттарының мүмкіндігі бар заңның механизмін толық ашуға конституция негізінде әсер етеді.
Егер мемлекеттік басқару жүйесі заң қызметін дұрыс көрсетсе, онда қоғам алға басады. Егер басқару практикасында мемлекеттің қызметі барабар дұрыс анықталмаса, онда экономикада қарама-қайшылық, кикілжің пайда болады. Басқарудың таза мәнін ашып көрсеткен белгілі Паркинсон заңы (Британдық адмиралтейс кораблінің жұмысшы және қызметкерлерінің 50 жылдық динамикалық дамуын талдау арқылы шығарылған), басқару құрылымы, өзара даму уақыты өз-өзінен топталатынын, басқару объектісіне байланысты емес жағдайлар көбейетінін дәлелдейді. Көбею үрдісіне қарсы әсер ету арқылы, басқару аппаратын тұрақты жағдайда бақылап отыру керек екенін негіздейді.
Заңның объективтігі, мемлекеттік басқару жүйесі әдістемесінің негізін құрайды, ол практикалық қызмет жағдайында іске асады, басқару тиімділігінің принциптері:
- экономика мен саясаттың бірлігі, саясаттың басымдығы, экономиканың қорланғанын, қалыптасқанын білдіреді;
- орталықтанған және жеке аудандарды және жергілікті басқа да пайда болған аумақтарды байланыстыруды, жалпы және жергілікті мүддені және мүдденің басымдығын жоғары деңгейге шығаруды білдіреді.
Барша халыққа және әр уақытта қажетті, қолайлы ұстанымда болу, басқарушының адалдығы. Адалдық тек жақсы саясат қана емес, мемлекетті басқарудың бірден бір жақсы қасиеті деп көрсетті АҚШ-тың үшінші президенті Т.Джефферсон.
Адал басқару дегеніміз биліктің ашық және мөлдір болуы. Биліктің адал болуы халықтың бақылауы арқылы нығаяды, сонымен бірге басқаруға халықтың өзі араласады.
Басқару процесінде қабылдаған заңдармен басқа да нормативтік актілер іске асады. Ол үшін органдар мен мекемелер сәйкес әдістер қолданады. Басқаруда билікті орындаушы буындар, парламент палаталарының комиссиялары, сот органдары, мемлекеттік корпорациялар құрылады.
Басқару жүйесі әртүрлі элементтердің бірігуі арқылы қалыптасады, тұтас бірлік жасалынады. Әрбір даму сатысында тепе-теңдіктің болуы және иерархия оның дұрыс жұмыс істеуі болып саналады.
3. МБТ тарихи қалыптасқан бірнеше мектептерге бөлінеді және оның ағылшындық, француздық және немістік даму бағыттарын анықтайды. Америкалық мектеп эмпирикалық бағытты сипаттайды: яғни басқару теориясының қажеттілігі мемлекеттік басқару практикасын ұтымды ұйымдастырады. Осы негіздегі америкалық мектеп өзінің алғашқы даму сатысында мемлекеттік әкімшілік теорияға негізделді, сонымен бірге көрнекті қайраткерлер тек теоретиктер ғана емес, практиктер де болды.
5.1 Мемлекет басқару және басқару қызметі
Мемлекеттік басқару - бұл мемлекеттің қоғамдағы ұйымдастырушылық - реттеушілік және қызметтік функцияларын орындау мақсатындағы заңдық, атқарушылық, соттық және басқа да биліктік қызметтерін жүзеге асыруы болып табылады.
Мемлекеттік басқару теориясының мазмұны- қоғамды басқару институты ретіндегі мемлекеттің маңызды функцияларын, оларды жүзеге асырудың заңдылықтары мен қағидаларын оқып үйрену, басқарудың негізі ретіндегі мемлекеттік саясатты ғылыми негіздеу.
Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың саяси құқықтық институты ретіндегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және қалыптасатын саяси құқықтық, әлеуметтік қарым-қатынастарды талдау болып табылады.
Мемлекеттік басқару түсінігіне көптеген ғылыми еңбектер арналған. Соның негізінде мемлекеттік басқару түсінігін кең мағынада және тар (кәсіби) мағынада түсіндіреді: кең мағынада мемлекеттік басқарудың бірнеше нұсқасы бар: 1. мемлекеттің ұйымдастырушылық қызметі (оның органдары арқылы) ретінде; 2. мемлекеттік органдардың ұйымдастырушылық орындаушы - бөлуші қызметі; 3. мемлекеттің қоғамдық жүйеге билік ету әсері. Осы аталған нұсқалардан мемлекеттік басқару теориясы пәніне мемлекеттің барлық қызметі жататынын байқауға болады.
Тар (кәсіби) мағынада мемлекеттік басқаруды - мемлекеттің орындаушы-бөлуші органдардың құқықты-биліктік қызметі деп түсінуге болады. Бұл жағдайда мемлекеттік басқару теориясы пәніне тек мемлекеттің орындаушы-бөлуші органдардың (мемлекеттік басқару органдары) қызметін айтамыз.
Мемлекеттік басқарудың жағдайын бағалау, талдау мен даму болашағын анықтауда пайдаланылатын бірқатар аспектілер бар:
1. Рыноктік экономикадағы мемлекеттік басқарудың ролі мен қызметі және жергілікті басқарудың нығаюы мен даму стратегиясының - Қазақстанның даму стратегиясындағы негізгі міндеті ролінде дамуы.
2. Басқарудың мақсаты мен принциптері, басқару реформасын жүзеге асырудың негізгі факторлары болып - институционалдық, адамдық және қаржылық ресурстар табылады.
3. Мемлекеттік басқарудың жауапкершілігін және басқарудың әрбір деңгейінің белгілі мемлекеттік бағдарламалар мен қызметтермен шығындарды бөлу негізіндегі міндеттері мен ролін анықтау.
4. Мемлекеттік басқару мен Қазақстандағы жергілікті басқарудың заңдық, нормативтік-құқықтық базасын қалыптастыру, басқару органдарындағы мемлекеттік қызмет кадрларын дамыту.
Басқару - басқару субъектісінің объектіні сапалы жаңа жағдайға аударуға мақсатты түрде бағытталған іс-әрекеті.
Басқару әмбебап құбылыс болып табылады, себебі ол барлық қоғамдарда, елдерде, адамдардың қоғамдық қызметінің барлық салаларында және өркениеттің барлығында бар. Басқару процесінің екі жағы бар: басқарушы және басқарылушы. Басқарушы жақты басқарудың субъектісі десе, басқарылушы жақты объектісі деп атайды.
Басқарудың субъектісі - бұл басқарушылық шешімдерді қабылдау өкілеттілігіне ие (басқаларға интеллектуалды) индивид немесе адамдар тобы, яғни бұл басқару органы және де оның негізгі қызметі мен міндеті басқаруды жүзеге асыру болып табылады.
Басқару объектісі - бұл жұмысшылар, коллективтер, басқа да объектілер, яғни басқару шешімдерін орындайтын, басқару мақсатын жүзеге асыратын адамдар тобы.
Мемлекеттік қызмет әлеуметтік байланыс функциясын жүзеге асырады. Басқаша айтқанда мемлекеттік қызмет мекемесі - бұл мемлекет пен азаматтар қарым-қатынасын тәртіпке салатын орны. Қоғамдық ойды, азаматтардың әртүрлі мемлекеттік актілерге қарым-қатынасын мемлекеттік қызмет арнасы арқылы жүзеге асырады. Осы арна арқылы мемлекеттік саясатты жүзеге асыру барысында жергілікті және аймақтық ерекшеліктерге көңіл бөлінеді.
Мемлекеттік қызмет әлеуметтік ақпараттық функциясын жүзеге асырады. Кім ақпаратты көп білсе, сол билікті иеленеді деп айтады. Біз білетініміздей, ақпарат тасушы аппараттар. Осының салдарынан ақпарат пен оны қолдануды иелену үшін мемлекеттік қызмет жүйесінде байланыс пен қарым-қатынас туындайды. Ақпаратты жасыру немесе дұрыс қолданбау шенеуніктердің халықты алдауына әкеп соғуы мүмкін. Сондықтан қызметтік ақпаратты әділ, мемлекеттік мақсат бойынша жүзеге асыру және әртүрлі категориядағы халықтың мұқтаждығын қанағаттандыру өте маңызды.
Әлеуметтік жоспарда бақылау функциясы өте маңызды. Сыртқы және ішкі бақылауды айыра білу керек. Мемлекеттік қызмет шеңберінде басқармалық бақылау жүзеге асырылуы қажет. Бұл тұрып қалған жағдайларды реттеуге, қабылданған шешімдерді енгізуге және басқармалық қызметтің өзіне нық сенуге көмектеседі. Мемлекеттік аппарат органдарының қызметіне азаматтық қоғам институты мен азаматтар тұрғысынан әлеуметтік бақылау орнату қажет. Мемлекеттік қызметті қызметтендіру жағынан реттеу функциясы тәжірибесі жағынан үлкен орын алады. Бұл мемлекет пен қауым арасындағы байланыс буыны ретінде мемлекеттік қызмет ережесінен туындайды. Мемлекеттік қызметті ұйымдастыруда мемлекеттік институттар мен азаматтық қоғамда реттеу рөлін көрдік. Еңбек саласында жекеменшік, тұрғын үй және басқада көптеген мәселелер бойынша мемлекет атынан реттейді.
Мемлекеттік қызмет мемлекетке маңызды тәрбиелік қызметін атқарады. Ол мемлекет азаматтарына бейбітшілік және келісім, жақсылық пен әділдік, Отанға деген сүйіспеншілік, қоғамдағы адамгершілік құндылықтың санасының нысаны мен әдістері қолжетімділігін қадағалайды. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, олардың қоғамда әл-ауқатының, құқықтық талаптарға қанағаттануын, және де азаматтық қадір-қасиетінің сақталуы мемлекеттік қызметтің реттеуші рөліне кіреді.
Демек жалпы мемлекеттік қызметтің қызметі осы болып табылады. Мемлекеттік қызметтің қызметі әлеуметтік сипаттау дәрежесі саяси, кәсіби және мемлекеттік қызметшілердің қызметінің сапасы арқылы анықталады. Мемлекеттік қызметшілердің саяси сапасына әдетте патриотизм, мемлекеттің конституциясын қорғау қабілеті, мемлекет азаматы болу жатады. Зиялылық, біліктілік, ұйымдастырушылық қабілеті және де тиімді жаңашылдық іс-әрекет ете білу де іскери қызмет жүйесіне жатады. Ал адамгершілік, физиологиялық және де ашықтық жеке тобына кіреді. адамгершілікке әділдік, адалдық, әділеттілік, парасаттылық және т.б. жатады. Физиологиялық сапаға денсаулық жағдайы, жұмысқа қабілеттілігі және ерекше жағдайда жұмысқа жарамдылығы жатады. Ашықтық сапасына көпшілдік, жақсылық тілеуші, адамдарды тыңдау, іскери келісім-шарттарды ретке келтіру, жеке қатынасты реттей алу және де бөтен біреудің ойын түсініп, сендіре білу кіреді. Адамдарды өзіне тарта білу және ұжымды ұйымдастыра білу басшыға өте маңызды.
5.2 Мемлекет басқару нысанының ерекшеліктері
Мемлекеттік басқарудың нысандары -- мемлекет нысанының құрамы, ол жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы тәртіпті және олардың тұрғындармен қарым-қатынасын сипаттайды.
Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға бөледі.
Монархия (грек тілінен -- жалғыз билеуші) -- басқару нысаны, өкімет түгелімен не жартылай жалғыз билеушінің қолына шоғырланады -- монархтың (корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с).
Монархияның белгілеріне:
-- жоғарғы өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;
-- басқаруының уақыты шексіз (абсолютті) болады;
-- сайлаушылардың еркінен тәуелсіз болады.
Монархияның шектелусіз түрі болады, ондайда халықтың өкілеттік мекемелері болмайды және мемлекеттің егемендігін алып жүруші, жалғыз ғана монарх болады. Мысалы, қазіргі кездегі феодализмнің абсолюттік монархиясы -- Сауд Аравиясы мен Брунейде сақталған және шектелген (конституциялық) монархия, яғни монархтан басқа қосымша мемлекеттің егемендігін алып жүруші, басқа мемлекеттік органдар бар, олар өз жағынан монархтың билігіне шектеу жүргізу үшін құрылған (Англия, Япония, Испания, Швеция, Норвегия).
Монархия бірнеше жүз жылдарға созылған уақытта, дүние жүзіндегі үстемдік құрған басқару нысаны болды. Арнайыланған нысанда, ол бүгінде сақталып дүние жүзіндегі елдердің үшінші бөлігіне тараған.
Республика (латын сөзінен -- мемлекеттік, қоғамдық іс) -- басқару нысаны, мемлекет басшысы сайланады және ауыстырылады, ал оның билігі сайлаушылардың еркімен, не олардың өкілеттік органдарымен белгіленеді.
Республиканың белгілеріне:
-- өкіметтің сайлануы;
-- белгілі уақытқа ғана сайлау;
-- сайлаушылардың еркіне тәуелділік.
Кім үкіметті құрады, ол кімнің бақылауында және кімге есеп береді, осыған байланысты республикалар президенттік, парламенттік және аралас болып бөлінеді.
Президенттік республикаларда (АҚШ, Бразилия, Аргентина, Венесуэла, Боливия, Сирия т.б.) ол ролді президенттің өзі ғана орындайды. Парламенттік республикаларда (Германия, Италия, Индия, Түркия, Израиль т.б.) -- парламент, аралас (Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия т.б.) -- Президент пен Парламент бірге жүргізеді.
Президенттік республикада, Президент парламенттен тәуелсіз сайланады, не сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей халықпен сайланады және ол бір мезгілде мемлекеттің және үкіметтің басшысы қызметін атқарады. Ол өзі үкіметті тағайындайды және оның жұмысын өзі басқарады. Бұл мемлекетте Парламент үкіметке сенімсіздік вотумын жариялай алмайды, ал Президент -- Парламентті таратпайды. Дегенмен Парламент қабылданатын заңдардың көмегімен Президент пен Үкіметтің жұмыстарын шектеуге мүмкіншілігі бар және бюджетті құрғанда, тағы сондай жағдайларда Президентті жұмысынан аластатуы мүмкін (әсіресе ол конституцияны бұзып, қылмыс жасаса). Президенттің өз жағынан, заң шығарушы органның шешіміне тоқтату ветосын қолдануға құқығы бар (латын тілінен -- тыйым салу).
Қазақстан Республикасының Президенті (Конституцияның 63-бабы) мына жағдайларда: Парламент Үкіметке сенімсіздік білдіргенде, Парламент Премьер-Министрді тағайындауға екі мәрте келісім бермегенде, Парламенттің Палаталары арасындағы немесе Парламент пен мемлекеттік өкіметтің басқа тармақтары арасындағы еңсерілмейтін келіспеушілік салдарынан саяси дағдарыс болғанда Парламентті тарата алады.
Парламенттік республикада -- үкімет заң шығарушы органмен құрылады және ол соның алдында жауапты. Парламент дауыс арқылы сенімділік не сенімсіздік вотумды тұтасымен үкіметтің қызметіне, үкіметтің басшысына (министрлер, кеңесінің төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты министрдің өзіне жариялауға құқығы бар. Президент, мемлекеттік өкімет органдарының жүйесінде, ол өте қарапайым орында: оның міндеттілігі, әдетте өкілетті Органдардың қызметімен тежеледі. Яғни, конституциялық монархиядағы мемлекет басшысының қызметінен айырмашылығы өте аз. Шын мәніндегі, мемлекет басшысы болып үкімет басшысы есептеледі.
Аралас (жарты президенттік, жарты парламенттік) республиканың сыйпатына үкіметтің екіжақты жауапкершілігі жатады - президенттің алдында және парламенттің алдында. Мұндай республикада президент және парламент тікелей халықпен сайланады. Мемлекеттің басшысы Президент болып есептеледі. Ол үкіметтің басшысын және министрлерді саяси күштердің парламенттегі бөлінуіне байланысты тағайындайды. Мемлекет басшысы, әдеттегідей министрлер кабинетінің отырысында төрелік құрып, оның шешімін бекітеді.
Парламент, үкіметті жылдағы бюджетті бекіту жолымен тексеруге мүмкіндігі бар оған қосымша үкіметке сенімсіздік вотумын жариялауға да болады.
Өзіміз білетініміздей, мемлекет о бастан-ақ өзінің пайда болған кезінен үстем таптың саяси ұйымы, халықтың қанаушы таптары мен топтарына өктемдік жасау құралы болып табылды. Әрбір мемлекеттің мәні өкімет басында қандай тап немесе қандай топтар тұрғанына ғана байланысты болады. Тіпті құл иеленуші, феодалдық, буржуазиялық мемлекеттерді айтпай-ақ өзімізге қанық болған социалистік (кенестік) мемлекет те қоғамдық таптардың бірінің саяси өкіметінің қаруы есебінде пайда болды - оның бұрынғы мемлекеттермен ұқсастығының өзі осында, оны мемлекет деп атайтынымыз да сондықтан. Оған дәлел, алғашқы кезде Кеңес мемлекетінің мәні - пролетариат диктатурасы болды. Онсыз құлаған езуші таптардың халықтың революциялық еркіндігіне қарсылығын басуға, бұқараны жаңа өмір үшін күреске ұйымдастыруға мүмкін емес еді. Соңынан КПСС-тің диктатурасы жалғасқанын білеміз.
Жоғарыда айтылып кеткендей, мемлекеттің шығу себептерін ескерсек, мынадай қорытындыға келе аламыз: жалпы мағынасында мемлекет қоғамды басқаруды жүзеге асыратын, өзінің барлық мүшелерінің мүдделері үшін тәртіпті қамтамасыз ететін, әрі үстем таптардың немесе билік жүргізуші топтың немесе халық топтарының мүддесін артықшылықпен қорғайтын биліктің ерекше ұйымы болып табылады[10].
Мемлекет билігінің тармақтарының бөлінісіне байланысты функциялар заң шығару, басқарушы және сот ісін жүргізу болып бөлінеді. Қоғамдық сферасындағы қызметінің бағытына қарай экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдениет рухы сферасындағы іске асырылатын функциялар болып жіктелінеді.
Осылай топтастыру негізінде енді біз нарықтық экономика жағдайындағы қазіргі уақыттағы мемлекеттің қолданылатын функцияларына тоқталғанды жөн көрдік.
Ұйымдастырушылық нысанына мыналар жатады: ұйымдастыру-реттеушілік (нақтылы саяси міндеттерді шешуге қажетті күнделікті оперативтік ұйымдастырушылық жұмыстар); ұйымдастыру-шаруашылық (әр түрлі мемлекеттік функциялардыорындауға тиісті материалдармен қамтамасыз етуге байланысты оперативтік-техникалық, күнделікті шаруашылық жұмыстар); ұйымдастыру-идеологиялық (мемлекеттің әр түрлі функцияларының орындауын қамтамасыздандыру жөніндегі күнделікті оперативтік-түсіндіру, тәрбиелік жұмыстар).
Мемлкеттің механизмі бұл - мемлекеттің ішкі және сыртқа функцияларын қамтамасыз ету үшін қажетті мемлекеттік органдардың бірыңғай жүйесі. Мемлекеттік механизмінің маңызы өте зор: айталық, мұнда қоғамдық феномені ретінде мемлекеттің өмір сүруінің тәжірибелік мәні көрініс табады. Сондықтан, мемлекет функциясын іске асыру үшін арнайы мемлекеттік аппарат құрылады. Ол мемлекеттің биліктік өкілеттілігіне иелі, әрі белгілі бір құрылымы бар мемлекет органдарының күрделі жүйесі. Әрбір мемлекеттік органдардың заң жүзінде құқықтыр мен міндеттердің шамасын (көлемін) айқындайтын құзыреті болады.
Мемлекеттік орган дегеніміз тиісті құзеретке иелі және өз функциясын жүзеге асырған кезде мемлекеттің ұйымдастырушылық материалдық және мәжбүрлеу (күштеу) күшіне арқа сүйетін дербес, оқшауланған құрамы бар мемлекеттік аппараттың бір бөлігі.
Мемлекеттік органдарға мыналар жатады:
-- заң шығарушы, атқарушы және соттар (билік бөлу принципіне қарай);
-- федералдық, федерация субъектілері, республикалық және жергілікті (мемлекеттің құрылыс белгілеріне қарай);
-- бастапқы (сайланбалы өкілді), мүшелерін халықтың сайлауы және туынды (қосалқы), яғни оның құрылуына халық тікелей қатыспайды (құрылу тәртібіне қарай);
-- жалпы құзыретті, яғни бұл орган өзінің құзыреті шегінде, оған қатысты барлық мәселелерді қарап шеше алады (мысалы Президент, Үкімет, т.б.) және арнайы құзыретті - бұл өз жұмысын белгілі бір тар салаларда ғана атқара алатын орган (мысалы, министрліктер, мемлекеттік комитеттер, т.с.с.) (құзыреттің мәні бойынша);
-- коллегиялды - шешімді көпшілік дауыспен қабылдайтын орган және дара басшылық - мекеме басшысының өзі қабылдайтын жеке шешімі (шешімді қабылдау әдісіне қарай);
-- тұрақты және уақытша (өкілеттіліктің мерзімі бойынша).
Мемлекеттік органдарды анықтайтын белгілер:
-- мемлекет еркімен құрылуы және өз функциясын соның атынан іске асыруы;
-- заңда көрсетілген тәртіппен қызмет түрін қатаң орындауы;
-- заң жүзінде бекітілген ұйымдық құрылымы, құзыреті (құқықтар мен міндеттердің жиынтығы), аумақтық қызмет көлемі, арнаулы аппараты және өзге мемлекеттік органдармен қарым-қатынасын айқындайтын тәртібі болуы;
-- белгілі бір материалдық құралдарға иелігі (құрылыс, үйелер, көлік, т.б.);
-- мемлекеттік билік сипаттаға өкілеттілігіне иелігі, яғни әр қилы құқықтық актілерді шығару және оны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін құқығының болуы.
Мемлекеттің механизмі, әрине, мемлекеттің функциясын жүзеге аырушы күш, мемлекеттік аппараттық нақтылы құрылымының жұмыс істеуінен көрінеді. Мемлекеттік аппарат дегеніміз билігін іске асыру үшін билік өкілеттілігіне иелі мемлекеттік органдардың жүйесін құрайтын мемлекеттің механизмі. Өз қызметі шегінде мынадай принциптерді басшылыққа алады:
-- демократиялық (мемлекет органдарының қызметін қалыптастыру мен ұйымдастыруға халықтың кеңінен қатысуы);
-- заңдылық (бүкіл нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың барлығы да дәлме-дәл, қатаң, әрі бұлжытпай орындауы);
-- есеп берушілік (төменгі органдардың жоғарғы органдарға өз қызметі жайында есеп берудің міндеттілігі);
-- коллегиялық пен жеке басшылықтың үйлесімділігі (бұл мәселелелрді ұжымдық талқылауды, бірақ шешімді жеке басшының өзі қабылдап, оны іс жүзіне асырғанда жеке жауаптылықты көздейді);
-- жариялылық (белгілі бір мемлекеттік органының тәжірибелік қызметі туралы құқық субъектілеріне (азаматтарға, қоғамдық бірлестіктерге, мекемелерге, төменгі органдарға және т.б.) хабарлауды қамтамасыз ету).
Мемлекеттік механизм құрылымына мемлекеттік аппратпен бірге мемлекеттік ұйымдар мен мемлекеттік кәсіпорындар да кіреді.
Мемлекеттік ұйым - мемлекеттің функциясын әр түрлі салаларда, айталық, экономика, әлеуметтік, мәдени, қорғаушылық және т.с.с., жүзеге асырушы мемлекеттік мекеме. Көпшіліктің тұжырымдаулары бойынша, мемлекеттік ұйым әлеуметтік-мәдени функцияларды (мысалы, білім, ғылым, денсаулық, т.б.) іске асыруға бағытталған, -- дейді.
Мемлекеттік кәсіпорын - өндіріс өнімдерін шығару немесе оны қамтамасыз ету, түрлі жұмысты атқару және қоғам тұтынушыларының, жеке тұлғалардың қажетін қанағаттандыру, әрі пайда табу, көп түрлі көмекті көрсету мақсатына сай шаруашылық қызметті атқару үшін құрылады.
Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғарғы, орталық және жергілікті органдарының құрылуы, олардың қарым қатынастары қандай принциппен қалыптасты, халық олардың сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға жауап береді. Мемлекет нысанының арасында басқару нысаны маңызды элемент болып саналады.
Басқару нысаны жоғарғы мемлекет билігінің әдісін ашады, оның органдарының өзара қарым қатынасын және халықпен қатынасын, тұрғындарды белгілі нысанға келтіру дәрежесін анықтайды.
Енді мемлекет нысанын талдап өтейік.
Мемлекеттің басқару нысаны Монархия және Республика болып екіге бөлінеді.Монархия -- ол жоғарғы билік бір адамның қолында және бүл билік мұрагерлікпен беріледі. Монархияның билігі өзінің түсінігі айтып тұрғандай, мемлекетті басқаратын адамның билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі немесе тиюі. Сондықтан, оның билігі мұрагерлік билік. Монархия озбырлық жолмен де көшуі мүмкін, яғни соғыс арқылы. Монархияның көшуінің үшінші түрі де бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланды. Мысалы Малайзия елінде. Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару нысаны да кездескен. Ол мәселен Спартада. Монархтың бір қасиеті ол өзінің билігіне құдайдан басқа ешкімге жауапты емес, себебі ол мемлекеттің басшысы, оның атынан сот, заң, құқық қабылданады. Монархтың бірнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асырау мемлекеттің міндеті. Аталмыш монархияның өзі де екіге бөлінеді: Шексіз және Шектелген монархия болып. Осы тұрғыда монархияның екі түріне түсінік беріп өтейік.
Шексіз монархия -- монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді, жоғарыда айтылған биліктің бәрі соның қолында, бірақ оның да бірнеше түрі бар. Ең бірінші шексіз монархия -- Шығыс диспотиясы.
Монархиялардың көбі шектелген монархияға жатады. Бұл монархияда монарх билігі басқа бір адаммен немесе заңмен шектеледі.
Орта ғасырларда Еуропа мемлекеттерінде сословиелік -- өкілдік монархиялар пайда болды. Еуропа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын: шіркеу қызметкерлері, дворяндар және қала тұргындары, басқаша айтқанда буржуазия. Сословиялар өздерінің мүдделерін қоргайтын сословиелік органды құратын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Жапония мемлекетінде императордың билігін сегун деген әскери қызметкерлер шектеген болатын, бұл басқару нысан сегунат деп аталады. Жаңа кезендерде шектелген монархия Конституциялық монархия деп аталады. Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Бірақ тарихи процесс объективті түрінде парламента жеңіске жеткізді де, дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды. Парламенттік монархия бірінші болып Англияда құрылды. Даңқты реоволюциядан кейін құқық туралы Билль деген 1689 жылы Конституциялық заңда осы мемлекеттік басқару нысаны пайда болды. Қазіргі уақытта Еуропа мемлекеттерінің көбі осыған жатады. Бұл мемлекеттерде монарх мемлекет басшысы. Монарх -- мемлекеттің көркі, тұрақтылығы, сәні, ертеден келе жатқан әдет -- ғұрыптары.
Монархтың билігі жоғары және тәуелсіз болғандықтан ол өмір бойы билік ете алады. Бұл тұрғыда біз басқару нысанының бірінші түрі, яғни монархияны қарастырып өттік, ал ендігі басқару нысанының екінші түрі республикаға түсінік беріп өтейік.
Республикада монарх тәрізді ежелгі мемлекет нысаны болып қалыптасқан. Бірақ республикалық басқару нысанын халық сайлаған адам басқарады және оны белгілі бір уақытқа сайлайды.
Республикалық басқару нысаны -- бұл ұжымдық басқару болып саналады. Республика деген сөз коне дәуірдегі мемлекеттерде бірінші рет қолданылды. Мемлекеттік басқарушы адамдар мен органдарды халық бір белгілі кезеңге сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер мен органдар Республикада болмайды. Жаңа кезеңде Республиканың екі түрі кездеседі: Президенттік және Парламенттік Республикалар.
Президенттік Республика -- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz