Зерттеу объектісіне қатысты өзекті мәселелер мен оның кейбір қырларының толық реттелмеуі жұмыстың басты бағытын анықтау
Кіріспе
1. Тергеу экспериментін тағайындаудың теориялық негіздері
1.1 Тергеу экспериментінің отандық қылмыстық іс жүргізу ғылымында пайда болуы мен дамуы
1.2. Тергеу экспериментін дайындау мен өткізу тактикасы
2. Тергеу экспериментін жүргізудің құқықтық негізінің мәселелері мен оларды шешу жолдары
2.1 Тергеу эксперименттерінде айыпталушылардың психологиялық ерекшеліктері.
2.2 Эксперимент кезінде куәгерлер мен жәбірленушілерден жауап алу барысындағы психологиялық жағдайлар.
2.3 Тергеу эксперименті барысында күдіктілер және айыпталушылардан жауап алу
3. Тергеу экспериментін дайындау және оны өткізуді ұйымдастыру
3.1 Бетпе.бет және тану процестерінің тергеу эксперименті кезіндегі табиғаты
3.2 Тергеушінің психологиялық ерекшеліктерін анықтаудың экспериментальды зерттеу әдістемелері
3.3 Тергеу эксперименті қызметкерлерінің кәсіби шеберлігін арттыру және қалыптастыру жолдарына байланысты практикалық.әдістемелік нұсқаулар
Қорытынды
1. Тергеу экспериментін тағайындаудың теориялық негіздері
1.1 Тергеу экспериментінің отандық қылмыстық іс жүргізу ғылымында пайда болуы мен дамуы
1.2. Тергеу экспериментін дайындау мен өткізу тактикасы
2. Тергеу экспериментін жүргізудің құқықтық негізінің мәселелері мен оларды шешу жолдары
2.1 Тергеу эксперименттерінде айыпталушылардың психологиялық ерекшеліктері.
2.2 Эксперимент кезінде куәгерлер мен жәбірленушілерден жауап алу барысындағы психологиялық жағдайлар.
2.3 Тергеу эксперименті барысында күдіктілер және айыпталушылардан жауап алу
3. Тергеу экспериментін дайындау және оны өткізуді ұйымдастыру
3.1 Бетпе.бет және тану процестерінің тергеу эксперименті кезіндегі табиғаты
3.2 Тергеушінің психологиялық ерекшеліктерін анықтаудың экспериментальды зерттеу әдістемелері
3.3 Тергеу эксперименті қызметкерлерінің кәсіби шеберлігін арттыру және қалыптастыру жолдарына байланысты практикалық.әдістемелік нұсқаулар
Қорытынды
Тергеуші экспериментінің құрылымына орай оған әзірлік екі кезеңде – эксперимент жүргізілетін жерге барғанға дейін және нақ эксперимент жүргізілетін жерде өткізіледі.
Эксперимент жүргізілетін жерге барғанға дейінгі әзірлік кезінде тәжірибенің мән-мазмұнын, оны өткізу тәртібін. жағдайдың өзгерісін анықтап алу керек. Яғни, бұл кезең — мамандармен ақылдасу; кәсіпорынның жұмыс тәртібін, ішінара айтқанда технологиялық тәртіпті реттейтін құжаттармен, арнаулы әдебиеттермен танысу; қатысушыларды іріктеу; тергеушінің назарын аударған жағдайға байланысты айыпталушыдан қайтара жауап алу кезеңдері.
Тергеу экспериментіне қатысушылар.
Эксперимент жүргізу жөнінде шешім алысымен тергеуші осы тергеу әрекетіне қатынасатын адамдарды да белгілеп алуы керек.
Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес тергеу экспериментіне қатысушылардың екі түрі қарастырылған – міндеттелетін және міндеттелмейтін қатысушылар. Тергеу экспериментіне міндетті түрде қатысушылар – тергеушілер. Тергеуші экспериментті әзірлейді, тәжірибелі іс-қимылымен оған басшылық жасайды, оны өткізу, қайтадан өткізу қажеттігін анықтайды, экспериментті өткізуге қатысты барлық ұйымдық және іс жүргізу мәселелерін шешеді. Кейбір жағдайларда экспериментті жүргізетін тергеушіге көмекке басқа тергеуші немесе полицияның жедел қызметінің қызметкері бөлінуі мүмкін [1. 5б].
Зерттеудің әдістемелік негізіне – диалектикалық әдіс, жалпы ғылыми, сондай – ақ жеке қолданбалы әдістерді қолдана отырып құқықтық құбылыстарды ғылыми зерттеу жатады. Экспериментке айыпталушы, сезікті, куәгер, жәбірленуші, маман, сондай-ақ қорғаушы міндеттелмей-ақ қатыса алады. Экспериментті жүргізу кезінде оған прокурордың да қатысуына болады. Айыпталушы (сезікті) тергеу экспериментіне оның тәжірибе жүргізу мүмкін болмаған (мысалы, ол кәсіби дағдыны игерген бе, жоқ па, соны анықтау үшін) немесе тергеуші, ішінара айтқанда, іс-қимылды өзгерту немесе басқалай әзірлік әрекеттеріне қажет деп есептеген жағдайда қарастырылады. Алайда, айыпталушы экспериментке ерікті түрде қатыстырылуы тиіс. Оны жауапты істерге күштеп қатыстыруға жол берілмейді. Куәгерлер мен жәбірленушілерге қатысты мәселе де осылай шешіледі.
Маман тергеу экспериментінің бір мүшесі ретінде тергеушінің жағдай өзгерген кезде тиімді шешім қабылдауына, кейбір жағдайларды шешуге арнайы білім қажет болғанда, іс-қимылды ақылмен жүргізуіне көмектесуі үшін қатыстырылады. Ал маман-криминалист фотосуреттерге немесе кинобейнелерге, дыбыс жазбаларына қатысты мәселелерге орай кәсіби көмек көрсетеді.
Эксперимент жүргізілетін жерге барғанға дейінгі әзірлік кезінде тәжірибенің мән-мазмұнын, оны өткізу тәртібін. жағдайдың өзгерісін анықтап алу керек. Яғни, бұл кезең — мамандармен ақылдасу; кәсіпорынның жұмыс тәртібін, ішінара айтқанда технологиялық тәртіпті реттейтін құжаттармен, арнаулы әдебиеттермен танысу; қатысушыларды іріктеу; тергеушінің назарын аударған жағдайға байланысты айыпталушыдан қайтара жауап алу кезеңдері.
Тергеу экспериментіне қатысушылар.
Эксперимент жүргізу жөнінде шешім алысымен тергеуші осы тергеу әрекетіне қатынасатын адамдарды да белгілеп алуы керек.
Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес тергеу экспериментіне қатысушылардың екі түрі қарастырылған – міндеттелетін және міндеттелмейтін қатысушылар. Тергеу экспериментіне міндетті түрде қатысушылар – тергеушілер. Тергеуші экспериментті әзірлейді, тәжірибелі іс-қимылымен оған басшылық жасайды, оны өткізу, қайтадан өткізу қажеттігін анықтайды, экспериментті өткізуге қатысты барлық ұйымдық және іс жүргізу мәселелерін шешеді. Кейбір жағдайларда экспериментті жүргізетін тергеушіге көмекке басқа тергеуші немесе полицияның жедел қызметінің қызметкері бөлінуі мүмкін [1. 5б].
Зерттеудің әдістемелік негізіне – диалектикалық әдіс, жалпы ғылыми, сондай – ақ жеке қолданбалы әдістерді қолдана отырып құқықтық құбылыстарды ғылыми зерттеу жатады. Экспериментке айыпталушы, сезікті, куәгер, жәбірленуші, маман, сондай-ақ қорғаушы міндеттелмей-ақ қатыса алады. Экспериментті жүргізу кезінде оған прокурордың да қатысуына болады. Айыпталушы (сезікті) тергеу экспериментіне оның тәжірибе жүргізу мүмкін болмаған (мысалы, ол кәсіби дағдыны игерген бе, жоқ па, соны анықтау үшін) немесе тергеуші, ішінара айтқанда, іс-қимылды өзгерту немесе басқалай әзірлік әрекеттеріне қажет деп есептеген жағдайда қарастырылады. Алайда, айыпталушы экспериментке ерікті түрде қатыстырылуы тиіс. Оны жауапты істерге күштеп қатыстыруға жол берілмейді. Куәгерлер мен жәбірленушілерге қатысты мәселе де осылай шешіледі.
Маман тергеу экспериментінің бір мүшесі ретінде тергеушінің жағдай өзгерген кезде тиімді шешім қабылдауына, кейбір жағдайларды шешуге арнайы білім қажет болғанда, іс-қимылды ақылмен жүргізуіне көмектесуі үшін қатыстырылады. Ал маман-криминалист фотосуреттерге немесе кинобейнелерге, дыбыс жазбаларына қатысты мәселелерге орай кәсіби көмек көрсетеді.
2. ҚР Қылмыстық процестік кодексі.04.07.2014ж.19б
3. Салтевский М.В., Лукашевич В.Г. Проблемы классификации источ-ников информации и следственных действий // 2004. 240с.
4. Шейфер С.А. Следственные действия. Система и процессуальная
форма. -М.: Юридическая литература, 2001.289с.
5. Винберг А.И., Шавер Б.М. О значении вещественных доказательствах Криминалистика М, 1950г. 125с.
6. Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформасы мемлекеттік программасы туралы. Қазақстан Республикасының Президентінің қаулысы. Егемен Қазақстан. 20 ақпан 1994ж 3б
7. Строгович М.С. Курс советского уголовного прцессе ТІМ, 1968г.с134
8. Белкин Р.С. Собрание, исследование и оценка доказательств. Сборник доказательств 1999г. 146с.
9. Максутов И.Х. Тактика следственного эксперимента и проверки по-наказаний на месте // Криминалистика. — М., 2001 181с.
10. Порубов Н.И. Криминалистическая тактика и ее роль в раскрьітии
преступлений: Лекция. -Минск, 2003.154с.
11. Электрондық ресурс: adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000231) Қазақстан Республикасының қылмыстық процестік кодексі 2014ж. 6б.
12. Казиняк Г.С. Понятие доказательств и место показаний среди других источников доказательств (Вопросы правоведения) Вып. 5. 56с.
13. Альперт С.А. Участники уголовного процесса (конспект лекции), 1995г, 142с.
14. Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств. 2000г. стр.45
15. А.Ағыбаев ҚР қылмыстық құқығы. Ерекше бөлім. 2000г. 146с.
16. Толеубекова Б.Х. Уголовно процессуальное право РК, 2008г. 230с.
17. Арсеньев. В.Д Вопросы общей теории судебных доказательств 1994г.158с.
18. Электрондық ресурс: //www.uniface.kz/index. Психологиялық реагент. 3б
19. Электрондық ресурс: аdilet.zan.kz/kaz/docs/V100006305 Тергеу жағдаяты.12б
20. Глазырин Ф.В. Изучение личности обвиняемого.1998г. 281с.
21. Доспулов Г.Г. Психология допроса.2002г. с.196
22. Чапанович Н.Н. Тактика следственного эксперимента. с173
23. Еникеев М.И., Черных Э.А. Расследования организационные деятельности. 2001г. стр.61-101
24. Пралиева Г.К. Юридическая психология. А. Жеті қазына.2003г.с125-126
25. Ситковская О.Д. Психология уголовной ответственности. 2002.с.89
26. Алексеев В.Д. Оценка доказательств. 1999г. 165стр.
27. Т.Владимиров А,Е.Учение об уголовных доказательствах 2001г.с.123
28. ҚР Қылмыстық процестік кодексі.04.07.2014ж.14б
29. Водолавский Б.Ф. Психологические особенности личности осужденного. Омск , 1992. С.91
30. ҚР қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. А.Ағыбаев.,2002ж. 137б.
31. Илюсизова С.М. Общая и юридическая психология. А-2006, С.158-159
32. Васильев В.П. Юридическая психология. М., 1991. с131
33. Электрондық ресурс: adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000231.4б
34. Костаков А.А. Допустимость доказательств Л, 1991г.230с.
35. Электрондық ресурс: adilet.zan.kz/kaz/docs/. Тергеу эксперименті. 2б
36. Электрондық ресурс: prokuror.gov.kz/sites/default/files/upk_rk_kaz.doc.ылмыстық жауаптылық психологиясы 2б.
37. ҚР Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Төлеубекова Б.Х. Алматы 2000ж., 82б.
38. Электрондық ресурс: soros.kz/.../Criminal_Liability .Тергеушінің жеке қылмыстарды зерттеудегі мәселелері- 6б
39. Электрондық ресурс: adilet.zan.kz/kaz/docs/K970000167_/k970167. Қазақстан республикасының қылмыстық кодексі. 5б
40. Электрондық ресурс: kaz.docdat.com/docs/index-79814.html.5б
41. Белозеров Ю.Н.,Чугунов А.А. Проблема обеспечения законности обоснованности возбуждения уголовного дела. 2006г. С-248
42. Электрондық ресурс: kk.wikipedia.org/wiki/ Тергеу.7б
43. Электрондық ресурс: zakon kz/doc161780603_3. Танудағы психологиялық ерекшеліктер13б
44. Строгович М.С. Курс уголовного процесса, 1998г.с-72
45. Электрондық ресурс: www.qazaq-alemi.kz/kazakhstan.Тергеу эксперименті 4б
46. Электрондық ресурс: mybiblioteka.ru/2-69304.Тергеу эспериментінің психологиялық табиғаты. 2б
47. Электрондық ресурс: massaget.kz/laws/kaz/docs/V040003375_/ Сот-медициналық сараптама жүргізу және ұйымдастыру Ережесі. 4б
48. Белкин Р.С. Собрание, исследование и оценка доказательств. 2000г. 152б
49. Электрондық ресурс: bulletin-law.kaznu.kz/index. php/journal/article/. Хабаршы заң газеті№3. 2б
50. Колдин В.Д. Тактика следственного зксперимента и проверки показаний на месте: Криминалистика /1990г.с.167
51. Под ред. А.Н. Васильева. – Юридическая психология 2000.-Т. 2.стр.318
52. Загорский Г.Н. Судебное разбирательство по уголовному делу. 2005г. С-25.
53. Нургалиев Б.М. Теоритические и прикладные проблемы расследования организационной деятельности. Алматы, 1998г. 397стр.
54. Электрондық ресурс: library.psu.kz/ Тергеуші тұлғасының қалыптасуы. 9б
55. Комментарий к Уголовному Процессуальному кодексу. /ч.общая/. Жети-Жаргы. 2002г.с-137
56. Ларин А.М., Мельников Э.В. Савицкий В.М., Уголовный процесс цели и задачи. 1998г. С-60
57. Уголовный процесс РК. Оспанов Алматы 2000г. 9б
58. Шейфер С.А. Предварительные следствие. Общие условия и основные этапы производства. 2000г.с-144
59. Уголовный процесс Казахской ССР. Под ред. М.Мамутова и Ю. Д. Левщица. /ч.Общ./-Алматы 1989г.: /ч.Особенный/, Алматы 1990.с-117
60. Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексі. Алматы. Юрист. 4.07. 2014ж. 28б
3. Салтевский М.В., Лукашевич В.Г. Проблемы классификации источ-ников информации и следственных действий // 2004. 240с.
4. Шейфер С.А. Следственные действия. Система и процессуальная
форма. -М.: Юридическая литература, 2001.289с.
5. Винберг А.И., Шавер Б.М. О значении вещественных доказательствах Криминалистика М, 1950г. 125с.
6. Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформасы мемлекеттік программасы туралы. Қазақстан Республикасының Президентінің қаулысы. Егемен Қазақстан. 20 ақпан 1994ж 3б
7. Строгович М.С. Курс советского уголовного прцессе ТІМ, 1968г.с134
8. Белкин Р.С. Собрание, исследование и оценка доказательств. Сборник доказательств 1999г. 146с.
9. Максутов И.Х. Тактика следственного эксперимента и проверки по-наказаний на месте // Криминалистика. — М., 2001 181с.
10. Порубов Н.И. Криминалистическая тактика и ее роль в раскрьітии
преступлений: Лекция. -Минск, 2003.154с.
11. Электрондық ресурс: adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000231) Қазақстан Республикасының қылмыстық процестік кодексі 2014ж. 6б.
12. Казиняк Г.С. Понятие доказательств и место показаний среди других источников доказательств (Вопросы правоведения) Вып. 5. 56с.
13. Альперт С.А. Участники уголовного процесса (конспект лекции), 1995г, 142с.
14. Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств. 2000г. стр.45
15. А.Ағыбаев ҚР қылмыстық құқығы. Ерекше бөлім. 2000г. 146с.
16. Толеубекова Б.Х. Уголовно процессуальное право РК, 2008г. 230с.
17. Арсеньев. В.Д Вопросы общей теории судебных доказательств 1994г.158с.
18. Электрондық ресурс: //www.uniface.kz/index. Психологиялық реагент. 3б
19. Электрондық ресурс: аdilet.zan.kz/kaz/docs/V100006305 Тергеу жағдаяты.12б
20. Глазырин Ф.В. Изучение личности обвиняемого.1998г. 281с.
21. Доспулов Г.Г. Психология допроса.2002г. с.196
22. Чапанович Н.Н. Тактика следственного эксперимента. с173
23. Еникеев М.И., Черных Э.А. Расследования организационные деятельности. 2001г. стр.61-101
24. Пралиева Г.К. Юридическая психология. А. Жеті қазына.2003г.с125-126
25. Ситковская О.Д. Психология уголовной ответственности. 2002.с.89
26. Алексеев В.Д. Оценка доказательств. 1999г. 165стр.
27. Т.Владимиров А,Е.Учение об уголовных доказательствах 2001г.с.123
28. ҚР Қылмыстық процестік кодексі.04.07.2014ж.14б
29. Водолавский Б.Ф. Психологические особенности личности осужденного. Омск , 1992. С.91
30. ҚР қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. А.Ағыбаев.,2002ж. 137б.
31. Илюсизова С.М. Общая и юридическая психология. А-2006, С.158-159
32. Васильев В.П. Юридическая психология. М., 1991. с131
33. Электрондық ресурс: adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000231.4б
34. Костаков А.А. Допустимость доказательств Л, 1991г.230с.
35. Электрондық ресурс: adilet.zan.kz/kaz/docs/. Тергеу эксперименті. 2б
36. Электрондық ресурс: prokuror.gov.kz/sites/default/files/upk_rk_kaz.doc.ылмыстық жауаптылық психологиясы 2б.
37. ҚР Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Төлеубекова Б.Х. Алматы 2000ж., 82б.
38. Электрондық ресурс: soros.kz/.../Criminal_Liability .Тергеушінің жеке қылмыстарды зерттеудегі мәселелері- 6б
39. Электрондық ресурс: adilet.zan.kz/kaz/docs/K970000167_/k970167. Қазақстан республикасының қылмыстық кодексі. 5б
40. Электрондық ресурс: kaz.docdat.com/docs/index-79814.html.5б
41. Белозеров Ю.Н.,Чугунов А.А. Проблема обеспечения законности обоснованности возбуждения уголовного дела. 2006г. С-248
42. Электрондық ресурс: kk.wikipedia.org/wiki/ Тергеу.7б
43. Электрондық ресурс: zakon kz/doc161780603_3. Танудағы психологиялық ерекшеліктер13б
44. Строгович М.С. Курс уголовного процесса, 1998г.с-72
45. Электрондық ресурс: www.qazaq-alemi.kz/kazakhstan.Тергеу эксперименті 4б
46. Электрондық ресурс: mybiblioteka.ru/2-69304.Тергеу эспериментінің психологиялық табиғаты. 2б
47. Электрондық ресурс: massaget.kz/laws/kaz/docs/V040003375_/ Сот-медициналық сараптама жүргізу және ұйымдастыру Ережесі. 4б
48. Белкин Р.С. Собрание, исследование и оценка доказательств. 2000г. 152б
49. Электрондық ресурс: bulletin-law.kaznu.kz/index. php/journal/article/. Хабаршы заң газеті№3. 2б
50. Колдин В.Д. Тактика следственного зксперимента и проверки показаний на месте: Криминалистика /1990г.с.167
51. Под ред. А.Н. Васильева. – Юридическая психология 2000.-Т. 2.стр.318
52. Загорский Г.Н. Судебное разбирательство по уголовному делу. 2005г. С-25.
53. Нургалиев Б.М. Теоритические и прикладные проблемы расследования организационной деятельности. Алматы, 1998г. 397стр.
54. Электрондық ресурс: library.psu.kz/ Тергеуші тұлғасының қалыптасуы. 9б
55. Комментарий к Уголовному Процессуальному кодексу. /ч.общая/. Жети-Жаргы. 2002г.с-137
56. Ларин А.М., Мельников Э.В. Савицкий В.М., Уголовный процесс цели и задачи. 1998г. С-60
57. Уголовный процесс РК. Оспанов Алматы 2000г. 9б
58. Шейфер С.А. Предварительные следствие. Общие условия и основные этапы производства. 2000г.с-144
59. Уголовный процесс Казахской ССР. Под ред. М.Мамутова и Ю. Д. Левщица. /ч.Общ./-Алматы 1989г.: /ч.Особенный/, Алматы 1990.с-117
60. Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексі. Алматы. Юрист. 4.07. 2014ж. 28б
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Диссертациялық жұмыстың сипаттамасы. Қазіргі уақытта Қазақстан өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыру
үстінде. Осы негізде еліміздегі құқық бұзушылық әрекеттерін оның ішінде
қылмыспен күрес оның обьективті зерттеу мәселесіy ашу, тергеу әрекеттерін
заңды түсіндіру және тергеу экспериментінің маңыздылығын ашу болып
табылады.
Зерттеудің өзектілігі: Тергеу экспериментi iс үшiн ең маңызы бар
мәлiметтердi зерттелетін оқиғаның белгiлi бiр іс-қимылдарын, жағдайын, мән-
жайларын жаңғырту және тәжiрибе жүргiзу арқылы тексеру мен нақтылау
мақсатында жүргiзiледi. Эксперимент жүргiзу кезiнде, атап айтқанда, қандай
да бiр фактiлердi қабылдау, белгілі бір іс-қимылдардың жасалу мүмкіндігі,
қандай да бір оқиғаның басталуы тексерiлуi, сондай-ақ болған оқиғаның ретi
және iздердiң пайда болу тетiгi анықталуы мүмкiн. Тергеу экспериментiнің
жүргiзiлгенi туралы Кодекстiң 199-бабының талаптары сақтала отырып, хаттама
жасалады. Хаттамада тергеу экспериментiнiң шарттары, барысы мен нәтижелерi
егжей-тегжейлi баяндалады және мыналар: эксперименттің қандай мақсатпен,
қашан, қайда және қандай жағдайларда жүргiзiлгені; оқиғаның жағдайы мен мән-
жайларын жаңғыртудың нақты неден көрiнгені; қандай іс-қимылдар, қандай
ретпен жүргiзiлгені, оны кiмнің және қанша рет жасағаны; қандай нәтижелер
алынғаны көрсетiледi.
Тергеу эксперименті дегеніміз ол қылмысты оқиғаның кейбір мән-жайларын
осы оқиғаға ұқсас және сәйкес жағдайда әр түрлі сынақ тәжірибелер жүргізу
арқылы осы жағдайдың, құбылыстың болу мүмкіндігін тексеру үшін жүргізілетін
тергеу әрекеті. Тергеушінің эксперимент өткізетін жерге шықпай тұрып
жүргізетін дайындық жұмыстарын үш топқа бөлуге болады: тәжірибе өткізілетін
жерді бұрынғы қалпына келтіру; эксперимент өткізуге қатынасатын адамдарды
анықтап, белгілеп алу; керекті құрал-саймандарды, материал, жабдықтарды
дайындау.
Диссертацияның мақсаты. Зерттеу объектісіне қатысты өзекті мәселелер
мен оның кейбір қырларының толық реттелмеуі жұмыстың басты бағытын
анықтайды.
Міндеттері:
1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізудің заңды табиғатын
және оның тетіктерінің ерекшеліктерін теориялық тұрғыда ұғыну;
2. бүгінгі тергеу эксперименттері мен оның кемшіліктерін анықтай,
ескере отырып оны жетілдірудің, жоғары деңгейге көтерудің
жолдарын ғылыми негіздеу болып табылады.
Тергеу экспериментi оның барысы мен нәтижелерін тіркеудің ғылыми-
техникалық құралдары мiндеттi түрде қолданыла отырып жүргiзiледi. Қажет
болған кезде тергеу экспериментiне өздерiнiң келiсiмi бойынша күдіктi,
жәбiрленушi, куә, маман, сарапшы және тәжiрибелiк iс-қимылдарды жүргiзетiн
адамдар тартылуы мүмкiн. Экспериментке қатысушыларға оның мақсаты мен
жүргiзiлу тәртiбi түсiндiрiледі.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қылмыстың обьективті дәлме дәл анықталуы үшін тергеу экспериментін
жүргізу жоспарлы және арнаулы сарапшы мамандара қатыстырылуы арқылы
жүргізілуі қажет.
2. Жедел із кесу мен оның маңыздылығын ескеру мақсатында тергеу
экспериментін қылмыс оқиғасы болған сәттен кешіктірмей сол сағатында өткізу
сол қылмысы ашылуының дәлме дәл сипатына тура келеді.
Зерттеу пәні. Қылмыстық іс жүргізудегі тергеу әрекетеріндегі тергеу
экспериментін жүргізу мен оның міндеттері болып табылады.
Тергеу экспериментiн, егер бұл ретте оған қатысатын адамдардың өмiрi
мен денсаулығына қауiп төндірілмесе, олардың абыройы мен қадір-қасиеті
кемсітілмесе, оларға материалдық залал келтірілмесе, жүргiзуге жол
берiледi.
Зерттеу обьектісі. Қылмыстық тергеу экспериментін жүргізу мен оның
тактикалық маңызын зерттеу болып табылады Тергеу экспериментi жаңғыртылатын
оқиғалар немесе іс-қимылдар болған жағдайларға барынша ұқсас жағдайларда
жүргiзiледі.
Зерттеудің ғылыми – теориялық базасын зерттеу пәніне тікелей қатысты
жоғарыда аталған ғалымдардың ғылыми еңбектері құрайды. Осы келтірілген
тергеу экспериментінің түсінігінен туындайтын негізгі қағидалар: бұл тергеу
әрекеті, біріншіден, басқа тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде алынған, іске
қатынасы бар деректердің, мәселелердің шындығын тексеру үшін жүргізіледі.
Екіншіден, мұндай тексеру, осы тексерілетін құбылыс (әрекет) қылмысты оқиға
болғанда қандай жағдайда өтсе, соған сәйкес, ұқсас жағдайда арнайы сынақ
тәжірибелерін жүргізу арқылы өткізіледі. Жүргізілетін сынақ тәжірибелердің
қорытындысының объективтігі, оның сол тексерілетін оқиға болған жағдайға
сәйкес жағдайда өткізілуімен тікелей байланысты. Әрине, тәжірибе
жүргізілгенде тура болған жағдайдың өзін, тексерілетін іс-әрекетті болған
күйі қайталауға болмайды, себебі ондай жағдайда жаңа қылмыс жасалған болар
еді. Сонымен қатар, тәжірибе арқылы болған оқиға толық қайталанбайды, тек
оның кейбір бөлігі, көріністері ғана сынақ тәжірибе жүргізу арқылы
қайталанады.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. құқықтық мемлекет құрудағы
мемлекетіміздегі Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының еліміздің
өсіп өркендеуіне үлесі мол ,құқық бұзушылықтарды алдын алуымен қылмыстарды
дер кезінде ашуы өз нәтижесін беруде, сондай ақ зерттеулер негізінде
өзіндік біршама төмендегідей ұсынастарды ұсындым
• Қылмыстық тергеу әрекеттерінде тергеу экспериментін өткізудің
міндеттілігін енгізу;
• Арнаулы құқықтық құжаттар негізінде тергеу экспериментінің
нормативті-құқықтық регламенттелуін жоспарлы бекіту;
• Тергеу экспериментін өткізі мен жоспарлау және оны өткізудің
жалып көзқарастарын анықтау;
Тергеуші экспериментінің құрылымына орай оған әзірлік екі кезеңде –
эксперимент жүргізілетін жерге барғанға дейін және нақ эксперимент
жүргізілетін жерде өткізіледі.
Эксперимент жүргізілетін жерге барғанға дейінгі әзірлік кезінде
тәжірибенің мән-мазмұнын, оны өткізу тәртібін. жағдайдың өзгерісін анықтап
алу керек. Яғни, бұл кезең — мамандармен ақылдасу; кәсіпорынның жұмыс
тәртібін, ішінара айтқанда технологиялық тәртіпті реттейтін құжаттармен,
арнаулы әдебиеттермен танысу; қатысушыларды іріктеу; тергеушінің назарын
аударған жағдайға байланысты айыпталушыдан қайтара жауап алу кезеңдері.
Тергеу экспериментіне қатысушылар.
Эксперимент жүргізу жөнінде шешім алысымен тергеуші осы тергеу
әрекетіне қатынасатын адамдарды да белгілеп алуы керек.
Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес тергеу экспериментіне
қатысушылардың екі түрі қарастырылған – міндеттелетін және міндеттелмейтін
қатысушылар. Тергеу экспериментіне міндетті түрде қатысушылар –
тергеушілер. Тергеуші экспериментті әзірлейді, тәжірибелі іс-қимылымен оған
басшылық жасайды, оны өткізу, қайтадан өткізу қажеттігін анықтайды,
экспериментті өткізуге қатысты барлық ұйымдық және іс жүргізу мәселелерін
шешеді. Кейбір жағдайларда экспериментті жүргізетін тергеушіге көмекке
басқа тергеуші немесе полицияның жедел қызметінің қызметкері бөлінуі мүмкін
[1. 5б].
Зерттеудің әдістемелік негізіне – диалектикалық әдіс, жалпы ғылыми,
сондай – ақ жеке қолданбалы әдістерді қолдана отырып құқықтық құбылыстарды
ғылыми зерттеу жатады. Экспериментке айыпталушы, сезікті, куәгер,
жәбірленуші, маман, сондай-ақ қорғаушы міндеттелмей-ақ қатыса алады.
Экспериментті жүргізу кезінде оған прокурордың да қатысуына болады.
Айыпталушы (сезікті) тергеу экспериментіне оның тәжірибе жүргізу мүмкін
болмаған (мысалы, ол кәсіби дағдыны игерген бе, жоқ па, соны анықтау үшін)
немесе тергеуші, ішінара айтқанда, іс-қимылды өзгерту немесе басқалай
әзірлік әрекеттеріне қажет деп есептеген жағдайда қарастырылады. Алайда,
айыпталушы экспериментке ерікті түрде қатыстырылуы тиіс. Оны жауапты
істерге күштеп қатыстыруға жол берілмейді. Куәгерлер мен жәбірленушілерге
қатысты мәселе де осылай шешіледі.
Маман тергеу экспериментінің бір мүшесі ретінде тергеушінің жағдай
өзгерген кезде тиімді шешім қабылдауына, кейбір жағдайларды шешуге арнайы
білім қажет болғанда, іс-қимылды ақылмен жүргізуіне көмектесуі үшін
қатыстырылады. Ал маман-криминалист фотосуреттерге немесе кинобейнелерге,
дыбыс жазбаларына қатысты мәселелерге орай кәсіби көмек көрсетеді.
б) Керекті техникалық құрал-саймандарды және басқа да жабдықтарды
дайындау.
Дайындық жұмыстарын жүргізу үстінде тергеуші эксперимент өткізуге
қандай құрал-саймандар керек екендігін алдын ала шешіп, осы керекті
техникалық саймандарды және басқа да жабдықтарды дайындап алуы керек.
Мысалы, тергеу экспериментін жүргізуге өлшеу құралдары, фотоаппарат,
бейнежазба, кейбір қосалқы құралдар да керек болуы мүмкін. Сондықтан осының
бәрін алдын ала анықтап, керекті құрал-саймандарды тергеуші тергеу
экспериментін өткізетін жерге шықпай тұрып дайындап алуы керек.
Экспериментке қатысушыларға олардың эксперимент кезінде орындайтын
міндеттерінің мән-мазмұнын түсіндіреді. Алайда, мұндайда эксперименттің
болашақ нәтижесі туралы сөз болмауы және тәжірибе алдын ала сипатталмауы
тиіс. Яғни, тәжірибеге қатысушыларға олардың қай жерде болуы, қандай
нәрсеге назар аударуы қажеттігі ғана айтылады, экспериментке қатысушылардың
өзара үйлесімді қызметінің әдіс-тәсілдері айқындалады.
Дайындық жұмыстары толық аяқталғаннан кейін, тергеуші осы тергеу
әрекетіне қатынасатын адамдарға олардың міндеттерін, кімнің не істейтінін
түсіндіріп, әрқайсысын орын-орындарына орналастырып қояды. Тәжірибе екі
жерде жүргізілсе екі топтың бір-бірімен қалай, қандай белгімен байланыс
жасайтыны, тәжірибе қайталанған кезде екі жақты басқару әдістері айтылады.
Тергеу эксперименті күрделі тергеу əрекеттерінің бірі болғандықтан,
оның дəлелдемелерді зерттеуіне, бағалауына көптеген факторлар əсер етеді,
өйткені ол факторларға аталған тергеу əрекетінің нəтижесі тəуелді. Тергеу
экспериментіне психофизиологиялық факторлардың əсер етуінің қажеттілігін
ескеру сияқты жағдайлар жоғарыда айтылып кетті. Көзделген жағдай, кейбір
криминалистік əдебиеттерде де аталады, бірақ оған қарамастан ол əлі күнге
дейін заңда өз көрінісін тапқан жоқ.
Аталған процестер тергеу экспериментінің шеңберінде жиі кездеседі.
Белгілі бір фактіні адам өзінің биологиялық, психологиялық, əлеуметтік жай-
күйіне қатысты қабылдайды жəне қайта жаңғыртады. Сондықтан, біз тергеу
экспериментінің шеңберіндегі қабылдау процесін айта тұра сезу, ойлау, есте
сақтауды шетте қалдырып отырған жоқпыз, өйткені олар аталған тергеу
экспериментінің барысында біртұтас процесті құрайды. Сот жəне тергеу
тəжірибесі аталған психологиялық процестердің əр түрлі тергеу
экспериментінің түрлерінде кездесетіндігін қуаттайды.
Ал олардың ішінде көруге, естуге бағытталған түрлері аса маңызды рөлге
ие. Бірақ, тергеу экспериментінде тəжірибелік қызметкерлер материалдық
жағдайды модельдей отырып, субъективті жағдайларды ескермей шетте
қалдырады. Олар, өз алдына аталған тергеу əрекетінің нəтижесінің
шынайылығына əсер етеді. Тергеу экспериментінің нəтижесі фактілік
деректерден тұрады. Фактілік деректер арқылы тергеу барысында нақты
құбылыстар, фактілер анықталады.
Диссертациялық жұмысқа. Тергеу экспериментін өткізудің қазіргі
мәселелері атты мақала жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тергеу экспериментін тағайындаудың теориялық негіздері
1.1 Тергеу экспериментінің отандық қылмыстық іс жүргізу ғылымында
пайда болуы мен дамуы
Тергеу эксперименті дегеніміз қылмыстық оқиғаның кейбiр мән-жайларын
осы оқиғаға ұқсас және сәйкес жағдайда әртүрлi сынақ тәжiрибелер жүргiзу
арқылы осы жағдайдың, құбылыстың болу мүмкiндiгiн тексеру, сондай-ақ iске
қатысы бар жаңа дәлелдемелердi алу мақсатында жүргiзiлетiн тергеу әрекетi.
Қолданыста барларды тексеру және жаңа дәлелдемелерді алу мақсатында алдында
жауап алынған тұлғамен қылмысқа қатысы бар жағдайларды, орны мен
объектілерді көрсетуге, кейбір қимылдарды жасауға, осы жердің нақтылы
жағдайын зерттеу және бұрын алынған айғақтармен салыстыруға бағытталған өз
алдына бөлек тергеу әрекеті. Тергеулік экспериментi кезiнде адам
денсаулығына нұқсан келтiрiлмеуi, оның өмiрiне қатер төнбеуi тиiс.
Сонымен қатар, эксперимент өткiзуге қатысып жүргендердiң құқығы
бұзылмайтындай, оларды қорлап, кемсiтпейтiндей жағдайлар жасалу керек.
Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылауда тұлғаның қатысуы
міндетті түрде өз еркімен болуы; Оқиға болған жерді қараудан айырмашылығы –
тергеулік эксперимент тергеудің келесі (алғашқы емес) кезеңінде жүргізле
отырып, ең алдымен жиналған мәліметтерді тексеруге және нақтылауға
бағытталған .
Тергеулік эксперимент жүргізу барысында қайта қалпына келтірілген
(реконструкция жасалған) жағдай пайдаланылады (ал айғақтарды оқиға болған
жерде тексеру мен нақтылау және оқиға болған жердіқарауда сол орнында
зерттелетін тікелей жағдай қолданылады); Айғақтарды оқиға болған жерде
тексеру мен нақтылау кезінде пайдаланатын тәжірибелердің екінші дәрежелі
мағынасы болса, ал тергеулік эксперименттің олар негізгі мазмұнын
құрастырады; Тергеулік эксперимент айғақтарды оқиға болған жерде тексеру
мен нақтылауға қарағанда кейбір жағдайларда құштарлық білдіретін
тұлғаларсыз (сезікті, айыпталушы, куә, жәбірленуші) жүргізілуі мүмкін.
Тергеулік экспериментiн жүргiзу арқылы шешiлетiн кейбiр мәселелер: – кейбiр
құбылыстың не әрекеттiң айтылған, көрсетiлген жағдайда болуы мүмкiн бе,
әлде жоқ па (мысалы, белгiлi бiр затты айтылған жағдайда сол адам көтерiп
кете ала ма немесе белгiлi бiр қашықтыққа көрсетiлген уақытта барып жетуге
бола ма және т.б.)
Көптеген криминалистер аталған екі тергеу әрекетінде де жай-жапсары
мен оқиға мән-жайларын жаңғыртудың әдісі (тәсілі) қолданылады және олардың
әрқайсысының шегінде таным тәсілі жүзеге асырылуының ерекшелігімен
сипатталады деп нақтылайды.
ҚР ҚПК-нің 238 бабында жаңғыртудың орнын таным әдісі ретінде
қарастыратын мақсат пен оны жүзеге асыру жолдары көрсетілгендіктен, яғни
заңда бұрын жауап алынған тұлға зерттеліп отырған оқиғаның жай-жапсаты мен
жайларын жаңғыртады деп тікелей көрсетілгендіктен осындай көріністе оқиға
болған жағдайдың жай-жапсары мен шарттарын тәжірибелік іс-әрекеттерді
жүзеге асырмай-ақ жаңғыртуға болады.
Айғақты тексерудің ҚР ҚПК 238 бабында мақсаты анық көрсетілген. Ол
тактикалық жағынан жан-жақты негізделген (тәжірибелік әрекеттерге
қарағанда) және толық түрде талдауды қажет етпейді. Егер тергеу
эксперименті мен айғақты оқиға болған жерде тексерудің мақсатын
салыстыратын болсақ, онда олардың едәуір сәйкес екендігін көруге болады:
басты ортақ мақсат – іс үшін маңызы бар мәліметтерді тексеру және анықтау;
жаңа дәлелдемелерді анықтау; болжамдарды тексеру [2. 19б].
Тергеу эксперименттерін тәжірибелік әрекеттерге ғана, айғақты
тексеруді — оқиға болған жерде бұрын алынған айғақтардың жай ғана
қайталануына әкеліп тіреудің орнына жоқ деген қисынды мәселе туындайды.
Тергеу әрекеттердің, жай-жапсары және тәжірибелік әрекеттердің жаңғыруынан
ғана емес, ал танымдық қызметтердің тәсілдерін біріктіруден, дер кезінде
және кәсіби түрде оларды кемінде пайдаланудан құралуы тиіс деген заңды
мәселе бой көтереді. Әрине жаңғырту түсінігі айғақты тексеру, тергеу
эксперименті деген түсініктерден кең, біздің ойымызша, ол танымның
әдісіне, тәсіліне жатыстыра отырып айғақты тексеру мен тәжірибелік
әдістердің көмегімен алынған мәліметтердің маңыздылығын барынша толық
бейнелейді.
М.В. Салтевский мен В.П. Лукашевич, тергеу әрекеттерінің жіктеу
проблемаларын қарастыра келе, жай-жапсары мен оқиға мән-жайларын жаңғырту
ақпаратын күрделі қайнар көздерден алу барысында мүмкін екендігін негіздей
отырып көрсетті. әрі қарай олар күрделі қайнар көз — бұл тергеу
әрекеттерінің танымдылық процесінде бір мезгілде пайдаланылатын мінсіз және
материалдық бейнелердің жиынтығы. Мінсіз бейне қылмыстың қабылданған
оқиғасының салдары болып табылады. Осының салдарынан олардың заттай бейнеге
түсетін кескін түрі Субьективті түрін немесе оның тәжірибелік жаңғыруын
көрсетуге келіп тіреледі [3. 240б].
Тұлға жай-жапсары мен заттарды жаңғырту арқылы бейнелеп көрсетеді, ал
тергеуші мен куәгерлер бұрын алынған айғақтармен салыстырады және тұлғаның
орны туралы дұрыс бағдарлап, өзінің болжамдарын растап тұрғанына көздерін
жеткізеді
Бұл іс әрекет кейде басқа тергеу әрекеттерімен ұқсас сипаттарға да ие
бола алады, бірақ оларды ешқашан шатастыруға болмайды.
Айғақты тексеруді жауап алумен шатастыруға болмайды, олар, бәрінен
бұрын өткізу әдістерімен ерекшеленеді. Жауап алудың негізіне сұрастыру
әдісі жатқызылған, оның көмегімен тергеуші оны білушінің санасында айтқан
кезінде сақталып қалған ауызша ақпаратты алады және тергеушіге жазбаша
түрде сұрастырудың күшімен беріледі. Айғақты тексеру барысында зерттеуге
бағытталған, екі әдісті бақылау және сұрастыруды біріктіру жүзеге
асырылады. Егер жауап алу оқиға болған жерде жүргізілсе, онда осы жерде
айғақты тексеру туралы сөз қозғауға болмайды. Қорыта айтқанда, тиімді
пайдалану мақсатта анықтау мен айқын қойылған міндеттермен шартты болады.
Егер мақсат айқын да анық қойылса, онда бұл іздеуді жеңілдетеді.
Айғақты тексеру процесінде мынадай мүмкіндіктер пайда болады: оқиға болған
жерде болуға тиісті әлі де табылмаған іздерді табу және олардың оқиға мен
өзара байланысын түсіндіру; тұлғаның жай-жапсардың бар детальдары туралы
хабардарлығын тексеру бұл оның оқиға туралы білімін растайды; екі және одан
көп адамдардың бұрынғы берген айғақтарындағы қарама-қайшылықты жою; тұлға
белгілі фактілерін, құбылыстардың болу мүмкіндігін растайтын немесе теріске
шығаратын, тексеру барысында жай-жапсарды танып-білуге әсер ететін
обьектілерге көрсету мүмкін қылмыс оқиғасын толық және жан-жақты жаңғырту
үшін тергеу әрекеттерін өткізудің қатысушылары олардың міндеттері,
құқықтары т.с.с. туралы мәселе маңызды болып табылады.
Сонымен қатар, берілген тергеу әрекеттерінің қатысушыларымен
байланысты кемшіліктерді ескеру қажет. Оларға алдын ала тергеудің
мәліметтерін жариялауда, қатысушыларды таңдауға қатысты тактикалық
талаптарды бұзу да жатады. Эксперимент кең танымдық мүмкіндіктерге ие С.А.
Шейфер атап көрсеткендей, іс жүзінде (тәжірибеде) бір қарағанда жаңа тергеу
әрекеттері сияқты болып көрінетін жаңа танымдық тәсілдерді қолдану
басталады. Оларға ол тактикалық эксперимент пен қайта жасауды жатқызады.
Оның ойынша, тактикалық оның ойынша тактикалық принципті түрде әр түрлі
болып табылатын жедел іздестіру – іс шараларымен іс жүргізу әрекеттерін
біріктіреді [4. 289б].
Бірақ тактикалық эксперименті жекелеген тергеу әрекеті емес, тергеу
экспериментінің түрі ретінде қарастыру керек.
Криминалистикалық қызметте қайта жасау экспериментке қарағанда жиі
қолданылғанымен, шын мәнісінде кейде қайта жасаудың алдында эксперимент
тұрады. Қайта жасау туралы алдында оқиғаның алғашқы жағдайын жаңарту немесе
оқиға барысы туралы ерекше және басымырақ болғанда ғана айту қажет. Қайта
жасаудың танымдық құндылықты оның обьективті және субьективті жағынан
қарағандағы нақты алынған құндылығынан артық болған сәйкес жағдайы әділ
және жан-жақты болып табылады. Бұны тек қана дұрыс кіріс, сондай-ақ басқа
барлық қолда бар ақпараттың негізінде ғана бағалауға болады. Ол дайындалу
барысының өзінде жеткілікті көлемде алынуға тиіс. Эксперименттегідей оқиға
болған психологиялық жағдайды көрсету (еліктеу) қиындықтарды туғызады.
Бірақ, егер біз дәл баға алғымыз келсе, онда бұл факторларды
жеткіліксіз түрде бағалауға немесе ұмытуға болмайды. Қайта жасаудың өзі
қоршаған ортаға белсенді әсер етуімен шарттың және шындықтың өзгеруімен
сипатталады. Белгілі әрекеттердің тәсілдерінің процестердің және
механизмдердің заңдылықтарға экспериментті түрде енуінің арқасында қылмысты
жасауға итермелейтін немесе керісінше кедергі жасайтын жағдайлардың
анықталуы мүмкін, бұл оларды болдырмаудың қажетті шараларын барынша табысты
әзірлеуге мүмкіндік береді.
Тергеу экспериментінің түрлеріне техникалық экспериментті қосуды
ұсынуға болады.
Ол тактикалық эксперименттің бір түрі бола алады. Техникалық
құралдарға бірінші кезекте диагностикалық тұрғыдағы полиграф (вариограф)
сияқты техникалық құралдарды жатқызуға болады. Бұл мәселе көтерілген Н.И.
Парутов полиграфты жедел ақпаратты алу мақсатында пайдалануды ұсынды.
Полиграфқа балама болып компьютер жүйесі табылады, оның әрекет
принципі көрнеудің талдауына негізделген. Компьютердің көмегімен
әңгімелесушінің дауыстық сипаттамасын анықтауға болады. Бұл бағдарлама
эмоциялық деңгейді (эмоциялық жағдай және эмоцияның тітіркену деңгейі)
когтинивті деңгейді (айтылған ұсыныстармен келісу немесе келіспеу деңгейін
анықтайтын дауыстық бақыланбайтын элементі) және физиологиялық деңгейді
(адамның жалпы физикалық жағдайын көрсетеді) ғана зерттейді.
Бұл жұмыс барысында тілдің дауыстық сегменттерін телефон арқылы радио
бойынша жазуға жеке әңгіме барысында жинауға болады. Айғақты
экспериментальды түрде тексеру қылмысты ашу жолымен жылдам жүргізуге
мүмкіндік береді. Ал осы бағдарламаны пайдалану тактикасын өте мұқият түрде
әзірлеу керек. А.В. Дулов және П.Д. Нестеренко өз еңбектерінде тергеу
эксперименттерінің түрлерін жетік дайындау әрбір белгіленген жағдайда
үлгілеудің, пішіндеудің (макет) мүмкіндіктері мен маңызын айқын анықтауға
жеткізуі керек. Авторлар психологиялық тактикалық және эмоционалдық
эксперименттерді пайдалануды ұсынады
Тактикалық эксперимент сияқты эксперимент түрі осыған ұқсас
эксперименттер тергеу болжамдарын барынша толық тексеруге және бағалауға,
жаңа дәлелдемелер алуға мүмкіндік беретіндігі мен қызығушылық танытуы
мүмкін екендігіне күдік тудырмайды. Тактикалық эксперимент жетік әзірлеуге
мұқтаж, әсіресе қазіргі кезде, қылмыстық іс жүргізу заңнамасын реформалау
жүріп жатқан кезде ғалымдар ерекшелік мақсатты қылмыскерді ұстау және осы
кезде әшкерелеуді көрсетіп отыр, ал осы тергеу экспериментінің негізгі,
қажетті бөлігі деп бақылау арқылы жедел іздестіру ақпаратты жүзеге асыруды
санау қажет.
Эксперименттің бөлігі болып табылатын тек қана бақылау қылмыс әрекеті
туралы ақпараттың түсуімен қамтамасыз етеді, бақылау обьектісі болып
табылатын тұлғаның келісімінсіз жүзеге асырылуы тиіс. Бұл бақылауды
оқиғаның жай ғана көрінісіне теңестіруге болмайды оны техникалық
құралдарының көмегімен өсуін, кемуін белгілеу керек.
Тактикалық эксперименттің нәтижесінде біз барлық уақытта жаңа
мәліметтер алып отырамыз, олар басқа тергеу эксперименттеріне қарағанда
ұсталған адамның жасалған іс әрекеттерге қатыстылығын растайды және де
әшкерелеуші болады. Бірақ эксперименттің жалпы ғылымдық әдіс ретінде
болатын және тергеу эксперименті сияқты таным мүмкіндіктері бәрінен бұрын
іс жүргізу түрімен шектелгенін еске алу керек.
Ғылыми эксперимент – бұл мақсатты қайталанатын қызмет, жағдайларды
обьектілерді және басқаларды зерттеу туралы жорамалды тексеру және жаңа
мәліметтер алу мақсатында табиғат құбылыстарының, обьектілердің немесе
қоғамдық қатынастардың адамның ойында жаңғыруы.
Тергеу экспериментінің мәні болып сонында жай-жапсары мен мән-жайларын
жаңғырту және заң шегінде бақыланатын (қауіпсіз) тәжірибелік әрекеттер
өткізу қажет. Демек, эксперимент – түпнұсқа обьектілермен жасалатын
тәжірибелер (мысалы, заттай дәлелдемелермен), ал екінші жағынан бұл
үлгілерге жасалатын емтихан. Мұның үстіне ғылымда теориялық болжамдарды
тексеру үшін эксперименттің екі маңызды модификациясы қолданылады: ойдағы
(қиялдағы) (криминалистикалық қызметтің ажырамас әдісі). Эксперименттің бұл
модификациясы іс жүргізу кепілдігін емес танымдық білімдерді қарастырады.
Бұл психологиялық, эмоционалдық және басқа да эксперименттер болуы мүмкін;
үлгілеу эксперименті – бұл физикалық мәліметтерді, өлшемдерді ескеру арқылы
үлгілерге жасалатын емтихандар.
Үлгілеу эксперименті тергеу экспериментін өткізу барысында да (бұл
бұрын осылай болған), сот сараптамасын жүргізу барысында да нәтижелі
қолданыла алады. Осының салдарынан үлгілеу экспериментінің маңызын анықтау
қажет (тергеу эксперименттеуі шегінде).
Біздің ойымызша, үлгілеу обьектінің үлгісін құруды емес, оның
жеткілікті сәйкестігін дәлелдеуді қарастырады. Бұл обьектінің белгілі
заңдылығын үлгілеу арқылы талдауға және зерттеуге мүмкіндік береді.
Бұл тақырыпты зерттей: бір жағынан эксперименттер заттай жоспарланған
обьектілермен (мысалы, заттай дәлелдемелермен) өткізілуі мүмкін, екінші
жағынан бұл зерттеу үлгілерімен өткізіледі. Бұл жағдайда алынған
мәліметтердің нақты болуына талас жоқ, өйткені тәжірибелерді бірнеше рет
қайталауға, жағдайларын (шарттарын) өзгертуге болады, ал нәтижесінде,
материалдық та, уақыт жағынан болса да үнемдеуге болады. Біз тергеу
экспериментінің танымдық мүмкіндіктері компьютерлік техниканы пайдалану
барысында айтарлықтай артатыны туралы атап көрсеттік. Тергеу
эксперименттерін жүргізу математикалық обьектілерді, обьектілермен
құбылыстардың үлгілері құрылғанда ғана мүмкін болатыны да айтамыз.
Айғақтарды тексеру танудан негізгі тактикалық ерекшелігімен
айрықшаланады, атап айтсақ, тану барысында тұлғаға обьектіні таңдау
мүмкіндігі беріледі, айғақтарды тексеру барысында белсенді әрекеттер
орындай отырып ол өзі обьектіге көрсетеді, немесе тұлға өз сөздерін оқиға
болған жерде іс-әрекеттерді көрсете отырып растайды.
Тергеу эксперименті түсінігін қазіргі таңда басқа тергеу
әрекеттерінен айқынырақ бөліп қарастыру қажет. Кейбір тергеу әрекеттерінің
ұқсастығына қатысты айтсақ, оларды жалпы таным әдістері біріктіреді.
Тексеру маңызына қарай заттардың өзіндік қасиетін анықтайтын жекелеген
тәжірибелік әрекеттермен байланысты болу мүмкін. Олар айтарлықтай бақылауды
толықтырады және қылмысқа байланысты жекелеген көріністерді жаңғыртуға
зерттелетін обьектілерді тереңірек талдауға мүмкіндік береді. Бірақ,
тексеру оқиғаның болған жағдайларының материалдық сипатын жасанды
жаңғыртумен байланысты емес. Егер зерттеліп отырған оқиғаның шарттары мен
жағдайларын жасанды материалдық жаңғырту керек болса, тексеру кешенді
сипатта болады және арнайы тергеу әрекеттерін, тергеу экспериментін өткізу
қажеттілігі туындайды.
Қылмыстық істі тергеуде жұмыстың эксперименттік əдісін дəлелдеуімен,
тергеуші əрекетінің негізгі мазмұны болып табылатын, тəжірибеден тұратын
тергеу эксперименті, тергеу əрекетінде өз мазмұнын алып, маңызды рольді
иеленді.
1959-1961 жылдары Қылмыстық іс жүргізу кодексін қабылдамастан бұрын
заң əдебиеттерінде жəне тəжірибеде тергеу экспериментінің түсінігі мен
мəніне екі көзқарас қалыптасты. Бірінші көзқарасты жақтаушылар тергеу
экспериментін дербес тергеу əрекеті болып табылмайды, ол өзінде тергеулік
қараудың бір түрі ретінде көрсетеді немесе қандай да бір тергеу
экспериментін жүргізудегі дəлелдемелерді тексеруді тактикалық қабылдау деп
есептейді. Бұл көзқарастың өкілдері: іс жүргізушілер – М.С. Строгович,
М.А.Чельцов, Р.Д. Рахунов, ал криминалисттер қатарынан – Н.И. Тарасов-
Радионов (өзінің бірнеше еңбектерінде), Л.И. Винберг. Тергеу экспериментін
дəлелдемелерді тексеретін құрал ретінде анықтап, М.С.Строгович былай деп
жазды: Ол өзінің заңдық табиғатына басқа емес, қараудың ерекше бір түрі
ретінде оның екінші бір бөлігі сияқты көрсетіледі [5. 125б].
М.С. Строгович сонымен бірге тергеу экспериментінің жай қараудан
айырмашылығын белгілеп, ешқандай ерекшелігіне қарамастан тергеу
эксперименті əрқашан қарау болып табылады, жерді немесе затты қарайды деп
тұжырымдады.
М.С. Строгович соңғы көптеген еңбектерінде, яғни тергеу эксперимент –
тергеудің жеке қабылдауы, қараудың ерекше түрі деп атаған кезде бұл
айқындаманы өзгерткен жоқ. Кейіннен бұл сұраққа қатысты аздаған нақты ойды
М.А. Чельцов айтты. Ол тергеу экспериментімен тергеудің ерекше тактикалық
қабылдауы түсіндірілетінін, жəне қандай да бір істің мəн-жайларын қайта
жаңғыртуға бағытталғанын, Қылмыстық іс жүргізу кодексінде тергеу
эксперименті туралы көрсетілмегенін айтып, ол бəрінен да дұрысы тергеу
эксперименті қараудың хаттамасымен толтырылады деп айта алды . Бұл
ұсынымнан мынадай тұжырым шығаруға болады: автордың ойына сəйкес тергеулік
қараумен біртектес.
М.А. Чельцов тергеу экспериментінің түсінігіне қатысты ойынан айнып,
көптеген жыл өткеннен кейін, ол енді тергеу экспериментін процесс əрекеті
ретінде (басқа тергеу əрекетінің түрі емес) жазды, оның анықтамасын баяғыша
анықтап, аталған деректің аталған шартта пайда болу мүмкіндiгін тексеру
мақсатында анықталған нақты мəн-жайды қайта жаңғырту деп айтты. Р.Д.
Рахунов тергеу экспериментіне тек сарапшының қатысуы өзекті деп ойлап,
мынадай шешімге келді: тергеу экспериментін анықталған оқиғаның жағдайын
қайта жаңғыртуда қорытындыланып, өз мінездемесімен қараудың бір түрін
көрсетеді.
Тергеу экспериментін тергеулік қараудың бір түрі деп А.И. Винберг
санады. П.И. Тарасов- Радионов бұл сұраққа қатысты өзінің алғаш еңбегінде
тергеу эксперименті қайта жаңғырту немесе оны қылмыс немесе оқиға немесе
оның жеке элементтері немесе оқиға орын алған орын мəн-жайын қайта жаңғырту
ретінде анықтап, тергеуде тактикалық қабылдау деп атады. Тергеу
экспериментінің мақсаты оның ойынша дыбысты тексеру жəне істің мəн-жайын
жақсылап анықтау. Тергеушінің көз алдындағы кітабының алғы сөзінде тергеу
экспериментін таныстырғанда, П.И.Тарасов-Радионов тергеу эксперименті – бұл
тергеулік қараудың бір түрі деп тіке айтты.
Алайда сонда ол шын мəнісінде эксперименттің түсінігі туралы айтылған
ойды əшкерeлеп, эксперимент пен қараудың пайда болуының арасындағы
айырмашылықты белгіледі. Автордың сондай қарама-қайшы айқындамасы айқын
ашылды жəне оның соңғы бір еңбегінде ол мойындауға мəжбүр болған сəтте,
тергеу экспериментін егер оны тергеулік қараудың түрі ретінде қарағанның
өзінде өзінің жаңа сапасында тергеулік жұмыстың жаңа үлгісінің даму тарихы
қызмет етеді деген ойды соңғы негіздеме үшін шығарады. Аталған тергеу
əрекетінің нəтижесін бағалау күрделі процесс, олардың шынайылығы
объективтік жəне субъективтік факторларға байланысты болады. Тергеу
экспериментінің нəтижелерін дəлелдеме ретінде бағалау процесін авторлар əр
алуан қарастырады. Мəселен, Р.С. Белкин, Н.И. Жукова, А.М. Жуков сияқты
авторлар, тергеу экспериментінің нəтижелерін бағалау оның мақсатына, қайта
жаңғыртылған жағдайына, жасалған тікелей тəжіребиелік əрекеттеріне
байланысты болса да, оларды басқа іс бойынша дəлелдемелермен салыстыру
қажет - дейді. Сонымен қатар, материалды жағдайды тергеу экспериментінде
қайта жаңғырту болған жағдайларға барынша ұқсас болуы барлығына мəлім,
өйткені ол заңда өзіндік көрініс тапты. Осыған қатысты материалды
жағдайларды оқиғаның жағдайларына барынша ұқсастыру тергеу экспериментінің
ең маңызды тактикалық жағдайы екендігі мəлім. Бірақ, оған қарамастан,
тергеу тəжіребиесінде əлі күнге дейін аталған тактикалық жағдайды ескермеу
сияқты жағдайлар кездеседі. Оған, əсіресе метеорологиялық жағдайдың қылмыс
оқиғасы болған ауа-райына сəйкес болмауы, тергеу экспериментінің
зерттелетін оқиға болған жерде жасалмауына қатысты жағдайлар жатады.
Тəжірибелік əрекеттерді модельдеу дегеніміз - біртұтас сынама
тəжірибелердің мазмұны, жасалған саны жəне олардың реті. Көптеген қылмыстық
істер бойынша, тергеуші тергеу экспериментін бақылап отырып, олардың жасалу
механизмін, оның ішінде тəжірибелік əрекеттердің санын, қатысушылардың
тəжірибені жасау тəртібін хаттамада бекітпейді.
Тергеу экспериментінің нəтижелерін бағалауда субъективті факторлардың
ескерілмейтінін біз қарастырдық. Осындай тəжірибедегі кемшіліктерді жою
үшін, аталған жағдайларға “процесуалдық нысан” бергеніміз жөн. Яғни,
қылмыстық процессуалдық заңда тергеу экспериментінің нəтижесін бағалау
объективті жəне субъективті факторлардан жəне тəжірибелік əрекеттің
модельденуінен туындауы қажет – деген анықтама міндетті түрде орын алу
керек. Аталған жағдайлар заңда көрініс тапса, осы жəне т.б., сот жəне
тергеу экспериментіндегі кемшіліктерді жоюға болады [6. 3б].
Эксперимент барысында материалдық ортаны жаңғыртудың маңызы зор.
Бірақ, бұл мəселелер қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілгенімен сот жəне
тергеу практикасында материалдық ортаны модельдеуде əлі де болса
кемшіліктер орын алады. Аталған кемшіліктер тергеу экспериментінің
шынайылығына əсерін тигізеді. Сонымен қатар, тəжірбиеде тергеу
экспериментінің субъективті факторларын модельдеудің де кемшіліктері орын
алып отыр. Егер айтылған ережені қылмыстық іс жүргізу заңында бекітетін
болсақ, аталған кемшіліктердің алдын алу мүмкін болар еді.
Сонымен, сот жəне тергеу өндірісінің тəжірибесін басшылыққа ала
отырып, қылмыстық-процессуалдық заң нормаларында тергеу экспериментінің
психологиялық аспектілерін модельдеу орын алу керек деп ойлаймыз. Аталған
жағдай, қылмыстық іс жүргізу заңында: “Тергеу экспериментін жүргізу
барысында, тергеуші қылмыстық оқиғаның қандай да бір фактісін қабылдаған
тұлғаның эмоционалдық жəне ішкі жан-күйін, яғни, психикалық жағдайын
модельдеуі қажет” - деп көрсетілуі керек.
Тергеу жəне сот тəжірибесі, əрбір екінші жүргізілетін эксперименттің
белгілі бір адамдардың жауаптарын тексеруге бағытталатынын дəлелдеп отыр.
Сондықтан, сезікті мен айыпталушы міндетті түрде қатысуы криминалистік
тұрғыдан тиімді, бірақ ол аталған адамдардың конституциялық құқықтарына
қайшы келмеуі керек, яғни, олардың экспериментке қатысуы конституциямен
қорғалатын құқықтарының шеңберінде жатқандығын ескеруіміз қажет. Сондықтан,
аталған жағдайлар қылмыстық процессуалдық заңда өз көрінісін табуы қажет.
Жоғарыдағы ережелердің тергеу экспериментіне қатысатын куəлар мен
жəбірленушілерге де қатысы бар. Осыған қатысты Р.С. Белкин, жəбірленуші
тергеу экспериментіне екі түрлі жағдайда: біріншіден, эксперименттің
жағдайын қайта жаңғыртуға көмектеседі, екіншіден, жауаптарын тексеру
мақсатында қатысуы мүмкін – дейді.
Айтылған ережемен келісу қиын, өйткені жəбірленуші мен куəнің тергеу
экспериментіне қатысу жағдайы сезікті мен айыпталушының қатысу
жағдайларымен бірдей, сондықтан автор көрсеткен жағдайлардың куəлар мен
жəбірленушілерге де қатысы болмақ. Қажет болса, тергеу экспериментіне
сарапшы мен маман да қатыса алады.
Тергеу эксперименті барысында маманның қатысуы аса қызықты жəне
қажетті рөлге ие. Ол экспериментке дəлелдемелерді жинау, зерттеу жəне
бағалаумен қатар, ғылыми техникалық құралдарды қолдану кезінде аса маңызды
көмек көрсетеді. Атап айтсақ, маманның эксперимент барысында көмек
көрсетуі, аталған тергеу əрекетінің түрі мен мазмұнына байланысты болады.
Эксперимент тергеушінің берген белгісі бойынша басталады. Осы белгі
берілгеннен кейін тәжірибенің барысын бақылаушы топ зер салып бақылап,
арнайы белгімен тәжірибе-сынақтың дұрыс жүргізілуін басқарып отырады. Егер
тәжірибе барысында алдын ала қойылған шарт, міндеттер орындалмаса, не
басқаша орындалса (мысалы қатынасушы дублерлер тәжірибені дұрыс жасамаса)
тергеуші белгі беріп тәжірибені тоқтатады, оны басынан бастап қайта
жүргізуді талап етеді. Әр тәжірибенің қорытындысы тұжырымдалып, жазбаша
түрде және суретке түсіру арқылы бекітіліп отырады.
Оқымыстылардың пікірін түйіндеп, тергеу экспериментінің түсінігіне
қатысты бірінші көзқарасты қолдаушылар келесілерді айтты:
А. Тергеу эксперименті дербес тергеу əрекеті болып табылмайды, оны не
басқа тергеу əрекетін өндіру кезінде жүзеге асыратын тактикалық қабылдау
ретінде қарауға болады, не қандай да бір тергеу əрекетінің түрі ретінде
(мысалға қарау) қарауға болады.
Ə. Тергеу экспериментінің мақсаттары дəлелдемелерді тексергенде немесе
істің мəн-жайын анықтағанда қорытындыланады.
Б. Эксперимент пен басқа тергеу əрекеттерінің арасында оларды жүргізу
мақсаты бойынша ерекшеленеді, мазмұны бойынша тергеу экспериментінің дербес
мінездемесі болмайды. Екінші көзқарасты қолдаушылар тергеу экспериментін
басқа тергеу əрекеттерінен өзінің мазмұнымен, тапсырмасымен жəне жүргізу
тəсілімен ерекшеленетін дербес тергеу əрекеті деп санайды. Бұл пікірді
жақтаушылар М.М. Гроздинский, А.А. Пионтковский, Н.В. Терзиев, В.П.
Колмаков, Г.М. Миньковский, Л.Е. Ароцкер, Н.И. Гуковская, М.М. Выдря, Ф.К.
Диденко, Р.С. Белкин жəне басқалары.
1959-1961 жылдары Қылмыстық іс жүргізу кодексі қабылданғаннан кейін,
бірақ оқымыстылар, соның ішінде М.С. Строгович тергеу экспериментін
қараудың бір түрі ретінде анықтады. Бұл əрине біздің ойымыз, қолданыстағы
іс жүргізушілік заңнама қолданғанға дейін, тергеу экспериментін өндіру
регламенттелген жоқ деп түсіндіруге болады, содан соң жеткілікті
таратылғаннан кейін, осы тергеу əрекетін жүргізу хаттамасымен толтырылды.
[7. 134б].
Қазіргі уақытта тергеу экспериментін басқа тергеу əрекеттерімен өзінің
мазмұнымен, тапсырмасымен жəне жүргізу тəсілімен ерекшеленетін дербес,
ерекше тергеу əрекеті, осы нақты дəлел екендігіне күдік тудырмайды. Егер
процессуалдық жəне криминалистикалық əдебиетте кездесетін тергеу
экспериментінің анықтамасын талдаса, олардың барлығы тергеу экспериментін
бəрінен бұрын қайта жаңғырту ретінде, соның ішінде жағдайды, оқиғаның мəн-
жайын қайта жаңғырту, осы жəне басқа дəлелді, белгіні, құбылыстың
зерттелген жағын қайта жаңғырту деген қорытындыға келуге болады. Бірақ
тергеу экспериментіңің анықтамасында Р.С. Белкиннің ойының барлығы дұрыс
емес, бұл оймен келіспеуге болмайды.
Жоғарыда көрсеткендей сот тергеуінің затын қайта жаңғырту мүмкін емес.
Қылмыс оқиғасы орын алған жердегі қылмысты қайта іске асыруға болмайды,
қылмыстың барлық əсерін, қылмыскердің жəбірленушіге шабуыл жасаған сəтін
жəне тағы да басқа сол сияқты қылмыстарды қайта жаңғыртуға болмайды.
Сонымен бірге біздер əрдайым жаңа, яғни басқа оқиғамен, құбылыспен,
белгімен жасаймыз. Сондықтан тергеу эксперименті қандай да болмасын құбылыс
немесе айғақты қайта жаңғырту үшін емес, болған, зерттелген іс- əрекетте
жасалады. Жəне бұл əрекет оқиға орыналғанына қарап емес, ұқсастығына қарай
шешіледі. Экспериментальды əрекет іске асыратын жағдайдың ұқсастығының
табысы жəне осы əрекет жағдайымен жəне оқиғаның мəн-жайымен тергеу
экспериментінің нəтижелерінің ақиқаттығын қамтамасыз етеді. Демек, нақты
қайта жаңғырту туралы тергеу экспериментінде əлі айтуға болмайды, себебі
өткізілетін экспериментпен құбылыс, айғақтың болу мүмкіндігін, нақтылығын
қайта жаңғырту мүмкін еместігі анықталған жəне болмаған оқиғаны қайта
жаңғыртуға келмейді. Тергеу экспериментін ұсынған анықтамаларының
көпшілігінде елеулі кемшілігі – бұл тергеу актінің əсерлі, экспериментальды
сипатында нұсқаудың жоқтығы болып табылады. Осылай заң терминдерінің
сөздігі тергеу экспериментін бұл тінтілген қылмыстың іске асырылуының мəн-
жайын немесе іс үшін маңызды мəнге ие айғақтарды тергеушімен қайта
жаңғыртатын тергеу əрекеті деп анықтайды. Бұндай жағдайда қайта жаңғырту
ұғымына тергеу экспериментінің мазмұнын сидыру мүмкін емес. Тергеу
экспермиентінің ұғымының көлемін тек оқиғаның мəн-жайын қайта жаңғырту деп
есептесек, қате. Тергеу экспериментінің анықтамасын құрастырғанда бұдан
шығатын ең бастысы – тəжірибе жүргізу, сынақтар жəне айғақтарды
дəлелдеудегі экспериментальды əрекет.
Шарттар, жағдай, шынайы оқиғаның жағдайымен ұқсас болуы экспериментті
деп есептейді. Сол мезетте əрдайым тергеу экспериментін дұрыс өткізудің
тактикалық шарттарының болуы қажет. Бірақ эксперимент оқиғаның жағдайын
қалпына келтірумен ғана шектеліп қоймай, шарттарды, экспериментальды,
тəжірибеден өткен шынайы оқиғаға ұқсас шарттарды қалпына келтіру.
Кейбір авторлар, мысалға Р.С. Белкин өз мазмұны бойынша тек оқиғаның
жағдайын қалпына келтіру тергеу экспериментінің бір түрі деп ойлады.
Дегенмен олай емес. Оқиғаның өз жағдайы, я соған ұқсас оқиға болған жердегі
жағдайдың болуын қайта жаңғырту дербес, өзіндік тергеу əрекетін
көрсетпейді, тергеу экспериментінің бір түрі де емес, əр түрлі тергеу
əрекеттерін қайта жаңғыртуда қолданылатын тактикалық тергеуді қабылдау.
Тергеуде жағдайды қайта жаңғырту өзімен өзі ештеңе бермейді. Біздер
жағдайды не оны келесідей қарау үшін, не тергеу эксперименттерінің
шарттарын құруды өткізу үшін, не тану үшін, не тағы да сол сияқты
объектілер үшін қалпына келтіреміз. Қалпына келтіру бұнымен бастапқы кезең
немесе шарт ретінде сол немесе басқа тергеу əрекетін қайта жаңғыртуды
тактикалық қабылдау деп есептеледі.
Сондықтан да кез- келген тергеу əрекетін қайта жаңғыртуда жағдайды
қалпына келтіру міндетті емес. Егер бұл эксперименттің нəтижесінің
ақиқаттығы үшін маңызы болмаса, эксперимент бірқатар жағдайда, шынайы
оқиғаға ұқсас емес жағдайда да жүргізіле алады. Тергеу экспериментінің
анықтамасын ұсынған əдебиеттегі тағы бір елеулі кемшілігі, іс бойынша
жиналған айғақтарды тексеру – бұл тергеу əрекетінің мақсатының шектеуі
болып табылады.
Тергеу эксперименті бар дəлелдерді тексеру үшін ғана емес, тексеру
жəне тергеу болжамдардың бағасы жəне жаңа дəлел алу үшін табыспен
қолданылады. Өте дұрыс жəне дəл біздің көзқарасымыз – бұл Р.С. Белкиннің
анықтамасы болып табылады: Тергеу эксперименті – бұл тергеуші анықтаған іс
үшін маңызы бар мəліметті тексеру мен нақтылау шартындағы, сонымен бірге
барынша ұқсас оқиғаның шартымен тексерілетін айғақ, құбылыс бар болған
кезде, тəжірибелі əрекет өткізу жолдарын жасау шартында, жаңа дəлелдер алу
мақсатында жүргізілетін дербес тергеу əрекеті [8. 146б].
Қолданыстағы заңда тергеу экспериментіне дербес тергеу əрекеті сияқты
көзқарас қалыптасқан. Қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық
процестік кодексінің 239-бабында тергеу эксперименті туралы былай айтылған:
Тергеу эксперименті іс үшін маңызы бар мəліметтерді зерттеліп отырған
оқиғаның белгілі бір əрекеттерін, жай-жапсарын, мəн-жайларын қайта жаңғырту
жəне тəжірибе жүргізу арқылы тексеру жəне нақтылау мақсатында жүргізіледі.
Эксперимент арқылы іс бойынша жинақталған кейбір дәледдемелердін,
мәліметтердің шындығы ғана анықталып коймайды, сонымен катар жаңа деректер
де алынады. Тергеу экспериментін жүргізудің нәтижесінде көбінесе
жәбірленушінің, куәлардың, айыпкердің жауаптарында, сондай-ақ басқа да
қосымша айғақтарда келтірілген мәліметтердің шындығы, оның болу
мүмкіндіктері тексеріліп, анықталады. Тергеуші осындай жолмен өзінің кейбір
болжауларына көз жеткізеді. Яғни, оқиғаның калай болғаны, оның мән-жайы,
орындалу тетігі тәжірибе өткізу жолымен тексеріледі.
Тергеу эксперименті - өз алдына дербес, өзіне тән міндеттері бар іс
жүргізу әрекеті. Сонымен бірге ол тергеудің басқа да әрекеттерімен тығыз
байланысты, міндеттері жағынан езара үштасып жатады. Яғни, басқа да тергеу
әрекеттері сияқты тергеу экспериментінің де басты міндеті — іске катысты
кылмысты ашуға керекті деректер жинау. Дегенмен, деректерді ерекше, әзіне
ғана тән тәсілдермен жинап, тексеретіндіктен тергеу экспериментінің өзіне
тән міндеттері бар.
Тергеу эксперименті шешетін сұрақтарына орай үш түрге бөлінеді.
Эксперименттің бірінші түрі - кейбір кұбылыстын не әрекеттіңайтылған,
көрсетілген жағдайда болуы мүмкін бе, жок па, соны анықтау. Мысалы, белгілі
бір затты, нәрсені айтылған жағдайда көрсетілген адам көтеріп кете ала ма
немесе белгілі бір кашыктыққа көрсетілген уақытта барып жетуге бола ма,
айтылған жұмысты ол адам өзі атқара ала ма, ол оның колынан келе ме,
коймадағы тесіктен белгілі бір затты алып шығуға бола ма, жок. па, міне
осындай толып жатқан сүрақтар төңірегіндегі шындықты анықтау.
Тергеу экспериментінің екінші түрі — белгілі бір жағдайда (кашықтыкта)
болған окиғаны, құбылысты көріп қабылдауға, сөзді, дыбысты естуге бола ма,
соны анықтау.
Эксперименттін үшінші түрі — із калдыру (сындыру, соғу, аралау, т.б.)
сипатын, онын механизмін аныктау. Тергеу экспериментінін бұл түрі өзінің
мән-мазмұны жағынан криминалистикалық сараптаманың кейбір түрлеріне
жуыктайды. Алайда, із қалдыру сипатын аныктау үшін ғылыми саралаудың кажеті
жок, экспериментті тергеушінін өзі жүзеге асырады. Жекелеген тәжірибелерді
жүргізуге, кажет болған жағдай-ларда, басқа адамдар да шақырылуы мүмкін.
Оның санын, міндетін тәжірибенін мән-мазмүнына, түріне орай, тергеуші
анықтайды. Егер мұндай адам тәжірибе жүзінде жәбірленушіні, айыпталушыны,
куәлар алмастырған болса ол тиісінше алмас-тырылатын адамға барлык
белгілерімен (бойымен, тұрпатымен, салмағымен, есту, көру кабілетімен,
т.б.) міндетті түрде үксауы тиіс. Тергеуші экспериментінің кұрылымына орай
оған дайындық екі кезенде — эксперимент жүргізілетін жерге барғанға дейін
және нақ эксперимент жүргізілетін жерде өткізіледі. Эксперимент
жүргізілетін жерге барғанға дейінгі дайындық кезінде тәжірибенің мән-
мазмұнын, оны өткізу тәртібін, жағ-дайдың өзгерісін аныктап алу керек.
Яғни, бұл кезең — маман-дармен акыддасу; кәсіпорынның жұмыс тәртібін,
ішінара айт-қанда технологиялык тәртіпті реттейтін кұжаттармен, арнаулы
әдебиеттермен танысу; қатысушыларды іріктеу; тергеушінің назарын аударған
жағдайға байланысты айыпталушыдан қай-тара жауап алу кезендері.
Тергеушінін эксперимент өткізетін жерге шыкпай тұрып жүргізетін
дайындық жұмыстарын үш топка бөлуге болады: тәжірибе өткізілетін жерді
бұрынғы калпына келтіру; экспери-мент өткізуге катынасатын адамдарды
анықтап, белгілеп алу; керекті құрал-саймандарды, материал, жабдыктарды
дайындау [9. 181б].
а) Тергеу эксперименті кезінде тәжірибе өткізілетін жерді бұрынғы
калпына келтіру.
Эксперимент болып өткен белгілі бір окиғаны, әрекетті кайта тудыру,
сейтіп, істі тексеру барысында акикатты анықтау мак-сатын көздейді. Бұған
мұқият дайындалу арқылы кол жеткізуге болады.
Эксперименттін түрі мен максатына сәйкес ұксас жағдай-лар ретінде -
кылмыс жасалған кезге сәйкес келетіндей етіп мекен-жай, жылдың кезеңі мен
тәуліктері, ауа райы; ұксас зат-тарды - кылмыс жасалған кезде
кодданылғандай материалдар, кұрал-жабдыктар түсініледі.
Ұксас жағдайды эксперименттің түрі мен максатына орай тергеушінің өзі
тандайды. Мұндайда эксперименттің жағдайы болған оқиғаның жағдайына
мейлінше жақын болуына тырысу керек. Эксперимент жүргізген кезде бүған
жеткілікті дәрежеде мән бермеу оның айғақтық мәніне нүксан келтіруі мүмкін.
Айталық, эксперимент кезінде нақты окиғаға орай уакыттын (тәуліктің,
жылдың), ауа-райы жағдайынын, жарыктың, сондай-ақ адамның көру, оптикалық
жабдықтарды (бинокльді, көзілдірікті) пайдалану кабілетінін, бақыланатын
объектінің кашықтығының және оның сырткы ерекшелігінің (көлемінің,
нысанының т.б.), орналасуының, қозғалысының, бақылаушы-нын калпының
(тұруының, отыруының, жатуының), бакылау-шыға кедергі келтіретін жайттардың
(мысалы, автокөліктің, по-ездың козғалысы), қабылдаудың үзактығы айрыкша
мәнге ие бола алады. Үқсастық деңгейіне әр түрлі жолдармен, айталык, оқиға
болған жердегі тәжірибе тексерілетін жағдайға ауа-райы, жарық сәйкес
келетін нак сондай уақытта қол жеткізуге бола-ды. Мұндайда тергеушіге ұксас
жағдайларды колдан жасап бас катырудың қажеті жок, себебі ол табиғи түрде
тергеушінің көз алдында болуы керек, тек енді мәселе оны өткен оқиғаға сай
келетін сәтін дөп баса білу. Мүндай әдіс эксперимент кезінде қайсыбір
кұбылысты айнытпай санада кабылдап алу мақсатын көздейді.
Жағдайды, оқиға болған жерді түтастай немесе оның жеке-леген
элементтерін бүрынғы қалпына келтіру жолымен де ұксас-тыруға болады. Тергеу
эксперименті кезінде бұрыңғы жагдайды қалпына келтіру дегеніміз тәжірибе
жүргізілетін қайсыбір объектіні, оқиғаны немесе жагдайды бастапқы қалпына
келтіріп қайта жасау.Мұндай жағдайда кейде өте күрделі реконструкциялық
жүмыстар жүргізіледі. Бұл жүргізілетін дайындык жұмыстардың күрделігі
тергеу экспериментін өткізетін жердің қаншалықты өзгергендігіне және
эксперимент үстінде шешілетін сұрақтардың ерекшелігіне байланысты.
Тергеу экспериментінің түрі мен мақсатына сәйкес жағдайды байырғы
калпына келтірудің:
• жағдайды алғашкы калпына келтіру (заттарды қылмыс жасалған кезде
түрған күйінде кою);
• бұрынғыларының орнына пайдаланылатын затгарды калпына келтіру
(кылмыскердің каруларының үлгілері, өрт коятын құралдарт.б.);
• жоғалған, жарамсыз болып калған немесе заттай дәлелде-иелердің
орнына жүретін заттарды (қаруды) іріктеу сияқты гүрлері бар.
Тәжірибеде жағдайды байырғы калпына келтірудің басқа да гүрлері
кездеседі. Айталык, учаскені алғашқы калпына келтіру ушін кей жағдайда
күрделі кұрылыс жұмыстарын жүргізуге тура келеді (жер ойып шұңкыр жасау, я
казылып койған шүңқырға гопырак салып бұрынғы деңгейіне жеткізу, альт
тасталған қабыр-ғаны қайта көтеру т. б.).
Қалпына келтіру барысында кей жағдайда өзгерістер де енгізілуі мүмкін.
Мұндай өзгерістер ойластырылмаған, кездейсок. (мысалы, окиға болған жерде
адамдардың байқаусыз кимылдарына байланысты туған өзгерістер) және мақсатты
түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диссертациялық жұмыстың сипаттамасы. Қазіргі уақытта Қазақстан өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыру
үстінде. Осы негізде еліміздегі құқық бұзушылық әрекеттерін оның ішінде
қылмыспен күрес оның обьективті зерттеу мәселесіy ашу, тергеу әрекеттерін
заңды түсіндіру және тергеу экспериментінің маңыздылығын ашу болып
табылады.
Зерттеудің өзектілігі: Тергеу экспериментi iс үшiн ең маңызы бар
мәлiметтердi зерттелетін оқиғаның белгiлi бiр іс-қимылдарын, жағдайын, мән-
жайларын жаңғырту және тәжiрибе жүргiзу арқылы тексеру мен нақтылау
мақсатында жүргiзiледi. Эксперимент жүргiзу кезiнде, атап айтқанда, қандай
да бiр фактiлердi қабылдау, белгілі бір іс-қимылдардың жасалу мүмкіндігі,
қандай да бір оқиғаның басталуы тексерiлуi, сондай-ақ болған оқиғаның ретi
және iздердiң пайда болу тетiгi анықталуы мүмкiн. Тергеу экспериментiнің
жүргiзiлгенi туралы Кодекстiң 199-бабының талаптары сақтала отырып, хаттама
жасалады. Хаттамада тергеу экспериментiнiң шарттары, барысы мен нәтижелерi
егжей-тегжейлi баяндалады және мыналар: эксперименттің қандай мақсатпен,
қашан, қайда және қандай жағдайларда жүргiзiлгені; оқиғаның жағдайы мен мән-
жайларын жаңғыртудың нақты неден көрiнгені; қандай іс-қимылдар, қандай
ретпен жүргiзiлгені, оны кiмнің және қанша рет жасағаны; қандай нәтижелер
алынғаны көрсетiледi.
Тергеу эксперименті дегеніміз ол қылмысты оқиғаның кейбір мән-жайларын
осы оқиғаға ұқсас және сәйкес жағдайда әр түрлі сынақ тәжірибелер жүргізу
арқылы осы жағдайдың, құбылыстың болу мүмкіндігін тексеру үшін жүргізілетін
тергеу әрекеті. Тергеушінің эксперимент өткізетін жерге шықпай тұрып
жүргізетін дайындық жұмыстарын үш топқа бөлуге болады: тәжірибе өткізілетін
жерді бұрынғы қалпына келтіру; эксперимент өткізуге қатынасатын адамдарды
анықтап, белгілеп алу; керекті құрал-саймандарды, материал, жабдықтарды
дайындау.
Диссертацияның мақсаты. Зерттеу объектісіне қатысты өзекті мәселелер
мен оның кейбір қырларының толық реттелмеуі жұмыстың басты бағытын
анықтайды.
Міндеттері:
1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізудің заңды табиғатын
және оның тетіктерінің ерекшеліктерін теориялық тұрғыда ұғыну;
2. бүгінгі тергеу эксперименттері мен оның кемшіліктерін анықтай,
ескере отырып оны жетілдірудің, жоғары деңгейге көтерудің
жолдарын ғылыми негіздеу болып табылады.
Тергеу экспериментi оның барысы мен нәтижелерін тіркеудің ғылыми-
техникалық құралдары мiндеттi түрде қолданыла отырып жүргiзiледi. Қажет
болған кезде тергеу экспериментiне өздерiнiң келiсiмi бойынша күдіктi,
жәбiрленушi, куә, маман, сарапшы және тәжiрибелiк iс-қимылдарды жүргiзетiн
адамдар тартылуы мүмкiн. Экспериментке қатысушыларға оның мақсаты мен
жүргiзiлу тәртiбi түсiндiрiледі.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қылмыстың обьективті дәлме дәл анықталуы үшін тергеу экспериментін
жүргізу жоспарлы және арнаулы сарапшы мамандара қатыстырылуы арқылы
жүргізілуі қажет.
2. Жедел із кесу мен оның маңыздылығын ескеру мақсатында тергеу
экспериментін қылмыс оқиғасы болған сәттен кешіктірмей сол сағатында өткізу
сол қылмысы ашылуының дәлме дәл сипатына тура келеді.
Зерттеу пәні. Қылмыстық іс жүргізудегі тергеу әрекетеріндегі тергеу
экспериментін жүргізу мен оның міндеттері болып табылады.
Тергеу экспериментiн, егер бұл ретте оған қатысатын адамдардың өмiрi
мен денсаулығына қауiп төндірілмесе, олардың абыройы мен қадір-қасиеті
кемсітілмесе, оларға материалдық залал келтірілмесе, жүргiзуге жол
берiледi.
Зерттеу обьектісі. Қылмыстық тергеу экспериментін жүргізу мен оның
тактикалық маңызын зерттеу болып табылады Тергеу экспериментi жаңғыртылатын
оқиғалар немесе іс-қимылдар болған жағдайларға барынша ұқсас жағдайларда
жүргiзiледі.
Зерттеудің ғылыми – теориялық базасын зерттеу пәніне тікелей қатысты
жоғарыда аталған ғалымдардың ғылыми еңбектері құрайды. Осы келтірілген
тергеу экспериментінің түсінігінен туындайтын негізгі қағидалар: бұл тергеу
әрекеті, біріншіден, басқа тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде алынған, іске
қатынасы бар деректердің, мәселелердің шындығын тексеру үшін жүргізіледі.
Екіншіден, мұндай тексеру, осы тексерілетін құбылыс (әрекет) қылмысты оқиға
болғанда қандай жағдайда өтсе, соған сәйкес, ұқсас жағдайда арнайы сынақ
тәжірибелерін жүргізу арқылы өткізіледі. Жүргізілетін сынақ тәжірибелердің
қорытындысының объективтігі, оның сол тексерілетін оқиға болған жағдайға
сәйкес жағдайда өткізілуімен тікелей байланысты. Әрине, тәжірибе
жүргізілгенде тура болған жағдайдың өзін, тексерілетін іс-әрекетті болған
күйі қайталауға болмайды, себебі ондай жағдайда жаңа қылмыс жасалған болар
еді. Сонымен қатар, тәжірибе арқылы болған оқиға толық қайталанбайды, тек
оның кейбір бөлігі, көріністері ғана сынақ тәжірибе жүргізу арқылы
қайталанады.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. құқықтық мемлекет құрудағы
мемлекетіміздегі Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының еліміздің
өсіп өркендеуіне үлесі мол ,құқық бұзушылықтарды алдын алуымен қылмыстарды
дер кезінде ашуы өз нәтижесін беруде, сондай ақ зерттеулер негізінде
өзіндік біршама төмендегідей ұсынастарды ұсындым
• Қылмыстық тергеу әрекеттерінде тергеу экспериментін өткізудің
міндеттілігін енгізу;
• Арнаулы құқықтық құжаттар негізінде тергеу экспериментінің
нормативті-құқықтық регламенттелуін жоспарлы бекіту;
• Тергеу экспериментін өткізі мен жоспарлау және оны өткізудің
жалып көзқарастарын анықтау;
Тергеуші экспериментінің құрылымына орай оған әзірлік екі кезеңде –
эксперимент жүргізілетін жерге барғанға дейін және нақ эксперимент
жүргізілетін жерде өткізіледі.
Эксперимент жүргізілетін жерге барғанға дейінгі әзірлік кезінде
тәжірибенің мән-мазмұнын, оны өткізу тәртібін. жағдайдың өзгерісін анықтап
алу керек. Яғни, бұл кезең — мамандармен ақылдасу; кәсіпорынның жұмыс
тәртібін, ішінара айтқанда технологиялық тәртіпті реттейтін құжаттармен,
арнаулы әдебиеттермен танысу; қатысушыларды іріктеу; тергеушінің назарын
аударған жағдайға байланысты айыпталушыдан қайтара жауап алу кезеңдері.
Тергеу экспериментіне қатысушылар.
Эксперимент жүргізу жөнінде шешім алысымен тергеуші осы тергеу
әрекетіне қатынасатын адамдарды да белгілеп алуы керек.
Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес тергеу экспериментіне
қатысушылардың екі түрі қарастырылған – міндеттелетін және міндеттелмейтін
қатысушылар. Тергеу экспериментіне міндетті түрде қатысушылар –
тергеушілер. Тергеуші экспериментті әзірлейді, тәжірибелі іс-қимылымен оған
басшылық жасайды, оны өткізу, қайтадан өткізу қажеттігін анықтайды,
экспериментті өткізуге қатысты барлық ұйымдық және іс жүргізу мәселелерін
шешеді. Кейбір жағдайларда экспериментті жүргізетін тергеушіге көмекке
басқа тергеуші немесе полицияның жедел қызметінің қызметкері бөлінуі мүмкін
[1. 5б].
Зерттеудің әдістемелік негізіне – диалектикалық әдіс, жалпы ғылыми,
сондай – ақ жеке қолданбалы әдістерді қолдана отырып құқықтық құбылыстарды
ғылыми зерттеу жатады. Экспериментке айыпталушы, сезікті, куәгер,
жәбірленуші, маман, сондай-ақ қорғаушы міндеттелмей-ақ қатыса алады.
Экспериментті жүргізу кезінде оған прокурордың да қатысуына болады.
Айыпталушы (сезікті) тергеу экспериментіне оның тәжірибе жүргізу мүмкін
болмаған (мысалы, ол кәсіби дағдыны игерген бе, жоқ па, соны анықтау үшін)
немесе тергеуші, ішінара айтқанда, іс-қимылды өзгерту немесе басқалай
әзірлік әрекеттеріне қажет деп есептеген жағдайда қарастырылады. Алайда,
айыпталушы экспериментке ерікті түрде қатыстырылуы тиіс. Оны жауапты
істерге күштеп қатыстыруға жол берілмейді. Куәгерлер мен жәбірленушілерге
қатысты мәселе де осылай шешіледі.
Маман тергеу экспериментінің бір мүшесі ретінде тергеушінің жағдай
өзгерген кезде тиімді шешім қабылдауына, кейбір жағдайларды шешуге арнайы
білім қажет болғанда, іс-қимылды ақылмен жүргізуіне көмектесуі үшін
қатыстырылады. Ал маман-криминалист фотосуреттерге немесе кинобейнелерге,
дыбыс жазбаларына қатысты мәселелерге орай кәсіби көмек көрсетеді.
б) Керекті техникалық құрал-саймандарды және басқа да жабдықтарды
дайындау.
Дайындық жұмыстарын жүргізу үстінде тергеуші эксперимент өткізуге
қандай құрал-саймандар керек екендігін алдын ала шешіп, осы керекті
техникалық саймандарды және басқа да жабдықтарды дайындап алуы керек.
Мысалы, тергеу экспериментін жүргізуге өлшеу құралдары, фотоаппарат,
бейнежазба, кейбір қосалқы құралдар да керек болуы мүмкін. Сондықтан осының
бәрін алдын ала анықтап, керекті құрал-саймандарды тергеуші тергеу
экспериментін өткізетін жерге шықпай тұрып дайындап алуы керек.
Экспериментке қатысушыларға олардың эксперимент кезінде орындайтын
міндеттерінің мән-мазмұнын түсіндіреді. Алайда, мұндайда эксперименттің
болашақ нәтижесі туралы сөз болмауы және тәжірибе алдын ала сипатталмауы
тиіс. Яғни, тәжірибеге қатысушыларға олардың қай жерде болуы, қандай
нәрсеге назар аударуы қажеттігі ғана айтылады, экспериментке қатысушылардың
өзара үйлесімді қызметінің әдіс-тәсілдері айқындалады.
Дайындық жұмыстары толық аяқталғаннан кейін, тергеуші осы тергеу
әрекетіне қатынасатын адамдарға олардың міндеттерін, кімнің не істейтінін
түсіндіріп, әрқайсысын орын-орындарына орналастырып қояды. Тәжірибе екі
жерде жүргізілсе екі топтың бір-бірімен қалай, қандай белгімен байланыс
жасайтыны, тәжірибе қайталанған кезде екі жақты басқару әдістері айтылады.
Тергеу эксперименті күрделі тергеу əрекеттерінің бірі болғандықтан,
оның дəлелдемелерді зерттеуіне, бағалауына көптеген факторлар əсер етеді,
өйткені ол факторларға аталған тергеу əрекетінің нəтижесі тəуелді. Тергеу
экспериментіне психофизиологиялық факторлардың əсер етуінің қажеттілігін
ескеру сияқты жағдайлар жоғарыда айтылып кетті. Көзделген жағдай, кейбір
криминалистік əдебиеттерде де аталады, бірақ оған қарамастан ол əлі күнге
дейін заңда өз көрінісін тапқан жоқ.
Аталған процестер тергеу экспериментінің шеңберінде жиі кездеседі.
Белгілі бір фактіні адам өзінің биологиялық, психологиялық, əлеуметтік жай-
күйіне қатысты қабылдайды жəне қайта жаңғыртады. Сондықтан, біз тергеу
экспериментінің шеңберіндегі қабылдау процесін айта тұра сезу, ойлау, есте
сақтауды шетте қалдырып отырған жоқпыз, өйткені олар аталған тергеу
экспериментінің барысында біртұтас процесті құрайды. Сот жəне тергеу
тəжірибесі аталған психологиялық процестердің əр түрлі тергеу
экспериментінің түрлерінде кездесетіндігін қуаттайды.
Ал олардың ішінде көруге, естуге бағытталған түрлері аса маңызды рөлге
ие. Бірақ, тергеу экспериментінде тəжірибелік қызметкерлер материалдық
жағдайды модельдей отырып, субъективті жағдайларды ескермей шетте
қалдырады. Олар, өз алдына аталған тергеу əрекетінің нəтижесінің
шынайылығына əсер етеді. Тергеу экспериментінің нəтижесі фактілік
деректерден тұрады. Фактілік деректер арқылы тергеу барысында нақты
құбылыстар, фактілер анықталады.
Диссертациялық жұмысқа. Тергеу экспериментін өткізудің қазіргі
мәселелері атты мақала жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тергеу экспериментін тағайындаудың теориялық негіздері
1.1 Тергеу экспериментінің отандық қылмыстық іс жүргізу ғылымында
пайда болуы мен дамуы
Тергеу эксперименті дегеніміз қылмыстық оқиғаның кейбiр мән-жайларын
осы оқиғаға ұқсас және сәйкес жағдайда әртүрлi сынақ тәжiрибелер жүргiзу
арқылы осы жағдайдың, құбылыстың болу мүмкiндiгiн тексеру, сондай-ақ iске
қатысы бар жаңа дәлелдемелердi алу мақсатында жүргiзiлетiн тергеу әрекетi.
Қолданыста барларды тексеру және жаңа дәлелдемелерді алу мақсатында алдында
жауап алынған тұлғамен қылмысқа қатысы бар жағдайларды, орны мен
объектілерді көрсетуге, кейбір қимылдарды жасауға, осы жердің нақтылы
жағдайын зерттеу және бұрын алынған айғақтармен салыстыруға бағытталған өз
алдына бөлек тергеу әрекеті. Тергеулік экспериментi кезiнде адам
денсаулығына нұқсан келтiрiлмеуi, оның өмiрiне қатер төнбеуi тиiс.
Сонымен қатар, эксперимент өткiзуге қатысып жүргендердiң құқығы
бұзылмайтындай, оларды қорлап, кемсiтпейтiндей жағдайлар жасалу керек.
Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылауда тұлғаның қатысуы
міндетті түрде өз еркімен болуы; Оқиға болған жерді қараудан айырмашылығы –
тергеулік эксперимент тергеудің келесі (алғашқы емес) кезеңінде жүргізле
отырып, ең алдымен жиналған мәліметтерді тексеруге және нақтылауға
бағытталған .
Тергеулік эксперимент жүргізу барысында қайта қалпына келтірілген
(реконструкция жасалған) жағдай пайдаланылады (ал айғақтарды оқиға болған
жерде тексеру мен нақтылау және оқиға болған жердіқарауда сол орнында
зерттелетін тікелей жағдай қолданылады); Айғақтарды оқиға болған жерде
тексеру мен нақтылау кезінде пайдаланатын тәжірибелердің екінші дәрежелі
мағынасы болса, ал тергеулік эксперименттің олар негізгі мазмұнын
құрастырады; Тергеулік эксперимент айғақтарды оқиға болған жерде тексеру
мен нақтылауға қарағанда кейбір жағдайларда құштарлық білдіретін
тұлғаларсыз (сезікті, айыпталушы, куә, жәбірленуші) жүргізілуі мүмкін.
Тергеулік экспериментiн жүргiзу арқылы шешiлетiн кейбiр мәселелер: – кейбiр
құбылыстың не әрекеттiң айтылған, көрсетiлген жағдайда болуы мүмкiн бе,
әлде жоқ па (мысалы, белгiлi бiр затты айтылған жағдайда сол адам көтерiп
кете ала ма немесе белгiлi бiр қашықтыққа көрсетiлген уақытта барып жетуге
бола ма және т.б.)
Көптеген криминалистер аталған екі тергеу әрекетінде де жай-жапсары
мен оқиға мән-жайларын жаңғыртудың әдісі (тәсілі) қолданылады және олардың
әрқайсысының шегінде таным тәсілі жүзеге асырылуының ерекшелігімен
сипатталады деп нақтылайды.
ҚР ҚПК-нің 238 бабында жаңғыртудың орнын таным әдісі ретінде
қарастыратын мақсат пен оны жүзеге асыру жолдары көрсетілгендіктен, яғни
заңда бұрын жауап алынған тұлға зерттеліп отырған оқиғаның жай-жапсаты мен
жайларын жаңғыртады деп тікелей көрсетілгендіктен осындай көріністе оқиға
болған жағдайдың жай-жапсары мен шарттарын тәжірибелік іс-әрекеттерді
жүзеге асырмай-ақ жаңғыртуға болады.
Айғақты тексерудің ҚР ҚПК 238 бабында мақсаты анық көрсетілген. Ол
тактикалық жағынан жан-жақты негізделген (тәжірибелік әрекеттерге
қарағанда) және толық түрде талдауды қажет етпейді. Егер тергеу
эксперименті мен айғақты оқиға болған жерде тексерудің мақсатын
салыстыратын болсақ, онда олардың едәуір сәйкес екендігін көруге болады:
басты ортақ мақсат – іс үшін маңызы бар мәліметтерді тексеру және анықтау;
жаңа дәлелдемелерді анықтау; болжамдарды тексеру [2. 19б].
Тергеу эксперименттерін тәжірибелік әрекеттерге ғана, айғақты
тексеруді — оқиға болған жерде бұрын алынған айғақтардың жай ғана
қайталануына әкеліп тіреудің орнына жоқ деген қисынды мәселе туындайды.
Тергеу әрекеттердің, жай-жапсары және тәжірибелік әрекеттердің жаңғыруынан
ғана емес, ал танымдық қызметтердің тәсілдерін біріктіруден, дер кезінде
және кәсіби түрде оларды кемінде пайдаланудан құралуы тиіс деген заңды
мәселе бой көтереді. Әрине жаңғырту түсінігі айғақты тексеру, тергеу
эксперименті деген түсініктерден кең, біздің ойымызша, ол танымның
әдісіне, тәсіліне жатыстыра отырып айғақты тексеру мен тәжірибелік
әдістердің көмегімен алынған мәліметтердің маңыздылығын барынша толық
бейнелейді.
М.В. Салтевский мен В.П. Лукашевич, тергеу әрекеттерінің жіктеу
проблемаларын қарастыра келе, жай-жапсары мен оқиға мән-жайларын жаңғырту
ақпаратын күрделі қайнар көздерден алу барысында мүмкін екендігін негіздей
отырып көрсетті. әрі қарай олар күрделі қайнар көз — бұл тергеу
әрекеттерінің танымдылық процесінде бір мезгілде пайдаланылатын мінсіз және
материалдық бейнелердің жиынтығы. Мінсіз бейне қылмыстың қабылданған
оқиғасының салдары болып табылады. Осының салдарынан олардың заттай бейнеге
түсетін кескін түрі Субьективті түрін немесе оның тәжірибелік жаңғыруын
көрсетуге келіп тіреледі [3. 240б].
Тұлға жай-жапсары мен заттарды жаңғырту арқылы бейнелеп көрсетеді, ал
тергеуші мен куәгерлер бұрын алынған айғақтармен салыстырады және тұлғаның
орны туралы дұрыс бағдарлап, өзінің болжамдарын растап тұрғанына көздерін
жеткізеді
Бұл іс әрекет кейде басқа тергеу әрекеттерімен ұқсас сипаттарға да ие
бола алады, бірақ оларды ешқашан шатастыруға болмайды.
Айғақты тексеруді жауап алумен шатастыруға болмайды, олар, бәрінен
бұрын өткізу әдістерімен ерекшеленеді. Жауап алудың негізіне сұрастыру
әдісі жатқызылған, оның көмегімен тергеуші оны білушінің санасында айтқан
кезінде сақталып қалған ауызша ақпаратты алады және тергеушіге жазбаша
түрде сұрастырудың күшімен беріледі. Айғақты тексеру барысында зерттеуге
бағытталған, екі әдісті бақылау және сұрастыруды біріктіру жүзеге
асырылады. Егер жауап алу оқиға болған жерде жүргізілсе, онда осы жерде
айғақты тексеру туралы сөз қозғауға болмайды. Қорыта айтқанда, тиімді
пайдалану мақсатта анықтау мен айқын қойылған міндеттермен шартты болады.
Егер мақсат айқын да анық қойылса, онда бұл іздеуді жеңілдетеді.
Айғақты тексеру процесінде мынадай мүмкіндіктер пайда болады: оқиға болған
жерде болуға тиісті әлі де табылмаған іздерді табу және олардың оқиға мен
өзара байланысын түсіндіру; тұлғаның жай-жапсардың бар детальдары туралы
хабардарлығын тексеру бұл оның оқиға туралы білімін растайды; екі және одан
көп адамдардың бұрынғы берген айғақтарындағы қарама-қайшылықты жою; тұлға
белгілі фактілерін, құбылыстардың болу мүмкіндігін растайтын немесе теріске
шығаратын, тексеру барысында жай-жапсарды танып-білуге әсер ететін
обьектілерге көрсету мүмкін қылмыс оқиғасын толық және жан-жақты жаңғырту
үшін тергеу әрекеттерін өткізудің қатысушылары олардың міндеттері,
құқықтары т.с.с. туралы мәселе маңызды болып табылады.
Сонымен қатар, берілген тергеу әрекеттерінің қатысушыларымен
байланысты кемшіліктерді ескеру қажет. Оларға алдын ала тергеудің
мәліметтерін жариялауда, қатысушыларды таңдауға қатысты тактикалық
талаптарды бұзу да жатады. Эксперимент кең танымдық мүмкіндіктерге ие С.А.
Шейфер атап көрсеткендей, іс жүзінде (тәжірибеде) бір қарағанда жаңа тергеу
әрекеттері сияқты болып көрінетін жаңа танымдық тәсілдерді қолдану
басталады. Оларға ол тактикалық эксперимент пен қайта жасауды жатқызады.
Оның ойынша, тактикалық оның ойынша тактикалық принципті түрде әр түрлі
болып табылатын жедел іздестіру – іс шараларымен іс жүргізу әрекеттерін
біріктіреді [4. 289б].
Бірақ тактикалық эксперименті жекелеген тергеу әрекеті емес, тергеу
экспериментінің түрі ретінде қарастыру керек.
Криминалистикалық қызметте қайта жасау экспериментке қарағанда жиі
қолданылғанымен, шын мәнісінде кейде қайта жасаудың алдында эксперимент
тұрады. Қайта жасау туралы алдында оқиғаның алғашқы жағдайын жаңарту немесе
оқиға барысы туралы ерекше және басымырақ болғанда ғана айту қажет. Қайта
жасаудың танымдық құндылықты оның обьективті және субьективті жағынан
қарағандағы нақты алынған құндылығынан артық болған сәйкес жағдайы әділ
және жан-жақты болып табылады. Бұны тек қана дұрыс кіріс, сондай-ақ басқа
барлық қолда бар ақпараттың негізінде ғана бағалауға болады. Ол дайындалу
барысының өзінде жеткілікті көлемде алынуға тиіс. Эксперименттегідей оқиға
болған психологиялық жағдайды көрсету (еліктеу) қиындықтарды туғызады.
Бірақ, егер біз дәл баға алғымыз келсе, онда бұл факторларды
жеткіліксіз түрде бағалауға немесе ұмытуға болмайды. Қайта жасаудың өзі
қоршаған ортаға белсенді әсер етуімен шарттың және шындықтың өзгеруімен
сипатталады. Белгілі әрекеттердің тәсілдерінің процестердің және
механизмдердің заңдылықтарға экспериментті түрде енуінің арқасында қылмысты
жасауға итермелейтін немесе керісінше кедергі жасайтын жағдайлардың
анықталуы мүмкін, бұл оларды болдырмаудың қажетті шараларын барынша табысты
әзірлеуге мүмкіндік береді.
Тергеу экспериментінің түрлеріне техникалық экспериментті қосуды
ұсынуға болады.
Ол тактикалық эксперименттің бір түрі бола алады. Техникалық
құралдарға бірінші кезекте диагностикалық тұрғыдағы полиграф (вариограф)
сияқты техникалық құралдарды жатқызуға болады. Бұл мәселе көтерілген Н.И.
Парутов полиграфты жедел ақпаратты алу мақсатында пайдалануды ұсынды.
Полиграфқа балама болып компьютер жүйесі табылады, оның әрекет
принципі көрнеудің талдауына негізделген. Компьютердің көмегімен
әңгімелесушінің дауыстық сипаттамасын анықтауға болады. Бұл бағдарлама
эмоциялық деңгейді (эмоциялық жағдай және эмоцияның тітіркену деңгейі)
когтинивті деңгейді (айтылған ұсыныстармен келісу немесе келіспеу деңгейін
анықтайтын дауыстық бақыланбайтын элементі) және физиологиялық деңгейді
(адамның жалпы физикалық жағдайын көрсетеді) ғана зерттейді.
Бұл жұмыс барысында тілдің дауыстық сегменттерін телефон арқылы радио
бойынша жазуға жеке әңгіме барысында жинауға болады. Айғақты
экспериментальды түрде тексеру қылмысты ашу жолымен жылдам жүргізуге
мүмкіндік береді. Ал осы бағдарламаны пайдалану тактикасын өте мұқият түрде
әзірлеу керек. А.В. Дулов және П.Д. Нестеренко өз еңбектерінде тергеу
эксперименттерінің түрлерін жетік дайындау әрбір белгіленген жағдайда
үлгілеудің, пішіндеудің (макет) мүмкіндіктері мен маңызын айқын анықтауға
жеткізуі керек. Авторлар психологиялық тактикалық және эмоционалдық
эксперименттерді пайдалануды ұсынады
Тактикалық эксперимент сияқты эксперимент түрі осыған ұқсас
эксперименттер тергеу болжамдарын барынша толық тексеруге және бағалауға,
жаңа дәлелдемелер алуға мүмкіндік беретіндігі мен қызығушылық танытуы
мүмкін екендігіне күдік тудырмайды. Тактикалық эксперимент жетік әзірлеуге
мұқтаж, әсіресе қазіргі кезде, қылмыстық іс жүргізу заңнамасын реформалау
жүріп жатқан кезде ғалымдар ерекшелік мақсатты қылмыскерді ұстау және осы
кезде әшкерелеуді көрсетіп отыр, ал осы тергеу экспериментінің негізгі,
қажетті бөлігі деп бақылау арқылы жедел іздестіру ақпаратты жүзеге асыруды
санау қажет.
Эксперименттің бөлігі болып табылатын тек қана бақылау қылмыс әрекеті
туралы ақпараттың түсуімен қамтамасыз етеді, бақылау обьектісі болып
табылатын тұлғаның келісімінсіз жүзеге асырылуы тиіс. Бұл бақылауды
оқиғаның жай ғана көрінісіне теңестіруге болмайды оны техникалық
құралдарының көмегімен өсуін, кемуін белгілеу керек.
Тактикалық эксперименттің нәтижесінде біз барлық уақытта жаңа
мәліметтер алып отырамыз, олар басқа тергеу эксперименттеріне қарағанда
ұсталған адамның жасалған іс әрекеттерге қатыстылығын растайды және де
әшкерелеуші болады. Бірақ эксперименттің жалпы ғылымдық әдіс ретінде
болатын және тергеу эксперименті сияқты таным мүмкіндіктері бәрінен бұрын
іс жүргізу түрімен шектелгенін еске алу керек.
Ғылыми эксперимент – бұл мақсатты қайталанатын қызмет, жағдайларды
обьектілерді және басқаларды зерттеу туралы жорамалды тексеру және жаңа
мәліметтер алу мақсатында табиғат құбылыстарының, обьектілердің немесе
қоғамдық қатынастардың адамның ойында жаңғыруы.
Тергеу экспериментінің мәні болып сонында жай-жапсары мен мән-жайларын
жаңғырту және заң шегінде бақыланатын (қауіпсіз) тәжірибелік әрекеттер
өткізу қажет. Демек, эксперимент – түпнұсқа обьектілермен жасалатын
тәжірибелер (мысалы, заттай дәлелдемелермен), ал екінші жағынан бұл
үлгілерге жасалатын емтихан. Мұның үстіне ғылымда теориялық болжамдарды
тексеру үшін эксперименттің екі маңызды модификациясы қолданылады: ойдағы
(қиялдағы) (криминалистикалық қызметтің ажырамас әдісі). Эксперименттің бұл
модификациясы іс жүргізу кепілдігін емес танымдық білімдерді қарастырады.
Бұл психологиялық, эмоционалдық және басқа да эксперименттер болуы мүмкін;
үлгілеу эксперименті – бұл физикалық мәліметтерді, өлшемдерді ескеру арқылы
үлгілерге жасалатын емтихандар.
Үлгілеу эксперименті тергеу экспериментін өткізу барысында да (бұл
бұрын осылай болған), сот сараптамасын жүргізу барысында да нәтижелі
қолданыла алады. Осының салдарынан үлгілеу экспериментінің маңызын анықтау
қажет (тергеу эксперименттеуі шегінде).
Біздің ойымызша, үлгілеу обьектінің үлгісін құруды емес, оның
жеткілікті сәйкестігін дәлелдеуді қарастырады. Бұл обьектінің белгілі
заңдылығын үлгілеу арқылы талдауға және зерттеуге мүмкіндік береді.
Бұл тақырыпты зерттей: бір жағынан эксперименттер заттай жоспарланған
обьектілермен (мысалы, заттай дәлелдемелермен) өткізілуі мүмкін, екінші
жағынан бұл зерттеу үлгілерімен өткізіледі. Бұл жағдайда алынған
мәліметтердің нақты болуына талас жоқ, өйткені тәжірибелерді бірнеше рет
қайталауға, жағдайларын (шарттарын) өзгертуге болады, ал нәтижесінде,
материалдық та, уақыт жағынан болса да үнемдеуге болады. Біз тергеу
экспериментінің танымдық мүмкіндіктері компьютерлік техниканы пайдалану
барысында айтарлықтай артатыны туралы атап көрсеттік. Тергеу
эксперименттерін жүргізу математикалық обьектілерді, обьектілермен
құбылыстардың үлгілері құрылғанда ғана мүмкін болатыны да айтамыз.
Айғақтарды тексеру танудан негізгі тактикалық ерекшелігімен
айрықшаланады, атап айтсақ, тану барысында тұлғаға обьектіні таңдау
мүмкіндігі беріледі, айғақтарды тексеру барысында белсенді әрекеттер
орындай отырып ол өзі обьектіге көрсетеді, немесе тұлға өз сөздерін оқиға
болған жерде іс-әрекеттерді көрсете отырып растайды.
Тергеу эксперименті түсінігін қазіргі таңда басқа тергеу
әрекеттерінен айқынырақ бөліп қарастыру қажет. Кейбір тергеу әрекеттерінің
ұқсастығына қатысты айтсақ, оларды жалпы таным әдістері біріктіреді.
Тексеру маңызына қарай заттардың өзіндік қасиетін анықтайтын жекелеген
тәжірибелік әрекеттермен байланысты болу мүмкін. Олар айтарлықтай бақылауды
толықтырады және қылмысқа байланысты жекелеген көріністерді жаңғыртуға
зерттелетін обьектілерді тереңірек талдауға мүмкіндік береді. Бірақ,
тексеру оқиғаның болған жағдайларының материалдық сипатын жасанды
жаңғыртумен байланысты емес. Егер зерттеліп отырған оқиғаның шарттары мен
жағдайларын жасанды материалдық жаңғырту керек болса, тексеру кешенді
сипатта болады және арнайы тергеу әрекеттерін, тергеу экспериментін өткізу
қажеттілігі туындайды.
Қылмыстық істі тергеуде жұмыстың эксперименттік əдісін дəлелдеуімен,
тергеуші əрекетінің негізгі мазмұны болып табылатын, тəжірибеден тұратын
тергеу эксперименті, тергеу əрекетінде өз мазмұнын алып, маңызды рольді
иеленді.
1959-1961 жылдары Қылмыстық іс жүргізу кодексін қабылдамастан бұрын
заң əдебиеттерінде жəне тəжірибеде тергеу экспериментінің түсінігі мен
мəніне екі көзқарас қалыптасты. Бірінші көзқарасты жақтаушылар тергеу
экспериментін дербес тергеу əрекеті болып табылмайды, ол өзінде тергеулік
қараудың бір түрі ретінде көрсетеді немесе қандай да бір тергеу
экспериментін жүргізудегі дəлелдемелерді тексеруді тактикалық қабылдау деп
есептейді. Бұл көзқарастың өкілдері: іс жүргізушілер – М.С. Строгович,
М.А.Чельцов, Р.Д. Рахунов, ал криминалисттер қатарынан – Н.И. Тарасов-
Радионов (өзінің бірнеше еңбектерінде), Л.И. Винберг. Тергеу экспериментін
дəлелдемелерді тексеретін құрал ретінде анықтап, М.С.Строгович былай деп
жазды: Ол өзінің заңдық табиғатына басқа емес, қараудың ерекше бір түрі
ретінде оның екінші бір бөлігі сияқты көрсетіледі [5. 125б].
М.С. Строгович сонымен бірге тергеу экспериментінің жай қараудан
айырмашылығын белгілеп, ешқандай ерекшелігіне қарамастан тергеу
эксперименті əрқашан қарау болып табылады, жерді немесе затты қарайды деп
тұжырымдады.
М.С. Строгович соңғы көптеген еңбектерінде, яғни тергеу эксперимент –
тергеудің жеке қабылдауы, қараудың ерекше түрі деп атаған кезде бұл
айқындаманы өзгерткен жоқ. Кейіннен бұл сұраққа қатысты аздаған нақты ойды
М.А. Чельцов айтты. Ол тергеу экспериментімен тергеудің ерекше тактикалық
қабылдауы түсіндірілетінін, жəне қандай да бір істің мəн-жайларын қайта
жаңғыртуға бағытталғанын, Қылмыстық іс жүргізу кодексінде тергеу
эксперименті туралы көрсетілмегенін айтып, ол бəрінен да дұрысы тергеу
эксперименті қараудың хаттамасымен толтырылады деп айта алды . Бұл
ұсынымнан мынадай тұжырым шығаруға болады: автордың ойына сəйкес тергеулік
қараумен біртектес.
М.А. Чельцов тергеу экспериментінің түсінігіне қатысты ойынан айнып,
көптеген жыл өткеннен кейін, ол енді тергеу экспериментін процесс əрекеті
ретінде (басқа тергеу əрекетінің түрі емес) жазды, оның анықтамасын баяғыша
анықтап, аталған деректің аталған шартта пайда болу мүмкіндiгін тексеру
мақсатында анықталған нақты мəн-жайды қайта жаңғырту деп айтты. Р.Д.
Рахунов тергеу экспериментіне тек сарапшының қатысуы өзекті деп ойлап,
мынадай шешімге келді: тергеу экспериментін анықталған оқиғаның жағдайын
қайта жаңғыртуда қорытындыланып, өз мінездемесімен қараудың бір түрін
көрсетеді.
Тергеу экспериментін тергеулік қараудың бір түрі деп А.И. Винберг
санады. П.И. Тарасов- Радионов бұл сұраққа қатысты өзінің алғаш еңбегінде
тергеу эксперименті қайта жаңғырту немесе оны қылмыс немесе оқиға немесе
оның жеке элементтері немесе оқиға орын алған орын мəн-жайын қайта жаңғырту
ретінде анықтап, тергеуде тактикалық қабылдау деп атады. Тергеу
экспериментінің мақсаты оның ойынша дыбысты тексеру жəне істің мəн-жайын
жақсылап анықтау. Тергеушінің көз алдындағы кітабының алғы сөзінде тергеу
экспериментін таныстырғанда, П.И.Тарасов-Радионов тергеу эксперименті – бұл
тергеулік қараудың бір түрі деп тіке айтты.
Алайда сонда ол шын мəнісінде эксперименттің түсінігі туралы айтылған
ойды əшкерeлеп, эксперимент пен қараудың пайда болуының арасындағы
айырмашылықты белгіледі. Автордың сондай қарама-қайшы айқындамасы айқын
ашылды жəне оның соңғы бір еңбегінде ол мойындауға мəжбүр болған сəтте,
тергеу экспериментін егер оны тергеулік қараудың түрі ретінде қарағанның
өзінде өзінің жаңа сапасында тергеулік жұмыстың жаңа үлгісінің даму тарихы
қызмет етеді деген ойды соңғы негіздеме үшін шығарады. Аталған тергеу
əрекетінің нəтижесін бағалау күрделі процесс, олардың шынайылығы
объективтік жəне субъективтік факторларға байланысты болады. Тергеу
экспериментінің нəтижелерін дəлелдеме ретінде бағалау процесін авторлар əр
алуан қарастырады. Мəселен, Р.С. Белкин, Н.И. Жукова, А.М. Жуков сияқты
авторлар, тергеу экспериментінің нəтижелерін бағалау оның мақсатына, қайта
жаңғыртылған жағдайына, жасалған тікелей тəжіребиелік əрекеттеріне
байланысты болса да, оларды басқа іс бойынша дəлелдемелермен салыстыру
қажет - дейді. Сонымен қатар, материалды жағдайды тергеу экспериментінде
қайта жаңғырту болған жағдайларға барынша ұқсас болуы барлығына мəлім,
өйткені ол заңда өзіндік көрініс тапты. Осыған қатысты материалды
жағдайларды оқиғаның жағдайларына барынша ұқсастыру тергеу экспериментінің
ең маңызды тактикалық жағдайы екендігі мəлім. Бірақ, оған қарамастан,
тергеу тəжіребиесінде əлі күнге дейін аталған тактикалық жағдайды ескермеу
сияқты жағдайлар кездеседі. Оған, əсіресе метеорологиялық жағдайдың қылмыс
оқиғасы болған ауа-райына сəйкес болмауы, тергеу экспериментінің
зерттелетін оқиға болған жерде жасалмауына қатысты жағдайлар жатады.
Тəжірибелік əрекеттерді модельдеу дегеніміз - біртұтас сынама
тəжірибелердің мазмұны, жасалған саны жəне олардың реті. Көптеген қылмыстық
істер бойынша, тергеуші тергеу экспериментін бақылап отырып, олардың жасалу
механизмін, оның ішінде тəжірибелік əрекеттердің санын, қатысушылардың
тəжірибені жасау тəртібін хаттамада бекітпейді.
Тергеу экспериментінің нəтижелерін бағалауда субъективті факторлардың
ескерілмейтінін біз қарастырдық. Осындай тəжірибедегі кемшіліктерді жою
үшін, аталған жағдайларға “процесуалдық нысан” бергеніміз жөн. Яғни,
қылмыстық процессуалдық заңда тергеу экспериментінің нəтижесін бағалау
объективті жəне субъективті факторлардан жəне тəжірибелік əрекеттің
модельденуінен туындауы қажет – деген анықтама міндетті түрде орын алу
керек. Аталған жағдайлар заңда көрініс тапса, осы жəне т.б., сот жəне
тергеу экспериментіндегі кемшіліктерді жоюға болады [6. 3б].
Эксперимент барысында материалдық ортаны жаңғыртудың маңызы зор.
Бірақ, бұл мəселелер қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілгенімен сот жəне
тергеу практикасында материалдық ортаны модельдеуде əлі де болса
кемшіліктер орын алады. Аталған кемшіліктер тергеу экспериментінің
шынайылығына əсерін тигізеді. Сонымен қатар, тəжірбиеде тергеу
экспериментінің субъективті факторларын модельдеудің де кемшіліктері орын
алып отыр. Егер айтылған ережені қылмыстық іс жүргізу заңында бекітетін
болсақ, аталған кемшіліктердің алдын алу мүмкін болар еді.
Сонымен, сот жəне тергеу өндірісінің тəжірибесін басшылыққа ала
отырып, қылмыстық-процессуалдық заң нормаларында тергеу экспериментінің
психологиялық аспектілерін модельдеу орын алу керек деп ойлаймыз. Аталған
жағдай, қылмыстық іс жүргізу заңында: “Тергеу экспериментін жүргізу
барысында, тергеуші қылмыстық оқиғаның қандай да бір фактісін қабылдаған
тұлғаның эмоционалдық жəне ішкі жан-күйін, яғни, психикалық жағдайын
модельдеуі қажет” - деп көрсетілуі керек.
Тергеу жəне сот тəжірибесі, əрбір екінші жүргізілетін эксперименттің
белгілі бір адамдардың жауаптарын тексеруге бағытталатынын дəлелдеп отыр.
Сондықтан, сезікті мен айыпталушы міндетті түрде қатысуы криминалистік
тұрғыдан тиімді, бірақ ол аталған адамдардың конституциялық құқықтарына
қайшы келмеуі керек, яғни, олардың экспериментке қатысуы конституциямен
қорғалатын құқықтарының шеңберінде жатқандығын ескеруіміз қажет. Сондықтан,
аталған жағдайлар қылмыстық процессуалдық заңда өз көрінісін табуы қажет.
Жоғарыдағы ережелердің тергеу экспериментіне қатысатын куəлар мен
жəбірленушілерге де қатысы бар. Осыған қатысты Р.С. Белкин, жəбірленуші
тергеу экспериментіне екі түрлі жағдайда: біріншіден, эксперименттің
жағдайын қайта жаңғыртуға көмектеседі, екіншіден, жауаптарын тексеру
мақсатында қатысуы мүмкін – дейді.
Айтылған ережемен келісу қиын, өйткені жəбірленуші мен куəнің тергеу
экспериментіне қатысу жағдайы сезікті мен айыпталушының қатысу
жағдайларымен бірдей, сондықтан автор көрсеткен жағдайлардың куəлар мен
жəбірленушілерге де қатысы болмақ. Қажет болса, тергеу экспериментіне
сарапшы мен маман да қатыса алады.
Тергеу эксперименті барысында маманның қатысуы аса қызықты жəне
қажетті рөлге ие. Ол экспериментке дəлелдемелерді жинау, зерттеу жəне
бағалаумен қатар, ғылыми техникалық құралдарды қолдану кезінде аса маңызды
көмек көрсетеді. Атап айтсақ, маманның эксперимент барысында көмек
көрсетуі, аталған тергеу əрекетінің түрі мен мазмұнына байланысты болады.
Эксперимент тергеушінің берген белгісі бойынша басталады. Осы белгі
берілгеннен кейін тәжірибенің барысын бақылаушы топ зер салып бақылап,
арнайы белгімен тәжірибе-сынақтың дұрыс жүргізілуін басқарып отырады. Егер
тәжірибе барысында алдын ала қойылған шарт, міндеттер орындалмаса, не
басқаша орындалса (мысалы қатынасушы дублерлер тәжірибені дұрыс жасамаса)
тергеуші белгі беріп тәжірибені тоқтатады, оны басынан бастап қайта
жүргізуді талап етеді. Әр тәжірибенің қорытындысы тұжырымдалып, жазбаша
түрде және суретке түсіру арқылы бекітіліп отырады.
Оқымыстылардың пікірін түйіндеп, тергеу экспериментінің түсінігіне
қатысты бірінші көзқарасты қолдаушылар келесілерді айтты:
А. Тергеу эксперименті дербес тергеу əрекеті болып табылмайды, оны не
басқа тергеу əрекетін өндіру кезінде жүзеге асыратын тактикалық қабылдау
ретінде қарауға болады, не қандай да бір тергеу əрекетінің түрі ретінде
(мысалға қарау) қарауға болады.
Ə. Тергеу экспериментінің мақсаттары дəлелдемелерді тексергенде немесе
істің мəн-жайын анықтағанда қорытындыланады.
Б. Эксперимент пен басқа тергеу əрекеттерінің арасында оларды жүргізу
мақсаты бойынша ерекшеленеді, мазмұны бойынша тергеу экспериментінің дербес
мінездемесі болмайды. Екінші көзқарасты қолдаушылар тергеу экспериментін
басқа тергеу əрекеттерінен өзінің мазмұнымен, тапсырмасымен жəне жүргізу
тəсілімен ерекшеленетін дербес тергеу əрекеті деп санайды. Бұл пікірді
жақтаушылар М.М. Гроздинский, А.А. Пионтковский, Н.В. Терзиев, В.П.
Колмаков, Г.М. Миньковский, Л.Е. Ароцкер, Н.И. Гуковская, М.М. Выдря, Ф.К.
Диденко, Р.С. Белкин жəне басқалары.
1959-1961 жылдары Қылмыстық іс жүргізу кодексі қабылданғаннан кейін,
бірақ оқымыстылар, соның ішінде М.С. Строгович тергеу экспериментін
қараудың бір түрі ретінде анықтады. Бұл əрине біздің ойымыз, қолданыстағы
іс жүргізушілік заңнама қолданғанға дейін, тергеу экспериментін өндіру
регламенттелген жоқ деп түсіндіруге болады, содан соң жеткілікті
таратылғаннан кейін, осы тергеу əрекетін жүргізу хаттамасымен толтырылды.
[7. 134б].
Қазіргі уақытта тергеу экспериментін басқа тергеу əрекеттерімен өзінің
мазмұнымен, тапсырмасымен жəне жүргізу тəсілімен ерекшеленетін дербес,
ерекше тергеу əрекеті, осы нақты дəлел екендігіне күдік тудырмайды. Егер
процессуалдық жəне криминалистикалық əдебиетте кездесетін тергеу
экспериментінің анықтамасын талдаса, олардың барлығы тергеу экспериментін
бəрінен бұрын қайта жаңғырту ретінде, соның ішінде жағдайды, оқиғаның мəн-
жайын қайта жаңғырту, осы жəне басқа дəлелді, белгіні, құбылыстың
зерттелген жағын қайта жаңғырту деген қорытындыға келуге болады. Бірақ
тергеу экспериментіңің анықтамасында Р.С. Белкиннің ойының барлығы дұрыс
емес, бұл оймен келіспеуге болмайды.
Жоғарыда көрсеткендей сот тергеуінің затын қайта жаңғырту мүмкін емес.
Қылмыс оқиғасы орын алған жердегі қылмысты қайта іске асыруға болмайды,
қылмыстың барлық əсерін, қылмыскердің жəбірленушіге шабуыл жасаған сəтін
жəне тағы да басқа сол сияқты қылмыстарды қайта жаңғыртуға болмайды.
Сонымен бірге біздер əрдайым жаңа, яғни басқа оқиғамен, құбылыспен,
белгімен жасаймыз. Сондықтан тергеу эксперименті қандай да болмасын құбылыс
немесе айғақты қайта жаңғырту үшін емес, болған, зерттелген іс- əрекетте
жасалады. Жəне бұл əрекет оқиға орыналғанына қарап емес, ұқсастығына қарай
шешіледі. Экспериментальды əрекет іске асыратын жағдайдың ұқсастығының
табысы жəне осы əрекет жағдайымен жəне оқиғаның мəн-жайымен тергеу
экспериментінің нəтижелерінің ақиқаттығын қамтамасыз етеді. Демек, нақты
қайта жаңғырту туралы тергеу экспериментінде əлі айтуға болмайды, себебі
өткізілетін экспериментпен құбылыс, айғақтың болу мүмкіндігін, нақтылығын
қайта жаңғырту мүмкін еместігі анықталған жəне болмаған оқиғаны қайта
жаңғыртуға келмейді. Тергеу экспериментін ұсынған анықтамаларының
көпшілігінде елеулі кемшілігі – бұл тергеу актінің əсерлі, экспериментальды
сипатында нұсқаудың жоқтығы болып табылады. Осылай заң терминдерінің
сөздігі тергеу экспериментін бұл тінтілген қылмыстың іске асырылуының мəн-
жайын немесе іс үшін маңызды мəнге ие айғақтарды тергеушімен қайта
жаңғыртатын тергеу əрекеті деп анықтайды. Бұндай жағдайда қайта жаңғырту
ұғымына тергеу экспериментінің мазмұнын сидыру мүмкін емес. Тергеу
экспермиентінің ұғымының көлемін тек оқиғаның мəн-жайын қайта жаңғырту деп
есептесек, қате. Тергеу экспериментінің анықтамасын құрастырғанда бұдан
шығатын ең бастысы – тəжірибе жүргізу, сынақтар жəне айғақтарды
дəлелдеудегі экспериментальды əрекет.
Шарттар, жағдай, шынайы оқиғаның жағдайымен ұқсас болуы экспериментті
деп есептейді. Сол мезетте əрдайым тергеу экспериментін дұрыс өткізудің
тактикалық шарттарының болуы қажет. Бірақ эксперимент оқиғаның жағдайын
қалпына келтірумен ғана шектеліп қоймай, шарттарды, экспериментальды,
тəжірибеден өткен шынайы оқиғаға ұқсас шарттарды қалпына келтіру.
Кейбір авторлар, мысалға Р.С. Белкин өз мазмұны бойынша тек оқиғаның
жағдайын қалпына келтіру тергеу экспериментінің бір түрі деп ойлады.
Дегенмен олай емес. Оқиғаның өз жағдайы, я соған ұқсас оқиға болған жердегі
жағдайдың болуын қайта жаңғырту дербес, өзіндік тергеу əрекетін
көрсетпейді, тергеу экспериментінің бір түрі де емес, əр түрлі тергеу
əрекеттерін қайта жаңғыртуда қолданылатын тактикалық тергеуді қабылдау.
Тергеуде жағдайды қайта жаңғырту өзімен өзі ештеңе бермейді. Біздер
жағдайды не оны келесідей қарау үшін, не тергеу эксперименттерінің
шарттарын құруды өткізу үшін, не тану үшін, не тағы да сол сияқты
объектілер үшін қалпына келтіреміз. Қалпына келтіру бұнымен бастапқы кезең
немесе шарт ретінде сол немесе басқа тергеу əрекетін қайта жаңғыртуды
тактикалық қабылдау деп есептеледі.
Сондықтан да кез- келген тергеу əрекетін қайта жаңғыртуда жағдайды
қалпына келтіру міндетті емес. Егер бұл эксперименттің нəтижесінің
ақиқаттығы үшін маңызы болмаса, эксперимент бірқатар жағдайда, шынайы
оқиғаға ұқсас емес жағдайда да жүргізіле алады. Тергеу экспериментінің
анықтамасын ұсынған əдебиеттегі тағы бір елеулі кемшілігі, іс бойынша
жиналған айғақтарды тексеру – бұл тергеу əрекетінің мақсатының шектеуі
болып табылады.
Тергеу эксперименті бар дəлелдерді тексеру үшін ғана емес, тексеру
жəне тергеу болжамдардың бағасы жəне жаңа дəлел алу үшін табыспен
қолданылады. Өте дұрыс жəне дəл біздің көзқарасымыз – бұл Р.С. Белкиннің
анықтамасы болып табылады: Тергеу эксперименті – бұл тергеуші анықтаған іс
үшін маңызы бар мəліметті тексеру мен нақтылау шартындағы, сонымен бірге
барынша ұқсас оқиғаның шартымен тексерілетін айғақ, құбылыс бар болған
кезде, тəжірибелі əрекет өткізу жолдарын жасау шартында, жаңа дəлелдер алу
мақсатында жүргізілетін дербес тергеу əрекеті [8. 146б].
Қолданыстағы заңда тергеу экспериментіне дербес тергеу əрекеті сияқты
көзқарас қалыптасқан. Қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық
процестік кодексінің 239-бабында тергеу эксперименті туралы былай айтылған:
Тергеу эксперименті іс үшін маңызы бар мəліметтерді зерттеліп отырған
оқиғаның белгілі бір əрекеттерін, жай-жапсарын, мəн-жайларын қайта жаңғырту
жəне тəжірибе жүргізу арқылы тексеру жəне нақтылау мақсатында жүргізіледі.
Эксперимент арқылы іс бойынша жинақталған кейбір дәледдемелердін,
мәліметтердің шындығы ғана анықталып коймайды, сонымен катар жаңа деректер
де алынады. Тергеу экспериментін жүргізудің нәтижесінде көбінесе
жәбірленушінің, куәлардың, айыпкердің жауаптарында, сондай-ақ басқа да
қосымша айғақтарда келтірілген мәліметтердің шындығы, оның болу
мүмкіндіктері тексеріліп, анықталады. Тергеуші осындай жолмен өзінің кейбір
болжауларына көз жеткізеді. Яғни, оқиғаның калай болғаны, оның мән-жайы,
орындалу тетігі тәжірибе өткізу жолымен тексеріледі.
Тергеу эксперименті - өз алдына дербес, өзіне тән міндеттері бар іс
жүргізу әрекеті. Сонымен бірге ол тергеудің басқа да әрекеттерімен тығыз
байланысты, міндеттері жағынан езара үштасып жатады. Яғни, басқа да тергеу
әрекеттері сияқты тергеу экспериментінің де басты міндеті — іске катысты
кылмысты ашуға керекті деректер жинау. Дегенмен, деректерді ерекше, әзіне
ғана тән тәсілдермен жинап, тексеретіндіктен тергеу экспериментінің өзіне
тән міндеттері бар.
Тергеу эксперименті шешетін сұрақтарына орай үш түрге бөлінеді.
Эксперименттің бірінші түрі - кейбір кұбылыстын не әрекеттіңайтылған,
көрсетілген жағдайда болуы мүмкін бе, жок па, соны анықтау. Мысалы, белгілі
бір затты, нәрсені айтылған жағдайда көрсетілген адам көтеріп кете ала ма
немесе белгілі бір кашыктыққа көрсетілген уақытта барып жетуге бола ма,
айтылған жұмысты ол адам өзі атқара ала ма, ол оның колынан келе ме,
коймадағы тесіктен белгілі бір затты алып шығуға бола ма, жок. па, міне
осындай толып жатқан сүрақтар төңірегіндегі шындықты анықтау.
Тергеу экспериментінің екінші түрі — белгілі бір жағдайда (кашықтыкта)
болған окиғаны, құбылысты көріп қабылдауға, сөзді, дыбысты естуге бола ма,
соны анықтау.
Эксперименттін үшінші түрі — із калдыру (сындыру, соғу, аралау, т.б.)
сипатын, онын механизмін аныктау. Тергеу экспериментінін бұл түрі өзінің
мән-мазмұны жағынан криминалистикалық сараптаманың кейбір түрлеріне
жуыктайды. Алайда, із қалдыру сипатын аныктау үшін ғылыми саралаудың кажеті
жок, экспериментті тергеушінін өзі жүзеге асырады. Жекелеген тәжірибелерді
жүргізуге, кажет болған жағдай-ларда, басқа адамдар да шақырылуы мүмкін.
Оның санын, міндетін тәжірибенін мән-мазмүнына, түріне орай, тергеуші
анықтайды. Егер мұндай адам тәжірибе жүзінде жәбірленушіні, айыпталушыны,
куәлар алмастырған болса ол тиісінше алмас-тырылатын адамға барлык
белгілерімен (бойымен, тұрпатымен, салмағымен, есту, көру кабілетімен,
т.б.) міндетті түрде үксауы тиіс. Тергеуші экспериментінің кұрылымына орай
оған дайындық екі кезенде — эксперимент жүргізілетін жерге барғанға дейін
және нақ эксперимент жүргізілетін жерде өткізіледі. Эксперимент
жүргізілетін жерге барғанға дейінгі дайындық кезінде тәжірибенің мән-
мазмұнын, оны өткізу тәртібін, жағ-дайдың өзгерісін аныктап алу керек.
Яғни, бұл кезең — маман-дармен акыддасу; кәсіпорынның жұмыс тәртібін,
ішінара айт-қанда технологиялык тәртіпті реттейтін кұжаттармен, арнаулы
әдебиеттермен танысу; қатысушыларды іріктеу; тергеушінің назарын аударған
жағдайға байланысты айыпталушыдан қай-тара жауап алу кезендері.
Тергеушінін эксперимент өткізетін жерге шыкпай тұрып жүргізетін
дайындық жұмыстарын үш топка бөлуге болады: тәжірибе өткізілетін жерді
бұрынғы калпына келтіру; экспери-мент өткізуге катынасатын адамдарды
анықтап, белгілеп алу; керекті құрал-саймандарды, материал, жабдыктарды
дайындау [9. 181б].
а) Тергеу эксперименті кезінде тәжірибе өткізілетін жерді бұрынғы
калпына келтіру.
Эксперимент болып өткен белгілі бір окиғаны, әрекетті кайта тудыру,
сейтіп, істі тексеру барысында акикатты анықтау мак-сатын көздейді. Бұған
мұқият дайындалу арқылы кол жеткізуге болады.
Эксперименттін түрі мен максатына сәйкес ұксас жағдай-лар ретінде -
кылмыс жасалған кезге сәйкес келетіндей етіп мекен-жай, жылдың кезеңі мен
тәуліктері, ауа райы; ұксас зат-тарды - кылмыс жасалған кезде
кодданылғандай материалдар, кұрал-жабдыктар түсініледі.
Ұксас жағдайды эксперименттің түрі мен максатына орай тергеушінің өзі
тандайды. Мұндайда эксперименттің жағдайы болған оқиғаның жағдайына
мейлінше жақын болуына тырысу керек. Эксперимент жүргізген кезде бүған
жеткілікті дәрежеде мән бермеу оның айғақтық мәніне нүксан келтіруі мүмкін.
Айталық, эксперимент кезінде нақты окиғаға орай уакыттын (тәуліктің,
жылдың), ауа-райы жағдайынын, жарыктың, сондай-ақ адамның көру, оптикалық
жабдықтарды (бинокльді, көзілдірікті) пайдалану кабілетінін, бақыланатын
объектінің кашықтығының және оның сырткы ерекшелігінің (көлемінің,
нысанының т.б.), орналасуының, қозғалысының, бақылаушы-нын калпының
(тұруының, отыруының, жатуының), бакылау-шыға кедергі келтіретін жайттардың
(мысалы, автокөліктің, по-ездың козғалысы), қабылдаудың үзактығы айрыкша
мәнге ие бола алады. Үқсастық деңгейіне әр түрлі жолдармен, айталык, оқиға
болған жердегі тәжірибе тексерілетін жағдайға ауа-райы, жарық сәйкес
келетін нак сондай уақытта қол жеткізуге бола-ды. Мұндайда тергеушіге ұксас
жағдайларды колдан жасап бас катырудың қажеті жок, себебі ол табиғи түрде
тергеушінің көз алдында болуы керек, тек енді мәселе оны өткен оқиғаға сай
келетін сәтін дөп баса білу. Мүндай әдіс эксперимент кезінде қайсыбір
кұбылысты айнытпай санада кабылдап алу мақсатын көздейді.
Жағдайды, оқиға болған жерді түтастай немесе оның жеке-леген
элементтерін бүрынғы қалпына келтіру жолымен де ұксас-тыруға болады. Тергеу
эксперименті кезінде бұрыңғы жагдайды қалпына келтіру дегеніміз тәжірибе
жүргізілетін қайсыбір объектіні, оқиғаны немесе жагдайды бастапқы қалпына
келтіріп қайта жасау.Мұндай жағдайда кейде өте күрделі реконструкциялық
жүмыстар жүргізіледі. Бұл жүргізілетін дайындык жұмыстардың күрделігі
тергеу экспериментін өткізетін жердің қаншалықты өзгергендігіне және
эксперимент үстінде шешілетін сұрақтардың ерекшелігіне байланысты.
Тергеу экспериментінің түрі мен мақсатына сәйкес жағдайды байырғы
калпына келтірудің:
• жағдайды алғашкы калпына келтіру (заттарды қылмыс жасалған кезде
түрған күйінде кою);
• бұрынғыларының орнына пайдаланылатын затгарды калпына келтіру
(кылмыскердің каруларының үлгілері, өрт коятын құралдарт.б.);
• жоғалған, жарамсыз болып калған немесе заттай дәлелде-иелердің
орнына жүретін заттарды (қаруды) іріктеу сияқты гүрлері бар.
Тәжірибеде жағдайды байырғы калпына келтірудің басқа да гүрлері
кездеседі. Айталык, учаскені алғашқы калпына келтіру ушін кей жағдайда
күрделі кұрылыс жұмыстарын жүргізуге тура келеді (жер ойып шұңкыр жасау, я
казылып койған шүңқырға гопырак салып бұрынғы деңгейіне жеткізу, альт
тасталған қабыр-ғаны қайта көтеру т. б.).
Қалпына келтіру барысында кей жағдайда өзгерістер де енгізілуі мүмкін.
Мұндай өзгерістер ойластырылмаған, кездейсок. (мысалы, окиға болған жерде
адамдардың байқаусыз кимылдарына байланысты туған өзгерістер) және мақсатты
түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz